॥ Rishabha Gita from Bhagavata Purana Gujarati Lyrics ॥
॥ ઋષભગીતા ભાગવતમહાપુરાણાન્તર્ગતમ્ ॥ Rishabha Gita from Bhagavata Purana – (Bhagavatam Skandha 5, chapters 5-6)
સ કદાચિદટમાનો ભગવાનૃષભો બ્રહ્માવર્તગતો
બ્રહ્મર્ષિપ્રવરસભાયાં પ્રજાનાં નિશામયન્તીનામાત્મજાનવહિતાત્મનઃ
પ્રશ્રયપ્રણયભરસુયન્ત્રિતાનપ્યુપશિક્ષયન્નિતિ હોવાચ ॥ ૫.૪.૧૯ ॥
ઋષભ ઉવાચ
નાયં દેહો દેહભાજાં નૃલોકે કષ્ટાન્કામાનર્હતે વિડ્ભુજાં યે ।
તપો દિવ્યં પુત્રકા યેન સત્ત્વં શુદ્ધ્યેદ્યસ્માદ્બ્રહ્મસૌખ્યં ત્વનન્તમ્ ॥ ૫.૫.૧ ॥
મહત્સેવાં દ્વારમાહુર્વિમુક્તેસ્તમોદ્વારં યોષિતાં સઙ્ગિસઙ્ગમ્ ।
મહાન્તસ્તે સમચિત્તાઃ પ્રશાન્તા વિમન્યવઃ સુહૃદઃ સાધવો યે ॥ ૫.૫.૨ ॥
યે વા મયીશે કૃતસૌહૃદાર્થા જનેષુ દેહમ્ભરવાર્તિકેષુ ।
ગૃહેષુ જાયાત્મજરાતિમત્સુ ન પ્રીતિયુક્તા યાવદર્થાશ્ચ લોકે ॥ ૫.૫.૩ ॥
નૂનં પ્રમત્તઃ કુરુતે વિકર્મ યદિન્દ્રિયપ્રીતય આપૃણોતિ ।
ન સાધુ મન્યે યત આત્મનોઽયમસન્નપિ ક્લેશદ આસ દેહઃ ॥ ૫.૫.૪ ॥
પરાભવસ્તાવદબોધજાતો યાવન્ન જિજ્ઞાસત આત્મતત્ત્વમ્ ।
યાવત્ક્રિયાસ્તાવદિદં મનો વૈ કર્માત્મકં યેન શરીરબન્ધઃ ॥ ૫.૫.૫ ॥
એવં મનઃ કર્મવશં પ્રયુઙ્ક્તે અવિદ્યયાઽઽત્મન્યુપધીયમાને ।
પ્રીતિર્ન યાવન્મયિ વાસુદેવે ન મુચ્યતે દેહયોગેન તાવત્ ॥ ૫.૫.૬ ॥
યદા ન પશ્યત્યયથા ગુણેહાં સ્વાર્થે પ્રમત્તઃ સહસા વિપશ્ચિત્ ।
ગતસ્મૃતિર્વિન્દતિ તત્ર તાપાનાસાદ્ય મૈથુન્યમગારમજ્ઞઃ ॥ ૫.૫.૭ ॥
પુંસઃ સ્ત્રિયા મિથુનીભાવમેતં તયોર્મિથો હૃદયગ્રન્થિમાહુઃ ।
અતો ગૃહક્ષેત્રસુતાપ્તવિત્તૈર્જનસ્ય મોહોઽયમહં મમેતિ ॥ ૫.૫.૮ ॥
યદા મનોહૃદયગ્રન્થિરસ્ય કર્માનુબદ્ધો દૃઢ આશ્લથેત ।
તદા જનઃ સમ્પરિવર્તતેઽસ્માન્મુક્તઃ પરં યાત્યતિહાય હેતુમ્ ॥ ૫.૫.૯ ॥
હંસે ગુરૌ મયિ ભક્ત્યાનુવૃત્યા વિતૃષ્ણયા દ્વન્દ્વતિતિક્ષયા ચ ।
સર્વત્ર જન્તોર્વ્યસનાવગત્યા જિજ્ઞાસયા તપસેહાનિવૃત્ત્યા ॥ ૫.૫.૧૦ ॥
મત્કર્મભિર્મત્કથયા ચ નિત્યં મદ્દેવસઙ્ગાદ્ગુણકીર્તનાન્મે ।
નિર્વૈરસામ્યોપશમેન પુત્રા જિહાસયા દેહગેહાત્મબુદ્ધેઃ ॥ ૫.૫.૧૧ ॥
અધ્યાત્મયોગેન વિવિક્તસેવયા પ્રાણેન્દ્રિયાત્મભિજયેન સધ્ર્યક્ ।
સચ્છ્રદ્ધયા બ્રહ્મચર્યેણ શશ્વદસમ્પ્રમાદેન યમેન વાચામ્ ॥ ૫.૫.૧૨ ॥
સર્વત્ર મદ્ભાવવિચક્ષણેન જ્ઞાનેન વિજ્ઞાનવિરાજિતેન ।
યોગેન ધૃત્યુદ્યમસત્ત્વયુક્તો લિઙ્ગં વ્યપોહેત્કુશલોઽહમાખ્યમ્ ॥ ૫.૫.૧૩ ॥
કર્માશયં હૃદયગ્રન્થિબન્ધમવિદ્યયાઽઽસાદિતમપ્રમત્તઃ ।
અનેન યોગેન યથોપદેશં સમ્યગ્વ્યપોહ્યોપરમેત યોગાત્ ॥ ૫.૫.૧૪ ॥
પુત્રાંશ્ચ શિષ્યાંશ્ચ નૃપો ગુરુર્વા મલ્લોકકામો મદનુગ્રહાર્થઃ ।
ઇત્થં વિમન્યુરનુશિષ્યાદતજ્જ્ઞાન્ન યોજયેત્કર્મસુ કર્મમૂઢાન્ ।
કં યોજયન્મનુજોઽર્થં લભેત નિપાતયન્નષ્ટદૃશં હિ ગર્તે ॥ ૫.૫.૧૫ ॥
લોકઃ સ્વયં શ્રેયસિ નષ્ટદૃષ્ટિર્યોઽર્થાન્સમીહેત નિકામકામઃ ।
અન્યોન્યવૈરઃ સુખલેશહેતોરનન્તદુઃખં ચ ન વેદ મૂઢઃ ॥ ૫.૫.૧૬ ॥
કસ્તં સ્વયં તદભિજ્ઞો વિપશ્ચિદવિદ્યાયામન્તરે વર્તમાનમ્ ।
દૃષ્ટ્વા પુનસ્તં સઘૃણઃ કુબુદ્ધિં પ્રયોજયેદુત્પથગં યથાન્ધમ્ ॥ ૫.૫.૧૭ ॥
ગુરુર્ન સ સ્યાત્સ્વજનો ન સ સ્યાત્પિતા ન સ સ્યાજ્જનની ન સા સ્યાત્ ।
દૈવં ન તત્સ્યાન્ન પતિશ્ચ સ સ્યાન્ન મોચયેદ્યઃ સમુપેતમૃત્યુમ્ ॥ ૫.૫.૧૮ ॥
ઇદં શરીરં મમ દુર્વિભાવ્યં સત્ત્વં હિ મે હૃદયં યત્ર ધર્મઃ ।
પૃષ્ઠે કૃતો મે યદધર્મ આરાદતો હિ મામૃષભં પ્રાહુરાર્યાઃ ॥ ૫.૫.૧૯ ॥
તસ્માદ્ભવન્તો હૃદયેન જાતાઃ સર્વે મહીયાંસમમું સનાભમ્ ।
અક્લિષ્ટબુદ્ધ્યા ભરતં ભજધ્વં શુશ્રૂષણં તદ્ભરણં પ્રજાનામ્ ॥ ૫.૫.૨૦ ॥
ભૂતેષુ વીરુદ્ભ્ય ઉદુત્તમા યે સરીસૃપાસ્તેષુ સબોધનિષ્ઠાઃ ।
તતો મનુષ્યાઃ પ્રમથાસ્તતોઽપિ ગન્ધર્વસિદ્ધા વિબુધાનુગા યે ॥ ૫.૫.૨૧ ॥
દેવાસુરેભ્યો મઘવત્પ્રધાના દક્ષાદયો બ્રહ્મસુતાસ્તુ તેષામ્ ।
ભવઃ પરઃ સોઽથ વિરિઞ્ચવીર્યઃ સ મત્પરોઽહં દ્વિજદેવદેવઃ ॥
૫.૫.૨૨ ॥ var વિરઞ્ચ
ન બ્રાહ્મણૈસ્તુલયે ભૂતમન્યત્પશ્યામિ વિપ્રાઃ કિમતઃ પરં તુ ।
યસ્મિન્નૃભિઃ પ્રહુતં શ્રદ્ધયાહમશ્નામિ કામં ન તથાગ્નિહોત્રે ॥ ૫.૫.૨૩ ॥
ધૃતા તનૂરુશતી મે પુરાણી યેનેહ સત્ત્વં પરમં પવિત્રમ્ ।
શમો દમઃ સત્યમનુગ્રહશ્ચ તપસ્તિતિક્ષાનુભવશ્ચ યત્ર ॥ ૫.૫.૨૪ ॥
મત્તોઽપ્યનન્તાત્પરતઃ પરસ્માત્સ્વર્ગાપવર્ગાધિપતેર્ન કિઞ્ચિત્ ।
યેષાં કિમુ સ્યાદિતરેણ તેષામકિઞ્ચનાનાં મયિ ભક્તિભાજામ્ ॥ ૫.૫.૨૫ ॥
સર્વાણિ મદ્ધિષ્ણ્યતયા ભવદ્ભિશ્ચરાણિ ભૂતાનિ સુતા ધ્રુવાણિ ।
સમ્ભાવિતવ્યાનિ પદે પદે વો વિવિક્તદૃગ્ભિસ્તદુ હાર્હણં મે ॥ ૫.૫.૨૬ ॥
મનોવચોદૃક્કરણેહિતસ્ય સાક્ષાત્કૃતં મે પરિબર્હણં હિ ।
વિના પુમાન્યેન મહાવિમોહાત્કૃતાન્તપાશાન્ન વિમોક્તુમીશેત્ ॥ ૫.૫.૨૭ ॥
શ્રીશુક ઉવાચ
એવમનુશાસ્યાત્મજાન્સ્વયમનુશિષ્ટાનપિ લોકાનુશાસનાર્થં
મહાનુભાવઃ પરમ સુહૃદ્ભગવાનૃષભાપદેશ
ઉપશમશીલાનામુપરતકર્મણાં મહામુનીનાં ભક્તિજ્ઞાનવૈરાગ્યલક્ષણં
પારમહંસ્યધર્મમુપશિક્ષમાણઃ સ્વતનયશતજ્યેષ્ઠં
પરમભાગવતં ભગવજ્જનપરાયણં ભરતં ધરણિપાલનાયાભિષિચ્ય
સ્વયં ભવન એવોર્વરિતશરીરમાત્રપરિગ્રહ ઉન્મત્ત
ઇવ ગગનપરિધાનઃ પ્રકીર્ણકેશ આત્મન્યારોપિતાહવનીયો
બ્રહ્માવર્તાત્પ્રવવ્રાજ ॥ ૫.૫.૨૮ ॥
જડાન્ધમૂકબધિરપિશાચોન્માદકવદવધૂતવેષોઽભિભાષ્યમાણોઽપિ
જનાનાં ગૃહીતમૌનવ્રતસ્તૂષ્ણીં બભૂવ ॥ ૫.૫.૨૯ ॥
તત્ર તત્ર પુરગ્રામાકરખેટવાટખર્વટશિબિરવ્રજઘોષસાર્થગિરિ-
વનાશ્રમાદિષ્વનુપથમવનિચરાપસદૈઃ
પરિભૂયમાનો મક્ષિકાભિરિવ વનગજસ્તર્જન
તાડનાવમેહનષ્ઠીવનગ્રાવશકૃદ્રજઃપ્રક્ષેપ-
પૂતિવાતદુરુક્તૈસ્તદવિગણયન્નેવાસત્સંસ્થાન
એતસ્મિન્દેહોપલક્ષણે સદપદેશ ઉભયાનુભવસ્વરૂપેણ
સ્વમહિમાવસ્થાનેનાસમારોપિતાહં મમાભિમાનત્વાદવિખણ્ડિતમનઃ
પૃથિવીમેકચરઃ પરિબભ્રામ ॥ ૫.૫.૩૦ ॥
અતિસુકુમારકરચરણોરઃસ્થલવિપુલબાહ્વંસગલવદનાદ્યવયવવિન્યાસઃ
પ્રકૃતિ સુન્દરસ્વભાવહાસસુમુખો
નવનલિનદલાયમાનશિશિરતારારુણાયતનયનરુચિરઃ
સદૃશસુભગકપોલકર્ણકણ્ઠનાસો વિગૂઢસ્મિતવદનમહોત્સવેન
પુરવનિતાનાં મનસિ કુસુમશરાસનમુપદધાનઃ
પરાગવલમ્બમાનકુટિલજટિલકપિશકેશભૂરિભારોઽવધૂતમલિનનિજ-
શરીરેણ ગ્રહગૃહીત ઇવાદૃશ્યત ॥ ૫.૫.૩૧ ॥
યર્હિ વાવ સ ભગવાન્લોકમિમં યોગસ્યાદ્ધા
પ્રતીપમિવાચક્ષાણસ્તત્પ્રતિક્રિયાકર્મ બીભત્સિતમિતિ
વ્રતમાજગરમાસ્થિતઃ શયાન એવાશ્નાતિ પિબતિ ખાદત્યવમેહતિ હદતિ
સ્મ ચેષ્ટમાન ઉચ્ચરિત આદિગ્ધોદ્દેશઃ ॥ ૫.૫.૩૨ ॥
તસ્ય હ યઃ પુરીષસુરભિસૌગન્ધ્યવાયુસ્તં દેશં દશયોજનં
સમન્તાત્સુરભિં ચકાર ॥ ૫.૫.૩૩ ॥
એવં ગોમૃગકાકચર્યયા વ્રજંસ્તિષ્ઠન્નાસીનઃ શયાનઃ
કાકમૃગગોચરિતઃ પિબતિ ખાદત્યવમેહતિ સ્મ ॥ ૫.૫.૩૪ ॥
ઇતિ નાનાયોગચર્યાચરણો
ભગવાન્કૈવલ્યપતિરૃષભોઽવિરતપરમમહાનન્દાનુભવ
આત્મનિ સર્વેષાં ભૂતાનામાત્મભૂતે ભગવતિ વાસુદેવ
આત્મનોઽવ્યવધાનાનન્તરોદરભાવેન સિદ્ધસમસ્તાર્થપરિપૂર્ણો
યોગૈશ્વર્યાણિ વૈહાયસમનોજવાન્તર્ધાનપરકાયપ્રવેશદૂરગ્રહણાદીનિ
યદૃચ્છયોપગતાનિ નાઞ્જસા નૃપ હૃદયેનાભ્યનન્દત્ ॥ ૫.૫.૩૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં સંહિતાયાં પઞ્ચમસ્કન્ધે
ઋષભદેવતાનુચરિતે પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥૫.૫ ॥
રાજોવાચ
ન નૂનં ભગવ આત્મારામાણાં
યોગસમીરિતજ્ઞાનાવભર્જિતકર્મબીજાનામૈશ્વર્યાણિ પુનઃ ક્લેશદાનિ
ભવિતુમર્હન્તિ યદૃચ્છયોપગતાનિ ॥ ૫.૬.૧ ॥
ઋષિરુવાચ
સત્યમુક્તં કિન્ત્વિહ વા એકે ન મનસોઽદ્ધા વિશ્રમ્ભમનવસ્થાનસ્ય
શઠકિરાત ઇવ સઙ્ગચ્છન્તે ॥ ૫.૬.૨ ॥
તથા ચોક્તમ્
ન કુર્યાત્કર્હિચિત્સખ્યં મનસિ હ્યનવસ્થિતે ।
યદ્વિશ્રમ્ભાચ્ચિરાચ્ચીર્ણં ચસ્કન્દ તપ ઐશ્વરમ્ ॥ ૫.૬.૩ ॥
નિત્યં દદાતિ કામસ્ય ચ્છિદ્રં તમનુ યેઽરયઃ ।
યોગિનઃ કૃતમૈત્રસ્ય પત્યુર્જાયેવ પુંશ્ચલી ॥ ૫.૬.૪ ॥
કામો મન્યુર્મદો લોભઃ શોકમોહભયાદયઃ ।
કર્મબન્ધશ્ચ યન્મૂલઃ સ્વીકુર્યાત્કો નુ તદ્બુધઃ ॥ ૫.૬.૫ ॥
અથૈવમખિલલોકપાલલલામોઽપિ
વિલક્ષણૈર્જડવદવધૂતવેષભાષાચરિતૈરવિલક્ષિત-
ભગવત્પ્રભાવો યોગિનાં સામ્પરાયવિધિમનુશિક્ષયન્સ્વકલેવરં
જિહાસુરાત્મન્યાત્માનમસંવ્યવહિતમનર્થાન્તરભાવેનાન્વીક્ષમાણ
ઉપરતાનુવૃત્તિરુપરરામ ॥ ૫.૬.૬ ॥
તસ્ય હ વા એવં મુક્તલિઙ્ગસ્ય ભગવત ઋષભસ્ય
યોગમાયાવાસનયા દેહ ઇમાં જગતીમભિમાનાભાસેન સઙ્ક્રમમાણઃ
કોઙ્કવેઙ્કકુટકાન્દક્ષિણ કર્ણાટકાન્દેશાન્યદૃચ્છયોપગતઃ
કુટકાચલોપવન આસ્યકૃતાશ્મકવલ ઉન્માદ ઇવ મુક્તમૂર્ધજોઽસંવીત
એવ વિચચાર ॥ ૫.૬.૭ ॥
અથ સમીરવેગવિભૂતવેણુવિકર્ષણજાતોગ્રદાવાનલસ્તદ્વનમાલેલિહાનઃ
સહ તેન દદાહ ॥ ૫.૬.૮ ॥
યસ્ય કિલાનુચરિતમુપાકર્ણ્ય કોઙ્કવેઙ્કકુટકાનાં
રાજાર્હન્નામોપશિક્ષ્ય કલાવધર્મ ઉત્કૃષ્યમાણે ભવિતવ્યેન
વિમોહિતઃ સ્વધર્મપથમકુતોભયમપહાય કુપથપાખણ્ડમસમઞ્જસં
નિજમનીષયા મન્દઃ સમ્પ્રવર્તયિષ્યતે ॥ ૫.૬.૯ ॥
યેન હ વાવ કલૌ મનુજાપસદા દેવમાયામોહિતાઃ
સ્વવિધિનિયોગશૌચચારિત્રવિહીના દેવહેલનાન્યપવ્રતાનિ
નિજનિજેચ્છયા ગૃહ્ણાના અસ્નાનાનાચમનાશૌચકેશોલ્લુઞ્ચનાદીનિ
કલિનાધર્મબહુલેનોપહતધિયો બ્રહ્મબ્રાહ્મણયજ્ઞપુરુષલોકવિદૂષકાઃ
પ્રાયેણ ભવિષ્યન્તિ ॥ ૫.૬.૧૦ ॥
તે ચ હ્યર્વાક્તનયા નિજલોકયાત્રયાન્ધપરમ્પરયાઽઽશ્વસ્તાસ્તમસ્યન્ધે
સ્વયમેવ પ્રપતિષ્યન્તિ ॥ ૫.૬.૧૧ ॥
અયમવતારો રજસોપપ્લુતકૈવલ્યોપશિક્ષણાર્થઃ ॥ ૫.૬.૧૨ ॥
તસ્યાનુગુણાન્ શ્લોકાન્ગાયન્તિ
અહો ભુવઃ સપ્તસમુદ્રવત્યા દ્વીપેષુ વર્ષેષ્વધિપુણ્યમેતત્ ।
ગાયન્તિ યત્રત્યજના મુરારેઃ કર્માણિ ભદ્રાણ્યવતારવન્તિ ॥ ૫.૬.૧૩ ॥
અહો નુ વંશો યશસાવદાતઃ પ્રૈયવ્રતો યત્ર પુમાન્પુરાણઃ ।
કૃતાવતારઃ પુરુષઃ સ આદ્યશ્ચચાર ધર્મં યદકર્મહેતુમ્ ॥ ૫.૬.૧૪ ॥
કો ન્વસ્ય કાષ્ઠામપરોઽનુગચ્છેન્મનોરથેનાપ્યભવસ્ય યોગી ।
યો યોગમાયાઃ સ્પૃહયત્યુદસ્તા હ્યસત્તયા યેન કૃતપ્રયત્નાઃ ॥ ૫.૬.૧૫ ॥
ઇતિ હ સ્મ સકલવેદલોકદેવબ્રાહ્મણગવાં
પરમગુરોર્ભગવત ઋષભાખ્યસ્ય વિશુદ્ધાચરિતમીરિતં
પુંસાં સમસ્તદુશ્ચરિતાભિહરણં પરમમહા-
મઙ્ગલાયનમિદમનુશ્રદ્ધયોપચિતયાનુશૃણોત્યાશ્રાવયતિ વાવહિતો
ભગવતિ તસ્મિન્વાસુદેવ એકાન્તતો ભક્તિરનયોરપિ સમનુવર્તતે ॥ ૫.૬.૧૬ ॥
યસ્યામેવ કવય આત્માનમવિરતં
વિવિધવૃજિનસંસારપરિતાપોપતપ્યમાનમનુસવનં સ્નાપયન્તસ્તયૈવ
પરયા નિર્વૃત્યા હ્યપવર્ગમાત્યન્તિકં પરમપુરુષાર્થમપિ સ્વયમાસાદિતં
નો એવાદ્રિયન્તે ભગવદીયત્વેનૈવ પરિસમાપ્તસર્વાર્થાઃ ॥ ૫.૬.૧૭ ॥
રાજન્પતિર્ગુરુરલં ભવતાં યદૂનાં
દૈવં પ્રિયઃ કુલપતિઃ ક્વ ચ કિઙ્કરો વઃ ।
અસ્ત્વેવમઙ્ગ ભગવાન્ભજતાં મુકુન્દો
મુક્તિં દદાતિ કર્હિચિત્સ્મ ન ભક્તિયોગમ્ ॥ ૫.૬.૧૮ ॥
નિત્યાનુભૂતનિજલાભનિવૃત્તતૃષ્ણઃ
શ્રેયસ્યતદ્રચનયા ચિરસુપ્તબુદ્ધેઃ ।
લોકસ્ય યઃ કરુણયાભયમાત્મલોકમ્
આખ્યાન્નમો ભગવતે ઋષભાય તસ્મૈ ॥ ૫.૬.૧૯ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં સંહિતાયાં પઞ્ચમસ્કન્ધે
ઋષભદેવતાનુચરિતે ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥૫.૬ ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Rishabha Gita in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil