Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.
॥ Vyasagita from Brahma Purana Odia Lyrics ॥
॥ ବ୍ୟାସଗୀତା ବ୍ରହ୍ମପୁରାଣେ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୪ (୧୨୬)
ଆତ୍ୟନ୍ତିକଲୟନିରୂପଣମ୍
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକାଦି ଭୋ ବିପ୍ରା ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତାପତ୍ରୟଂ ବୁଧଃ ।
ଉତ୍ପନ୍ନଜ୍ଞାନବୈରାଗ୍ୟଃ ପ୍ରାପ୍ନୋତ୍ୟାତ୍ୟନ୍ତିକଂ ଲୟମ୍ ॥ ୨୩୪.୧ ॥
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକୋଽପି ଦ୍ୱିବିଧା ଶାରୀରୋ ମାନସସ୍ତଥା ।
ଶାରୀରୋ ବହୁଭିର୍ଭେଦୈର୍ଭିଦ୍ୟତେ ଶ୍ରୂୟତାଂ ଚ ସଃ ॥ ୨୩୪.୨ ॥
ଶିରୋରୋଗପ୍ରତିଶ୍ୟାୟଜ୍ୱରଶୂଲଭଗଂଦରୈଃ ।
ଗୁଲ୍ମାର୍ଶଃଶ୍ୱୟଥୁଶ୍ୱାସଚ୍ଛର୍ଦ୍ୟାଦିଭିରନେକଧା ॥ ୨୩୪.୩ ॥
ତଥାଽକ୍ଷିରୋଗାତୀସାରକୁଷ୍ଠାଙ୍ଗାମୟସଂଜ୍ଞକୈଃ ।
ଭିଦ୍ୟତେ ଦେହଜସ୍ତାପୋ ମାନସଂ ଶ୍ରୋତୁମର୍ହଥ ॥ ୨୩୪.୪ ॥
କାମକ୍ରୋଧଭଦ୍ୱେଷଲୋଭମୋହବିଷାଦଜଃ ।
ଶୋକାସୂୟାବମାନେର୍ଷ୍ୟାମାତ୍ସର୍ୟାଭିଭବସ୍ତଥା ॥ ୨୩୪.୫ ॥
ମାନସୋଽପି ଦ୍ୱିଜଶ୍ରେଷ୍ଠାସ୍ତାପୋ ଭବତି ନୈକଧା ।
ଇତ୍ୟେବମାଦିଭିର୍ଭେଦୈସ୍ତାପୋ ହ୍ୟାଧ୍ୟାତ୍ମିକଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨୩୪.୬ ॥
ମୃଗପକ୍ଷିମନୁଷ୍ୟାଦ୍ୟୈଃ ପିଶାଚୋରଗରାକ୍ଷସୈଃ ।
ସରୀସୃପାଦ୍ୟୈଶ୍ଚ ନୃଣାଂ ଜନ୍ୟତେ ଚାଽଽଧିଭୌତିକଃ ॥ ୨୩୪.୭ ॥
ଶୀତୋଷ୍ଣବାତବର୍ଷାମ୍ବୁବୈଦ୍ୟୁତାଦିସମୁଦ୍ଭବଃ ।
ତାପୋ ଦ୍ୱିଜବରଶ୍ରେଷ୍ଠାଃ କଥ୍ୟତେ ଚାଽଽଧିଦୈବିକଃ ॥ ୨୩୪.୮ ॥
ଗର୍ଭଜନ୍ମଜରାଜ୍ଞାନମୃତ୍ୟୁନାରକଜଂ ତଥା ।
ଦୁଃଖଂ ସହସ୍ରଶୋ ଭେଦୈର୍ଭିଦ୍ୟତେ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୪.୯ ॥
ସୁକୁମାରତନୁର୍ଗର୍ଭେ ଜନ୍ତୁର୍ବହୁମଲାବୃତେ ।
ଉଲ୍ବସଂବେଷ୍ଟିତୋ ଭଗ୍ନପୃଷ୍ଠଗ୍ରୀବାସ୍ଥିସଂହତିଃ ॥ ୨୩୪.୧୦ ॥
ଅତ୍ୟମ୍ଲକଟୁତୀକ୍ଷ୍ଣୋଷ୍ଣଲବଣୈର୍ମାତୃଭୋଜନୈଃ ।
ଅତିତାପିଭିରତ୍ୟର୍ଥଂ ବାଧ୍ୟମାନୋଽତିବେଦନଃ ॥ ୨୩୪.୧୧ ॥
ପ୍ରସାରଣାକୁଞ୍ଚନାଦୌ ନାଗା(ଙ୍ଗା)ନାଂ ପ୍ରଭୁରାତ୍ମନଃ ।
ଶକୃନ୍ମୂତ୍ରମହାପଙ୍କଶାୟୀ ସର୍ୱତ୍ର ପୀଡିତଃ ॥ ୨୩୪.୧୨ ॥
ନିରୁଚ୍ଛ୍ୱାସଃ ସଚୈତନ୍ୟଃ ସ୍ମରଞ୍ଜନ୍ମଶତାନ୍ୟଥ ।
ଆସ୍ତେ ଗର୍ଭେଽତିଦୁଃଖେନ ନିଜକର୍ମନିବନ୍ଧନଃ ॥ ୨୩୪.୧୩ ॥
ଜାୟମାନଃ ପୁରୀଷାସୃଙ୍ମୂତ୍ରଶୁକ୍ରାବିଲାନନଃ ।
ପ୍ରାଜାପତ୍ୟେନ ବାତେନ ପୀଡ୍ୟମାନାସ୍ଥିବନ୍ଧନଃ ॥ ୨୩୪.୧୪ ॥
ଅଧୋମୁଖସ୍ତୈଃ କ୍ରିୟତେ ପ୍ରବଲୈଃ ସୂତିମାରୁତୈଃ ।
କ୍ଲେଶୈର୍ନିଷ୍କ୍ରାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ଜଠରାନ୍ମାତୁରାତୁରଃ ॥ ୨୩୪.୧୫ ॥
ମୂର୍ଚ୍ଛାମବାପ୍ୟ ମହତୀଂ ସଂସ୍ପୃଷ୍ଟୋ ବାହ୍ୟବାୟୁନା ।
ବିଜ୍ଞାନଭ୍ରଂସମାପ୍ନୋତି ଜାତସ୍ତୁ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୪.୧୬ ॥
କଣ୍ଟକୈରିବ ତୁନ୍ନାଙ୍ଗଃ କ୍ରକଚୈରିବ ଦାରିତଃ ।
ପୂତିବ୍ରଣାନ୍ନିପତିତୋ ଧରଣ୍ୟାଂ କ୍ରିମିକୋ ଯଥା ॥ ୨୩୪.୧୭ ॥
କଣ୍ଡୂୟନେଽପି ଚାଶକ୍ତଃ ପରିବର୍ତେଽପ୍ୟନୀଶ୍ୱରଃ ।
ସ୍ତନପାନାଦିକାହାରମବାପ୍ନୋତି ପରେଚ୍ଛୟା ॥ ୨୩୪.୧୮ ॥
ଅଶୁଚିସ୍ରସ୍ତରେ ସୁପ୍ତଃ କୀଟଦଂଶାଦିଭିସ୍ତଥା ।
ଭକ୍ଷ୍ୟମାଣୋଽପି ନୈବୈଷାଂ ସମର୍ଥୋ ବିନିବାରଣେ ॥ ୨୩୪.୧୯ ॥
ଜନ୍ମଦୁଃଖାନ୍ୟନେକାନି ଜନ୍ମନୋଽନନ୍ତରାଣି ଚ ।
ବାଲଭାବେ ଯଦାପ୍ନୋତି ଆଧିଭୂତାଦିକାନି ଚ ॥ ୨୩୪.୨୦ ॥
ଅଜ୍ଞାନତମସା ଛନ୍ନୋ ମୂଢାନ୍ତଃ କରଣୋ ନରଃ ।
ନ ଜାନାତି କୁତଃ କୋଽହଂ କୁତ୍ର ଗନ୍ତା କିମାତ୍ମକଃ ॥ ୨୩୪.୨୧ ॥
କେନ ବନ୍ଧେନ ବଦ୍ଧୋଽହଂ କାରଣଂ କିମକାରଣମ୍ ।
କିଂ କାର୍ୟଂ କିମକାର୍ୟଂ ବା କିଂ ବାଚ୍ୟଂ କିଂ ନ ଚୋଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୪.୨୨ ॥
କୋ ଧର୍ମଃ କଶ୍ଚ ବାଽଧର୍ମଃ କସ୍ମିନ୍ୱର୍ତେତ ବୈ କଥମ୍ ।
କିଂ କର୍ତବ୍ୟମକର୍ତବ୍ୟଂ କିଂ ବା କିଂ ଗୁଣଦୋଷବତ୍ ॥ ୨୩୪.୨୩ ॥
ଏବଂ ପଶୁସମୈର୍ମୂଢୈରଜ୍ଞାନପ୍ରଭବଂ ମହତ୍ ।
ଅବାପ୍ୟତେ ନରୈର୍ଦୁଃଖଂ ଶିଶ୍ନୋଦରପରାୟଣୈଃ ॥ ୨୩୪.୨୪ ॥
ଅଜ୍ଞାନଂ ତାମସୋ ଭାବଃ କାର୍ୟାରମ୍ଭପ୍ରବୃତ୍ତୟଃ ।
ଅଜ୍ଞାନିନାଂ ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ କର୍ମଲୋପସ୍ତତୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୩୪.୨୫ ॥
ନରକଂ କର୍ମଣାଂ ଲୋପାତ୍ଫଲମାହୁର୍ମହର୍ଷୟଃ ।
ତସ୍ମାଦଜ୍ଞାନିନାଂ ଦୁଃଖମିହ ଚାମୁତ୍ର ଚୋତ୍ତମମ୍ ॥ ୨୩୪.୨୬ ॥
ଜରାଜର୍ଜରଦେହଶ୍ଚ ଶିଥିଲାବୟବଃ ପୁମାନ୍ ।
ବିଚଲଚ୍ଛୀର୍ଣଦଶନୋ ବଲିସ୍ନାୟୁଶିରାବୃତଃ ॥ ୨୩୪.୨୭ ॥
ଦୂରପ୍ରନଷ୍ଟନୟନୋ ବ୍ୟୋମାନ୍ତର୍ଗତତାରକଃ ।
ନାସାବିବରନିର୍ୟାତରୋମପୁଞ୍ଜଶ୍ଚଲଦ୍ୱପୁଃ ॥ ୨୩୪.୨୮ ॥
ପ୍ରକଟୀଭୂତସର୍ୱାସ୍ଥିର୍ନତପୃଷ୍ଠାସ୍ଥିସଂହତିଃ ।
ଉତ୍ସନ୍ନଜଠରାଗ୍ନିତ୍ୱାଦଲ୍ପାହାରୋଲ୍ପଚେଷ୍ଟିତଃ ॥ ୨୩୪.୨୯ ॥
କୃଚ୍ଛ୍ରଚଂକ୍ରମଣୋତ୍ଥାନଶୟନାସନଚେଷ୍ଟିତଃ ।
ମନ୍ଦୀଭବଚ୍ଛ୍ରୋତ୍ରନେତ୍ରଗଲଲ୍ଲାଲାବିଲାନନଃ ॥ ୨୩୪.୩୦ ॥
ଅନାୟତ୍ତୈଃ ସମସ୍ତୈଶ୍ଚ କରଣୈର୍ମରଣୋନ୍ମୁଖଃ ।
ତତ୍କ୍ଷଣେଽପ୍ୟନୁଭୂତାନାମସ୍ମର୍ତାଽଖିଲବସ୍ତୁନାମ୍ ॥ ୨୩୪.୩୧ ॥
ସକୃଦୁଚ୍ଚାରିତେ ବାକ୍ୟେ ସମୁଦ୍ଭୂତମହାଶ୍ରମଃ ।
ଶ୍ୱାସକାସାମୟାୟାସସମୁଦ୍ଭୂତପ୍ରଜାଗରଃ ॥ ୨୩୪.୩୨ ॥
ଅନ୍ୟେନୋତ୍ଥାପ୍ୟତେଽନ୍ୟେନ ତଥା ସଂବେଶ୍ୟତେ ଜରୀ ।
ଭୃତ୍ୟାତ୍ମପୁତ୍ରଦାରାଣାମପମାନପରାକୃତଃ ॥ ୨୩୪.୩୩ ॥
ପ୍ରକ୍ଷୀଣାଖିଲଶୌଚଶ୍ଚ ବିହାରାହାରସଂସ୍ପୃହଃ ।
ହାସ୍ୟଃ ପରିଜନସ୍ୟାପି ନିର୍ୱିଣ୍ଣାଶେଷବାନ୍ଧବଃ ॥ ୨୩୪.୩୪ ॥
ଅନୁଭୂତମିବାନ୍ୟସ୍ମିଞ୍ଜନ୍ମନ୍ୟାତ୍ମବିଚେଷ୍ଟିତମ୍ ।
ସଂସ୍ମରନ୍ୟୌବନେ ଦୀର୍ଘଂ ନିଃଶ୍ୱସିତ୍ୟତିତାପିତଃ ॥ ୨୩୪.୩୫ ॥
ଏବମାଦୀନି ଦୁଃଖାନି ଜରାୟାମନୁଭୂୟ ଚ ।
ମରଣେ ଯାନି ଦୁଃଖାନି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଶୃଣୁ ତାନ୍ୟପି ॥ ୨୩୪.୩୬ ॥
ଶ୍ଲଥଗ୍ରୀବାଙ୍ଘ୍ରିହସ୍ତୋଽଥ ପ୍ରାପ୍ତୋ ବେପଥୁନା ନରଃ ।
ମୁହୁର୍ଗ୍ଲାନିପରଶ୍ଚାସୌ ମୁହୁର୍ଜ୍ଞାନବଲନ୍ୱିତଃ ॥ ୨୩୪.୩୭ ॥
ହିରଣ୍ୟଧାନ୍ୟତୟଭାର୍ୟାଭୃତ୍ୟଗୃହାଦିଷୁ ।
ଏତେ କଥଂ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତୀତ୍ୟତୀବମମତାକୁଲଃ ॥ ୨୩୪.୩୮ ॥
ମର୍ମବିଦ୍ଭିର୍ମହାରୋଗୈଃ କ୍ରକଚୈରିବ ଦାରୁଣୈଃ ।
ଶରୈରିବାନ୍ତକସ୍ୟୋଗ୍ରୈଶ୍ଛିଦ୍ୟମାନାସ୍ଥିବନ୍ଧନଃ ॥ ୨୩୪.୩୯ ॥
ପରିବର୍ତମାନତାରାକ୍ଷିହସ୍ତପାଦଂ ମୁହୁଃ କ୍ଷିପନ୍ ।
ସଂଶୁଷ୍ୟମାଣତାଲ୍ୱୋଷ୍ଠକଣ୍ଠୋ ଘୁରଘୁରାୟତେ ॥ ୨୩୪.୪୦ ॥
ନିରୁଦ୍ଧକଣ୍ଠଦେଶୀଽପି ଉଦାନଶ୍ୱାସପୀଡିତଃ ।
ତାପେନ ମହତା ବ୍ୟାପ୍ତସ୍ତୃଷା ବ୍ୟାପ୍ତସ୍ତଥା କ୍ଷୁଧା ॥ ୨୩୪.୪୧ ॥
କ୍ଲେଶାଦୁତ୍କ୍ରାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ଯାମ୍ୟକିଂକରପୀଡିତଃ ।
ତାପେନ ମହାତ ବ୍ୟାପ୍ତସ୍ତୃଷା ବ୍ୟାପ୍ତସ୍ତଥା କ୍ଷୁଧା ॥ ୨୩୪.୪୨ ॥
ଏତାନ୍ୟନ୍ୟାନି ଚୋଗ୍ରାଣି ଦୁଃଖାନି ମରଣେ ନୃଣାମ୍ ।
ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ଦର୍ଶଂ ଯାନି ପ୍ରାପ୍ୟନ୍ତେ ପୁରୁଷୈର୍ମୃତୈଃ ॥ ୨୩୪.୪୩ ॥
ଯାମ୍ୟକିଂକରପାଶାଦିଗ୍ରହଣଂ ଦଣ୍ଡତାଡନମ୍ ।
ଯମସ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ ଚୋଗ୍ରମୁଗ୍ରମାର୍ଗବିଲୋକନମ୍ ॥ ୨୩୪.୪୪ ॥
କରମ୍ଭବାଲୁକାବିହ୍ନିୟନ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ରାଦିଭୀଷଣେ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକଂ ଯାତନାୟାଶ୍ଚ ଯାତନାଦି ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୪.୪୫ ॥
କ୍ରକଚୈଃପୀଡ୍ୟମାନାନାଂମୃ(ମୂ)ଷାୟାଂ ଚାପି ଧ୍ମାପ୍ୟତାମ୍ ।
କୁଠାରୈଃ ପାଟ୍ୟମାନାନାଂଭୂମୌ ଚାପି ନିଖନ୍ୟତାମ୍ ॥ ୨୩୪.୪୬ ॥
ଶୂଲେଷ୍ୱାରୋପ୍ୟମାଣାନାଂ ବ୍ୟାଘ୍ରବକ୍ତ୍ରେ ପ୍ରବେଶ୍ୟତାମ୍ ।
ଗୃଧ୍ରୈଃ ସଂଭକ୍ଷ୍ୟମାଣାନାଂ ଦ୍ୱୀପିଭିଶ୍ଚୋପଭୁଜ୍ୟତାମ୍ ॥ ୨୩୪.୪୭ ॥
କ୍ୱଥ୍ୟତାଂ ତୈଲମଧ୍ୟେ ଚ କ୍ଲିଦ୍ୟତାଂ କ୍ଷାରକର୍ଦମେ ।
ଉଚ୍ଚନ୍ନିପାତ୍ୟମାନାନାଂ କ୍ଷିପ୍ୟତାଂ କ୍ଷେପୟନ୍ତ୍ରକୈଃ ॥ ୨୩୪.୪୮ ॥
ନରକେ ଯାନି ଦୁଃଖାନି ପାପହେତୂଦ୍ଭବାନି ବୈ ।
ପ୍ରାପ୍ୟନ୍ତେ ନାରକୈର୍ୱିପ୍ରାସ୍ତେଷାଂ ସଂଖ୍ୟା ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୨୩୪.୪୯ ॥
ନ କେବଲଂ ଦ୍ୱିଜଶ୍ରେଷ୍ଠା ନରକେ ଦୁଃଖପଦ୍ଧତିଃ ।
ସ୍ୱର୍ଗେଽପି ପାତଭୀତସ୍ୟ କ୍ଷୟିଷ୍ଣୋର୍ନାସ୍ତି ନିର୍ୱୃତିଃ ॥ ୨୩୪.୫୦ ॥
ପୁନଶ୍ଚ ଗର୍ଭୋ ଭବତି ଜାୟତେ ଚ ପୁନର୍ନରଃ ।
ଗର୍ଭେ ବିଲୀୟତେ ଭୂୟୋ ଜାୟମାନୋଽସ୍ତମେତି ଚ ॥ ୨୩୪.୫୧ ॥
ଜାତମାତ୍ରଶ୍ଚ ମ୍ରିୟତେ ବାଲଭାବେ ଚ ଯୌବନେ ।
ଯଦ୍ୟତ୍ପ୍ରୀତିକରଂ ପୁଂସାଂ ବସ୍ତୁ ବିପ୍ରାଃ ପ୍ରଜାୟତେ ॥ ୨୩୪.୫୨ ॥
ତଦେବ ଦୁଃଖବୃକ୍ଷସ୍ୟ ବୀଜତ୍ୱମୁପଗଚ୍ଛତି ।
କଲତ୍ରପୁତ୍ରମିତ୍ରାଦିଗୃହକ୍ଷେତ୍ରଧନାଦିକୈଃ ॥ ୨୩୪.୫୩ ॥
କ୍ରିୟତେ ନ ତଥା ଭୂରି ସୁଖଂ ପୁଂସାଂ ଯଥାଽସୁଖମ୍ ।
ଇତି ସଂସାରଦୁଃଖାର୍କତାପତାପିତଚେତସାମ୍ ॥ ୨୩୪.୫୪ ॥
ବିମୁକ୍ତିପାଦପଚ୍ଛାୟାମୃତେ କୁତ୍ର ସୁଖଂ ନୃଣାମ୍ ।
ତଦସ୍ୟ ତ୍ରିବିଧସ୍ୟାପି ଦୁଃଖଜାତସ୍ୟ ପଣ୍ଡିତୈଃ ॥ ୨୩୪.୫୫ ॥
ଗର୍ଭଜନ୍ମଜରାଦ୍ୟେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପ୍ରଭବିଷ୍ୟତଃ ।
ନିରସ୍ତାତିଶୟାହ୍ଲାଦଂ ସୁଖଭାବୈକଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୨୩୪.୫୬ ॥
ଭେଷଜଂ ଭଗବତ୍ପ୍ରାପ୍ତିରେକା ଚାଽଽତ୍ୟନ୍ତିକୀ ମତା ।
ତସ୍ମାତ୍ତତ୍ପ୍ରାପ୍ତୟେ ଯତ୍ନଃ କର୍ତବ୍ୟଃ ପଣ୍ଡିତୈର୍ନରୈଃ ॥ ୨୩୪.୫୭ ॥
ତତ୍ପ୍ରାପ୍ତିହେତୁର୍ଜ୍ଞାନଂ ଚ କର୍ମ ଚୋକ୍ତଂ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
ଆଗମୋତ୍ଥଂ ବିବେକାଚ୍ଚ ଦ୍ୱିଧା ଜ୍ଞାନଂ ତଥୋଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୪.୫୮ ॥
ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମାଽଽଗମମୟଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବିବେକଜମ୍ ।
ଅନ୍ଧଂ ତମ ଇବାଜ୍ଞାନଂ ଦୀପବଚ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟୋଦ୍ଭବମ୍ ॥ ୨୩୪.୫୯ ॥
ଯଥା ସୂର୍ୟସ୍ତଥା ଜ୍ଞାନଂ ଯଦ୍ୱୈ ବିପ୍ରା ବିବେକଜମ୍ ।
ମନୁରପ୍ୟାହ ବେଦାର୍ଥଂ ସ୍ମୃତ୍ୱା ଯନ୍ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୪.୬୦ ॥
ତଦେତଚ୍ଛ୍ରୁୟତାମତ୍ର ସଂବନ୍ଧେ ଗଦତୋ ମମ ।
ଦ୍ୱେ ବ୍ରହ୍ମଣୀ ବେଦିତବ୍ୟେ ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ଚ ଯତ୍ ॥ ୨୩୪.୬୧ ॥
ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମଣି ନିଷ୍ଣାତଃ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମଧିଗଚ୍ଛତି ।
ଦ୍ୱେ ବିଦ୍ୟେ ବେଦିତବ୍ୟେ ଇତି ଚାଽଽଥର୍ୱଣୀ ଶ୍ରୁତିଃ ॥ ୨୩୪.୬୨ ॥
ପରୟା ହ୍ୟକ୍ଷରପ୍ରାପ୍ତିରୃଗ୍ୱେଦାଦିମୟାଽପରା ।
ଯତ୍ତଦବ୍ୟକ୍ତମଜରମଚିନ୍ତ୍ୟମଜମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୨୩୪.୬୩ ॥
ଅନିର୍ଦେଶ୍ୟମରୂପଂ ଚ ପାଣିପାଦାଦ୍ୟସଂୟୁତମ୍ ।
ବିତ୍ତଂ ସର୍ୱଗତଂ ନିତ୍ୟଂ ଭୂତୟୋନିମକାରଣମ୍ ॥ ୨୩୪.୬୪ ॥
ବ୍ୟାପ୍ୟଂ ବ୍ୟାପ୍ୟଂ ଯତଃ ସର୍ୱଂ ତଦ୍ୱୈ ପଶ୍ୟନ୍ତି ସୂରୟଃ ।
ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ପରମଂ ଧାମ ତଦ୍ୱ୍ୟେୟଂ ମୋକ୍ଷକାଙ୍କ୍ଷିଭିଃ ॥। ୨୩୪.୬୫ ॥
ଶ୍ରୁତିବାକ୍ୟୋଦିତଂ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ତଦ୍ୱିଷ୍ଣୋଃ ପରମଂ ପଦମ୍ ।
ଉତ୍ପତ୍ତିଂ ପ୍ରଲୟଂ ଚୈବ ଭୂତାନାମଗତିଂ ଗତିମ୍ ॥ ୨୩୪.୬୬ ॥
ବେତ୍ତି ବିଦ୍ୟାମବିଦ୍ୟାଂ ଚ ସ ବାଚ୍ୟୋ ଭଗବାନିତି ।
ଜ୍ଞାନଶକ୍ତିବଲବୈଶ୍ୱର୍ୟବୀର୍ୟତେଜାଂସ୍ୟଶେଷତଃ ॥ ୨୩୪.୬୭ ॥
ଭଗବଚ୍ଛବ୍ଦବାଚ୍ୟାନି ଚ ସ ବାଚ୍ୟୋ ଭଗବାନିତି ।
ଜ୍ଞାନଶକ୍ତିବଲୈଶ୍ୱର୍ୟବୀର୍ୟତେଜାଂସ୍ୟଶେଷତଃ ॥ ୨୩୪.୬୮ ॥
ଭୂତେଷୁ ଚ ସ ସର୍ୱାତ୍ମା ବାସୁଦେବସ୍ତତଃ ସ୍ମୃତଃ ।
ଉବାଚେଦଂ ମହର୍ଷିଭ୍ୟଃ ପୁରା ପୃଷ୍ଟଃ ପ୍ରଜାପତିଃ ॥ ୨୩୪.୬୯ ॥
ନାମାବ୍ୟାଖ୍ୟାମନନ୍ତସ୍ୟ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ଭୂତେଷୁ ବସତେ ଯୋଽନ୍ତର୍ୱସନ୍ତ୍ୟତ୍ର ଚ ତାନି ଯତ୍ ॥
ଧାତା ବିଧାତା ଜଗତାଂ ବାସୁଦେବସ୍ତତଃ ପ୍ରଭୁଃ ॥ ୨୩୪.୭୦ ॥
ସସର୍ୱଭୂତପ୍ରକୃତିର୍ଗୁଣାଂଶ୍ଚ, ଦୋଷାଂଶ୍ଚ ସର୍ୱାନ୍ସ(ନ)ଗୁଣୋ ହ୍ୟତୀତଃ ।
ଅତୀତସର୍ୱାବରଣୋଽଖିଲାତ୍ମା, ତେନାଽଽବୃତଂ ଯଦ୍ଭବନାନ୍ତରାଲମ୍ ॥ ୨୩୪.୭୧ ॥
ସମସ୍ତକଲ୍ୟାଣଗୁଣାତ୍ମକୋ ହି, ସ୍ୱଶକ୍ତିଲେଶାଦୃତଭୂତସର୍ଗଃ ।
ଇଚ୍ଛାଗୃହୀତାଭିମତୋରୁଦେହଃ, ସଂସାଧିତାଶେଷଜଗଦ୍ଧିତୋଽସୌ ॥ ୨୩୪.୭୨ ॥
ତେଜୋବଲୈଶ୍ୱର୍ୟମହାବରୋଧଃ, ସ୍ୱବୀର୍ୟଶକ୍ତ୍ୟାଦିଗୁଣୈକରାଶିଃ ।
ପରଃ ପରାଣାଂ ସକଲା ନ ଯତ୍ର, କ୍ଲେଶାଦୟଃ ସନ୍ତି ପରାପରେଶେ ॥ ୨୩୪.୭୩ ॥
ସ ଈଶ୍ୱରୋ ବ୍ୟଷ୍ଟିସମଷ୍ଟିରୂପୋଽବ୍ୟକ୍ତସ୍ୱରୂପଃ ପ୍ରକଟସ୍ୱରୂପଃ ।
ସର୍ୱେଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱଦୃକ୍ସର୍ୱବେତ୍ତା, ସମସ୍ତଶକ୍ତିଃ ପରମେଶ୍ୱରାଖ୍ୟଃ ॥ ୨୩୪.୭୪ ॥
ସଂଜ୍ଞାୟତେ ଯେନ ତଦସ୍ତଦୋଷଂ ଶୁଦ୍ଧଂ ପରଂ ନିର୍ମଲମେକରୂପମ୍ ।
ସଂଦୃଶ୍ୟତେ ବାଽଽପ୍ୟଥ ଗମ୍ୟତେ ବା,ତଜ୍ଜ୍ଞାନମଜ୍ଞାନମତୋଽନ୍ୟଦୁକ୍ତମ୍ ॥ ୨୩୪.୭୫ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସର୍ଷିସଂବାଦ ଆତ୍ୟନ୍ତିକଲୟନିରୂପଣଂ ନାମ
ଚତୁସ୍ତ୍ରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୪ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୫ (୧୨୭)
ଯୋଗାଭ୍ୟାସନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଇଦାନୀଂ ବ୍ରୂହି ଯୋଗଂ ଚ ଦୁଃଖସଂୟୋଗଭେଷଜମ୍ ।
ଯଂ ବିଦିତ୍ୱାଽବ୍ୟଯଂ ତତ୍ର ଯୁଞ୍ଜାମଃ ପୁରୁଷୋତ୍ତମମ୍ ॥ ୨୩୫.୧ ॥
ଶ୍ରୁତ୍ୱା ସ ବଚନଂ ତେଷାଂ କୁଷ୍ଣଦ୍ୱୈପାୟନସ୍ତଦା ।
ଅବ୍ରବୀତ୍ପରମପ୍ରୀତୋ ଯୋଗୀ ଯୋଗବିଦାଂ ବରଃ ॥ ୨୩୫.୨ ॥
ଯୋଗଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଭୋ ବିପ୍ରାଃ ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ଭବନାଶନମ୍ ।
ଯମଭ୍ୟସ୍ୟାଽଽପ୍ନୁ ଯାଦ୍ୟୋଗୀ ମୋକ୍ଷଂ ପରମଦୁର୍ଲଭମ୍ ॥ ୨୩୫.୩ ॥
ଶ୍ରୁତ୍ୱାଽଽଦୌ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଗୁରୁମାରାଧ୍ୟ ଭକ୍ତିତଃ ।
ଇତିହାସଂ ପୁରାଣଂ ଚ ବେଦାଂଶ୍ଚୈବ ବିଚକ୍ଷଣଃ ॥ ୨୩୫.୪ ।
ଆହାରଂ ଯୋଗଦୋଷାଂଶ୍ଚ ଦେଶକାଲଂ ଚ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସମଭ୍ୟସେଦ୍ୟୋଗଂ ନିର୍ଦ୍ୱଦ୍ୱୋ ନିଷ୍ପରିଗ୍ରହଃ ॥ ୨୩୫.୫ ॥
ଭୁଞ୍ଜନ୍ସକ୍ତୁଂ ଯବାଗୂଂ ଚ ତକ୍ରମୂଲଫଲଂ ପୟଃ ।
ଯାବକଂ କଣପିଣ୍ୟାକମାହାରଂ ଯୋଗସାଧନମ୍ ॥ ୨୩୫.୬ ॥
ନ ମନୋବିକଲେ ଧ୍ମାତେ ନ ଶ୍ରାନ୍ତେ କ୍ଷୁଧିତେ ତଥା ।
ନ ଦ୍ୱଂଦ୍ୱେ ନ ଚ ଶୀତେ ଚ ନ ଚୋଷ୍ଣେ ନାନିଲାତ୍ମକେ ॥ ୨୩୫.୭ ॥
ସଶବ୍ଦେ ନ ଜଲାଭ୍ୟାସେ ଜୀର୍ଣଗୋଷ୍ଠେ ଚତୁଷ୍ପଥେ ।
ସରୀସୃପେ ଶ୍ମଶାନେ ଚ ନ ନଦ୍ୟନ୍ତେଽଗ୍ନିସଂନିଧୌ ॥ ୨୩୫.୮ ॥
ନ ଚୈତ୍ୟେ ନ ଚ ବଲ୍ମୀକେ ସଭୟେ କୂପସଂନିଧୈ ।
ନ ଶୁଷ୍କପର୍ଣନିଚୟେ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜୀତ କର୍ହିଚିତ୍ ॥ ୨୩୫.୯ ॥
ଦେଶାନେତାନନାଦୃତ୍ୟ ମୂଢତ୍ୱାଦ୍ୟୋ ଯୁନକ୍ତି ବୈ ।
ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟେ ତସ୍ୟ ଯେ ଦୋଷା ଜାୟନ୍ତେ ବିଘ୍ନକାରକାଃ ॥ ୨୩୫.୧୦ ॥
ବାଧିର୍ୟଂ ଜଡତା ଲୋପଃ ସ୍ମୃତେର୍ମୂକତ୍ୱମନ୍ଧତା ।
ଜ୍ୱରଶ୍ଚ ଜାୟତେ ସଦ୍ୟସ୍ତଦ୍ୱଦଜ୍ଞାନସଂଭବଃ ॥ ୨୩୫.୧୧ ॥
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱାତ୍ମନା କାର୍ୟା ରକ୍ଷା ଯୋଗବିଦା ସଦା ।
ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷଣାଂ ଶରୀରଂ ସାଧନଂ ଯତଃ ॥ ୨୩୫.୧୨ ॥
ଆଶ୍ରମେ ବିଜନେ ଗୁହ୍ୟେ ନିଃଶବ୍ଦେ ନିର୍ଭୟେ ନଗେ ।
ଶୂନ୍ୟାଗାରେ ଶୁଚୌରମ୍ୟେ ଚୈକାନ୍ତେ ଦେବତାଲୟେ ॥ ୨୩୫.୧୩ ॥
ରଜନ୍ୟାଃ ପଶ୍ଚିମେ ଯାମେ ପୂର୍ୱେ ଚ ସୁସମାହିତଃ ।
ପୂର୍ୱାହ୍ଣେ ମଧ୍ୟମେ ଚାହ୍ନି ଯୁକ୍ତାହାରୋ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ॥ ୨୩୫.୧୪ ॥
ଆସୀନଃ ପ୍ରାଙ୍ମୁଖୋ ରମ୍ୟ ଆସନେ ସୁଖନିଶ୍ଚଲେ ।
ନାତିନୀଚେ ନ ଚୋଚ୍ଛ୍ରିତେ ନିସ୍ପୃହଃ ସତ୍ୟବାକ୍ଷୁଚିଃ ॥ ୨୩୫.୧୫ ॥
ଯୁକ୍ତନିଦ୍ରୋ ଜିତକ୍ରୋଧଃ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତଃ ।
ସର୍ୱଦ୍ୱଂଦ୍ୱସହୋ ଧୀରଃ ସମକାୟାଙ୍ଘ୍ରିମସ୍ତକଃ ॥ ୨୩୫.୧୬ ॥
ନାଭୌ ନିଧାୟ ହସ୍ତୌ ଦ୍ୱୌ ଶାନ୍ତଃ ପଦ୍ମାସନେ ସ୍ଥିତଃ ।
ସଂସ୍ଥାପ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିଂ ନାସାଗ୍ରେ ପ୍ରାଣାନାୟମ୍ୟ ବାଗ୍ୟତଃ ॥ ୨୩୫.୧୭ ॥
ସମାହୃତ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ମନସା ହୃଦୟେ ମୁନିଃ ।
ପ୍ରଣବଂ ଦୀର୍ଘମୁଦ୍ୟମ୍ୟ ସଂବୃତାସ୍ୟଃ ସୁନିଶ୍ଚଲଃ ॥ ୨୩୫.୧୮ ॥
ରଜସା ତମସୋ ବୃତ୍ତିଂ ସତ୍ତ୍ୱେନ ରଜସସ୍ତଥା ।
ସଂଛାଦ୍ୟ ନିର୍ମଲଂ ଶାନ୍ତେ ସ୍ଥିତଃ ସଂବୃତଲୋଚନଃ ॥ ୨୩୫.୧୯ ॥
ହୃତ୍ପଦ୍ମକୋଟରେ ଲୀନଂ ସର୍ୱବ୍ୟାପି ନିରଞ୍ଜନମ୍ ।
ଯୁଞ୍ଜୀତ ଶାନ୍ତେ ସ୍ଥିତଃ ସଂବୃତଲୋଚନଃ ॥ ୨୩୫.୨୦ ॥
କରଣେନ୍ଦ୍ରିୟଭୂତାନି କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେ ପ୍ରଥମଂ ନ୍ୟସେତ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଶ୍ଚ ପରେ ଯୋଜ୍ୟସ୍ତତୋ ଯୁଞ୍ଜତି ଯୋଗବିତ୍ ॥ ୨୩୫.୨୧ ॥
ମନୋ ଯସ୍ୟାନ୍ତମଭ୍ୟେତି ପରମାତ୍ମନି ଚଞ୍ଚଲମ୍ ।
ସଂତ୍ୟଜ୍ୟ ବିଷୟାଂସ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗସିଦ୍ଧିଃ ପ୍ରକାଶିତା ॥ ୨୩୫.୨୨ ॥
ଯଦା ନିର୍ୱିଷୟଂ ଚିତ୍ତଂ ପରେ ବ୍ରହ୍ମଣି ଲୀୟତେ ।
ସମାଧୌ ଯୋଗୟୁକ୍ତସ୍ୟ ତଦାଽଭ୍ୟେତି ପରଂ ପଦମ୍ ॥ ୨୩୫.୨୩ ॥
ଅସଂସକ୍ତଂ ଯଦା ଚିତ୍ତଂ ଯୋଗିନଃ ସର୍ୱକର୍ମସୁ ।
ଭବତ୍ୟାନନ୍ଦମାସାଦ୍ୟ ତଦା ନିର୍ୱାଣମୃଚ୍ଛତି ॥ ୨୩୫.୨୪ ॥
ଶୁଦ୍ଧଂ ଧାମତ୍ରୟାତୀତଂ ତୁର୍ୟାଖ୍ୟଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମମ୍ ।
ପ୍ରାପ୍ୟ ଯୋଗବଲାଦ୍ୟୋଗୀ ମୁଚ୍ୟତେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥ ୨୩୫.୨୫ ॥
ନିଃସ୍ପୃହଃ ସର୍ୱକାମେଭ୍ୟଃ ସର୍ୱତ୍ର ପ୍ରିୟଦର୍ଶନଃ ।
ସର୍ୱତ୍ରାନିତ୍ୟବୁଦ୍ଧିସ୍ତୁ ଯୋଗୀ ମୁଚ୍ୟେତ ନାନ୍ୟଥା ॥ ୨୩୫.୨୬ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ନ ସେବେନ ବୈରାଗ୍ୟେଣ ଚ ଯୋଗବିତ୍ ।
ସଦା ଚାଭ୍ୟାସୟୋଗେନ ମୁଚ୍ୟତେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥ ୨୩୫.୨୭ ॥
ନ ଚ ପଦ୍ମାସନାଦ୍ୟୋଗୋ ନ ନାସାଗ୍ରନିରୀକ୍ଷଣାତ୍ ।
ମନସଶ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ସଂୟୋଗୋ ଯୋଗ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୫.୨୮ ॥
ଏବଂ ମୟା ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠା ଯୋଗଃ ପ୍ରୋକ୍ତୋ ବିମୁକ୍ତିଦଃ ।
ସଂସାରମୋକ୍ଷହେତୁଶ୍ଚ କିମନ୍ୟଚ୍ଛ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛଥ ॥ ୨୩୫.୨୯ ॥
ଲୋମହର୍ଷଣ ଉବାଚ
ଶ୍ରୁତ୍ୱା ତେ ବଚନଂ ତସ୍ୟ ସାଧୁ ସାଧ୍ୱିତି ଚାବ୍ରୁବନ୍ ।
ବ୍ୟାସଂ ପ୍ରଶସ୍ୟ ସମ୍ପୂଜ୍ୟ ପୁନଃ ପ୍ରଷ୍ଟୁଂ ସମୁଦ୍ୟତାଃ ॥ ୨୩୫.୩୦ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସର୍ଷିସଂବାଦେ ଯୋଗାଭ୍ୟାସନିରୂପଣଂ ନାମ
ପଞ୍ଚତ୍ରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୫ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୬ (୧୨୮)
ସାଂଖ୍ୟଯୋଗନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ତବ ବକ୍ତ୍ରାବ୍ଧିସଂଭୂତମମୃତଂ ବାଙ୍ମୟଂ ମୁନେ ।
ପିବତାଂ ନୋ ଦ୍ୱିଜଶ୍ରେଷ୍ଠ ନ ନୃପ୍ତିରିହ ଦୃଶ୍ୟତେ ॥ ୨୩୬.୧ ॥
ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗଂ ମୁନେ ବ୍ରୂହି ବିସ୍ତରେଣ ବିମୁକ୍ତିଦମ୍ ।
ସାଂଖ୍ୟଂ ଚ ଦ୍ୱିପଦାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛାମହେ ବୟମ୍ ॥ ୨୩୬.୨ ॥
ପ୍ରଜ୍ଞାବାଞ୍ଶ୍ରୋତ୍ରିୟୋ ଯଜ୍ୱା ଖ୍ୟାତଃ ପ୍ରାଜ୍ଞୋଽନସୂୟକଃ ।
ସତ୍ୟଧର୍ମମତିର୍ବ୍ରହ୍ମନ୍କଥଂ ବ୍ରହ୍ମାଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୨୩୬.୩ ॥
ତପସା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟେଣ ସର୍ୱତ୍ୟାଗେନ ମେଧୟା ।
ସାଂଖ୍ୟେ ବା ଯଦି ବା ଯୋଗ ଏତତ୍ପୃଷ୍ଟୋ ବଦସ୍ୱ ନଃ ॥ ୨୩୬.୪ ॥
ମନସଶ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ଯଥୈକାଗୟ୍ରମବାପ୍ୟତେ ।
ଯେନୋପାୟେନ ପୁରୁଷସ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତୁମର୍ହସି ॥ ୨୩୬.୫ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ନାନ୍ୟତ୍ର ଜ୍ଞାନତପସୋର୍ନାନ୍ୟତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିୟନିଗ୍ରହାତ୍ ।
ନାନ୍ୟତ୍ର ସର୍ୱସଂତ୍ୟାଗାତ୍ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି କଶ୍ଚନ ॥ ୨୩୬.୬ ॥
ମହାଭୂତାନି ସର୍ୱାଣି ପୂର୍ୱସୃଷ୍ଟିଃ ସ୍ୱୟଂଭୁବଃ ।
ଭୂୟିଷ୍ଠଂ ପ୍ରାଣଭୃଦ୍ଗ୍ରାମେ ନିବିଷ୍ଟାନି ଶରୀରିଷୁ ॥ ୨୩୬.୭ ॥
ଭୂମେର୍ଦେହୋ ଜଲାତ୍ସ୍ନେହୋ ଜ୍ୟୋତିଷଶ୍ଚକ୍ଷୁଷୀ ସ୍ମୃତେ ।
ପ୍ରାଣାପାନାଶ୍ରୟୋ ବାୟୁଃକୋଷ୍ଠାକାଶଂ ଶରୀରିଣାମ୍ ॥ ୨୩୬.୮ ॥
କ୍ରାନ୍ତୌ ବିଷ୍ଣୁର୍ବଲେ ଶକ୍ରଃ କୋଷ୍ଠେଽଗ୍ନିର୍ଭୋକ୍ତୁମିଚ୍ଛତି ।
କର୍ଣୟୋଃ ପ୍ରଦିଶଃ ଶ୍ରୋତ୍ରେ ଜିହ୍ୱାୟାଂ ବାକ୍ସରସ୍ୱତୀ ॥ ୨୩୬.୯ ॥
କର୍ଣୌ ତ୍ୱକ୍ଚକ୍ଷୁଷୀ ଜିହ୍ୱା ନାସିକା ଚୈବ ପଞ୍ଚମୀ ।
ଦଶ ତାନୀନ୍ଦ୍ରିୟୋକ୍ତାନି ଦ୍ୱାରାଣ୍ୟାହାରସିଦ୍ଧୟେ ॥ ୨୩୬.୧୦ ॥
ଶବ୍ଦସ୍ପର୍ଶୌ ତଥା ରୂପଂ ରସଂ ଗନ୍ଧଂ ଚ ପଞ୍ଚମମ୍ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାନ୍ପୃଥଗ୍ୱିଦ୍ୟାଦିନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟସ୍ତୁ ନିତ୍ୟଦା ॥ ୨୩୬.୧୧ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନୋ ଯୁଙ୍କ୍ତେ ଅବଶ୍ୟା(ଶା)ନିବ ରାଜିନଃ(ଲଃ) ।
ମନଶ୍ଚାପି ସଦା ଯୁଙ୍କ୍ତେ ଭୂତାତ୍ମା ହୃଦୟାଶ୍ରିତଃ ॥ ୨୩୬.୧୨ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ତଥୈବୈଷାଂ ସର୍ୱେଷାମୀଶ୍ୱରଂ ମନଃ ।
ନିୟମେ ଚ ବିସର୍ଗେ ଚ ଭୂତାତ୍ମା ମନସସ୍ତଥା ॥ ୨୩୬.୧୩ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥଶ୍ଚ ସ୍ୱଭାବଶ୍ଚେତନା ମନଃ ।
ପ୍ରାଣାପାନୌ ଚ ଜୀବଶ୍ଚ ନିତ୍ୟଂ ଦେହେଷୁ ଦେହିନାମ୍ ॥ ୨୩୬.୧୪ ॥
ଆଶ୍ରୟୋ ନାସ୍ତି ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଗୁଣଶବ୍ଦୋ ନ ଚେତନାଃ ।
ସତ୍ତ୍ୱଂ ହି ତେଜଃ ସୃଜତି ନ ଗୁଣାନ୍ୱୈ କଥଂଚନ ॥ ୨୩୬.୧୫ ॥
ଏବଂ ସପ୍ତଦଶଂ ଦେହଂ ବୃତଂ ଷୋଡଶଭିର୍ଗୁଣୈଃ ।
ମନୀଷୀ ମନସା ବିପ୍ରାଃ ପଶ୍ୟତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନି ॥ ୨୩୬.୧୬ ॥
ନ ହ୍ୟଂ ଚକ୍ଷୁଷା ଦୁଶ୍ୟୋ ନ ଚ ସର୍ୱୈରପୀନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ।
ମନସା ତୁ ପ୍ରଦୀପ୍ତେନ ମହାନାତ୍ମା ପ୍ରକଶତେ ॥ ୨୩୬.୧୭ ॥
ଅଶବ୍ଦସ୍ପର୍ଶରୂପଂ ତଚ୍ଚ(ଚ୍ଚା)ରସାଗନ୍ଧମବ୍ୟଯମ୍ ।
ଅଶରୀରଂ ଶରୀରେ ସ୍ୱେ ନିରୀକ୍ଷେତ ନିରିନ୍ଦ୍ରିୟମ୍ ॥ ୨୩୬.୧୮ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ସର୍ୱଦେହେଷୁ ମର୍ତ୍ୟେଷୁ ପରମାର୍ଚିତମ୍ ।
ଯୋଽନୁପଶ୍ୟତି ସ ପ୍ରେତ୍ୟ କଲ୍ପତେ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟତଃ ॥ ୨୩୬.୧୯ ॥
ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନବ୍ରାହ୍ମଣେ ଗବି ହସ୍ତିନି ।
ଶୁନି ଚୈବ ଶ୍ୱପାକେ ଚ ପଣ୍ଡିତାଃ ସମଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୩୬.୨୦ ॥
ସ ହି ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ଜଙ୍ଗମେଷୁ ଧ୍ରୁବେଷୁ ଚ ।
ବସତ୍ୟେକୋ ମହାନାତ୍ମା ଯେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ॥ ୨୩୬.୨୧ ॥
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଚାଽଽତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚାଽଽତ୍ମନି ।
ଯଦା ପଶ୍ୟତି ଭୂତାତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ତଦା ॥ ୨୩୬.୨୨ ॥
ଯାବାନାତ୍ମନି ବେଦାଽଽତ୍ମା ତାବାନାତ୍ମା ପରାତ୍ମନି ।
ଯ ଏବଂ ସତତଂ ବେଦ ସୋଽମୃତତ୍ୱାୟ କଲ୍ପତେ ॥ ୨୩୬.୨୩ ॥
ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତସ୍ୟ ସର୍ୱଭୂତହିତସ୍ୟ ଚ ।
ଦେବାପି ମାର୍ଗେ ମୁହ୍ୟନ୍ତି ଅପଦସ୍ୟ ପଦୈଷିଣଃ ॥ ୨୩୬.୨୪ ॥
ଶକୁନ୍ତାନାମିବାଽଽକାଶେ ମତ୍ସ୍ୟାନାମିବ ଚୋଦକେ ।
ଯଥା ଗତିର୍ନ ଦୃଶ୍ୟେନ ତଥା ଜ୍ଞାନବିଦାଂ ଗତିଃ ॥ ୨୩୬.୨୫ ॥
କାଲଃ ପଚତି ଭୂତାନି ସର୍ୱାଣ୍ୟେବାଽଽତ୍ମନାଽଽତ୍ମନି ।
ଯସ୍ମିସ୍ତୁ ପଚ୍ୟତେ କାଲସ୍ତନ୍ନ ବେଦେହ କଶ୍ଚନ ॥ ୨୩୬.୨୬ ॥
ନ ତଦୁର୍ଧ୍ୱଂ ନ ତିର୍ୟକ୍ଚ ନାଧୋ ନ ଚ ପୁନଃ ପୁନଃ ।
ନ ମଧ୍ୟେ ପ୍ରତିଗୃହ୍ଣୀତେ ନୈବ କିଂଚିନ୍ନ କଶ୍ଚନ ॥ ୨୩୬.୨୭ ॥
ସର୍ୱେ ତତ୍ସ୍ଥା ଇମେ ଲୋକା ବାହ୍ୟମେଷାଂ ନ କିଂଚନ ।
ଯଦ୍ୟପ୍ୟଗ୍ରେ ସମାଗଚ୍ଛେଦ୍ୟତା ବାଣୋ ଗୁଣଚ୍ୟୁତଃ ॥ ୨୩୬.୨୮ ॥
ନୈବାନ୍ତଂ କାରଣସ୍ୟେୟାଦ୍ୟଦ୍ୟପି ସ୍ୟାନ୍ମନୋଜବଃ ।
ତସ୍ମାତ୍ସୂକ୍ଷ୍ମତରଂ ନାସ୍ତି ନାସ୍ତି ସ୍ଥୂଲତରଂ ତଥା ॥ ୨୩୬.୨୯ ॥
ସର୍ୱତଃ ପାଣିପାଦଂ ତତ୍ସର୍ୱତୋଽକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍ ।
ସର୍ୱତଃଶ୍ରୁତିମଲ୍ଲୋକେ ସର୍ୱମାବୃତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥ ୨୩୬.୩୦ ॥
ତଦେବାଣୋରଣୁତରଂ ତନ୍ମହଦ୍ଭ୍ୟୋ ମହତ୍ତରମ୍ ।
ତଦନ୍ତଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ଧ୍ରୁବଂ ତିଷ୍ଠନ୍ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ॥ ୨୩୬.୩୧ ॥
ଅକ୍ଷରଂ ଚ କ୍ଷରଂ ଚୈବ ଦ୍ୱେଧା ଭାବୋଽୟମାତ୍ମନଃ ।
କ୍ଷକଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ଦିବ୍ୟଂ ତ୍ୱମୃତମକ୍ଷରମ୍ ॥ ୨୩୬.୩୨ ॥
ନବଦ୍ୱାରଂ ପୁରଂ କୃତ୍ୱା ହଂସୋ ହି ନିୟତୋ ବଶୀ ।
ଈଦୃଶଃ ସର୍ୱଭୂତସ୍ୟ ସ୍ଥାବରସ୍ୟ ଚରସ୍ୟ ଚ ॥ ୨୩୬.୩୩ ॥
ହାନେନାଭିବିକଲ୍ପାନାଂ ନରାଣାଂ ସଂଚୟେନ ଚ ।
ଶରୀରାଣାମଜସ୍ୟାଽଽହୁର୍ହଂସତ୍ୱଂ ପାରଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୩୬.୩୪ ॥
ହଂସୋକ୍ତଂ ଚ କ୍ଷରଂ ଚୈବ କୂଟସ୍ଥଂ ଯତ୍ତଦକ୍ଷରମ୍ ।
ତଦ୍ୱିଦ୍ୱାନକ୍ଷରଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଜହାତି ପ୍ରାଣଜନ୍ମନୀ ॥ ୨୩୬.୩୫ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଭବତାଂ ପୃଚ୍ଛତାଂ ବିପ୍ରା ଯଥାବଦିହ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସାଂଖ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନେନ ସଂୟୁକ୍ତଂ ତଦେତତ୍କୀର୍ତିତଂ ମୟା ॥ ୨୩୬.୩୬ ॥
ଯୋଗକୃତ୍ୟଂ ତୁ ଭୋ ବିପ୍ରାଃ କୀର୍ତୟିଷ୍ୟାମ୍ୟତଃ ପରମ୍ ।
ଏକତ୍ୱଂ ବୁଦ୍ଧିମନସୋରିନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ସର୍ୱଶଃ ॥ ୨୩୬.୩୭ ॥
ଆତ୍ମନୋ ବ୍ୟାପିନୋ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନମେତଦତ୍ତୁମମ୍ ।
ତଦେତଦୁପଶାନ୍ତେନ ଦାନ୍ତେନାଧ୍ୟାତ୍ମଶୀଲିନା ॥ ୨୩୬.୩୮ ॥
ଆତ୍ମାରାମେଣ ବୁଦ୍ଧେନ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଶୁଚିକର୍ମଣା ।
ଯୋଗଦୋଷାନ୍ସମୁଚ୍ଛିଦ୍ୟ ପଞ୍ଚ ଯାନ୍କବୟୋ ବିଦୁଃ ॥ ୨୩୬.୩୯ ॥
କାମଂ କ୍ରୋଦଂ ଚ ଲୋଭଂ ଚ ଭୟଂ ସ୍ୱପ୍ନଂ ପଞ୍ଚମମ୍ ।
କ୍ରୋଧଂ ଶମେନ ଜୟତି କାମଂ ସଂକଲ୍ପବର୍ଜନାତ୍ ॥ ୨୩୬.୪୦ ॥
ସତ୍ତ୍ୱସଂସେବନାଦ୍ଧୀରୋ ନିଦ୍ରାମୁଚ୍ଛେତ୍ତୁମର୍ହତି ।
ଧୃତ୍ୟା ଶିଶ୍ନୋଦରଂ ରକ୍ଷେତ୍ପାଣିପାଦଂ ଚ ଚକ୍ଷୁଷା ॥ ୨୩୬.୪୧ ॥
ଚକ୍ଷୁଃ ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଚ ମନସା ମନୋ ବାଚଂ ଚ କର୍ମଣା ।
ଅପ୍ରମାଦାଦ୍ଭୟଂ ଜହ୍ୟଦ୍ଦମ୍ଭଂ ପ୍ରାଜ୍ଞୋପସେବନାତ୍ ॥ ୨୩୬.୪୨ ॥
ଏବମେତାନ୍ୟୋଗଦୋଷାଞ୍ଜୟେନ୍ନିତ୍ୟମତନ୍ଦ୍ରିତଃ ।
ଅଗ୍ନୀଂଶ୍ଚ ବ୍ରାହ୍ମଣାଂଶ୍ଚାଥ ଦେବତାଃ ପ୍ରଣମେତ୍ସଦା ॥ ୨୩୬.୪୩ ॥
ବର୍ଜୟେଦୁଦ୍ଧତାଂ ବାଚଂ ହିଂସାୟୁକ୍ତାଂ ମନୋନୁଗାମ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମତେଜୋମୟଂ ଶୁକ୍ରଂ ଯସ୍ୟ ସର୍ୱମିଦଂ ଜଗତ୍ ॥ ୨୩୬.୪୪ ॥
ଏତସ୍ୟ ଭୂତଭୂତସ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟଂ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମମ୍ ।
ଧ୍ୟାୟନମଧ୍ୟଯନଂ ଦାନଂ ସତ୍ୟଂ ହ୍ରୀରାର୍ଜବଂ କ୍ଷମା ॥ ୨୩୬.୪୫ ॥
ଶୌଚଂ ଚୈବାଽଽତ୍ମନଃ ଶୁଦ୍ଧିରିନ୍ଦ୍ରୟାଣାଂ ଚ ନିଗ୍ରହଃ ।
ଏତୈର୍ୱିବର୍ଘତେ ତେଜଃ ପାପ୍ମାନଂ ଚାପକର୍ଷତି ॥ ୨୩୬.୪୬ ॥
ସମଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ଲଭ୍ୟାଲଭ୍ୟେନ ବର୍ତୟନ୍
ଧୂତପାପ୍ମା ତୁ ତେଜସ୍ୱୀ ଲଘ୍ୱାହାରୋ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ॥ ୨୩୬.୪୭ ॥
ତାମତ୍ରଧୌ ବଶେ କୃତ୍ୱା ନିଷେବେଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଦମ୍ ।
ମନସଶ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ କୃତ୍ୱୈକାଗ୍ରୟଂ ସମାହିତଃ ॥ ୨୩୬.୪୮ ॥
ପୂର୍ୱରାତ୍ରେ ପରାର୍ଧେ ଚ ଧାରୟେନ୍ମନ ଆତ୍ମନଃ ।
ଜନ୍ତୋଃ ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟାସ୍ୟ ଯଦ୍ୟେକଂ କ୍ଲିନ୍ନମିନ୍ଦ୍ରିୟମ୍ ॥ ୨୩୬.୪୯ ॥
ତତୋଽସ୍ୟ ସ୍ରବତି ପ୍ରଜ୍ଞା ଗିରେଃ ପାଦାଦିବୋଦକମ୍ ।
ମନସଃ ପୂର୍ୱମାଦଦ୍ୟାତ୍କୂର୍ମାଣାମିବ ମତ୍ସ୍ୟହା ॥ ୨୩୬.୫୦ ॥
ତତଃ ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତତଶ୍ଚକ୍ଷୁର୍ଜିହ୍ୱା ଘ୍ରାଣଂ ଚ ଯୋଗବିତ୍ ।
ତତ ଏତାନି ସଂୟମ୍ୟ ମନସି ସ୍ଥାପୟେଦ୍ୟଦି ॥ ୨୩୬.୫୧ ॥
ତଥୈବାପୋହ୍ୟ ସଂକଲ୍ପାନ୍ମନୋ ହ୍ୟାତ୍ମନି ଧାରୟେତ୍ ।
ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନସି ହୃଦି ସଂସ୍ଥାପୟେଦ୍ୟଦି ॥ ୨୩୬.୫୨ ॥
ଯଦୈତାନ୍ୟବତିଷ୍ଠନ୍ତେ ମନଃ ଷଷ୍ଠାନି ଚାଽଽତ୍ମନି ।
ପ୍ରସୀଦନ୍ତି ଚ ସଂସ୍ଥାୟାଂ ତଦା ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରକାଶତେ ॥ ୨୩୬.୫୩ ॥
ବିଧୂମ ଇବ ଦୀପ୍ତାର୍ଚିରାଗତ୍ୟ ଇବ ଦୀପ୍ତିମାନ୍ ।
ବୈଦ୍ୟୁତୋଽଗ୍ନିରିବାଽଽକାଶେ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନି ॥ ୨୩୬.୫୪ ॥
ସର୍ୱ ତତ୍ର ତୁ ସର୍ୱତ୍ର ବ୍ୟାପକତ୍ୱାଚ୍ଚ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ତଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ମହାତ୍ମାନୋ ବ୍ରାହ୍ମଣା ଯେ ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୩୬.୫୫ ॥
ଧୃତିମନ୍ତୋ ମହାପ୍ରାଜ୍ଞାଃ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ।
ଏବଂ ପରିମିତଂ କାଲମାଚରନ୍ସଂଶିତବ୍ରତଃ ॥ ୨୩୬.୫୬ ॥
ଆସୀନୋ ହି ରହସ୍ୟେକୋ ଗଚ୍ଛେଦକ୍ଷରସାମ୍ୟତାମ୍ ।
ପ୍ରମୋହୋ ଭ୍ରମ ଆବର୍ତୋ ଘ୍ରାଣଂ ଶ୍ରବଣଦର୍ଶନେ ॥ ୨୩୬.୫୭ ॥
ଅଦ୍ଭୁତାନି ରସଃ ସ୍ପର୍ଶଃ ଶୀତୋଷ୍ଣମାରୁତାକୃତିଃ ।
ପ୍ରତିଭାନୁପସର୍ଗାଶ୍ଚ ପ୍ରତିସଂଗୃହ୍ୟ ଯୋଗତଃ ॥ ୨୩୬.୫୮ ॥
ତାଂସ୍ତତ୍ତ୍ୱବିଦନାଦୃତ୍ୟ ସାମ୍ୟେନୈବ ନିବର୍ତୟେତ୍ ।
କୁର୍ୟାତ୍ପରିଚୟଂ ଯୋଗେ ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟେ ନିୟତୋ ମୁନିଃ ॥ ୨୩୬.୫୯ ॥
ଗିରିଶୃଙ୍ଗେ ତଥା ଚୈତ୍ୟେ ବୃକ୍ଷମୂଲେଷୁ ଯୋଜୟେତ୍ ।
ସଂନିୟମ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ କୋଷ୍ଠେ ଭାଣ୍ଡମନା ଇବ ॥ ୨୩୬.୬୦ ॥
ଏକାଗ୍ରଂ ଚିନ୍ତୟେନ୍ନିତ୍ୟଂ ଯୋଗାନ୍ନୋଦ୍ୱିଜତେ ମନଃ ।
ଯେନୋପୟେନ ଶକ୍ୟେତ ନିୟନ୍ତୁଂ ଚଞ୍ଚଲଂ ମନଃ ॥ ୨୩୬.୬୧ ॥
ତତ୍ର ଯୁକ୍ତୋ ନିଷେବେତ ନ ଚୈବ ବିଚଲେତ୍ତତଃ ।
ଶୂନ୍ୟାଗାରାଣି ଚୈକାଗ୍ରୋ ନିବାସାର୍ଥମୁପକ୍ରମେତ୍ ॥ ୨୩୬.୬୨ ॥
ନାତିବ୍ରଜେତ୍ପରଂ ବାଚା କର୍ମଣା ମନସାଽପି ବା ।
ଉପେକ୍ଷକୋ ଯଥାହାରୋ ଲବ୍ଧାଲବ୍ଧସମୋ ଭବେତ୍ ॥ ୨୩୬.୬୩ ॥
ଯଶ୍ଚୈନମଭିନନ୍ଦେତ ଯଶ୍ଚୈନମଭିବାଦୟେତ୍ ।
ସମସ୍ତୟୋଶ୍ଚାପ୍ୟୁଭୟୋର୍ନାଭିଧ୍ୟାୟେଚ୍ଛୁଭାଶୁଭମ୍ ॥ ୨୩୬.୬୪ ॥
ନ ପ୍ରହୃଷ୍ୟେନ ଲାଭେଷୁ ନାଲାଭେଷୁ ଚ ଚିନ୍ତୟେତ୍ ।
ସମଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ସଧର୍ମା ମାତରିଶ୍ୱନଃ ॥ ୨୩୬.୬୫ ॥
ଏବଂ ସ୍ୱସ୍ଥାତ୍ମନଃ ସାଧୋଃ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶିନଃ ।
ଷଣ୍ମାସାନ୍ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତସ୍ୟ ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମଭିବର୍ତତେ ॥ ୨୩୬.୬୬ ॥
ବେଦନାର୍ତାନ୍ପରାନ୍ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ସମଲଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ।
ଏବଂ ତୁ ନିରତୋ ମାର୍ଗଂ ବିରମେନ୍ନ ବିମୀହିତଃ ॥ ୨୩୬.୬୭ ॥
ଅପି ବର୍ଣାବକୃଷ୍ଟସ୍ତୁ ନାରୀ ବା ଧର୍ମକାଙ୍କ୍ଷିଣୀ ।
ତାବପ୍ୟେତେନ ମାର୍ଗେଣ ଗଚ୍ଛେତାଂ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୨୩୬.୬୮ ॥
ଅଜଂ ପୁରାଣମଜରଂ ସନାତନଂ, ଯମିନ୍ଦ୍ରିୟାତିଗମଗୋଚରଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଅବେକ୍ଷ୍ୟ ଚେମାଂ ପରମେଷ୍ଠିସାମ୍ୟତାଂ, ପ୍ରୟାନ୍ତ୍ୟନାବୃତ୍ତିଗତିଂ ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୩୬.୬୯ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସର୍ଷିସଂବାଦେ ସାଂଖ୍ୟଯୋଗନିରୂପଣଂ ନାମ
ପଞ୍ଚତ୍ରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୬ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୭ (୧୨୯)
ଜ୍ଞାନିନାଂ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତିନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଯଦ୍ୟେବଂ ବେଦବଚନଂ କୁରୁ କର୍ମ ତ୍ୟଜେତି ଚ ।
କାଂ ଦିଶଂ ବିଦ୍ୟଯା ଯାନ୍ତି କାଂ ଚ ଗଚ୍ଛନ୍ତି କର୍ମଣା ॥ ୨୩୭.୧ ॥
ଏତଦ୍ୱୈ ଶ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛମସ୍ତଦ୍ଭବାନ୍ପ୍ରବ୍ରବୀତୁ ନଃ ।
ଏତଦନ୍ୟୋନ୍ୟବୈରୂପ୍ୟଂ ବର୍ତତେ ପ୍ରତିକୂଲତଃ ॥ ୨୩୭.୨ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ମୁନିଶାର୍ଦୂଲା ଯତ୍ପୃଚ୍ଛଧ୍ୱଂ ସମାସତଃ ।
କର୍ମବିଦ୍ୟାମୟୌ ଚୌଭୌ ବ୍ୟାଖ୍ୟାସ୍ୟାମି କ୍ଷରାକ୍ଷରୌ ॥ ୨୩୭.୩ ॥
ଯାଂ ଦିଶଂ ବିଦ୍ୟଯା ଯାନ୍ତି ଯାଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଚ କର୍ମଣା ।
ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ସାଂପ୍ରତଂ ବିପ୍ରା ଗହନଂ ହ୍ୟେତଦୁତ୍ତରମ୍ ॥ ୨୩୭.୪ ॥
ଅସ୍ତି ଧର୍ମ ଇତି ଯୁକ୍ତଂ ନାସ୍ତି ତତ୍ରୈବ ଯୋ ବଦେତ୍ ।
ଯକ୍ଷସ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟମିଦଂ ଯକ୍ଷସ୍ୟେଦଂ ଭବେଦଥ ॥ ୨୩୭.୫ ॥
ଦ୍ୱାବିମାବଥ ପନ୍ଥାନୌ ଯତ୍ର ବେଦାଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତାଃ ।
ପ୍ରବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣୋ ଧର୍ମୋ ନିବୃତ୍ତୋ ବା ବିଭାଷିତଃ ॥ ୨୩୭.୬ ॥
କର୍ମଣା ବଧ୍ୟତେ ଜନ୍ତୁର୍ୱିଦ୍ୟଯା ଚ ବିମୁଚ୍ୟତେ ।
ତସ୍ମାତ୍କର୍ମ ନ କୁର୍ୱନ୍ତି ଯତୟଃ ପାରଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୩୭.୭ ॥
କର୍ମଣା ଜାୟତେ ପ୍ରେତ୍ୟ ମୂର୍ତିମାନ୍ଷୋଡଶାତ୍ମକଃ ।
ବିଦ୍ୟଯା ଜାୟତେ ନିତ୍ୟମବ୍ୟକ୍ତଂ ହ୍ୟକ୍ଷରାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୩୭.୮ ॥
କର୍ମ ତ୍ୱେକେ ପ୍ରଶଂସନ୍ତି ସ୍ୱଲ୍ପବୁଦ୍ଧିରତା ନରାଃ ।
ତେନ ତେ ଦେହଜାଲେନ ରମୟନ୍ତ ଉପାସତେ ॥ ୨୩୭.୯ ॥
ଯେ ତୁ ବୁଦ୍ଧିଂ ପରାଂ ପ୍ରାପ୍ତା ଧର୍ମନୈପୁଣ୍ୟଦର୍ଶିନଃ ।
ନ ତେ କର୍ମ ପ୍ରଶଂସନ୍ତି କୂପଂ ନଦ୍ୟାଂ ପିବନ୍ନିବଃ ॥ ୨୩୭.୧୦ ॥
କର୍ମଣାଂ ଫଲମାପ୍ନୋତି ସୁଖଦୁଃଖେ ଭବାଭବୌ ।
ବିଦ୍ୟଯା ତଦବାପ୍ନୋତି ଯତ୍ର ଗତ୍ୱା ନ ଶୋଚତି ॥ ୨୩୭.୧୧ ॥
ନ ମ୍ରିୟତେ ଯତ୍ର ଗତ୍ୱା ଯତ୍ର ଗତ୍ୱା ନ ଜାୟତେ ।
ନ ଜୀର୍ୟତେ ଯତ୍ର ଗତ୍ୱା ଯତ୍ର ଗତ୍ୱା ନ ବର୍ଧତେ ॥ ୨୩୭.୧୨ ॥
ଯତ୍ର ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ପରମମବ୍ୟକ୍ତମଚଲଂ ଧ୍ରୁବମ୍ ।
ଅବ୍ୟାକୃତମନାୟାମମମୃତଂ ଚାଧିୟୋଗବିତ୍ ॥ ୨୩୭.୧୩ ॥
ଦ୍ୱଂଦ୍ୱୈର୍ନ ଯତ୍ର ବାଧ୍ୟନ୍ତେ ମାନସେନ ଚ କର୍ମଣା ।
ସମାଃ ସର୍ୱତ୍ର ମୈତ୍ରାଶ୍ଚ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ॥ ୨୩୭.୧୪ ॥
ବିଦ୍ୟାମୟୋଽନ୍ୟଃ ପୁରୁଷୋ ଦ୍ୱିଜାଃ କର୍ମମୟୋଽପରଃ ।
ବିପ୍ରାଶ୍ଚନ୍ଦ୍ରସମସ୍ପର୍ଶଃ ସୂକ୍ଷ୍ମୟା କଲୟା ସ୍ଥିତଃ ॥ ୨୩୭.୧୫ ॥
ତଦେତଦୃଷିଣା ପ୍ରୋକ୍ତଂ ବିସ୍ତରେଣାନୁଗୀୟତେ ।
ନ ବକ୍ତୁଂ ଶକ୍ୟତେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଚକ୍ରତନ୍ତୁମିବାମ୍ବରେ ॥ ୨୩୭.୧୬ ॥
ଏକାଦଶବିକାରାତ୍ମା କଲାସଂଭାରସଂଭୃତଃ ।
ମୂର୍ତିମାନିତି ତଂ ବିଦ୍ୟାଦ୍ୱିପ୍ରାଃ କର୍ମଗୁଣାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୩୭.୧୭ ॥
ଦେବୋ ଯଃ ସଂଶ୍ରିତସ୍ତସ୍ମିନ୍ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦୁରିବ ପୁଷ୍କରେ ।
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ତଂ ବିଜାନୀୟାନ୍ନିତ୍ୟଂ ଯୋଗଜିତାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୩୭.୧୮ ॥
ତମୋ ରଜଶ୍ଚ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ଜ୍ଞେୟଂ ଜୀବଗୁଣାତ୍ମକମ୍ ।
ଜୀବମାତ୍ମଗୁଣଂ ବିଦ୍ୟାଦାତ୍ମାନଂ ପରମାତ୍ମନଃ ॥ ୨୩୭.୧୯ ॥
ସଚେତନଂ ଜୀବଗୁଣଂ ବଦନ୍ତି, ସ ଚେଷ୍ଟତେ ଜୀବଗୁଣଂ ଚ ସର୍ୱମ୍ ।
ତତଃ ପରଂ କ୍ଷେତ୍ରବିଦୋ ବଦନ୍ତି, ପ୍ରକଲ୍ପୟନ୍ତୋ ଭୁବନାନି ସପ୍ତ ॥ ୨୩୭.୨୦ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ପ୍ରକୃତ୍ୟାସ୍ତୁ ବିକାରା ଯେ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାସ୍ତେ ପରିଶ୍ରୁତାଃ ।
ତେ ଚୈନଂ ନ ପ୍ରଜାନନ୍ତି ନ ଜାନାତି ସ ତାନପି ॥ ୨୩୭.୨୧ ॥
ତୈଶ୍ଚୈବ କୁରୁତେ କାର୍ୟଂ ମନଃ ଷଷ୍ଠୈରିହେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ।
ସୁଦାନ୍ତୈରିବ ସଂୟନ୍ତା ଦୃଢଃ ପରମବାଜିଭିଃ ॥ ୨୩୭.୨୨ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ ପରା ହ୍ୟର୍ଥା ଅର୍ଥେଭ୍ୟଃ ପରମଂ ମନଃ ।
ମନସସ୍ତୁ ପରା ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧେରାତ୍ମା ମହାନ୍ପରଃ ॥ ୨୩୭.୨୩ ॥
ମହତଃ ପରମବ୍ୟକ୍ତମବ୍ୟକ୍ତାତ୍ପରତୋଽମୃତମ୍ ।
ଅମୃତାନ୍ନ ପରଂ କିଂଚିତ୍ସା କାଷ୍ଠା ପରମା ଗତିଃ ॥ ୨୩୭.୨୪ ॥
ଏବଂ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ଗୂଢାତ୍ମା ନ ପ୍ରକାଶତେ ।
ଦୃଶ୍ୟତେ ତ୍ୱଗୟ୍ରୟା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସୂକ୍ଷ୍ମୟା ସୂକ୍ଷ୍ମଦର୍ଶିଭିଃ ॥ ୨୩୭.୨୫ ॥
ଅନ୍ତରାତ୍ମନି ସଂଲୀୟ ମନଃଷଷ୍ଠାନି ମେଧୟା ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈରିନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାଂଶ୍ଚ ବହୁଚିତ୍ତମଚିନ୍ତୟନ୍ ॥ ୨୩୭.୨୬ ॥
ଧ୍ୟାନେଽପି ପରମଂ କୃତ୍ୱା ବିଦ୍ୟାସମ୍ପାଦିତଂ ମନଃ ।
ଅନୀଶ୍ୱରଃ ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା ତତୋ ଗଚ୍ଛେତ୍ପରଂ ପଦମ୍ ॥ ୨୩୭.୨୭ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ତୁ ସର୍ୱେଷାଂ ବଶ୍ୟାତ୍ମା ଚଲିତସ୍ମୃତିଃ ।
ଆତ୍ମନଃ ସମ୍ପ୍ରଦାନେନ ମର୍ତ୍ୟୋ ମୃତ୍ୟୁମୁପାଶ୍ନୁତେ ॥ ୨୩୭.୨୮ ॥
ବିହତ୍ୟ ସର୍ୱସଂକଲ୍ପାନ୍ସତ୍ତ୍ୱେ ଚିତ୍ତଂ ନିବେଶୟେତ୍ ।
ସତ୍ତ୍ୱେ ଚିତ୍ତଂ ସମାବେଶ୍ୟ ତତଃ କାଲଂଜରୋ ଭବେତ୍ ॥ ୨୩୭.୨୯ ॥
ଚିତ୍ତପ୍ରସାଦେନ ଯତିର୍ଜହାତୀହ ଶୁଭାଶୁଭମ୍ ।
ପ୍ରସନ୍ନାତ୍ମାଽଽତ୍ମନି ସ୍ଥିତ୍ୱା ସୁଖମତ୍ୟନ୍ତମଶ୍ନୁତେ ॥ ୨୩୭.୩୦ ॥
ଲକ୍ଷଣଂ ତୁ ପ୍ରସାଦସ୍ୟ ଯଥା ସ୍ୱପ୍ନେ ସୁଖଂ ଭବେତ୍ ।
ନିର୍ୱାତେ ବା ଯଥା ଦୀପୋ ଦୀପ୍ୟମାନୋ ନ କମ୍ପତେ ॥ ୨୩୭.୩୧ ॥
ଏବଂ ପୂର୍ୱାପରେ ରାତ୍ରେ ଯୁଞ୍ଜନ୍ନାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଲଘ୍ୱାହାରୋ ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ପଶ୍ୟତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନି ॥ ୨୩୭.୩୨ ॥
ରହସ୍ୟଂ ସର୍ୱବେଦାନାମନୈତିହ୍ୟମନାଗମମ୍ ।
ଆତ୍ମପ୍ରତ୍ୟାୟକଂ ଶାସ୍ତ୍ରମିଦଂ ପୁତ୍ରାନୁଶାସନମ୍ ॥ ୨୩୭.୩୩ ॥
ଧର୍ମାଖ୍ୟାନେଷୁ ସର୍ୱେଷୁ ସତ୍ୟାଖ୍ୟାନେଷୁ ଯଦ୍ୱସୁ ।
ଦଶବର୍ଷସହସ୍ରାଣି ନିର୍ମଥ୍ୟାମୃତମୁଦ୍ଧୃତମ୍ ॥ ୨୩୭.୩୪ ॥
ନବନୀତଂ ଯଥା ଦଧ୍ନଃ କାଷ୍ଠାଦଗ୍ନିର୍ୟଥୈବ ଚ ।
ତଥୈବ ବିଦୁଷାଂ ଜ୍ଞାନଂ ମୁକ୍ତିହେତୋଃ ସମୁଦ୍ଧୃତମ୍ ॥ ୨୩୭.୩୫ ॥
ସ୍ନାତକାନାମିଦଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ବାଚ୍ୟଂ ପୁତ୍ରାନୁଶାସନମ୍ ।
ତଦିଦଂ ନାପ୍ରଶାନ୍ତାୟ ନାଦାନ୍ତାୟ ତପସ୍ୱିନେ ॥ ୨୩୭.୩୬ ॥
ନାବେଦବିଦୁଷେ ବାଚ୍ୟଂ ତଥା ନାନୁଗତାୟ ଚ ।
ନାସୂୟକାୟାନୃଜବେ ନ ଚାନିର୍ଦିଷ୍ଟକାରିଣେ ॥ ୨୩୭.୩୭ ॥
ନ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରଦଗ୍ଧାୟ ତଥୈବ ପିଶୁନାୟ ଚ ।
ଶ୍ଲାଘିନେ ଶ୍ଲାଘନୀୟାୟ ପ୍ରଶାନ୍ତାୟ ତପସ୍ୱିନେ ॥ ୨୩୭.୩୮ ॥
ଇଦଂ ପ୍ରିୟାୟ ପୁତ୍ରାୟ ଶିଷ୍ୟାୟାନୁଗତାୟ ତୁ ।
ରହସ୍ୟଧର୍ମଂ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ନାନ୍ୟସ୍ମୈ ତୁ କଥଂଚନ ॥ ୨୩୭.୩୯ ॥
ଯଦପ୍ୟସ୍ୟ ମହୀଂ ଦଦ୍ୟାଦ୍ରତ୍ନପୂର୍ଣାମିମାଂ ନରଃ ।
ଇତମେବ ତତଃ ଶ୍ରେୟ ଇତି ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ॥ ୨୩୭.୪୦ ॥
ଅତୋ ଗୁହ୍ୟତରାର୍ଥଂ ତଦଧ୍ୟାତ୍ମମତିମାନୁଷମ୍ ।
ଯତ୍ତନ୍ମହର୍ଷିଭିର୍ଦୁଷ୍ଟଂ ବେଦାନ୍ତେଷୁ ଚ ଗୀୟତେ ॥ ୨୩୭.୪୧ ॥
ତଦ୍ୟୁଷ୍ମଭ୍ୟଂ ପ୍ରୟଚ୍ଛାମି ଯନ୍ମାଂ ପୃଚ୍ଛତ ସତ୍ତମାଃ ।
ଯନ୍ମେ ମନସି ବର୍ତେତ ଯସ୍ତୁ ବୋ ହୃଦି ସଂଶୟଃ ॥
ଶ୍ରୁତଂ ଭବଦ୍ଭିସ୍ତତ୍ସର୍ୱଂ କିମନ୍ୟତ୍କଥୟାମି ବଃ ॥ ୨୩୭.୪୨ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ ବିସ୍ତରେଣେହ ପୁନରେବ ବଦସ୍ୱ ନଃ ।
ଯଦଧ୍ୟାତ୍ମଂ ଯଥା ବିଦ୍ମୋ ଭଗବନ୍ନୃଷିସତ୍ତମ ॥ ୨୩୭.୪୩ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ ଯଦିଦଂ ବିପ୍ରାଃ ପୁରୁଷସ୍ୟେହ ପଠ୍ୟତେ ।
ଯୁଷ୍ମଭ୍ୟଂ କଥୟିଷ୍ୟାମି ତସ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଽବଧାର୍ୟତାମ୍ ॥ ୨୩୭.୪୪ ॥
ଭୀମିରାପସ୍ତଥା ଜ୍ୟୋତିର୍ୱାୟୁରାକାଶମେବ ଚ ।
ମହାଭୂତାନି ଯଶ୍ଚୈବ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଭୂତକୃତ୍ ॥ ୨୩୭.୪୫ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଆକାରଂ ତୁ ଭବେଦ୍ୟସ୍ୟ ଯସ୍ମିନ୍ଦେହଂ ନ ପଶ୍ୟତି ।
ଆକାସାଦ୍ୟଂ ଶରୀରେଷୁ କଥଂ ତଦୁପବର୍ଣୟେତ୍ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଗୁଣାଃ କେଚିତ୍କଥଂ ତାନୁପଲକ୍ଷୟେତ୍ ॥ ୨୩୭.୪୬ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଏତଦ୍ୱୋ ବର୍ଣୟିଷ୍ୟାମି ଯଥାବଦନୁଦର୍ଶନମ୍ ।
ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ତଦିହୈକାଗ୍ୟ୍ରା ଯଥାତତ୍ତ୍ୱଂ ଯଥା ଚ ତତ୍ ॥ ୨୩୭.୪୭ ॥
ଶବ୍ଦଃ ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତଥା ଖାନି ତ୍ରୟମାକାଶଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ପ୍ରାଣଶ୍ଚେଷ୍ଟା ତଥା ସ୍ପର୍ଶ ଏତେ ବାୟୁଗୁଣାସ୍ତ୍ରୟଃ ॥ ୨୩୭.୪୮ ॥
ରୂପଂ ଚକ୍ଷୁର୍ୱିପାକଶ୍ଚ ତ୍ରିଧା ଜ୍ୟୋତିର୍ୱିଧୀୟତେ ।
ରସୋଽଥ ରସନଂ ସ୍ୱେଦୋ ଗୁଣାସ୍ତ୍ୱେତେ ତ୍ରୟୋଽମ୍ଭସାମ୍ ॥ ୨୩୭.୪୯ ॥
ଘ୍ରେୟଂ ଘ୍ରାଣଂ ଶରୀରଂ ଚ ଭୂମେରେତେ ଗୁଣାସ୍ତ୍ରୟଃ ।
ଏତାବାନିନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମୋ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତଃ ପାଞ୍ଚଭୌତିକଃ ॥ ୨୩୭.୫୦ ॥
ବାୟୋଃ ସ୍ପର୍ଶୋ ରସୋଽଦ୍ଭ୍ୟଶ୍ଚ ଜ୍ୟୋତିଷୋ ରୂପମୁଚ୍ୟତେ ।
ଆକାଶପ୍ରଭବଃ ଶବ୍ଦୋ ଗନ୍ଧୋ ଭୂମିଗୁଣଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨୩୭.୫୧ ॥
ମନୋ ବୁଦ୍ଧିଃ ସ୍ୱଭାବଶ୍ଚ ଗୁଣା ଏତେ ସ୍ୱୟୋନିଜାଃ ।
ତେ ଗୁଣାନତିବର୍ତନ୍ତେ ଗୁଣେଭ୍ୟଃ ପରମା ମତାଃ ॥ ୨୩୭.୫୨ ॥
ଯଥା କୁର୍ମ ଇବାଙ୍ଗାନି ପ୍ରସାର୍ୟ ସଂନିୟଚ୍ଛତି ।
ଏବମେବେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ବୁଦ୍ଧିଶ୍ରେଷ୍ଠୋ ନିୟଚ୍ଛତି ॥ ୨୩୭.୫୩ ॥
ଯଦୂର୍ଧ୍ୱଂ ପାଦତଲୟୋରବାର୍କେର୍ଦ୍ୱଂ ଚ(ଗଧଶ୍ଚ)ପଶ୍ୟତି ।
ଏତସ୍ମିନ୍ନେବ କୃତ୍ୟେ ସା ବର୍ତତେ ବୁଦ୍ଧିରୁତ୍ତମା ॥ ୨୩୭.୫୪ ॥
ଗୁଣୈସ୍ତୁ ନୀୟତେ ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧିରେବେନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟପି ।
ମନଃଷଷ୍ଠାନି ସର୍ୱାଣି ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଭବାତ୍କୁତୋ ଗୃଣାଃ ॥ ୨୩୭.୫୫ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ନରୈଃ ପଞ୍ଚ ଷଷ୍ଠଂ ତନ୍ମନ ଉଚ୍ୟତେ ।
ସପ୍ତମୀଂ ବୁଦ୍ଧିମେବାଽଽହୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ବିଦ୍ଧି ଚାଷ୍ଟମମ୍ ॥ ୨୩୭.୫୬ ॥
ଚକ୍ଷୁରାଲୋକନାୟୈବ ସଂଶୟଂ କୁରୁତେ ମନଃ ।
ବୁଦ୍ଧିରଧ୍ୟବସାନାୟ ସାକ୍ଷୀ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୭.୫୭ ॥
ରଜସ୍ତମଶ୍ଚ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ତ୍ରୟ ଏତେ ସ୍ୱୟୋନିଜାଃ ।
ସମାଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତାନ୍ଗୁଣାନୁପଲକ୍ଷୟେତ୍ ॥ ୨୩୭.୫୮ ॥
ତତ୍ର ଯତ୍ପ୍ରୀତିସଂୟୁକ୍ତଂ କିଂଚିଦାତ୍ମନି ଲକ୍ଷୟେତ୍ ।
ପ୍ରଶାନ୍ତମିବ ସଂୟୁକ୍ତଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ତଦୁପଧାରୟେତ୍ ॥ ୨୩୭.୫୯ ॥
ଯତ୍ତୁ ସଂତାପସଂୟୁକ୍ତଂ କାୟେ ମନସି ବା ଭବେତ୍ ।
ପ୍ରବୃତ୍ତଂ ରଜ ଇତ୍ୟେବଂ ତତ୍ର ଚାପ୍ୟୁପଲକ୍ଷୟେତ୍ ॥ ୨୩୭.୬୦ ॥
ଯତ୍ତୁ ସଂମୋହସଂୟୁକ୍ତମବ୍ୟକ୍ତଂ ବିଷମଂ ଭବେତ୍ ।
ଅପ୍ରତର୍କ୍ୟମବିଜ୍ଞେୟଂ ତମସ୍ତଦୁପଦାରୟେତ୍ ॥ ୨୩୭.୬୧ ॥
ପ୍ରହର୍ଷଃ ପ୍ରୀତିରାନନ୍ଦଂ ସ୍ୱାମ୍ୟଂ ସ୍ୱସ୍ଥାତ୍ମଚିତ୍ତତା ।
ଅକସ୍ମାଦ୍ୟଦି ବା କସ୍ମାଦ୍ୱଦନ୍ତି ସାତ୍ତ୍ୱିକାନ୍ଗୁଣାନ୍ ॥ ୨୩୭.୬୨ ॥
ଅଭିମାନୋ ମୃଷାବାଦୋ ଲୋଭୋ ମହୋସ୍ତଥା କ୍ଷମା ।
ଲିଙ୍ଗାନି ରଜସସ୍ତାନି ବର୍ତନ୍ତେ ହେତୁତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୩୭.୬୩ ॥
ତଥା ମୋହଃ ପ୍ରମାଦଶ୍ଚ ତନ୍ଦ୍ରୀ ନିନ୍ଦ୍ରାଽପ୍ରବୋଧିତା ।
କଥଂଚିଦଭିବର୍ତନ୍ତେ ବିଜ୍ଞେୟାସ୍ତାମସା ଗୁଣାଃ ॥ ୨୩୭.୬୪ ॥
ମନଃ ପ୍ରସୃଜତେ ଭାବଂ ବୁଦ୍ଧିରଧ୍ୟବସାୟିନୀ ।
ହୃଦୟଂ ପ୍ରିୟମେବେହ ତ୍ରିବିଧା କର୍ମଚୋଦନା ॥ ୨୩୭.୬୫ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ ପରା ହ୍ୟର୍ଥା ଅର୍ଥେଭ୍ୟଶ୍ଚ ପରଂ ମନଃ ।
ମନସସ୍ତୁ ପରା ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧେରାତ୍ମା ପରଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨୩୭.୬୬ ॥
ବୁଦ୍ଧିରାତ୍ମା ମନୁଷ୍ୟସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିରେବାଽଽମନାୟିକା ।
ଯଦା ବିକୁରୁତେ ଭାବଂ ତଦା ଭବତି ସା ମନଃ ॥ ୨୩୭.୬୭ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ପୃଥଗ୍ଭାବାଦ୍ବୁଦ୍ଧିର୍ୱିକୁରୁତେ ହ୍ୟନୁ ।
କ୍ଷୃଣ୍ୱତୀ ଭବତି ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ସ୍ପୃଶତୀ ସ୍ପର୍ଶ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୭.୬୮ ॥
ପଶ୍ୟନ୍ତି ଚ ଭବେଦ୍ଦୃଷ୍ଟୀ ରସନ୍ତୀ ଭବେତ୍ ।
ଜିଘ୍ରନ୍ତୀ ଭବତି ଘ୍ରାଣଂ ବୁଦ୍ଧିର୍ୱିକୁରୁତେ ପୃଥକ୍ ॥ ୨୩୭.୬୯ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ତୁ ତାନ୍ୟାହୁସ୍ତେଷାଂ ବୃତ୍ତ୍ୟା ବିତିଷ୍ଠତି ।
ତିଷ୍ଠତି ପୁରୁଷେ ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧିଭାବବ୍ୟବସ୍ଥିତା ॥ ୨୩୭.୭୦ ॥
କଦାଚିଲ୍ଲଭତେ ପ୍ରୀତିଂ କଦାଚିଦପି ଶୋଚତି ।
ନ ସୁଖେନ ନ ଦୁଃଖେନ କଦାଚିଦିହ ମୁହ୍ୟତେ ॥ ୨୩୭.୭୧ ॥
ସ୍ୱୟଂ ଭାବାତ୍ମିକା ଭାବାଂସ୍ତ୍ରୀନେତାନତିବର୍ତତେ ।
ସରିତାଂ ସାଗରୋ ଭର୍ତା ମହାବେଲାମିବୋର୍ମିମାନ୍ ॥ ୨୩୭.୭୨ ॥
ଯଦା ପ୍ରାର୍ଥୟତେ କିଂଚିତ୍ତଦା ଭବତି ସା ମନଃ ।
ଅଧିଷ୍ଠାନେ ଚ ବୈ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ପୃଥଗେତାନି ସଂସ୍ମରେତ୍ ॥ ୨୩୭.୭୩ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ମେଧ୍ୟାନି ବିଚେତବ୍ୟାନି କୃତ୍ସ୍ନଶଃ ।
ସର୍ୱାଣ୍ୟେବାନୁପୂର୍ୱେଣ ଯଦ୍ୟଦା ଚ ବିଧୀୟତେ ॥ ୨୩୭.୭୪ ॥
ଅଭିଭାଗମନା ବୁଦ୍ଧିର୍ଭାବୋ ମନସି ବର୍ତତେ ।
ପ୍ରବର୍ତମାନସ୍ତୁ ରଜଃ ସତ୍ତ୍ୱମପ୍ୟତିବର୍ତତେ ॥ ୨୩୭.୭୫ ॥
ଯେ ବୈ ଭାବେନ ବର୍ତନ୍ତେ ସର୍ୱେଷ୍ୱେତେଷୁ ତେ ତ୍ରିଷୁ ।
ଅନ୍ୱର୍ଥାନ୍ସମ୍ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ରଥନେମିମରା ଇବ ॥ ୨୩୭.୭୬ ॥
ପ୍ରଦୀପାର୍ଥଂ ମନଃ କୁର୍ୟାଦିନ୍ଦ୍ରିୟୈର୍ବୁଦ୍ଧିସତ୍ତମୈଃ ।
ନିଶ୍ଚରଦ୍ଭିର୍ୟଥାୟୋଗମୁଦାସୀନୈର୍ୟଦୃଚ୍ଛୟା ॥ ୨୩୭.୭୭ ॥
ଏବଂ ସ୍ୱଭାବମେବେଦମିତି ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ନ ମୁହ୍ୟତି ।
ଅଶୋଚନ୍ସମ୍ପ୍ରହୃଷ୍ୟଂଶ୍ଚ ନିତ୍ୟ ବିଗତମତ୍ସରଃ ॥ ୨୩୭.୭୮ ॥
ନ ହ୍ୟାତ୍ମା ଶକ୍ୟତେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ କାମଗୋଚରୈଃ ।
ପ୍ରବର୍ତମାନୈରନେକୈର୍କର୍ଧଦୁରୈରକୃତାତ୍ମଭିଃ ॥ ୨୩୭.୭୯ ॥
ତେଷାଂ ତୁ ମନସା ରଶ୍ମୀନ୍ୟଦା ସମ୍ୟଙ୍ନିୟଚ୍ଛତି ।
ତଦା ପ୍ରକାଶତେଽସ୍ୟାଽଽତ୍ମା ଦୀପଦୀପ୍ତା ଯଥାଽଽକୃତିଃ ॥ ୨୩୭.୮୦ ॥
ସର୍ୱେଷାମେବ ଭୂତାନାଂ ତମସ୍ୟୁପଗତେ ଯଥା ।
ପ୍ରକାଶଂ ଭବତେ ସର୍ୱଂ ତଥୈବମୁପଧାର୍ୟତାମ୍ ॥ ୨୩୭.୮୧ ॥
ଯଥା ବାରିଚରଃ ପକ୍ଷୀ ନ ଲିପ୍ୟତି ଜଲେ ଚରନ୍ ।
ବିମୁକ୍ତାତ୍ମା ତଥା ଯୋଗୀ ଗୁଣଦୋଷୈର୍ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥ ୨୩୭.୮୨ ॥
ଏବମେବ କୃତପ୍ରଜ୍ଞୋ ନ ଦୋଷୈର୍ୱିଷୟାଂଶ୍ଚରନ୍ ।
ଅସଜ୍ଜମାନଃ ସର୍ୱେଷୁ ନ କଥଂଚିତ୍ପ୍ରଲିପ୍ୟତେ ॥ ୨୩୭.୮୩ ॥
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ପୂର୍ୱକୃତଂ କର୍ମରତିର୍ୟସ୍ୟ ସଦାଽଽତ୍ମନି ।
ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତସ୍ୟ ଗୁଣସଙ୍ଗେନ ସଜ୍ଜତଃ ॥ ୨୩୭.୮୪ ॥
ସ୍ୱୟମାତ୍ମା ପ୍ରସବତି ଗୁଣେଷ୍ୱପି କଦାଚନ ।
ନ ଗୁଣା ବିଦୁରାତ୍ମାନଂ ଗୁଣାନ୍ୱେଦ ସ ସର୍ୱଦା ॥ ୨୩୭.୮୫ ॥
ପରିଦଧ୍ୟାଦ୍ଗୁଣାନାଂ ସ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଚୈବ ଯଥାତଥମ୍ ।
ସତ୍ତବକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋରେବମନ୍ତରଂ ଲକ୍ଷୟେନ୍ନରଃ ॥ ୨୩୭.୮୬ ॥
ସୃଜତେ ତୁ ଗୁଣାନେକ ଏକୋ ନ ସୃଜତେ ଗୁଣାନ୍ ।
ପୃଥଗ୍ଭୂତୌ ପ୍ରକୃତ୍ୟୈତୌ ସମ୍ପ୍ରୟୁକ୍ତୌ ଚ ସର୍ୱଦା ॥ ୨୩୭.୮୭ ॥
ଯଥାଽଶ୍ମନା ହିରଣ୍ୟସ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରୟୁକ୍ତୌ ତଥୈବ ତୌ ।
ମଶକୌଦୁମ୍ବରୌ ବାଽପି ସମ୍ପ୍ରୟୁକ୍ତୌ ଯଥା ସହ ॥ ୨୩୭.୮୮ ॥
ଇଷିକା ବା ଯଥା ମୁଞ୍ଜେ ପୃଥକ୍ଚ ସହ ଚୈବାହ ।
ତଥୈବ ସହିତାବେତୌ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟସ୍ମିନ୍ପ୍ରତିଷ୍ଠିତୌ ॥ ୨୩୭.୮୯ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସର୍ଷିସଂବାଦେ
ସପ୍ତତ୍ରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୭ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୮ (୧୩୦)
ଗୁଣସର୍ଜନକଥନମ୍
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ସୃଜତେ ତୁ ଗୁଣାନ୍ସତ୍ତ୍ୱେ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ତ୍ୱଧିତିଷ୍ଠତି ।
ଗୁଣାନ୍ୱିକ୍ରିୟତଃ ସର୍ୱାନୁଦାସୀନବଦୀଶ୍ୱରଃ ॥ ୨୩୮.୧ ॥
ସ୍ୱଭାବୟୁକ୍ତଂ ତତ୍ସର୍ୱଂ ଯଦିମାନ୍ସୃଜତେ ଗୁଣାନ୍ ।
ଊର୍ଣନାଭିର୍ୟଥା ସୂତ୍ରଂ ସୃଜତେ ତଦ୍ଗୁଣାଂସ୍ତଥା ॥ ୨୩୮.୨ ॥
ପ୍ରବୃତ୍ତା ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ ପ୍ରବୃତ୍ତିର୍ନୋପଲଭ୍ୟତେ ।
ଏବମେକ ବ୍ୟବସ୍ୟନ୍ତି ନିବୃତ୍ତିମିତି ଚାପରେ ॥ ୨୩୮.୩ ॥
ଉଭୟଂ ସମ୍ପ୍ରଧାର୍ୟୈତଦଧ୍ୟବସ୍ୟେଦ୍ୟଥାମତି ।
ଅନେନୈବ ବିଧାନେନ ଭବେଦ୍ୱୈ ସଂଶୟୋ ମହାନ୍ ॥ ୨୩୮.୪ ॥
ଅନାଦିନିଧନୋ ହ୍ୟାତ୍ମା ତଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ବିହରେନ୍ନରଃ ।
ଅକ୍ରୁଧ୍ୟନ୍ନପ୍ରହୃଷ୍ୟଂଶ୍ଚ ନିତ୍ୟଂ ବିଗତମତ୍ସରଃ ॥ ୨୩୮.୫ ॥
ଇତ୍ୟେବଂ ହୃଦୟେ ସର୍ୱୋ ବୁଦ୍ଧିଚିନ୍ତାମୟଂ ଦୃଢମ୍ ।
ଅନିତ୍ୟଂ ସୁଖମାସୀନମଶୋଚ୍ୟଂ ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ॥ ୨୩୮.୬ ॥
ତରୟେତ୍ପ୍ରଚ୍ୟୁତାଂ ପୃଥ୍ୱୀଂ ଯଥା ପୂର୍ଣାଂ ନଦୀଂ ନରାଃ ।
ଅବଗାହ୍ୟ ଚ ବିଦ୍ୱାଂସୋ ବିପ୍ରା ଲୋଲମିମଂ ତଥା ॥ ୨୩୮.୭ ॥
ନ ତୁ ତପ୍ୟତି ବୈ ବିଦ୍ୱାନ୍ସ୍ଥଲେ ଚରତି ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ଏବଂ ବିଚିନ୍ତ୍ୟ ଚାଽଽତ୍ମାନଂ କେବଲଂ ଜ୍ଞାନମାତ୍ମନଃ ॥ ୨୩୮.୮ ॥
ତାଂ(ତଂ)ତୁ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ନରଃ ସର୍ଗଂ ଭୂତାନାମାଗତିଂ ଗତିମ୍ ।
ସମଚେଷ୍ଟଶ୍ଚ ବୈ ସମ୍ୟଗ୍ଲଭତେ ଶମମୁତ୍ତମମ୍ ॥ ୨୩୮.୯ ॥
ଏତଦ୍ଦ୍ୱିଜନ୍ମସାମଗ୍ୟ୍ରଂ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ବିଶେଷତଃ ।
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନସମସ୍ନେହପର୍ୟାପ୍ତଂ ତତ୍ପରାୟଣମ୍ ॥ ୨୩୮.୧୦ ॥
ତ୍ୱଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ଭବେଦ୍ବୁଦ୍ଧଃ କିମନ୍ୟଦ୍ବୁଦ୍ଧଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ବିଜ୍ଞାୟୈତଦ୍ୱିମୁଚ୍ୟନ୍ତେ କୃତକୃତ୍ୟା ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୩୮.୧୧ ॥
ନ ଭବତି ବିଦୁଷାଂ ମହଦ୍ଭୟଂ, ଯଦବିଦୁଷାଂ ସୁମହଦ୍ଭୟଂ ପରତ୍ର ।
ନ ହି ଗତିରଧିକାଽସ୍ତି କସ୍ୟଚିଦ୍ଭବତି ହି ଯା ବିଦୁଷଃ ସନାତନୀ ॥ ୨୩୮.୧୨ ॥
ଲୋକେ ମାତରମସୂୟତେ ନରସ୍ତତ୍ର ଦେବମନିରୀକ୍ଷ୍ୟ ଶୋଚତେ ।
ତତ୍ର ଚେତ୍କୁଶଲୋ ନ ଶୋଚତେ, ଯେ ବିଦୁସ୍ତଦୁଭୟଂ କୃତାକୃତମ୍ ॥ ୨୩୮.୧୩ ॥
ଯତ୍କରୋତ୍ୟନଭିସଂଧିପୂର୍ୱକଂ, ତଚ୍ଚ ନିନ୍ଦୟତି ଯତ୍ପୁରା କୃତମ୍ ।
ଯତ୍ପ୍ରିୟଂ ତଦୁଭୟଂ ନ ବାଽପ୍ରିୟଂ, ତସ୍ୟ ତଜ୍ଜନୟତୀହ କୁର୍ୱତଃ ॥ ୨୩୮.୧୪ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଯସ୍ମାଦ୍ୱର୍ମାତ୍ପରୋ ଧର୍ମୋ ବିଦ୍ୟତେ ନେହ କଶ୍ଚନ ।
ଯୋ ବିଶିଷ୍ଟଶ୍ଚ ଭୂତେଭ୍ୟସ୍ତଦ୍ଭବାନ୍ପ୍ରବ୍ରବୀତୁ ନଃ ॥ ୨୩୮.୧୫ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଧର୍ମଂ ଚ ସମ୍ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ପୁରାଣମୃଷିଭିଃ ସ୍ତୁତମ୍ ।
ବିଶିଷ୍ଟଂ ସର୍ୱଧର୍ମେଭ୍ୟଃ ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୮.୧୬ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରମାଥୀନି ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସଂୟମ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସର୍ୱତଃ ପ୍ରସୃତାନୀହ ପିତା ବାଲାନିବାଽଽତ୍ମଜାନ୍ ॥ ୨୩୮.୧୭ ॥
ମନସଶ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚାପ୍ୟୈକାଗ୍ରୟଂ ପରମଂ ତପଃ ।
ବିଜ୍ଞେୟଃ ସର୍ୱଧର୍ମେଭ୍ୟଃ ସ ଧର୍ମଃ ପର ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୮.୧୮ ॥
ତାନି ସର୍ୱାଣି ସଂଧାୟ ମନଃ ଷଷ୍ଠାନି ମେଧୟା ।
ଆତ୍ମତୃପ୍ତଃ ସ ଏବାଽଽସୀଦ୍ବହୁଚିନ୍ତ୍ୟମଚିନ୍ତୟନ୍ ॥ ୨୩୮.୧୯ ॥
ଗୋଚରେଭ୍ୟୋ ନିବୃତ୍ତାନି ଯଦା ସ୍ଥାସ୍ୟନ୍ତି ବେଶ୍ମନି ।
ତଦା ଚୈବାଽଽତ୍ମନାଽଽତ୍ମାନଂ ପରଂ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟଥ ଶାଶ୍ୱତମ୍ ॥ ୨୩୮.୨୦ ॥
ସର୍ୱାତ୍ମାନଂ ମହାତ୍ମାନଂ ବିଧୂମମିବ ପାବକମ୍ ।
ପ୍ରପଶ୍ୟନ୍ତି ମହାତ୍ମାନଂ ବ୍ରାହ୍ମଣା ଯେ ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୩୮.୨୧ ॥
ଯଥା ପୁଷ୍ପଫଲୋପେତୋ ବହୁଶାଖୋ ମହାଦ୍ରୁମଃ ।
ଆତ୍ମନୋ ନାଭିଜାନୀତେ କ୍ୱ ମେ ପୁଷ୍ପଂ କ୍ୱ ମେ ଫଲମ୍ ॥ ୨୩୮.୨୨ ॥
ଏବମାତ୍ମା ନ ଜାନୀତେ କ୍ୱ ଗମିଷ୍ୟେ କୁତୋଽନ୍ୱହମ୍ ।
ଅନ୍ୟୋ ହ୍ୟସ୍ୟାନ୍ତରାତ୍ମାଽସ୍ତି ଯଃ ସର୍ୱମନୁପଶ୍ୟତି ॥ ୨୩୮.୨୩ ॥
ଜ୍ଞାନଦୀପେନ ଦୀପ୍ତେମନ ପଶ୍ୟତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱାଽଽତ୍ମାନଂ ତଥା ଯୂୟଂ ବିରାଗା ଭବତ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୩୮.୨୪ ॥
ବିମୁକ୍ତାଃ ସର୍ୱପାପେଭ୍ୟୋ ମୁକ୍ତତ୍ୱଚ ଇବୋରଗାଃ ।
ପରାଂ ବୁଦ୍ଧିମବାପ୍ୟେହାପ୍ୟଚିନ୍ତା ବିଗତଜ୍ୱରାଃ ॥ ୨୩୮.୨୫ ॥
ସର୍ୱତଃ ସ୍ରୋତସଂ ଘୋରାଂ ନଦୀଂ ଲୋକପ୍ରବାହିଣୀମ୍ ।
ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାହବତୀଂ ମନଃସଂକଲ୍ପରୋଧସମ୍ ॥ ୨୩୮.୨୬ ॥
ଲୋଭମୋହତୃଣଚ୍ଛନ୍ନାଂ କାମକ୍ରୋଧସରୀସୃପାମ୍ ।
ସତ୍ୟତୀର୍ଥାନୃତକ୍ଷୋଭାଂ କ୍ରୋଧପଙ୍କାଂ ସରିଦ୍ୱରାମ୍ ॥ ୨୩୮.୨୭ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତପ୍ରଭବାଂ ଶୀଘ୍ରାଂ କାମକ୍ରୋଧସମାକୁଲାମ୍ ।
ପ୍ରତରଧ୍ୱଂ ନଦୀଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଦୁସ୍ତରାମକୃତାତ୍ମଭିଃ ॥ ୨୩୮.୨୮ ॥
ସଂସାରସାଗରଗମାଂ ଯୋନିପାତାଲଦୁସ୍ତରାମ୍ ।
ଆତ୍ମଜନ୍ମୋଦ୍ଭବାଂ ତାଂ ତୁ ଜିହ୍ୱାବର୍ତଦୁରାସଦାମ୍ ॥ ୨୩୮.୨୯ ॥
ଯାଂ ତରନ୍ତି କୃତପ୍ରଜ୍ଞା ଧୃତିମନ୍ତୋ ମନୀଷିଣଃ ।
ତାଂ ତୀର୍ଣଃ ସର୍ୱତୋ ମୁକ୍ତୋ ବିଧୂତାତ୍ମାଽଽତ୍ମବାଞ୍ଶୁଚିଃ ॥ ୨୩୮.୩୦ ॥
ଉତ୍ତମାଂ ବୁଦ୍ଧିମାସ୍ଥାୟ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ କଲ୍ପତେ ।
ଉତ୍ତୀର୍ଣଃ ସର୍ୱସଂକ୍ଲେଶାନ୍ପ୍ରସନ୍ନାତ୍ମା ବିକ୍ଲମଷଃ ॥ ୨୩୮.୩୧ ॥
ଭୂୟିଷ୍ଠାନୀବ ଭୂତାନି ସର୍ୱସ୍ଥାନାନ୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟ ଚ ।
ଅକ୍ରୁଧ୍ୟନ୍ନପ୍ରସୀଦଂଶ୍ଚ ନନୃଶଂସମତିସ୍ତଥା ॥ ୨୩୮.୩୨ ॥
ତତୋ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟଥ ସର୍ୱେଷାଂ ଭୂତାନାଂ ପ୍ରଭବାପ୍ୟଯାତ୍ ।
ଏତଦ୍ୱି ସର୍ୱଧର୍ମେଭ୍ୟୋ ବିଶିଷ୍ଟଂ ମେନିରେ ବୁଧାଃ ॥ ୨୩୮.୩୩ ॥
ଧର୍ମଂ ଧର୍ମଭୃତାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠା ମନୁୟଃ ସତ୍ୟଦର୍ଶିନଃ ।
ଆତ୍ମାନୋ ବ୍ୟାପିନୋ ବିପ୍ରା ଇତି ପୁତ୍ରାନୁଶାସନମ୍ ॥ ୨୩୮.୩୪ ॥
ପ୍ରୟତାୟ ପ୍ରବକ୍ତବ୍ୟଂ ହିତାୟାନୁଗତାୟ ଚ ।
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନମିଦଂ ଗୁହ୍ୟଂ ସର୍ୱଗୁହ୍ୟତମଂ ମହତ୍ ॥ ୨୩୮.୩୫ ॥
ଅବ୍ରବଂ ଯଦହଂ ବିପ୍ରା ଆତ୍ମସାକ୍ଷିକମଞ୍ଜସା ।
ନୈବ ସ୍ତ୍ରୀ ନ ପୁମାନେବଂ ନ ଚୈବେଦଂ ନପୁଂସକମ୍ ॥ ୨୩୮.୩୬ ॥
ଅଦୁଃ ଖମସୁଖଂ ବ୍ରହ୍ମ ଭୂତଭବ୍ୟଭବାତ୍ମକମ୍ ।
ଯଥା ମତାନି ସର୍ୱାଣି ତଥୈତାନି ଯଥା ତଥା ।
କଥିତାନି ମୟା ବିପ୍ରା ଭବନ୍ତି ନ ଭବନ୍ତି ଚ ॥ ୨୩୮.୩୭ ॥
ଯଥା ମତାନି ସର୍ୱାଣି ତଥୈତାନି ଯଥା ତଥା ।
କଥିତାନି ମୟା ବିପ୍ରା ଭବନ୍ତି ନ ଭବନ୍ତି ଚ ॥ ୨୩୮.୩୮ ॥
ତତ୍ପ୍ରୀତିୟୁକ୍ତେନ ଗୁଣାନ୍ୱିତେନ, ପୁତ୍ରେଣ ସତ୍ପୁତ୍ରଦୟାନ୍ୱିତେନ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ହିତଂ ପ୍ରୀତମନା ଯଦର୍ଥଂ, ବ୍ରୂୟାତ୍ସୁତସ୍ୟେହ ଯଦୁକ୍ତମେତତ୍ ॥ ୨୩୮.୩୯ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ମୋକ୍ଷଃ ପିତାମହେନୋକ୍ତ ଉପାୟାନ୍ନାନୁପାୟତଃ ।
ତମୁପାୟଂ ଯଥାନ୍ୟାୟଂ ଶ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛାମହେ ମୁନେ ॥ ୨୩୮.୪୦ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଅସ୍ମାସୁ ତନ୍ମହାପ୍ରାଜ୍ଞା ଯୁକ୍ତଂ ନିପୁଣଦର୍ଶନମ୍ ।
ଯଦୁପାୟେନ ସର୍ୱାର୍ଥାନ୍ମୃଗୟଧ୍ୱଂ ସଦାଽନଘାଃ ॥ ୨୩୮.୪୧ ॥
ଘଟୋପକରଣେ ବୁଦ୍ଧିର୍ଘଟୋତ୍ପତ୍ତୌ ନ ସା ମତା ।
ଏବଂ ଧର୍ମାଦ୍ୟୁପାୟାର୍ଥ ନାନ୍ୟଧର୍ମେଷୁ କାରଣମ୍ ॥ ୨୩୮.୪୨ ॥
ପୂର୍ୱେ ସମୁଦ୍ରେୟଃ ପନ୍ଥା ନ ସ ଗଚ୍ଛତି ପଶ୍ଚିମମ୍ ।
ଏକଃ ପନ୍ଥା ହି ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ତଚ୍ଛୃଣୁଧ୍ୱଂ ମମାନଘାଃ ॥ ୨୩୮.୪୩ ॥
କ୍ଷମୟା କ୍ରୋଧମୁଚ୍ଛିନ୍ଦ୍ୟାତ୍କାମଂ ସଂକଲ୍ପବର୍ଜନାତ୍ ।
ସତ୍ତ୍ୱସଂସେବନାଦ୍ଧୀରୋ ନିଦ୍ରାମୁଚ୍ଛେତ୍ତୁମର୍ହତି ॥ ୨୩୮.୪୪ ॥
ଅପ୍ରମାଦାଦ୍ଭୟଂ ରକ୍ଷେଦ୍ରକ୍ଷେତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ଚ ସଂବିଦମ୍ ।
ଇଚ୍ଛାଂ ଦ୍ୱେଷଂ ଚ କାମଂ ଚ ଧୈର୍ୟେଣ ବିନିବର୍ତୟେତ୍ ॥ ୨୩୮.୪୫ ॥
ନିଦ୍ରାଂ ଚ ପ୍ରତିଭାଂ ଚୈବ ଜ୍ଞାନାଭ୍ୟାସେନ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ଉପଦ୍ରବାଂସ୍ତଥା ଯୋଗୀ ହିତଜୀର୍ଣମିତାଶନାତ୍ ॥ ୨୩୮.୪୬ ॥
ଲୋଭଂ ମୋହଂ ଚ ସଂତୋଷାଦ୍ୱିଷୟାଂସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶନାତ୍ ।
ଅନୁକ୍ରୋଶାଦଧର୍ମଂ ଚ ଜୟେଦ୍ଧର୍ମମୁପେକ୍ଷୟା ॥ ୨୩୮.୪୭ ॥
ଆୟତ୍ୟା ଚ ଜୟେଦାଶାଂ ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ସଙ୍ଗବର୍ଜନାତ୍ ।
ଅନିତ୍ୟତ୍ୱେନ ଚ ସ୍ନେହଂ କ୍ଷୁଧାଂ ଯୋଗେନ ପଣ୍ଡିତଃ ॥ ୨୩୮.୪୮ ॥
କାରୁଣ୍ୟେନାଽଽତ୍ମନାଽଽତ୍ମାନଂ ତୃଷ୍ଣାଂ ଚ ପରିତୋଷତଃ ।
ଉତ୍ଥାନେନ ଜୟେତ୍ତନ୍ଦ୍ରାଂ ବିତର୍କଂ ନିଶ୍ଚୟାଜ୍ଜୟେତ୍ ॥ ୨୩୮.୪୯ ॥
ମୌନେନ ବହୁଭାଷାଂ ଚ ଶୌର୍ୟେଣ ଚ ଭୟଂ ଜୟେତ୍ ।
ଯଚ୍ଛେଦ୍ୱାଙ୍ମନସୀ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ତାଂ ଯଚ୍ଛେଜ୍ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା ॥ ୨୩୮.୫୦ ॥
ଜ୍ଞାନମାତ୍ମା ମହାନ୍ୟଚ୍ଛେତ୍ତଂ ଯଚ୍ଛେଚ୍ଛାନ୍ତିରାତ୍ମନଃ ।
ତଦେତଦୁପଶାନ୍ତେନ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଶୁଚିକର୍ମଣା ॥ ୨୩୮.୫୧ ॥
ଯୋଗଦୋଷାନ୍ସମୁଚ୍ଛିଦ୍ୟ ପଞ୍ଚ ଯାନ୍କବୟୋ ବିଦୁଃ ।
କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ଚ ଲୋଭଂ ଚ ଭୟଂ ସ୍ୱପ୍ନଂ ଚ ପଞ୍ଚମମ୍ ॥ ୨୩୮.୫୨ ॥
ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ନିଷେବେତ ଯଥାବଦ୍ୟୋଗସାଧନାତ୍ ।
ଧ୍ୟାନମଧ୍ୟଯନଂ ଦାନଂ ସତ୍ୟଂ ହ୍ରୀରାର୍ଜବଂ କ୍ଷମା ॥ ୨୩୮.୫୩ ॥
ଶୌଚମାଚାରତଃ ଶୁଦ୍ଧିରିନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ସଂୟମଃ ।
ଏତୈର୍ୱିବର୍ଧତେ ତେଜଃ ପାପ୍ମାନମୁପହନ୍ତି ଚ ॥ ୨୩୮.୫୪ ॥
ସିଧ୍ୟନ୍ତି ଚାସ୍ୟ ସଂକଲ୍ପା ବିଜ୍ଞାନଂ ଚ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ଧୂତପାତଃ ସ ତେଜସ୍ୱୀ ଲଘ୍ୱାହାରୋ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ॥ ୨୩୮.୫୫ ॥
କାମକ୍ରୋଧୌ ବଶେ କୃତ୍ୱା ନିର୍ୱିଶେଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଦମ୍ ।
ଅମୂଢତ୍ୱମସଙ୍ଗିତ୍ୱଂ କାମକ୍ରୋଧବିବର୍ଜନମ୍ ॥ ୨୩୮.୫୬ ॥
ଅଦୈନ୍ୟମନୁଦୀର୍ଣତ୍ୱମନୁଦ୍ୱେଗୋ ହ୍ୟବସ୍ଥିତିଃ ।
ଏଷ ମାର୍ଗୋ ହି ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ପ୍ରସନ୍ନୋ ବିମଲଃ ଶୁଚିଃ ॥
ତଥା ବାକ୍କାୟମନସାଂ ନିୟମାଃ କାମତୋଽବ୍ୟଯାଃ ॥ ୨୩୮.୫୭ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ସାଂଖ୍ୟଯୋଗନିରୂପଣଂ ନାମ
ଅଷ୍ଟାତ୍ରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୮ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୩୯ (୧୩୧)
ଯୋଗବିଧିନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ସାଂଖ୍ୟଂ ଯୋଗସ୍ୟ ନୋ ବିପ୍ର ବିଶେଷଂ ବକ୍ତୁମର୍ହସି ।
ତବ ଧର୍ମଜ୍ଞ ସର୍ୱଂ ହି ବିଦିତଂ ମୁନିସତ୍ତମ ॥ ୨୩୯.୧ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ସାଂଖ୍ୟାଂ ସାଂଖ୍ୟଂ ପ୍ରଶଂସନ୍ତି ଯୋଗାନ୍ୟୋଗବିଦୁତ୍ତମାଃ ।
ବଦନ୍ତି କାରଣୈଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠୈଃ ସ୍ୱପକ୍ଷୋଦ୍ଭବନାୟ ବୈ ॥ ୨୩୯.୨ ॥
ଅନୀଶ୍ୱରଃ କଥଂ ମୁଚ୍ୟେଦିତ୍ୟେବଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ବଦନ୍ତି କାରଣୈଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଂ ଯୋଗଂ ସମ୍ୟଙ୍ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୩୯.୩ ॥
ବଦନ୍ତି କାରଣଂ ବେଦଂ ସାଂଖ୍ୟଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦ୍ୱିଜାତୟଃ ।
ବିଜ୍ଞାୟେହ ଗତୀଃ ସର୍ୱା ବିରକ୍ତୋ ବିଷୟେଷୁ ଯଃ ॥ ୨୩୯.୪ ॥
ଊର୍ଧ୍ୱଂ ସ ଦେହାତ୍ସୁବ୍ୟକ୍ତଂ ବିମୁଚ୍ୟେଦିତି ନାନ୍ୟଥା ।
ଏତଦାହୁର୍ମହାପ୍ରାଜ୍ଞାଃ ସାଂଖ୍ୟଂ ବୈ ମୋକ୍ଷଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୩୯.୫ ॥
ସ୍ୱପକ୍ଷେ କାରଣଂ ଗ୍ରାହ୍ୟଂ ସମର୍ଥଂ ବଚନଂ ହିତମ୍ ।
ଶିଷ୍ଟାନାଂ ହି ମତଂ ଗ୍ରାହ୍ୟଂ ଭବଦ୍ଭିଃ ଶିଷ୍ଟସଂମତୈଃ ॥ ୨୩୯.୬ ॥
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ହେତବୋ ଯୋଗାଃ ସାଂଖ୍ୟାଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିନିଶ୍ଚୟାଃ ।
ଉଭେ ଚୈତେ ତତ୍ତ୍ୱେ ସମବେତେ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୯.୭ ॥
ଉଭେ ଚୈତେ ମତେ ଜ୍ଞାତେ ମୁନୀନ୍ଦ୍ରାଃ ଶିଷ୍ଟସଂମତେ ।
ଅନୁଷ୍ଠିତେ ଯଥାଶାସ୍ତ୍ରଂ ନୟେତାଂ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୨୩୯.୮ ॥
ତୁଲ୍ୟଂ ଶୌଚଂ ତୟୋର୍ୟୁକ୍ତଂ ଦୟା ଭୂତେଷୁ ଚାନଘାଃ ।
ବ୍ରତାନାଂ ଧାରଣଂ ତୁଲ୍ୟଂ ଦର୍ଶନଂ ତ୍ୱସମଂ ତୟୋଃ ॥ ୨୩୯.୯ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଯଦି ତୁଲ୍ୟଂ ବ୍ରତଂ ଶୌଚଂ ଦୟା ଚାତ୍ର ମହାମୁନେ ।
ତୁଲ୍ୟଂ ତଦ୍ଦର୍ଶନଂ କସ୍ମାତ୍ତନ୍ନୌ ବ୍ରୂହି ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମ ॥ ୨୩୯.୧୦ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ରାଗଂ ମୋହଂ ତଥା ସ୍ନେହଂ କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ଚ କେବଲମ୍ ।
ଯୋଗାସ୍ଥିରୋଦିତାନ୍ଦୋଷାନ୍ପଞ୍ଚୈତାନ୍ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ତାନ୍ ॥ ୨୩୯.୧୧ ॥
ଯଥା ବାଽନିମିଷାଃ ସ୍ଥୂଲଂ ଜାଲଂ ଛିତ୍ତ୍ୱା ପୁନର୍ଜଲମ୍ ।
ପ୍ରାପ୍ନୁୟୁର୍ୱିମଲଂ ମାର୍ଗଂ ବିମୁକ୍ତାଃ ସର୍ୱବନ୍ଧନୈଃ ॥ ୨୩୯.୧୨ ॥
ତଥୈବ ବାଗୁରାଂ ଛିତ୍ତ୍ୱା ବଲବନ୍ତୋ ଯଥା ମୃଗାଃ ।
ପ୍ରାପ୍ନୁୟୁର୍ୱିମଲଂ ମାର୍ଗଂ ବିମୁକ୍ତାଃ ସର୍ୱବନ୍ଧନୈଃ ॥ ୨୩୯.୧୩ ॥
ଲୋଭଜାନି ତଥା ବିପ୍ରା ବନ୍ଧନାନି ବଲାନ୍ୱିତଃ ।
ଛିତ୍ତ୍ୱା ଯୋଗାତ୍ପରଂ ମାର୍ଗଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ବିମଲଂ ଶୁଭମ୍ ॥ ୨୩୯.୧୪ ॥
ଅଚଲାସ୍ତ୍ୱାବିଲା ବିପ୍ରା ବାଗୁରାସୁ ତଥାଽଽପରେ ।
ବିନଶ୍ୟନ୍ତି ନ ସଂଦେହସ୍ତଦ୍ୱଦ୍ୟୋଗବଲାଦୃତେ ॥ ୨୩୯.୧୫ ॥
ବଲହୀନାଶ୍ଚ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରା ଯଥା ଜାଲଂ ଗତା ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ବନ୍ଧଂ ନ ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟନଘା ଯୋଗାସ୍ତେ ତୁ ସୁଦୁର୍ଲଭାଃ ॥ ୨୩୯.୧୬ ॥
ଯଥା ଚ ଶକୁନାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଜାଲମରିନ୍ଦମାଃ ।
ତତ୍ରାଶକ୍ତା ବିପଦ୍ୟନ୍ତେ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ତୁ ବଲାନ୍ୱିତାଃ ॥ ୨୩୯.୧୭ ॥
କର୍ମଜୈର୍ବନ୍ଧନୈର୍ବଦ୍ଧାସ୍ତଦ୍ୱଦ୍ୟୋଗପରା ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଅବଲା ନ ବିମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ଚ ବଲାନ୍ୱିତାଃ ॥ ୨୩୯.୧୮ ॥
ଅଲ୍ପକଶ୍ଚ ଯଥା ବିପ୍ରା ବହ୍ନିଃ ଶାମ୍ୟତି ଦୁର୍ବଲଃ ।
ଆକ୍ରାନ୍ତ ଇନ୍ଧନୈଃ ସ୍ଥୂଲୈସ୍ତଦ୍ୱଦ୍ୟୋଗବଲଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨୩୯.୧୯ ॥
ସ ଏବ ଚ ତଦା ବିପ୍ରା ବହ୍ନିର୍ଜାତବଲଃ ପୁନଃ ।
ସମୀରଣଗତଃ କୃତ୍ସ୍ନାଂ ଦହେତ୍କ୍ଷିପ୍ରଂ ମହୀମିମାମ୍ ॥ ୨୩୯.୨୦ ॥
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନବଲୋ ବିପ୍ରା ବହ୍ନିର୍ଜାତବଲଃ ପୁନଃ ।
ସମୀରଣଗତଃ କୃତ୍ସ୍ନାଂ ଦହେତ୍କ୍ଷିପ୍ରଂ ମହୀମିମାମ୍ ॥ ୨୩୯.୨୧ ॥
ଦୁର୍ବଲଶ୍ଚ ଯଥା ବିପ୍ରାଃ ସ୍ରୋତସା ହ୍ରିୟତେ ନରଃ ।
ବଲହୀନସ୍ତଥା ଯୋଗୀ ବିଷୟୈର୍ହ୍ରିୟତେ ଚ ସଃ ॥ ୨୩୯.୨୨ ॥
ତଦେବ ତୁ ଯଥା ସ୍ରୋତସା ବିଷ୍କମ୍ଭୟତି ବାରଣଃ ।
ତଦ୍ୱଦ୍ୟୋଗବଲଂ ଲବ୍ଧବା ନ ଭବେଦ୍ୱିଷୟୈର୍ହୃତଃ ॥ ୨୩୯.୨୩ ॥
ବିଶନ୍ତି ବା ବଶାଦ୍ୱାଽଥ ଯୋଗାଦ୍ୟୋଗବଲନ୍ୱିତାଃ ।
ପ୍ରଜାପତୀନ୍ମନୂନ୍ସର୍ୱାନ୍ମହାଭୂତାନି ଚେଶ୍ୱରାଃ ॥ ୨୩୯.୨୪ ॥
ନ ଯମୋ ନାନ୍ତକଃ କ୍ରୁଦ୍ଧୋ ନ ମୃତ୍ୟୁର୍ଭୀମବିକ୍ରମଃ ।
ବିଶନ୍ତେ ତଦ୍ଦ୍ୱିଜାଃ ସର୍ୱେ ଯୋଗସ୍ୟାମିତତେଜସଃ ॥ ୨୩୯.୨୫ ॥
ଆତ୍ମନାଂ ଚ ସହସ୍ରାଣି ବହୂନି ଦ୍ୱିଜସତ୍ତମାଃ ।
ଯୋଗଂ କୁର୍ୟାଦ୍ବଲଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ତୈଶ୍ଚ ସର୍ୱୈର୍ମହୀଂ ଚରେତ୍ ॥ ୨୩୯.୨୬ ॥
ପ୍ରାପ୍ନୁୟାଦ୍ୱିଷୟାନ୍କଶ୍ଚିତ୍ପୁନଶ୍ଚୋଗ୍ରଂ ତପଶ୍ଚରେତ୍ ।
ସଂକ୍ଷିପ୍ୟେଚ୍ଚ ପୁନର୍ୱିପ୍ରାଃ ସୂର୍ୟସ୍ତେଜୋଗୁଣାନିବ ॥ ୨୩୯.୨୭ ॥
ବଲସ୍ଥସ୍ୟ ହି ଯୋଗସ୍ୟ ବଲାର୍ଥଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ବିମୋକ୍ଷପ୍ରଭବଂ ବିଷ୍ଣୁମୁପପନ୍ନମସଂଶୟମ୍ ॥ ୨୩୯.୨୮ ॥
ବଲାନି ଯୋଗପ୍ରୋକ୍ତାନି ମୟୈତାନି ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
ନିଦର୍ଶନାର୍ଥଂ ସୂକ୍ଷ୍ମାଣି ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଚ ପୁନର୍ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୩୯.୨୯ ॥
ଆତ୍ମନଶ୍ଚ ସମାଧାନେ ଧାରଣାଂ ପ୍ରତି ବା ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ନିଦର୍ଶନାନି ସୂକ୍ଷ୍ମାଣି ସୂକ୍ଷ୍ମାଣି ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୯.୩୦ ॥
ଅପ୍ରମତ୍ତୋ ଯଥା ଧନ୍ୱୀ ଲକ୍ଷ୍ୟଂ ହନ୍ତି ସମାହିତଃ ।
ଯୁକ୍ତଃ ସମ୍ୟକ୍ତଥା ଯୋଗୀ ମୋକ୍ଷଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତ୍ୟସଂଶୟମ୍ ॥ ୨୩୯.୩୧ ॥
ସ୍ନେହପାତ୍ରେ ଯଥା ପୂର୍ଣେ ମନ ଆଧାୟ ନିଶ୍ଚଲମ୍ ।
ପୁରୁଷୋ ଯୁକ୍ତ ଆରୋହେତ୍ସୋପାନଂ ଯୁକ୍ତମାନସଃ ॥ ୨୩୯.୩୨ ॥
ମୁକ୍ତସ୍ତଥାଽୟମାତ୍ମାନଂ ଯୋଗଂ ତଦ୍ୱତ୍ସୁନିଶ୍ଚଲମ୍ ।
କରୋତ୍ୟମଲାମାତ୍ମାନଂ ଭାସ୍କରୋପମଦର୍ଶନେ ॥ ୨୩୯.୩୩ ॥
ଯଥା ଚ ନାବଂ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରାଃ କର୍ଣଧାରଃ ସମାହିତଃ ।
ମହାର୍ଣବଗତାଂ ଶୀଘ୍ରଂ ନୟେଦ୍ୱିପ୍ରାଂସ୍ତୁ ପତ୍ତନମ୍ ॥ ୨୩୯.୩୪ ॥
ତଦ୍ୱଦାତ୍ମସମାଧାନଂ ଯୁକ୍ତୋ ଯୋଗେନ ଯୋଗବିତ୍ ।
ଦୁର୍ଗମଂ ସ୍ଥାନମାପ୍ନୋତି ହିତ୍ୱା ଦେହମିମଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୩୯.୩୫ ॥
ସାରଥିଶ୍ଚ ଯଥା ଯୁକ୍ତଃ ସଦଶ୍ୱାନ୍ସୁସମାହିତଃ ।
ପ୍ରାପ୍ନୋତ୍ୟାଶୁ ପରଂ ସ୍ଥାନଂ ଲକ୍ଷ୍ୟମୁକ୍ତ ଇବାଽଽଶୁଗଃ ॥ ୨୩୯.୩୬ ॥
ତଥୈବ ଚ ଦ୍ୱିଜା ଯୋଗୀ ଧାରଣାସୁ ସମାହିତଃ ।
ପ୍ରାପ୍ନୋତ୍ୟଶୁ ପରଂ ସ୍ଥାନଂ ଲକ୍ଷ୍ୟମୁକ୍ତ ଇବାଽଽଶୁଗଃ ॥ ୨୩୯.୩୭ ॥
ଆବିଶ୍ୟାଽଽତ୍ମନି ଚାଽଽତ୍ମାନଂ ଯୋଽବତିଷ୍ଠତି ସୋଽଚଲଃ ।
ପାଶଂ ବହତ୍ୱେ ମୀନାନାଂ ପଦମାପ୍ନୋତି ସୋଽଜରମ୍ ॥ ୨୩୯.୩୮ ॥
ନାଭ୍ୟାଂ ଶୀର୍ଷେ ଚ କୁକ୍ଷୌ ଚ ହୃଦି ବକ୍ଷସି ପାର୍ଶ୍ୱୟୋଃ ।
ଦର୍ଶନେ ଶ୍ରବଣେ ବାଽପି ଘ୍ରାଣେ ଚାମିତବିକ୍ରମଃ ॥ ୨୩୯.୩୯ ॥
ସ୍ଥାନେଷ୍ୱେତେଷୁ ଯୋ ଯୋଗୀ ମହାବ୍ରତସମାହିତଃ ।
ଆତ୍ମନା ସୂକ୍ଷ୍ମମାତ୍ମାନଂ ଯୁଙ୍କ୍ତେ ସମ୍ୟଗ୍ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୯.୪୦ ॥
ସୁଶୀଘ୍ରମଚଲପ୍ରଖ୍ୟଂ କର୍ମ ଦଗ୍ଧ୍ୱା ଶୁଭାଶୁଭମ୍ ।
ଉତ୍ତମଂ ଯୋଗମାସ୍ଥାୟ ଯଦୀଚ୍ଛତି ବିମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨୩୯.୪୧ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ଆହାରାନ୍କୀଦୃଶାନ୍କୃତ୍ୱା କାନି ଜିତ୍ୱା ଚ ସତ୍ତମ ।
ଯୋଗୀ ବଲମବାପ୍ନୋତି ତଦ୍ଭବାନ୍ୱକ୍ତୁମର୍ହତି ॥ ୨୩୯.୪୨ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
କଣାନାଂ ଭକ୍ଷଣେ ଯୁକ୍ତଃ ପିଣ୍ୟାକସ୍ୟ ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ସ୍ନେହାନାଂ ବର୍ଜନେ ଯୁକ୍ତୋ ଯୋଗୀ ବଲମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୨୩୯.୪୩ ॥
ଭୁଞ୍ଜାନୋ ଯାବକଂ ରୂକ୍ଷଂ ଦୀର୍ଘକାଲଂ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
ଏକାହାରୀ ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ଯୋଗୀ ବଲମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୨୩୯.୪୪ ॥
ପକ୍ଷାନ୍ମାସାନୃତୂଂଶ୍ଚିତ୍ରାନ୍ସଂଚରଂଶ୍ଚ ଗୁହାସ୍ତଥା ।
ଅପଃ ପୀତ୍ୱା ପୟୋମିଶ୍ରା ଯୋଗୀ ବଲମାବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୨୩୯.୪୫ ॥
ଅଖଣ୍ଡମପି ବା ମାସଂ ସତତଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ଉପୋଷ୍ୟ ସମ୍ୟକ୍ଷୁଦ୍ଧାତ୍ମା ଯୋଗୀ ବଲମବାପ୍ୟନୁୟାତ୍ ॥ ୨୩୯.୪୬ ॥
କାମଂ ଜିତ୍ୱା ତଥା କ୍ରୋଧଂ ଶୀତୋଷ୍ଣଂ ବର୍ଷମେବ ଚ ।
ଭୟଂ ଶୋକଂ ତଥା ସ୍ୱାପଂ ପୌରୁଷୀନ୍ୱିଷୟାଂସ୍ତଥା ॥ ୨୩୯.୪୭ ॥
ଅରତିଂ ଦୁର୍ଜୟାଂ ଚୈବ ଘୋରାଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ସ୍ପର୍ଶଂ ନିଦ୍ରାଂ ତଥା ତନ୍ଦ୍ରାଂ ଦୁର୍ଜୟାଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୩୯.୪୮ ॥
ଦୀପୟନ୍ତି ମହାତ୍ମାନଂ ସୂକ୍ଷ୍ମମାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ବୀତରାଗା ମହାପ୍ରାଜ୍ଞା ଧ୍ୟାନାଧ୍ୟଯନସମ୍ପଦା ॥ ୨୩୯.୪୯ ॥
ଦୁର୍ଗସ୍ତ୍ୱେଷ ମତଃ ପନ୍ଥା ବ୍ରାହ୍ମଣାନାଂ ବିପଶ୍ଚିତାମ୍ ।
ଯଃ କଶ୍ଚିଦ୍ୱ୍ରଜତି କ୍ଷିପ୍ରଂ କ୍ଷେମେଣ ମୁନିପୁଂଗବାଃ ॥ ୨୩୯.୫୦ ॥
ଯଥା କଶ୍ଚିଦ୍ୱନଂ ଘୋରଂ ବହୁସର୍ପସରୀସୃପମ୍ ।
ଶ୍ୱଭ୍ରବତ୍ତୋୟହୀନଂ ଚ ଦୁର୍ଗମଂ ବହୁକଣ୍ଟକମ୍ ॥ ୨୩୯.୫୧ ॥
ଅଭକ୍ତମଟବୀପ୍ରାୟଂ ଦାବଦଗ୍ଧମହୀରୁହମ୍ ।
ପନ୍ଥାନଂ ତସ୍କରାକୀର୍ଣଂ କ୍ଷେମେଣାଭିପତେତ୍ତଥା ॥ ୨୩୯.୫୨ ॥
ଯୋଗମାର୍ଗଂ ସମାସାଦ୍ୟ ଯଃ କଶ୍ଚିଦ୍ୱ୍ରଜତେ ଦ୍ୱିଜଃ ।
କ୍ଷେମେଣୋପରମେନ୍ମାର୍ଗାଦ୍ବହୁଦୋଷୋଽପି ସଂମତଃ ॥ ୨୩୯.୫୩ ॥
ଆସ୍ଥେୟଂ କ୍ଷୁରଧାରାସୁ ନିଶିତାସୁ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
ଧାରଣା ସା ତୁ ଯୋଗସ୍ୟ ଦୁର୍ଗେୟମକୃତାତ୍ମଭିଃ ॥ ୨୩୯.୫୪ ॥
ବିଷମା ଧାରଣା ବିପ୍ରା ଯାନ୍ତି ବୈନ ଶୁଭାଂ ଗତିମ୍ ।
ନେତୃହୀନା ଯଥା ନାବଃ ପୁରୁଷାଣାଂ ତୁ ବୈ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୩୯.୫୫ ॥
ଯସ୍ତୁ ତିଷ୍ଠତି ଯୋଗାଧୌ ଧାରଣାସୁ ଯଥାବିଧି ।
ମରଣଂ ଜନ୍ମଦୁଃଖିତ୍ୱଂ ସୁଖିତ୍ୱଂ ସ ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୨୩୯.୫୬ ॥
ନାନାଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ନିୟତଂ ନାନାମୁନିନିଷେବିତମ୍ ।
ପରଂ ଯୋଗସ୍ୟ ପନ୍ଥାନଂ ନିଶ୍ଚିତଂ ତଂ ଦ୍ୱିଜାତିଷୁ ॥ ୨୩୯.୫୭ ॥
ପରଂ ହି ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମମୟଂ ମୁନୀନ୍ଦ୍ରା, ବ୍ରହ୍ମଣମୀଶଂ ବରଦଂ ଚ ବିଷ୍ଣୁମ୍ ।
ଭବଂ ଚ ଧର୍ମଂ ଚ ମହାନୁଭାବଂ ଯଦ୍ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରାନ୍ସୁମହାନୁଭାବାନ୍ ॥ ୨୩୯.୫୮ ॥
ତମଶ୍ଚ କଷ୍ଟଂ ସୁମହଦ୍ରଜଶ୍ଚ, ସତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ଶୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରକୃତିଂ ପରାଂ ଚ ।
ସିଦ୍ଧିଂ ଚ ଦେବୀଂ ବରୁଣସ୍ୟ ପତ୍ନୀଂ, ତେଜଶ୍ଚ କୃତ୍ସ୍ନଂ ସୁମହଚ୍ଚ ଧୈର୍ୟମ୍ ॥
୨୩୯.୫୯ ॥
ତାରାଧିପଂ ଖେ ବିମଲଂ ସୁତାରଂ, ବିଶ୍ୱାଂଶ୍ଚ ଦେବାନୁରଗାନ୍ପିତୄଂଶ୍ଚ ।
ଶୈଲାଂଶ୍ଚ କୃତ୍ସ୍ନାନୁଦଧୀଂଶ୍ଚ ବାଽଚଲାନ୍ନଦୀଶ୍ଚ ସର୍ୱାଃ ସନଗାଂଶ୍ଚ
ନାଗାନ୍ ॥ ୨୩୯.୬୦ ॥
ସାଧ୍ୟାଂସ୍ତଥା ଯକ୍ଷଗଣାନ୍ଦିଶଶ୍ଚ, ଗନ୍ଧର୍ୱସିଦ୍ଧାନ୍ପୁରୁଷାନ୍ସ୍ତ୍ରିୟଶ୍ଚ ।
ପରସ୍ପରଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ମହାନ୍ମହାତ୍ମା ବିଶେତ ଯୋଗୀ ନଚିରାଦ୍ୱିମୁକ୍ତଃ ॥ ୨୩୯.୬୧ ॥
କଥା ଚ ଯା ବିପ୍ରବରାଃ ପ୍ରସକ୍ତା, ଦୈବେ ମହାବୀର୍ୟମତୌ ଶୁଭେୟମ୍ ।
ଯୋଗାନ୍ସ ସର୍ୱାନନୁଭୂୟ ମର୍ତ୍ୟା, ନାରାୟଣଂ ତଂ ଦ୍ରୁତମାପ୍ନୁବନ୍ତି ॥ ୨୩୯.୬୨ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସର୍ଷିସଂବାଦେ ଯୋଗବିଧିନିରୂପଣଂ ନାମ
ଏକୋନଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୩୯ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୦ (୧୩୨)
ସାଂଖ୍ୟବିଧିନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ସମ୍ୟକ୍କ୍ରିୟେୟଂ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ର ବର୍ଣିତା ଶିଷ୍ଟସଂମତା ।
ଯୋଗମାର୍ଗୋ ଯଥାନ୍ୟାୟଂ ଶିଷ୍ୟାୟେହ ହିତଷିଣା ॥ ୨୪୦.୧ ॥
ସାଂଖ୍ୟେ ତ୍ୱିଦାନୀଂ ଧର୍ମସ୍ୟ ବିଧିଂ ପ୍ରବ୍ରୂହି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ ଯଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ସର୍ୱଂ ତଦ୍ୱିଦିତଂ ହି ତେ ॥ ୨୪୦.୨ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ମୁନୟଃ ସର୍ୱମାଖ୍ୟାନଂ ବିଦିତାତ୍ମନାମ୍ ।
ବିହିତଂ ଯତିଭିର୍ୱୃଦ୍ଧୈଃ କପିଲାଦିଭିରୀଶ୍ୱରୈଃ ॥ ୨୪୦.୩ ॥
ଯସ୍ମିନ୍ସୁବିଭ୍ରାମାଃ କେଚିଦ୍ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ଗୁଣାଶ୍ଚ ଯସ୍ମିନ୍ବହବୋ ଦୋଷହାନିଶ୍ଚ କେବଲା ॥ ୨୪୦.୪ ॥
ଜ୍ଞାନେନ ପରିସଂଖ୍ୟାୟ ସଦୋଷାନ୍ୱିଷୟାନ୍ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ମାନୁଷାନ୍ଦୁର୍ଜୟାନ୍କୃତ୍ସ୍ନାନ୍ପୈଶାଚାନ୍ୱିଷୟାଂସ୍ତଥା ॥ ୨୪୦.୫ ॥
ବିଷୟାନୌରଗାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଗନ୍ଧର୍ୱବିଷୟାଂସ୍ତଥା ।
ପିତୄଣାଂ ବିଷୟାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତିର୍ୟକ୍ତ୍ୱଂ ଚରତାଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୬ ॥
ସୁପର୍ଣବିଷୟାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମରୁତାଂ ବିଷୟାଂସ୍ତଥା ।
ମହର୍ଷିବିଷୟାଂଶ୍ଚୈବ ରାଜର୍ଷିବିଷୟାଂସ୍ତଥା ॥ ୨୪୦.୭ ॥
ଆସୁରାନ୍ୱିଷୟାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବୈଶ୍ୱଦେବାଂସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ଦେବର୍ଷିବିଷୟାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଯୋଗାନାମପି ବୈ ପରାନ୍ ॥। ୨୪୦.୮ ॥
ବିଷୟାଂଶ୍ଚ ପ୍ରମାଣସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ବିଷୟାଂତଥା ।
ଆୟୁଷଶ୍ଚ ପରଂ କାଲଂ ଲୋକୈର୍ୱିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୪୦.୯ ॥
ସୁଖସ୍ୟ ଚ ପରଂ କାଲଂ ବିଜ୍ଞାୟ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ପ୍ରାପ୍ତକାଲେ ଚ ଯଦ୍ଦୁଃଖଂ ପତତାଂ ବିଷୟୈଷିଣାମ୍ ॥ ୨୪୦.୧୦ ॥
ତିର୍ୟକ୍ତ୍ୱେ ପତତାଂ ବିପ୍ରାସ୍ତଥୈବ ନରକେଷୁ ଯତ୍ ।
ସ୍ୱର୍ଗସ୍ୟ ଚ ଗୁଣାଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଦୋଷାନ୍ସର୍ୱାଂଶ୍ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୧୧ ॥
ବେଦବାଦେ ଚ ଯେ ଦୋଷା ଗୁଣା ଯେ ଚାପି ବୈଦିକାଃ ।
ଜ୍ଞାନୟୋଗେ ଚ ଯେ ଦୋଷା ଜ୍ଞାନୟୋଗେ ଚ ଯେ ଗୁଣାଃ ॥ ୨୪୦.୧୨ ॥
ସାଂଖ୍ୟଜ୍ଞାନେ ଚ ଯେ ଦୋଷାଂସ୍ତଥୈବ ଚ ଗୁଣାଂ ତଥା ।
ଷଡ୍ଗୁଣଂ ଚ ନଭୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତମଶ୍ଚ ତ୍ରିଗୁଣଂ ମହତ୍ ॥ ୨୪୦.୧୩ ॥
ତମଶ୍ଚାଷ୍ଟଗୁଣଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବୁଦ୍ଧିଂ ସପ୍ତଗୁଣାଂ ତଥା ।
ଷଡ୍ଗୁଣଂ ଚ ନଭୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତପଶ୍ଚ ତ୍ରିଗୁଣଂ ମହତ୍ ॥ ୨୪୦.୧୪ ॥
ଦ୍ୱିଗୁଣଂ ଚ ରଜୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସତ୍ତ୍ୱଂ ଚୈକଗୁଣଂ ପୁନଃ ।
ମାର୍ଗଂ ବିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱେନ ପ୍ରଲୟପ୍ରେକ୍ଷଣେନ ତୁ ॥ ୨୪୦.୧୫ ॥
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନସମ୍ପନ୍ନାଃ କାରଣୈର୍ଭାବିତାତ୍ମଭିଃ ।
ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ଶୁଭଂ ମୋକ୍ଷଂ ସୂକ୍ଷ୍ମା ଇବ ନଭଃ ପରମ୍ ॥ ୨୪୦.୧୬ ॥
ରୂପେଣ ଦୃଷ୍ଟିଂ ସଂୟୁକ୍ତାଂ ଘ୍ରାଣଂ ଗନ୍ଧଗୁଣେନ ଚ ।
ଶବ୍ଦଗ୍ରାହ୍ୟଂ ତଥା ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଜିହ୍ୱାଂ ରସଗୁଣେନ ଚ ॥ ୨୪୦.୧୭ ॥
ତ୍ୱଚଂ ସ୍ପର୍ଶଂ ତଥା ଶକ୍ୟଂ ବାୟୁଂ ଚୈବ ତଦାଶ୍ରିତମ୍ ।
ମୋହଂ ତମସି ସଂୟୁକ୍ତଂ ଲୋଭଂ ମୋହେଷୁ ସଂଶ୍ରିତାଃ ॥ ୨୪୦.୧୮ ॥
ବିଷ୍ଣୁଂ କ୍ରାନ୍ତେ ବଲେ ଶକ୍ରଂ କୋଷ୍ଠେ ସକ୍ତଂ ତଥାଽନଲମ୍ ।
ଅପ୍ସୁ ଦେବୀଂ ସମାୟୁକ୍ତାମାପସ୍ତେଜସି ସଂଶ୍ରିତାଃ ॥ ୨୪୦.୧୯ ॥
ତେଜୋ ବାୟୌ ତୁ ସଂୟୁକ୍ତଂ ବାୟୁଂ ନଭସି ଚାଽଽଶ୍ରିତମ୍ ।
ନଭୋ ମହତି ସଂୟୁକ୍ତଂ ତମୋ ମହସି ସଂସ୍ଥିତମ୍ ॥ ୨୪୦.୨୦ ॥
ରଜଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ତଥା ସକ୍ତଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ସକ୍ତଂ ତଥାଽଽତ୍ମନି ।
ସକ୍ତମାତ୍ମାନମୀଶେ ଚ ଦେବେ ନାରାୟଣେ ତଥା ॥ ୨୪୦.୨୧ ॥
ଦେବଂ ମୋକ୍ଷେ ଚ ସଂୟୁକ୍ତଂ ତତୋ ମୋକ୍ଷଂ ଚ ନ କ୍ୱଚିତ୍ ।
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସତ୍ତ୍ୱଗୁଣଂ ଦେହଂ ବୃତଂ ଷୋଡଶଭିର୍ଗୁଣୈଃ ॥ ୨୪୦.୨୨ ॥
ସ୍ୱଭାବଂ ଭାବନାଂ ଚୈବ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଦେହସମାଶ୍ରିତାମ୍ ।
ମଧ୍ୟସ୍ଥମିବ ଚାଽଽତ୍ମାନଂ ପାପଂ ଯସ୍ମିନ୍ନ ବିଦ୍ୟତ ॥ ୨୪୦.୨୩ ॥
ଦ୍ୱିତୀୟଂ କର୍ମ ବୈ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରା ବିଷ୍ୟୈଷିଣାମ୍ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାଂଶ୍ଚ ସର୍ୱାନାତ୍ମନି ସଂଶ୍ରିତାନ୍ ॥ ୨୪୦.୨୪ ॥
ଦୁର୍ଲଭତ୍ୱଂ ଚ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ବିଜ୍ଞାୟ ଶ୍ରୁତିପୂର୍ୱକମ୍ ।
ପ୍ରାଣାପାନୌ ସମାନଂ ଚ ବ୍ୟାନୋଦାନୌ ଚ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୪୦.୨୫ ॥
ଆଦ୍ୟଂ ଚୈବାନିଲଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ପ୍ରଭବଂ ଚାନିଲଂ ପୁନଃ ।
ସପ୍ତଧା ତାଂସ୍ତଥା ଶେଷାସପ୍ତଧା ବିଧିବତ୍ପୁନଃ ॥ ୨୪୦.୨୬ ॥
ପ୍ରଜାପତୀନୃଷୀଂଶ୍ଚୈବ ସର୍ଗାଂଶ୍ଚ ସୁବହୂନ୍ୱରାନ୍ ।
ସପ୍ତର୍ଷୀଶ୍ଚ ବହୂଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ରାଜର୍ଷୀଂଶ୍ଚ ପରଂତପାନ୍ ॥ ୨୪୦.୨୭ ॥
ସୁରର୍ଷୀନ୍ମରୁତଶ୍ଚାନ୍ୟାନ୍ବ୍ରହ୍ମର୍ଷୀନ୍ସୂର୍ୟସଂନିଭାନ୍ ।
ଐଶ୍ୱର୍ୟାଚ୍ଚ୍ୟାବିତାନ୍ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା କାଲେନ ମହତା ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୨୮ ॥
ମହତାଂ ଭୂତସଂଘାନାଂ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ନାଶଂ ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଗତିଂ ବାଚାଂ ଶୁଭାଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଅର୍ଚାର୍ହାଃ ପାପକର୍ମଣାମ୍ ॥ ୨୪୦.୨୯ ॥
ବୈତରଣ୍ୟାଂ ଚ ଯଦ୍ଦୁଃଖଂ ପତିତାନାଂ ଯମକ୍ଷୟେ ।
ଯୋନିଷୁ ଚ ବିଚିତ୍ରାସୁ ସଂଚାରାନଶୁଭାଂସ୍ତଥା ॥ ୨୪୦.୩୦ ॥
ଜଠରେ ଚାଶୁଭେ ବାସଂ ଶୋଣିତୋଦକଭାଜନେ ।
ଶ୍ଲେଷ୍ମମୂତ୍ରପୁରୀଷେ ଚ ତୀବ୍ରଗନ୍ଧସମନ୍ୱିତେ ॥ ୨୪୦.୩୧ ॥
ଶୁକ୍ରଶୋଣିତସଂଘାତେ ମଜ୍ଜାସ୍ନାୟୁପରିଗ୍ରହେ ।
ଶିରଶତସମାକୀର୍ଣେ ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେଽଥ ବୈ ॥ ୨୪୦.୩୨ ॥
ବିଜ୍ଞାୟ ହିତମାତ୍ମାନଂ ଯୋଗାଂଶ୍ଚ ବିବିଧାନ୍ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ତାମସାନାଂ ଚ ଜନ୍ତୂନାଂ ରମଣୀୟାନୃତାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୩ ॥
ସାତ୍ତ୍ୱିକାନାଂ ଚ ଜନ୍ତୂନାଂ କୁତ୍ସିତଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ।
ଗର୍ହିଂତଂ ମହାତାମର୍ଥେ ସାଂଖ୍ୟାନାଂ ବିଦିତାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୪ ॥
ଉପପ୍ଲବାଂସ୍ତଥା ଘୋରାଞ୍ଶଶିନସ୍ତେଜସ୍ତଥା ।
ତାରାଣାଂ ପତନଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନକ୍ଷତ୍ରାଣାଂ ଚ ପର୍ୟଯମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୫ ॥
ଦ୍ୱଂଦ୍ୱାନାଂ ବିପ୍ରୟୋଗଂ ଚ ବିଜ୍ଞାୟ କୃପଣଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଅନ୍ୟୋନ୍ୟଭକ୍ଷଣଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଭୂତାନାମପି ଚାଶୁଭମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୬ ॥
ବାଲ୍ୟେ ମୋହଂ ଚ ବିଜ୍ଞାୟ ପକ୍ଷଦେହସ୍ୟ ଚାଶୁଭମ୍ ।
ରାଗଂ ମୋହଂ ଚ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତଂ କ୍ୱଚିତ୍ସତ୍ତ୍ୱଂ ସମାଶ୍ରିତମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୭ ॥
ସହସ୍ରେଷୁ ନରଃ କଶ୍ଚିନ୍ମୋକ୍ଷବୁଦ୍ଧିଂ ସମାଶ୍ରିତଃ ।
ଦୁର୍ଲଭତ୍ୱଂ ଚ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନଂ ଶ୍ରୁତିପୂର୍ୱକମ୍ ॥ ୨୪୦.୩୮ ॥
ବହୁମାନମଲବ୍ଧେଷୁ ଲବ୍ଧେ ମଧ୍ୟସ୍ଥତାଂ ପୁନଃ ।
ବିଷୟାଣାଂ ଚ ଦୌରାତ୍ମ୍ୟଂ ବିଜ୍ଞାୟ ଚ ପୁନର୍ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୩୯ ॥
ଗତାସୂନାଂ ଚ ସତ୍ତ୍ୱାନାଂ ଦେହାନ୍ଭିତ୍ତ୍ୱା ତଥା ଶୁଭାନ୍ ।
ବାସଂ କୁଲେଷୁ ଜନ୍ତୂନାଂ ମରଣାୟ ଧୃତାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୨୪୦.୪୦ ॥
ସାତ୍ତ୍ୱିକାନାଂ ଚ ଜନ୍ତୂନାଂ ଦୁଃଖଂ ବିଜ୍ଞାୟ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ବ୍ରହ୍ମଘ୍ନାନାଂ ଗତିଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ପତିତାନାଂ ସୁଦାରୁଣାମ୍ ॥ ୨୪୦.୪୧ ॥
ସୁରାପାନେ ଚ ସକ୍ତାନାଂ ବ୍ରାହ୍ମଣାନାଂ ଦୁରାତ୍ମନାମ୍ ।
ଗୁରୁଦାରପ୍ରସକ୍ତାନାଂ ଗତିଂ ବିଜ୍ଞାୟ ଚାଶୁଭାମ୍ ॥ ୨୪୦.୪୨ ॥
ଜନନୀଷୁ ଚ ବର୍ତନ୍ତେ ଯେନ ସମ୍ୟଗ୍ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
ସଦେବକେଷୁ ଲୋକେଷୁ ଯେନ ବର୍ତନ୍ତି ମାନବାଃ ॥ ୨୪୦.୪୩ ॥
ତେନ ଜ୍ଞାନେନ ବିଜ୍ଞାୟ ଗତିଂ ଚାଶୁଭକର୍ମଣାମ୍ ।
ତିର୍ୟଗ୍ୟୋନିଗତାନାଂ ଚ ବିଜ୍ଞାୟ ଚ ଗତୀଃ ପୃଥକ୍ ॥ ୨୪୦.୪୪ ॥
ବେଦବାଦାଂସ୍ତଥା ଚିତ୍ରାନୃତୂନାଂ ପର୍ୟଯାଂସ୍ତଥା ।
କ୍ଷୟଂ ସଂବତ୍ସରାଣାଂ ଚ ମାସାନାଂ ଚ କ୍ଷୟଂ ତଥା ॥ ୨୪୦.୪୫ ॥
ପକ୍ଷକ୍ଷୟଂ ତଥା ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଦିବସାନାଂ ଚ ସଂକ୍ଷୟମ୍ ।
କ୍ଷୟ ସଂବତ୍ସରାଣାଂ ଚ ମାସାନାଂ ଚ କ୍ଷୟଂ ତଥା ॥ ୨୪୦.୪୬ ॥
ବୃଦ୍ଧିଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ସମୁଦ୍ରାଣାଂ କ୍ଷୟଂ ତେଷାଂ ତଥା ପୁନଃ ।
କ୍ଷୟଂ ଧନାନାଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଚ ପୁନର୍ୱୃଦ୍ଧିଂ ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪୦.୪୭ ॥
ସଂୟୋଗାନାଂ ତଥା ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଯୁଗାନାଂ ଚ ବିଶେଷତଃ ।
ଦେହବୈକ୍ଲବ୍ୟତାଂ ଚୈବ ସମ୍ୟଗ୍ୱିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୪୦.୪୮ ॥
ଆତ୍ମଦୋଷାଂଶ୍ଚ ବିଜ୍ଞାୟ ସର୍ୱାନାତ୍ମନି ସଂସ୍ଥିତାନ୍ ।
ସ୍ୱଦେହାଦୁତ୍ଥିତାନ୍ଗନ୍ଧାଂସ୍ତଥା ବିଜ୍ଞାୟ ଚାଶୁଭାମ୍ ॥ ୨୪୦.୪୯ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
କାନୁତ୍ପାତଭବାନ୍ଦୋଷାନ୍ପଶ୍ୟତି ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ତମ ।
ଏତଂ ନଃ ସଂଶୟଂ କୃତ୍ସ୍ନଂ ବକ୍ତୁମର୍ହସ୍ୟଶେଷତଃ ॥ ୨୪୦.୫୦ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ପଞ୍ଚ ଦୋଷାନ୍ଦ୍ୱିଜା ଦେହେ ପ୍ରବଦନ୍ତି ମନୀଷିଣଃ ।
ମାର୍ଗଜ୍ଞାଃ କାପିଲାଃ ସାଂଖ୍ୟାଃ ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୫୧ ॥
କାମକ୍ରୋଧୌ ଭୟଂ ନିଦ୍ରା ପଞ୍ଚମଃ ଶ୍ୱାସ ଉଚ୍ୟତେ ।
ଏତେ ଦୋଷାଃ ଶରୀରେଷୁ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ସର୍ୱଦେହିନାମ୍ ॥ ୨୪୦.୫୨ ॥
ଛିନ୍ଦନ୍ତି କ୍ଷମୟା କ୍ରୋଧଂ କାମଂ ସଂକଲ୍ପବର୍ଜନାତ୍ ।
ସତ୍ତ୍ୱସଂସେବନାନ୍ନିଦ୍ରାମପ୍ରମାଦାଦ୍ଭୟଂ ତଥା ॥ ୨୪୦.୫୩ ॥
ଛିନ୍ଦନ୍ତି ପଞ୍ଚମଂ ଶ୍ୱାସମଲ୍ପାହାରତୟା ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଗୁଣାନ୍ଗୁଣଶତୈର୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଦୋଷାନ୍ଦୋଷଶତୈରପି ॥ ୨୪୦.୫୪ ॥
ହେତୂନ୍ହେତୁଶତୈଶ୍ଚିତ୍ରୈଶ୍ଚିତ୍ରାନ୍ୱିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ଅପାଂ ଫେନୋପମଂ ଲୋକଂ ବିଷ୍ଣୋର୍ମାୟାଶତୈଃ କୃତମ୍ ॥ ୨୪୦.୫୫ ॥
ଚିତ୍ରଭିତ୍ତିପ୍ରତୀକାଶଂ ନଲସାରମନର୍ଥକମ୍ ।
ତମଃ ସଂଭ୍ରମିତଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ବର୍ଷବୁଦ୍ବୁଦସଂନିଭମ୍ ॥ ୨୪୦.୫୬ ॥
ନାଶପ୍ରାୟଂ ସୁଖାଧାନଂ ନାଶୋତ୍ତରମହାଭୟମ୍ ।
ରଜସ୍ତମସି ସଂମଗ୍ନଂ ପଙ୍କେ ଦ୍ୱିପମିବାବଶମ୍ ॥ ୨୪୦.୫୭ ॥
ସାଂଖ୍ୟା ବିପ୍ରା ମହାପ୍ରାଜ୍ଞାସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ସ୍ନେହଂ ପ୍ରଜାକୃତମ୍ ।
ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେୟେନ ସାଂଖ୍ୟେନ ବ୍ୟାପିନା ମହତା ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୫୮ ॥
ରାଜସାନଶୁଭାନ୍ଗନ୍ଧାଂସ୍ତାମସାଂଶ୍ଚ ତଥାବିଧାନ୍ ।
ପୁଣ୍ୟାଂଶ୍ଚ ସାତ୍ତ୍ୱିକାନ୍ଗନ୍ଧାନ୍ସ୍ପର୍ଶଜାନ୍ଦେହସଂଶ୍ରିତାନ୍ ॥ ୨୪୦.୫୯ ॥
ଛିତ୍ତ୍ୱାଽଽମଜ୍ଞାନଶସ୍ତ୍ରେଣ ତପୋଦଣ୍ଡେନ ସତ୍ତମାଃ ।
ତତୋ ଦୁଃଖାଦିକଂ ଘୋରଂ ଚିନ୍ତାଶୋକମହାହ୍ରଦମ୍ ॥ ୨୪୦.୬୦ ॥
ବ୍ୟାଧିମତ୍ୟୁମହାଘୋରଂ ମହାଭୟମହୋରଗମ୍ ।
ତତଃ କୂର୍ମଂ ରଜୋମୀନଂ ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଂତରନ୍ତ୍ୟୁତ ॥ ୨୪୦.୬୧ ॥
ସ୍ନେହପଙ୍କଂ ଜରାଦୁର୍ଗଂ ସ୍ପର୍ଶଦ୍ୱୀପଂ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ।
କର୍ମାଗାଧଂ ସତ୍ୟତୀରଂ ସ୍ଥିତଂ ବ୍ରତମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୦.୬୨ ॥
ହର୍ଷସଂଘମହାବେଗଂ ନାନାରସସମାକୁଲମ୍ ।
ନାନାପ୍ରୀତିମହାରତ୍ନଂ ଦୁଃଖଜ୍ୱରସମୀରିତମ୍ ॥ ୨୪୦.୬୩ ॥
ଶୋକତୃଷ୍ଣାମହାବର୍ତଂ ତୀକ୍ଷ୍ଣବ୍ୟାଧିମହାରୁଜମ୍ ।
ଅସ୍ଥିସଂଘାତସଂଘଟ୍ଟଂ ଶ୍ଲେଷ୍ମୟୋଗଂ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୬୪ ॥
ଦାନମୁକ୍ତାକରଂ ଘୋରଂ ଶୋଣିତୋଦ୍ଗାରବିଦ୍ରୁମମ୍ ।
ହସିତୋତ୍କ୍ରୁଷ୍ଟନିର୍ଘୋଷଂ ନାନାଜ୍ଞାସୁଦୁଷ୍କରମ୍ ॥ ୨୪୦.୬୫ ॥
ରୋଦନାଶ୍ରୁମଲକ୍ଷାରଂ ସଙ୍ଗୟୋଗପରାୟଣମ୍ ।
ପ୍ରଲବ୍ଧ୍ୱା ଜନ୍ମଲୋକୋ ଯଂ ପୁତ୍ରବାନ୍ଧବପତ୍ତନମ୍ ॥ ୨୪୦.୬୬ ॥
ଅହିଂସାସତ୍ୟମର୍ୟାଦଂ ପ୍ରାଣୟୋଗମୟୋର୍ମିଲମ୍ ।
ବୃନ୍ଦାନୁଗାମିନଂ କ୍ଷୀରଂ ସର୍ୱଭୂତପୟୋଦଧିମ୍ ॥ ୨୪୦.୬୭ ॥
ମୋକ୍ଷଦୁର୍ଲଭବିଷୟଂ ବାଡବାସୁଖସାଗରମ୍ ।
ତରନ୍ତି ଯତୟଃ ସିଦ୍ଧା ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ଚାନଘାଃ ॥ ୨୪୦.୬୮ ॥
ତୀର୍ତ୍ୱା ଚ ଦୁସ୍ତରଂ ଜନ୍ମ ବିଶନ୍ତି ବିମଲଂ ନଭଃ ।
ତତସ୍ତାନ୍ସୁକୃତୀଞ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସୂର୍ୟୋ ବହତିରଶ୍ମିଭିଃ ॥ ୨୪୦.୬୯ ॥
ପଦ୍ମତନ୍ତୁବଦାବିଶ୍ୟ ପ୍ରବହନ୍ୱିଷୟାନ୍ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ତତ୍ର ତାନ୍ପ୍ରବହୋ ବାୟୁଃ ପ୍ରତିଗୃହ୍ଣାତି ଚାନଘାଃ ॥ ୨୪୦.୭୦ ॥
ବୀତରାଗାନ୍ୟତୀନ୍ସିଦ୍ଧାନ୍ୱୀର୍ୟଯୁକ୍ତାଂସ୍ତପୋଧନାନ୍ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମଃ ଶୀତଃ ସୁଗନ୍ଧଶ୍ଚ ସୁଖସ୍ପର୍ଶଶ୍ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୭୧ ॥
ସପ୍ତାନାଂ ମରୁତାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠୋ ଲୋକାନ୍ଗଚ୍ଛତି ଯଃ ଶୁଭାନ୍ ।
ସ ତାନ୍ୱହତି ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରା ନଭସଃ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୨୪୦.୭୨ ॥
ନଭୋ ବହତି ଲୋକେଶାନ୍ରଜସଃ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ।
ରଜୋ ବହତି ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରାଃ ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ପରମାଂଗତିମ୍ ॥ ୨୪୦.୭୩ ॥
ସତ୍ତ୍ୱଂ ବହତି ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ପରଂ ନାରାୟଣଂ ପ୍ରଭୁମ୍ ।
ପ୍ରଭୁର୍ୱହତି ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ପରମାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ॥ ୨୪୦.୭୪ ॥
ପରମାତ୍ମାନମାସାଦ୍ୟ ତଦ୍ଭୂତା ଯତୟୋଽମଲାଃ ।
ଅମୃତତ୍ୱାୟ କଲ୍ପନ୍ତେ ନ ନିବର୍ତନ୍ତି ଚ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୭୫ ॥
ପରମା ସା ଗତିର୍ୱିପ୍ରା ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନାଂ ମହାତ୍ମନାମ୍ ।
ସତ୍ୟାର୍ଜବରତାନାଂ ବୈ ସର୍ୱଭୂତଦୟାବତାମ୍ ॥ ୨୪୦.୭୬ ॥
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
ସ୍ଥାନମୁତ୍ତମମାସାଦ୍ୟ ଭଗବନ୍ତଂ ସ୍ଥିରବ୍ରତାଃ ।
ଆଜନ୍ମମରଣଂ ବା ତେ ରମନ୍ତେ ତତ୍ର ବା ନ ବା ॥ ୨୪୦.୭୭ ॥
ଯଦତ୍ର ତଥ୍ୟଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ନୋ ଯଥାବଦ୍ୱକ୍ତୁମର୍ହସି ।
ତ୍ୱଦୃତେ ମାନବଂ ନାନ୍ୟଂ ପ୍ରଷ୍ଟୁମର୍ହାମ ସତ୍ତମ ॥ ୨୪୦.୭୮ ॥
ମୋକ୍ଷଦୋଷୋ ମହାନେଷ ପ୍ରାପ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଂ ଗତାନୃଷୀନ୍ ।
ଯଦି ତତ୍ରୈବ ବିଜ୍ଞାନେ ବର୍ତନ୍ତେ ଯତୟଃ ପରେ ॥ ୨୪୦.୭୯ ॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣଂ ଧର୍ମଂ ପଶ୍ୟାମ ପରମଂ ଦ୍ୱିଜ ।
ମଗ୍ନସ୍ୟ ହି ପରେ ଜ୍ଞାନେ କିଂତୁ ଦୁଃଖାନ୍ତରଂ ଭବେତ୍ ॥ ୨୪୦.୮୦ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଯଥାନାୟାୟଂ ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠାଃ ପ୍ରଶ୍ନଃ ପୃଷ୍ଟଶ୍ଚ ସଂକଟଃ ।
ବୁଧାନାମପି ସଂମୋହଃ ପ୍ରଶ୍ନେଽସ୍ମିନ୍ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୮୧ ॥
ଅତ୍ରାପି ତତ୍ତ୍ୱଂ ପରମଂ ଶୃଣୁଧ୍ୱଂ ବଚନଂ ମମ ।
ବୁଦ୍ଧିଶ୍ଚ ପରମା ଯତ୍ର କପିଲାନାଂ ମହାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୨୪୦.୮୨ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟପି ବୁଧ୍ୟନ୍ତେ ସ୍ୱଦେହଂ ଦେହିନାଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
କରଣାନ୍ୟାତ୍ମନସ୍ତାନି ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ତୈସ୍ତୁ ସଃ ॥ ୨୪୦.୮୩ ॥
ଆତ୍ମନା ବିପ୍ରହୀଣାନି କାଷ୍ଠକୁଡ୍ୟସମାନି ତୁ ।
ବିନଶ୍ୟନ୍ତି ନ ସଂଦେହୋ ବେଲା ଇବ ମହାର୍ଣବେ ॥ ୨୪୦.୮୪ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ସହ ସୁପ୍ତସ୍ୟ ଦେହିନୋ ଦ୍ୱିଜସତ୍ତମାଃ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମଶ୍ଚରତି ସର୍ୱତ୍ର ନଭସୀବ ସମୀରଣଃ ॥ ୨୪୦.୮୫ ॥
ସ ପଶ୍ୟତି ଯଥାନ୍ୟାୟଂ ସ୍ମୃତ୍ୱା ସ୍ପୃଶତି ଚାନଘାଃ ।
ବୁଧ୍ୟମାନୋ ଯଥାପୂର୍ୱମଖିଲେନେହ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୮୬ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ହ ସର୍ୱାଣି ସ୍ୱେ ସ୍ୱେ ସ୍ଥାନେ ଯଥାବିଧି ।
ଅନୀଶତ୍ୱାତ୍ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ ସର୍ପା ବିଷହତା ଇବ ॥ ୨୪୦.୮୭ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ହ ସର୍ୱାଣି ସ୍ୱସ୍ଥାନେଷ୍ୱେବ ସର୍ୱଶଃ ।
ଆକ୍ରମ୍ୟ ଗତୟଃ ସୂକ୍ଷ୍ମାବ(ଶ୍ଚ)ରତ୍ୟାତ୍ମା ନ ସଂଶୟଃ ॥ ୨୪୦.୮୮ ॥
ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଚ ଗୁଣାନ୍କୃତ୍ସ୍ନାନ୍ରଜସଶ୍ଚ ଗୁଣାନ୍ପୁନଃ ।
ଗୁଣାଂଶ୍ଚ ତମସଃ ସର୍ୱାନ୍ଗୁଣାନ୍ବୁଦ୍ଧେଶ୍ଚ ସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୮୯ ॥
ଗୁଣାଂଶ୍ଚ ମନସଶ୍ଚାପି ନଭସଶ୍ଚ ଗୁଣାଂସ୍ତଥା ।
ଗୁଣାନ୍ୱାୟୋଶ୍ଚ ସର୍ୱଜ୍ଞାଃ ସ୍ନେହଜାଂଶ୍ଚ ଗୁଣାନ୍ପୁନଃ ॥ ୨୪୦.୯୦ ॥
ଅପାଂ ଗୁଣାସ୍ତଥା ବିପ୍ରାଃ ପାର୍ଥିବାଂଶ୍ଚ ଗୁଣାନପି ।
ସର୍ୱାନେବ ଗୁଣୈର୍ୱ୍ୟାପ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଷୁ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୯୧ ॥
ଆତ୍ମା ଚରତି କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ କର୍ମଣା ଚ ଶୁଭାଶୁଭେ ।
ଶିଷ୍ୟା ଇବମହାତ୍ମାନମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ତଂ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୦.୯୨ ॥
ପ୍ରକୃତିଂ ଚାପ୍ୟତିକ୍ରମ୍ୟ ସୁଦ୍ଧଂ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ପରାତ୍ପରମ୍ ।
ନାରାୟଣଂ ମହାତ୍ମାନଂ ନିର୍ୱିକାରଂ ପରାତ୍ପରମ୍ ॥ ୨୪୦.୯୩ ॥
ବିମୁକ୍ତଂ ସର୍ୱପାପେକ୍ଷ୍ୟଃ ପ୍ରବିଷ୍ଟଂ ଚ ହ୍ୟନାମୟମ୍ ।
ପରମାତ୍ମାନମଗୁଣଂ ନିର୍ୱୃତଂ ତଂ ଚ ସପ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୯୪ ॥
ଶ୍ରେଷ୍ଠଂ ତତ୍ର ମନୋ ବିପ୍ରା ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ଭୋଃ ଦ୍ୱିଜାଃ ।
ଆଗଚ୍ଛନ୍ତି ଯଥାକାଲଂ ଗୁରୋଃ ସଂଦେଶକାରିଣଃ ॥ ୨୪୦.୯୫ ॥
ଶକ୍ୟଂ ବାଽଲ୍ପେନ କାଲେନ ଶାନ୍ତିଂ ପ୍ରାପ୍ତୁଂ ଗୁଣାଂସ୍ତଥା ।
ଏବମୁକ୍ତେନ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରାଃ ସାଂଖ୍ୟ ଯୋଗେନ ମୋକ୍ଷିଣୀମ୍ ॥ ୨୪୦.୯୬ ॥
ସାଂଖ୍ୟା ବିପ୍ରା ମହାପ୍ରାଜ୍ଞା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ପରମାଂ ଗତିମ୍ ।
ଜ୍ଞାନେନାନେନ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରାସ୍ତୁଲ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୨୪୦.୯୭ ॥
ଅତ୍ର ବଃ ସଂଶୟୋ ମା ଭୂଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ସାଂଖ୍ୟଂ ପରଂ ମତମ୍ ।
ଅକ୍ଷରଂ ଧ୍ରୁବମେବୋକ୍ତଂ ପୂର୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମ ସନାତନମ୍ ॥ ୨୪୦.୯୮ ॥
ଅନାଦିମଧ୍ୟନିଧନଂ ନିର୍ଦ୍ୱଂଦ୍ୱଂ କର୍ତୃ ଶାଶ୍ୱତମ୍ ।
କୂଟସ୍ଥଂ ଚୈବ ନିତ୍ୟଂ ଚ ଯଦ୍ୱଦନ୍ତି ଶମାତ୍ମକାଃ ॥ ୨୪୦.୯୯ ॥
ଯତଃ ସର୍ୱାଃ ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ସର୍ଗପ୍ରଲୟବିକ୍ରିୟାଃ ।
ଏବଂ ଶଂସନ୍ତି ଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ପ୍ରବକ୍ତାରୋ ମହର୍ଷୟଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୦ ॥
ସର୍ୱେ ବିପ୍ରାଶ୍ଚ ବେଦାଶ୍ଚ ତଥା ସାମବିଦୋ ଜନାଃ ।
ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟଂ ପରମଂ ଦେବମନନ୍ତଂ ପରମାଚ୍ୟୁତମ୍ ॥ ୨୪୦.୧୦୧ ॥
ପ୍ରର୍ଥୟନ୍ତଶ୍ଚ ତଂ ବିପ୍ରା ବଦନ୍ତି ଗୁଣବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ସମ୍ୟଗୁକ୍ତାସ୍ତଥା ଯୋଗାଃ ସାଂଖ୍ୟାଶ୍ଚାମିତଦର୍ଶନାଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୨ ॥
ଅମୂର୍ତିସ୍ତସ୍ୟ ବିପ୍ରେନ୍ଦ୍ରାଃ ସାଂଖ୍ୟଂ ମୂର୍ତିରିତି ଶ୍ରୁତିଃ ।
ଅଭିଜ୍ଞାନାନି ତସ୍ୟାଽଽହୁର୍ମହାନ୍ତି ମୁନିସତ୍ତମାଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୩ ॥
ଦ୍ୱିବିଧାନି ହି ଭୂତାନି ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଦ୍ୱିଜସତ୍ତମାଃ ।
ଅଗମ୍ୟଗମ୍ୟସଂଜ୍ଞାନି ଗମ୍ୟଂ ତତ୍ର ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୨୪୦.୧୦୪ ॥
ଜ୍ଞାନଂ ମହଦ୍ୱୈ ମହତଶ୍ଚ ବିପ୍ରା, ବେଦେଷୁ ସାଂଖ୍ୟେଷୁ ତଥୈବ ଯୋଗେ ।
ଯଚ୍ଚାପି ଦୃଷ୍ଟଂ ବିଧିବତ୍ପୁରାଣେ, ସାଂଖ୍ୟାଗତଂ ତନ୍ନିଖିଲଂ ମୁନୀନ୍ଦ୍ରାଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୫ ॥
ଯଚ୍ଚେତିହାସେଷୁ ମହତ୍ସୁ ଦୃଷ୍ଟଂ, ଯଥାର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ବିଶିଷ୍ଟଦୃଷ୍ଟମ୍ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଚ ଲୋକେ ଯଦିହାସ୍ତି କିଂଚିତ୍ସାଂଖ୍ୟାଗତଂ ତଚ୍ଚ ମହାମୁନୀନ୍ଦ୍ରାଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୬ ॥
ସମସ୍ତଦୃଷ୍ଟଂ ପରମଂ ବଲଂ ଚ, ଜ୍ଞାନଂ ଚ ମୋକ୍ଷଶ୍ଚ ଯଥାବଦୁକ୍ତମ୍ ।
ତପାଂସି ସୂକ୍ଷ୍ମାଣି ଚ ଯାନି ଚୈବ, ସାଂଖ୍ୟଂ ଯଥାବଦ୍ୱିହିତାନି ବିପ୍ରାଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୭ ॥
ବିପର୍ୟଯଂ ତସ୍ୟ ହିତଂ ସଦୈବ, ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସାଂଖ୍ୟାଃ ସତତଂ ସୁଖେନ ।
ତାଂଶ୍ଚାପି ସଂଧାର୍ୟ ତତଃ କୃତାର୍ଥାଃ, ପତନ୍ତି ବିପ୍ରାୟତନେଷୁ ଭୂୟଃ ॥ ୨୪୦.୧୦୮ ॥
ହିତ୍ୱା ଚ ଦେହଂ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ମୋକ୍ଷଂ ଦିବୌକସଶ୍ଚାପି ଚ ଯୋଗସାଂଖ୍ୟାଃ ।
ଅତୋଽଧିକଂ ତେଽଭିରତା ମହାର୍ହେ, ସାଖ୍ୟେ ଦ୍ୱିଜା ଭୋ ଇହ ଶିଷ୍ଟଜୁଷ୍ଟେ ॥ ୨୪୦.୧୦୯ ॥
ତେଷାଂ ତୁ ତିର୍ୟଗ୍ଗମନଂ ହି ଦୃଷ୍ଟଂ, ନାଧୋ ଗତିଃ ପାପକୃତାଂ ନିବାସଃ ।
ନ ବା ପ୍ରଧାନା ଅପି ତେ ଦ୍ୱିଜାତୟୋ, ଯେ ଜ୍ଞାନମେତନ୍ମୁନୟୋ ନ ସକ୍ତାଃ ॥ ୨୪୦.୧୧୦ ॥
ସାଂଖ୍ୟାଂ ବିଶାଲଂ ପରମଂ ପୁରାଣଂ, ମହାର୍ଣବଂ ବିମଲମୁଦାରକାନ୍ତମ୍ ।
କୃତ୍ସ୍ନଂ ହି ସାଂଖ୍ୟା ମୁନୟା ମହାତ୍ମନାରାୟଣେ ଧାରୟଥାପ୍ରମେୟମ୍ ॥ ୨୪୦.୧୧୧ ॥
ଏତନ୍ମୟୋକ୍ତଂ ପରମଂ ହି ତତ୍ତ୍ୱଂ, ନାରାୟଣାଦ୍ୱିଶ୍ୱମିଦଂ ପୁରାଣମ୍ ।
ସ ସର୍ଗକାଲେ ଚ କରୋତି ସର୍ଗଂ, ସଂହାରକାଲେ ଚ ହରେତ ଭୂୟଃ ॥ ୨୪୦.୧୧୨ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବ୍ୟାସଋଷିସଂବାଦେ ସାଂଖ୍ୟବିଧିନିରୂପଣଂ
ନାମୈକୋନଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୪୦ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୧ (୧୩୩)
ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦେ କ୍ଷରାକ୍ଷରବିଚାରନିରୂପଣମ୍
ମୁନୟ ଊଚୁଃ
କିଂ ତଦକ୍ଷରମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଯସ୍ମାନ୍ନାଽଽବର୍ତତେ ପୁନଃ ।
କିଂସ୍ୱିତ୍ତତ୍କ୍ଷରମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଯସ୍ମାଦାବର୍ତତେ ପୁନଃ ॥ ୨୪୧.୧ ॥
ଅକ୍ଷରାକ୍ଷରୟୋର୍ୱ୍ୟକ୍ତିଂ ପୃଚ୍ଛାମସ୍ତ୍ୱାଂ ମହାମୁନେ ।
ଉପଲବ୍ଧୁଂ ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ୱେନ ମୁନିପୁଂଗବ ॥ ୨୪୧.୨ ॥
ତ୍ୱଂ ହି ଜ୍ଞାନବିଦାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ପ୍ରୋଚ୍ୟସେ ବେଦପାରଗୈଃ ।
ଋଷିଭିଶ୍ଚ ମହାଭାଗୈର୍ୟତିଭିଶ୍ଚ ମହାତ୍ମଭିଃ ॥ ୨୪୧.୩ ॥
ତଦେତଚ୍ଛ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛାସ୍ତ୍ୱତ୍ତଃ ସର୍ୱଂ ମହାମତେ ।
ନ ତୃପ୍ତିମଧିଗଚ୍ଛାମଃ ଶୃଣ୍ୱନ୍ତୋଽମୃତମୁତ୍ତମମ୍ ॥ ୨୪୧.୪ ॥
ବ୍ୟାସ ଉବାଚ
ଅତ୍ର ବୋ ବର୍ଣୟିଷ୍ୟାମି ଇତିହାସଂ ପୁରାତନମ୍ ।
ବସିଷ୍ଠସ୍ୟ ଚ ସଂବାଦଂ କରାଲଜନକସ୍ୟ ଚ ॥ ୨୪୧.୫ ॥
ବସିଷ୍ଠଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠମାସୀନମୃଷୀଣାଂ ଭାସ୍କରଦ୍ୟୁତିମ୍ ।
ପପ୍ରଚ୍ଛ ଜନକୋ ରାଜା ଜ୍ଞାନଂ ନୈଃଶ୍ରେୟସଂ ପରମ୍ ॥ ୨୪୧.୬ ॥
ପରମାତ୍ମନି କୁଶଲମଧ୍ୟାତ୍ମଗତିନିଶ୍ଚୟମ୍ ।
ମୈତ୍ରାବରୁଣମିମାସୀନମଭିବାଦ୍ୟ କୃତାଞ୍ଜଲିଃ ॥ ୨୪୧.୭ ॥
ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦଂ ସୁକୃତଂ ଚୈବ ମଧୁରଂ ଚାପ୍ୟନୁଲ୍ବଣମ୍ ।
ପପ୍ରଚ୍ଛର୍ଷିବରଂ ରାଜା କରାଲଜନକଃ ପୁରା ॥ ୨୪୧.୮ ॥
କରାଲଜନକ ଉବାଚ
ଭଗବଞ୍ଶ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛାମି ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସନାତନମ୍ ।
ଯସ୍ମିନ୍ନ ପୁନରାବୃତ୍ତିଂ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୧.୯ ॥
ଯଚ୍ଚ ତତ୍କ୍ଷରମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଯତ୍ରେଦଂ କ୍ଷରତେ ଜଗତ୍ ।
ଯଚ୍ଚାକ୍ଷରମିତି ପ୍ରୋକ୍ତଂ ଶିବଂ କ୍ଷେମମନାମୟମ୍ ॥ ୨୪୧.୧୦ ॥
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ଶ୍ରୂୟତାଂ ପୃଥିବୀପାଲ କ୍ଷରତୀଦଂ ଯଥା ଜଗତ୍ ।
ଯତ୍ର କ୍ଷରତି ପୂର୍ୱେଣ ଯାବତ୍କାଲେନ ଚାପ୍ୟଥ ॥ ୨୪୧.୧୧ ॥
ଯୁଗଂ ଦ୍ୱାଦଶସାହସ୍ରଂ କଲ୍ପଂ ବିଦ୍ଧି ଚତୁର୍ୟୁଗମ୍ ।
ଦଶକଲ୍ପଶତାବର୍ତଂମହସ୍ତଦ୍ବ୍ରାହ୍ମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨୪୧.୧୨ ॥
ରାତ୍ରିଶ୍ଚୈତାବତୀ ରାଜନ୍ୟସ୍ୟନ୍ତେ ପ୍ରତିବୁଧ୍ୟତେ ।
ସୃଜତ୍ୟନନ୍ତକର୍ମାଣି ମହାନ୍ତଂ ଭୂତମଗ୍ରଜମ୍ ॥ ୨୪୧.୧୩ ॥
ମୂର୍ତିମନ୍ତମମୂର୍ତାତ୍ମା ବିଶ୍ୱଂ ଶଂଭୁଃ ସ୍ୱୟଂଭୁବଃ ।
ଯତ୍ରୋତ୍ପତ୍ତିଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ମୂଲତୋ ନୃପସତ୍ତମ ॥ ୨୪୧.୧୪ ॥
ଅଣିମା ଲଘିମା ପ୍ରାପ୍ତିରୀଶାନଂ ଜ୍ୟୋତିରବ୍ୟଯମ୍ ।
ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦାନ୍ତଂ ସର୍ୱତୋଽକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍ ॥ ୨୪୧.୧୫ ॥
ସର୍ୱତଃଶ୍ରୁତିମଲ୍ଲୋକେ ସର୍ୱମାବୃତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ।
ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭୋ ଭଗବାନେଷ ବୁଦ୍ଧିରିତି ସ୍ମୃତିଃ ॥ ୨୪୧.୧୬ ॥
ମହାନିତି ଚ ଯୋଗେଷୁ ବିରିଞ୍ଚିରିତି ଚାପ୍ୟଥ ।
ସାଂଖ୍ୟେ ଚ ପଠ୍ୟତେ ଶାସ୍ତ୍ରେ ନାମଭିର୍ବହୁଧାତ୍ମକଃ ॥ ୨୪୧.୧୭ ॥
ବିଚିତ୍ରରୂପୋ ବିଶ୍ୱାତ୍ମା ଏକାକ୍ଷର ଇତି ଶ୍ରୁତଃ ।
ଧୃତମେକାତ୍ମକଂ ଯେନ କୃତ୍ସ୍ନଂ ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟମାତ୍ମନା ॥ ୨୪୧.୧୮ ॥
ତଥୈବ ବହୁରୂପତ୍ୱାଦ୍ୱିଶ୍ୱରୂପ ଇତି ଶ୍ରୁତଃ ।
ଏଷ ବୈ ବିକ୍ରିୟାପନ୍ନଃ ସୃଜତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ॥ ୨୪୧.୧୯ ॥
ପ୍ରଧାନଂ ତସ୍ୟ ସଂୟୋଗାଦୁତ୍ପନ୍ନଂ ସୁମହତ୍ପୁରମ୍ ।
ଅହଂକାରଂ ମହାତେଜାଃ ପ୍ରଜାପତିନମସ୍କୃତମ୍ ॥ ୨୪୧.୨୦ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦ୍ୱ୍ୟକ୍ତିମାପନ୍ନଂ ବିଦ୍ୟାସର୍ଗଂ ବଦନ୍ତି ତମ୍ ।
ମହାନ୍ତଂ ଚାପ୍ୟହଂକାରମବିଦ୍ୟାସର୍ଗ ଏବ ଚ ॥ ୨୪୧.୨୧ ॥
ଅଚରଶ୍ଚ ଚରଶ୍ଚୈବ ସମୁତ୍ପନ୍ନୌ ତଥୈକତଃ ।
ବିଦ୍ୟାଽବିଦ୍ୟୋତି ବିଖ୍ୟାତେ ଶ୍ରୁତିଶାସ୍ତ୍ରାନୁଚିନ୍ତକୈଃ ॥ ୨୪୧.୨୨ ॥
ଭୂତସର୍ଗମହଂକାରତ୍ତୃତୀୟଂ ବିଦ୍ଧି ପାର୍ଥିବ ।
ଅହଂକାରେଷୁ ନୃପତେ ଚତୁର୍ଥଂ ବିଦ୍ଧି ବୈକୃତମ୍ ॥ ୨୪୧.୨୩ ॥
ବାୟୁର୍ଜ୍ୟୋତିରଥାଽଽକାଶମାପୋଽଥ ପୃଥିବୀ ତଥା ।
ଶବ୍ଦସ୍ପର୍ଶୌ ଚ ରୂପଂ ଚ ରସୋ ଗନ୍ଧସ୍ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪୧.୨୪ ॥
ଏବଂ ଯୁଗପଦୁତ୍ପନ୍ନଂ ଦଶବର୍ଗମସଂଶୟମ୍ ।
ପଞ୍ଚମଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଭୌତିକଂ ସର୍ଗମର୍ଥକୃତ୍ ॥ ୨୪୧.୨୫ ॥
ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତ୍ୱକ୍ଚକ୍ଷୁଷୀ ଜିହ୍ୱା ଘ୍ରାଣମେବ ଚ ପଞ୍ଚମମ୍ ।
ବାଘସ୍ତୌ ଚୈବ ପାଦୌ ଚ ପାୟୁର୍ମେଢ୍ରଂ ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪୧.୨୬ ॥
ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚୈତାନି ତଥା କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ।
ସଂଭୂତାନୀହ ଯୁଗପନ୍ମନସା ସହ ପାର୍ଥିବ ॥ ୨୪୧.୨୭ ॥
ଏଷା ତତ୍ତ୍ୱଚତୁର୍ୱିଂଶା ସର୍ୱାଽଽକୃତିଃ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ଯାଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନାଭିଶୋଚନ୍ତି ବ୍ରାହ୍ମଣାସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୪୧.୨୮ ॥
ଏବମେତତ୍ସମୁତ୍ପନ୍ନଂ ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟମିଦମୁତ୍ତମମ୍ ।
ବେଦିତବ୍ୟଂ ନରଶ୍ରେଷ୍ଠ ସଦୈବ ନରକାର୍ଣବେ ॥ ୨୪୧.୨୯ ॥
ସୟକ୍ଷଭୂତଗନ୍ଧର୍ୱେ ସକିଂନରମହୋରଗେ ।
ସଚାରଣପିଶାଚେ ବୈ ସଦେବର୍ଷିନିଶାଚରେ ॥ ୨୪୧.୩୦ ॥
ସଦଂଶକୀଟମଶକେ ସପୂତିକୃମିମୂଷକେ ।
ଶୁନି ଶ୍ୱପାକେ ଚୈଣେୟେ ସଚାଣ୍ଡାଲେ ସପୁଲ୍କସେ ॥ ୨୪୧.୩୧ ॥
ହସ୍ତ୍ୟଶ୍ୱଖରଶାର୍ଦୂଲେ ସବୃକେ ଗବି ଚୈବ ହ ।
ଯା ଚ ମୂର୍ତିଶ୍ଚ ଯତ୍କିଂଚିତ୍ସର୍ୱତ୍ରୈତନ୍ନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୧.୩୨ ॥
ଜଲେ ଭୁବି ତଥାଽଽକାଶେ ନାନ୍ୟତ୍ରେତି ବିନିଶ୍ଚୟଃ ।
ସ୍ଥାନଂ ଦେହବତାମାସୀଦିତ୍ୟେବନୁଶୁଶ୍ରୁମ ॥ ୨୪୧.୩୩ ॥
କୃତ୍ସ୍ନମେତାବତସ୍ତାତ କ୍ଷରତେ ବ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକଃ ।
ଅହନ୍ୟହନି ଭୂତାତ୍ମା ଯଚ୍ଚାକ୍ଷର ଇତି ସ୍ମୃତମ୍ ॥ ୨୪୧.୩୪ ॥
ତତସ୍ତତ୍କ୍ଷରମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ କ୍ଷରତୀଦଂ ଯଥା ଜଗତ୍ ।
ଜଗନ୍ମୋହାତ୍ମକଂ ଚାଽଽହୁରବ୍ୟକ୍ତାଦ୍ୱ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକମ୍ ॥ ୨୪୧.୩୫ ॥
ମହାଂଶ୍ଚୈବାକ୍ଷରୋ ନିତ୍ୟମେତତ୍କ୍ଷରବିବର୍ଜନମ୍ ।
କଥିତଂ ତେ ମହାରାଜ ଯସ୍ମାନ୍ନାଽଽବର୍ତତେ ପୁନଃ ॥ ୨୪୧.୩୬ ॥
ପଞ୍ଚବିଂଶତିକୋଽମୂର୍ତଃ ସ ନିତ୍ୟସ୍ତତ୍ତ୍ୱସଂଜ୍ଞକଃ ।
ସତ୍ତ୍ୱସଂଶ୍ରୟଣାତ୍ତତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୧.୩୭ ॥
ଯଦମୂର୍ତିଃ ସୃଜଦ୍ୱ୍ୟକ୍ତଂ ତନ୍ମୂର୍ତିମଧିତିଷ୍ଠତି ।
ଚତୁର୍ୱିଂଶତିମୋ ବ୍ୟକ୍ତୋ ହ୍ୟମୂର୍ତିଃ ପଞ୍ଚବିଂଶକଃ ॥ ୨୪୧.୩୮ ॥
ସ ଏବ ହୃଦି ସର୍ୱାସୁ ମୂର୍ତିଷ୍ୱାତିଷ୍ଠତାଽଽତ୍ମବାନ୍ ।
ଚେତୟଂଶ୍ଚେତନୀଂ ନିତ୍ୟଂ ସର୍ୱମୂର୍ତିରମୂର୍ତିମାନ୍ ॥ ୨୪୧.୩୯ ॥
ସର୍ଗପ୍ରଲୟଧର୍ମେଣ ସ ସର୍ଗପ୍ରଲୟାତ୍ମକଃ ।
ଗୋଚରେ ବର୍ତତେ ନିତ୍ୟଂ ନିର୍ଗୁଣୋ ଗୁଣସଂଜ୍ଞିତଃ ॥ ୨୪୧.୪୦ ॥
ଏବମେଷ ମହାତ୍ମା ଚ ସର୍ଗପ୍ରଲୟକୋଟିଶଃ ।
ବିକୁର୍ୱାଣଃ ପ୍ରକୃତିମାନ୍ନାଭିମନ୍ୟେତ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୧.୪୧ ॥
ତମଃସତ୍ତ୍ୱରଜୋୟୁକ୍ତସ୍ତାସୁ ତାସ୍ୱିହ ଯୋନିଷୁ ।
ଲୀୟତେ ପ୍ରତିବୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦବୁଦ୍ଧଜନସେବନାତ୍ ॥ ୨୪୧.୪୨ ॥
ସହବାସନିବାସତ୍ୱାଦ୍ବାଲୋଽହମିତି ମନ୍ୟତେ ।
ଯୋଽହଂ ନ ସୋଽହମିତ୍ୟୁକ୍ତେ ଗୁଣାନେବାନୁବର୍ତତେ ॥ ୨୪୧.୪୩ ॥
ତମସା ତାମସାନ୍ଭାବନ୍ୱିବିଧାନ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ।
ରଜସା ରାଜସାଂଶ୍ଚୈବ ସାତ୍ତ୍ୱିକାନ୍ସତ୍ତ୍ୱସଂକ୍ଷୟାତ୍ ॥ ୨୪୧.୪୪ ॥
ଶୁକ୍ଲଲୋହିତକୃଷ୍ଣାନି ରୂପାଣ୍ୟେତାନି ତ୍ରୀଣି ତୁ ।
ସର୍ୱାଣ୍ୟେତାନି ରୂପାଣି ଜାନୀହି ପ୍ରାକୃତାନି ତୁ ॥ ୨୪୧.୪୫ ।
ତାମସା ନିରୟଂ ଯାନ୍ତି ରାଜସା ମାନୁଷାନଥ ।
ସାତ୍ତ୍ୱିକା ଦେବଲୋକାୟ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସୁଖଭାଗିନଃ ॥ ୨୪୧.୪୬ ॥
ନିଷ୍କେବଲେନ ପାପେନ ତିର୍ୟଗ୍ୟୋନିମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ।
ପୁଣ୍ୟପାପେଷୁ ମାନୁଷ୍ୟଂ ପୁଣ୍ୟମାତ୍ରେଣ ଦେବତାଃ ॥ ୨୪୧.୪୭ ॥
ଏବମବ୍ୟକ୍ତବିଷୟଂ ମୋକ୍ଷମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ।
ପଞ୍ଚବିଂଶତିମୋ ଯୋଽୟଂ ଜ୍ଞାନାଦେବ ପ୍ରବର୍ତତେ ॥ ୨୪୧.୪୮ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦେ
କ୍ଷରାକ୍ଷରବିଚାରନିରୂପଣଂ ନାମ ଏକଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
୨୪୧ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୨ (୧୩୪)
ବଶିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦବର୍ଣନମ୍
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ଏବମପ୍ରତିବୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦବୁଦ୍ଧମନୁବର୍ତତେ ।
ଦେହାଦ୍ଦେହସହସ୍ରାଣି ତଥା ଚ ନ ସ ଭିଦ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୧ ॥
ତିର୍ୟଗ୍ୟୋନିସହସ୍ରେଷୁ କଦାଚିଦ୍ଦେବତାସ୍ୱପି ।
ଉତ୍ପଦ୍ୟତି ତପୋୟୋଗାଦ୍ଗୁଣୈଃ ସହ ଗୁଣକ୍ଷୟାତ୍ ॥ ୨୪୨.୨ ॥
ମନୁଷ୍ୟତ୍ୱାଦ୍ଦିବଂ ଯାତି ଦେବୋ ମାନୁଷ୍ୟମେତି ଚ ।
ମାନୁଷ୍ୟାନ୍ନିରୟସ୍ଥାନମାଲୟଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୩ ॥
କୋଷକାରୋ ଯଥାଽଽତ୍ମାନଂ କୀଟଃ ସମଭିରୁନ୍ଧତି ।
ସୂତ୍ରତନ୍ତୁଗୁଣୈର୍ନିତ୍ୟଂ ତଥାଽୟମଗୁଣୋ ଗୁଣୈଃ ॥ ୨୪୨.୪ ॥
ଦ୍ୱଂଦ୍ୱଂମେତି ଚ ନିର୍ଦ୍ୱଂଦ୍ୱସ୍ତାସୁ ତାସ୍ୱିହ ଯୋନିଷୁ ।
ଶୀର୍ଷରୋଗେଽକ୍ଷିରୋଗେ ଚ ଦନ୍ତଶୂଲେ ଗଲଗ୍ରହେ ॥ ୨୪୨.୫ ॥
ଜଲୋଦରେଽତିସାରେ ଚ ଗଣ୍ଡମାଲବିଚର୍ଚିକେ ।
ଶ୍ୱତ୍ରକୁଷ୍ଠେଽଗ୍ନିଦଗ୍ଧେ ଚ ସିଧ୍ମାପସ୍ମାରୟୋରପି ॥ ୨୪୨.୬ ॥
ଯାନି ଚାନ୍ୟାନି ଦ୍ୱଂଦ୍ୱାନି ପ୍ରାକୃତାନି ଶରୀରିଣାମ୍ ।
ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ ବିଚିତ୍ରାଣି ତାନ୍ୟେବାଽଽତ୍ମାଽଭିମନ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୭ ॥
ଅଭିମାନାତିମାନାନାଂ ତଥୈବ ସୁକୃତାନ୍ୟପି ।
ଏକବାସାଶ୍ଚତୁର୍ୱାସାଃ ଶାୟୀ ନିତ୍ୟମଧସ୍ତଥା ॥ ୨୪୨.୮ ॥
ମଣ୍ଡୂକଶାୟୀ ଚ ତଥା ବୀରାସନଗତସ୍ତଥା ।
ବୀରମାସନମାକାଶେ ତଥା ଶୟନମେବ ଚ ॥ ୨୪୨.୯ ॥
ଇଷ୍ଟକାପ୍ରସ୍ତରେ ଚୈବ ଚକ୍ରକପ୍ରସ୍ତରେ ତଥା ।
ଭସ୍ମାପ୍ରସ୍ତରଶାୟୀ ଚ ଭୂମିଶୟ୍ୟାନୁଲେପନଃ ॥ ୨୪୨.୧୦ ॥
ବୀରସ୍ଥାନାମ୍ବୁପାକେ ଚ ଶୟନଂ ଫଲକେଷୁ ଚ ।
ବିବିଧାସୁ ଚ ଶୟ୍ୟାସୁ ଫଲଗୃହ୍ୟାନ୍ୱିତାସୁ ଚ ॥ ୨୪୨.୧୧ ॥
ଉଦ୍ୟାନେ ଖଲଲାଗ୍ନେ ତୁ କ୍ଷୌମକୃଷ୍ଣାଜିନାନ୍ୱିତଃ ।
ମଣିବାଲପରୀଧାନୋ ବ୍ୟାଘ୍ରଚର୍ମପରିଚ୍ଛଦଃ ॥ ୨୪୨.୧୨ ॥
ସିଂହଚର୍ମପରୀଧାନଃ ପଟ୍ଟବାସାସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ଫଲକଂ(?)ପରିଧାନଶ୍ଚ ତଥା କଟକବସ୍ତ୍ରଧୃକ୍ ॥ ୨୪୨.୧୩ ॥
କଟୈକବସନଶ୍ଚୈବ ଚୀରବାସାସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ବସ୍ତ୍ରାଣି ଚାନ୍ୟାନି ବହୂନ୍ୟଭିମତ୍ୟ ଯ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୨.୧୪ ॥
ଭୋଜନାନି ବିଚିତ୍ରାଣି ରତ୍ନାନି ବିବିଧାନି ଚ ।
ଏକରାତ୍ରାନ୍ତରାଶିତ୍ୱମେକକାଲିଭୋଜନମ୍ ॥ ୨୪୨.୧୫ ॥
ଚତୁର୍ଥାଷ୍ଟମକାଲଂ ଚ ଷଷ୍ଠକାଲିକମେବ ଚ ।
ଷଡ୍ରାତ୍ରଭୋଜନଶ୍ଚୈବ ତଥା ଚାଷ୍ଟାହଭୋଜନଃ ॥ ୨୪୨.୧୬ ॥
ମାସୋପବାସୀ ମୂଲାଶୀ ଫଲାହାରସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ବାୟୁଭକ୍ଷଶ୍ଚ ପିଣ୍ୟାକଦଧିଗୋମୟଭୋଜନଃ ॥ ୨୪୨.୧୭ ॥
ଗୋମୂତ୍ରଭୋଜନଶ୍ଚୈବ କାଶପୁଷ୍ପାଶନସ୍ତଥା ।
ଶୈବାଲଭୋଜନଶ୍ଚୈବ ତଥା ଚାନ୍ୟେନ ବର୍ତୟନ୍ ॥ ୨୪୨.୧୮ ॥
ବର୍ତୟଞ୍ଶୀର୍ମପର୍ଣୈଶ୍ଚ ପ୍ରକୀର୍ଣଫଲଭୋଜନଃ ।
ବିବିଧାନି ଚ କୃଚ୍ଛ୍ରାଣି ସେବତେ ସିଦ୍ଧିକାଙ୍କ୍ଷୟା ॥ ୨୪୨.୧୯ ॥
ଚାନ୍ଦ୍ରାୟଣାନି ବିଧିବଲ୍ଲିଙ୍ଗାନି ବିବିଧାନି ଚ ।
ଚାତୁରାଶ୍ରମ୍ୟଯୁକ୍ତାନି ଧର୍ମାଧର୍ମାଶ୍ରୟାଣ୍ୟପି ॥ ୨୪୨.୨୦ ॥
ଉପାଶ୍ରୟାନପ୍ୟପରାନ୍ପାଖଣ୍ଡାନ୍ୱିବିଧାନପି ।
ବିବିକ୍ତାଶ୍ଚ ଶିଲାଛାୟାସ୍ତଥା ପ୍ରସ୍ରବଣାନି ଚ ॥ ୨୪୨.୨୧ ॥
ପୁଲିନାନି ବିବିକ୍ତାନି ବିବିଧାନି ତପାଂସି ଚ ।
ଯଜ୍ଞାଂଶ୍ଚ ବିବିଧାକାରାନ୍ୱିଦ୍ୟାଶ୍ଚ ବିବିଧାସ୍ତଥା ॥ ୨୪୨.୨୨ ॥
ନିୟମାନ୍ୱିବିଧାଂଶ୍ଚାପି ବିବିଧାନି ତପାଂସି ଚ ।
ଯଜ୍ଞାଂଶ୍ଚ ବିବିଧାକାରାନ୍ୱିଦ୍ୟାଶ୍ଚ ବିବିଧାସ୍ତଥା ॥ ୨୪୨.୨୩ ॥
ବଣିକ୍ପଥଂ ଦ୍ୱିଜକ୍ଷତ୍ରବୈଶ୍ୟଶୂଦ୍ରାଂସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ଦାନାଂ ଚ ବିବିଧାକାରଂ ଦୀନାନ୍ଧକୃପଣାଦିଷୁ ॥ ୨୪୨.୨୪ ॥
ଅଭିମନ୍ୟେତ ସଂଧାତୁଂ ତଥୈବ ବିବିଧାନ୍ଗୁଣାନ୍ ।
ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତମଶ୍ଚୈବ ଧର୍ମାର୍ଥୈ କାମ ଏବ ଚ ॥ ୨୪୨.୨୫ ॥
ଯଜନାଧ୍ୟଯନେ ଦାନଂ ତଥୈବାଽଽହୁଃ ପ୍ରତିଗ୍ରହମ୍ ।
ଯାଜନାଧ୍ୟାପନେ ଚୈବ ତଥାଽନ୍ୟଦପି କିଂଚନ ॥ ୨୪୨.୨୬ ॥
ଯଜନାଧ୍ୟଯନେ ଦାନଂ ତଥୈବାଽଽହୁଃ ପ୍ରତିଗ୍ରହମ୍ ।
ଯାଜନାଧ୍ୟାପନେ ଚୈବ ତଥାଽନ୍ୟଦପି କିଂଚନ ॥ ୨୪୨.୨୭ ॥
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁବିଧାନେନ ତଥା ବିଶସନେନ ଚ ।
ଶୁଭାଶୁଭମୟଂ ସର୍ୱମେତଦାହୁଃ ସନାତନମ୍ ॥ ୨୪୨.୨୮ ॥
ପ୍ରକୃତିଃ କୁରୁତେ ଦେବୀ ଭୟଂ ପ୍ରଲୟମେବ ଚ ।
ଦିବସାନ୍ତେ ଗୁଣାନେତାନତୀତ୍ୟୈକୋଽବତିଷ୍ଠତେ ॥ ୨୪୨.୨୯ ॥
ରଶ୍ମିଜାଲମିବାଽଽଦିତ୍ୟସ୍ତତ୍କାଲଂ ସଂନିୟଚ୍ଛତି ।
ଏବମେବୈଷ ତତ୍ସର୍ୱଂ କ୍ରୀଡାର୍ଥମଭିମନ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୩୦ ॥
ଆତ୍ମରୂପଗୁଣାନେତାନ୍ୱିବିଧାନ୍ହୃଦୟପ୍ରିୟାନ୍ ।
ଏବମେତାଂ ପ୍ରକୁର୍ୱାଣଃ ସର୍ଗପ୍ରଲୟଧର୍ମିଣୀମ୍ ॥ ୨୪୨.୩୧ ॥
କ୍ରିୟାଂ କ୍ରିୟାପଥେ ରକ୍ତସ୍ତ୍ରିଗୁଣସ୍ତ୍ରିଗୁଣାଧିପଃ ।
କ୍ରିୟାକ୍ରିୟାପତୋପେତସ୍ତଥା ତଦିତି ମନ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୩୨ ॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ସର୍ୱମେବେଦଂ ଜଗଦନ୍ଧୀକୃତଂ ବିଭୋ ।
ରଜସା ତମସା ଚୈବ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ସର୍ୱମନେକଧା ॥ ୨୪୨.୩୩ ॥
ଏବଂ ଦ୍ୱଂଦ୍ୱାନ୍ୟତୀତାନି ମମ ବର୍ତନ୍ତି ନିତ୍ୟଶଃ ।
ମତ୍ତ ଏତାନି ଜାୟନ୍ତେ ପ୍ରଲୟେ ଯାନ୍ତି ମାମପି ॥ ୨୪୨.୩୪ ॥
ନିସ୍ତର୍ତବ୍ୟାଣ୍ଥୈତାନି ସର୍ୱାଣୀତି ନରାଧିପ ।
ମନ୍ୟତେ ପକ୍ଷବୁଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ତଥୈବ ସୁକୃତାନ୍ୟପି ॥ ୨୪୨.୩୫ ॥
ଭୋକ୍ତବ୍ୟାନି ମମୈତାନି ବେବଲୋକଗତେନ ବୈ ।
ଇହୈବ ଚୈନଂ ଭୋକ୍ଷ୍ୟାମି ଶୁଭାସୁଭଫଲୋଦୟମ୍ ॥ ୨୪୨.୩୬ ॥
ସୁଖମେବଂ ତୁ କର୍ତବ୍ୟଂ ସକୃତ୍କୃତ୍ୱା ସୁଖଂ ମମ ॥
ଯାବଦେବ ତୁ ମେ ସୌଖ୍ୟଂ ଜାତ୍ୟାଂ ଜାତ୍ୟାଂ ଭବିଷ୍ୟତି ॥ ୨୪୨.୩୭ ॥
ଭବିଷ୍ୟତି ନ ମେ ଦୁଃଖଂ କୃତେନେହାପ୍ୟନନ୍ତକମ୍ ।
ସୁଖଦୁଃଖଂ ହି ମାନୁଷ୍ୟଂ ନିରୟେ ଚାପି ମଜ୍ଜନମ୍ ॥ ୨୪୨.୩୮ ॥
ନିରୟାଚ୍ଚାପି ମାନୁଷ୍ୟଂ କାଲେନୈଷ୍ୟାମ୍ୟହଂ ପୁନଃ ।
ମନୁଷ୍ୟତ୍ୱାଚ୍ଚ ଦେବତ୍ୱଂ ଦେବତ୍ୱାତ୍ପୌରୁଷଂ ପୁନଃ ॥ ୨୪୨.୩୯ ॥
ମନୁଷ୍ୟତ୍ୱାଚ୍ଚ ନିରୟଂ ପର୍ୟାୟେଣୋପଗଚ୍ଛତି ।
ଏଷ ଏବଂ ଦ୍ୱିଜାତୀନାମାତ୍ମା ବୈ ସ ଗୁଣୈର୍ୱୃତଃ ॥ ୨୪୨.୪୦ ॥
ତେନ ଦେବମନୁଷ୍ୟେଷୁ ନିରୟଂ ଚୋପପଦ୍ୟତେ ।
ମମତ୍ୱେନାଽଽବୃତୋ ନିତ୍ୟଂ ତତ୍ରୈବ ପରିବର୍ତତେ ॥ ୨୪୨.୪୧ ॥
ସର୍ଗକୋଟିସହସ୍ରାଣି ମରଣାନ୍ତାସୁ ମୂର୍ତିଷୁ ।
ଯ ଏବଂ କୁରୁତେ କର୍ମ ଶୂଭାଶୁଭଫଲାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୪୨.୪୨ ॥
ସ ଏବ ଫଲମାପ୍ନୋତି ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ ମୂର୍ତିମାନ୍ ।
ପ୍ରକୃତିଃ କୁରୁତେ କର୍ମଶୁଭଶୁଭଫଲାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୪୨.୪୩ ॥
ପ୍ରକୃତିଶ୍ୱ ତଥାଽଽନୋତି ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ କାମଣା ।
ତିର୍ୟଗ୍ୟୋନିମନୁଷ୍ୟତ୍ୱଲେ ଦେବଲୋକେ ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪୨.୪୪ ॥
ତ୍ରୀଣି ସ୍ଥାନାନି ଚୈତାନି ଜାନୀୟାତ୍ପ୍ରାକୃତାନି ହ ।
ଅଲିଙ୍ଗପ୍ରକୃତିତ୍ୱାଚ୍ଚ ଲିଙ୍ଗୈରପ୍ୟନୁମୀୟତେ ॥ ୨୪୨.୪୫ ॥
ତଥୈବ ପୌରୁଷଂ ଲିଙ୍ଗମନୁମାନାଦ୍ଧି ମନ୍ୟତେ ।
ସ ଲିଙ୍ଗାନ୍ତରମାସାଦ୍ୟ ପ୍ରାକୃତଂ ଲିଙ୍ଗମବ୍ରଣମ୍ ॥ ୨୪୨.୪୬ ॥
ବ୍ରଣଦ୍ୱାରାଣ୍ୟଧିଷ୍ଠାୟ କର୍ମାଣ୍ୟାତ୍ମନି ମନ୍ୟତେ ।
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ତୁ ସର୍ୱାଣି ପଞ୍ଚ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟଥ ॥ ୨୪୨.୪୭ ॥
ରାଗାଦୀନି ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ଗୁଣେଷ୍ୱିହ ଗୁଣୈଃ ସହ ।
ଅହମେତାନି ବୈ କୁର୍ୱନ୍ମମୈତାନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣିହ ॥ ୨୪୨.୪୮ ॥
ନିରିନ୍ଦ୍ରିୟୋ ହି ମନ୍ୟେତ ବ୍ରଣବାନସ୍ମି ନିର୍ୱ୍ରଣଃ ।
ଅଲିଙ୍ଗୋ ଲିଙ୍ଗମାତ୍ମାନମକାଲଂ କାଲମାତ୍ମନଃ ॥ ୨୪୨.୪୯ ॥
ଅସତ୍ତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱମାତ୍ମାନମମୃତଂ ମୃତମାତ୍ମନଃ ।
ଅମୃତ୍ୟୁଂ ମୃତ୍ୟୁମାତ୍ମାତ୍ମାନମଭବଂ ଭବମାତ୍ମନଃ ॥ ୨୪୨.୫୦ ॥
ଅକ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରମାତ୍ମାନମସଙ୍ଗଂ ସଙ୍ଗମାତ୍ମନଃ ।
ଅତତ୍ତ୍ୱଂ ତତ୍ତ୍ୱମାତ୍ମାନମଭବଂ ଭବମାତ୍ମନଃ ॥ ୨୪୨.୫୧ ॥
ଅକ୍ଷରଂ କ୍ଷରମାତ୍ମାନମବୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦ୍ଧି ମନ୍ୟତେ ।
ଏବମପ୍ରତିବୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦବୁଦ୍ଧଜନସେବନାତ୍ ॥ ୨୪୨.୫୨ ॥
ସର୍ଗକୋଟିସହସ୍ରାଣି ପତନାନ୍ତାନି ଗଚ୍ଛତି ।
ଜନ୍ମାନ୍ତରସହସ୍ରାଣି ମରଣାନ୍ତାନି ଗଚ୍ଛତି ॥ ୨୪୨.୫୩ ॥
ତିର୍ୟଗ୍ୟୋନିମନୁଷ୍ୟତ୍ୱେ ଦେବଲୋକେ ତଥୈବ ଚ ।
ଚନ୍ଦ୍ରମା ଇବ କୋଶାନାଂ ପୁନସ୍ତତ୍ର ସହସ୍ରଶଃ ॥ ୨୪୨.୫୪ ॥
ନୀୟତେଽପ୍ରତିବୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦେବମେବ କୁବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।
କଲା ପଞ୍ଚଦଶୀ ଯୋନିସ୍ତଦ୍ଧାମ ଇତି ପଠ୍ୟତେ ॥ ୨୪୨.୫୫ ॥
ନିତ୍ୟମେବ ବିଜାନୀହି ସୋମଂ ବୈ ଷୋଡଶାଂଶକୈଃ ।
କଲୟା ଜାୟତେଽଜସ୍ରଂ ପୁନଃ ପୁନରବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୨.୫୬ ॥
ଧୀମାଂଶ୍ଚାୟଂ ନ ଭବତି ନୃପ ଏବଂ ହି ଜାୟତେ ।
ଷୋଡଶୀ ତୁ କଲା ସୂକ୍ଷ୍ମା ସ ସୋମ ଉପଧାର୍ୟତାମ୍ ॥ ୨୪୨.୫୭ ॥
ନ ତୂପୟୂଜ୍ୟତେ ଦେବୈର୍ଦୈବାନପି ଯୁନକ୍ତି ସଃ ।
ମମତ୍ୱଂ କ୍ଷପୟିତ୍ୱା ତୁ ଜାୟତେ ନୃପସତ୍ତମ ॥
ପ୍ରକୃତେସ୍ତ୍ରିଗୁଣାୟାସ୍ତୁ ସ ଏବ ତ୍ରିଗୁଣୋ ଭବେତ୍ ॥ ୨୪୨.୫୮ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦେ
ଦ୍ୱିଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୪୨ ॥
ରହ୍ମପୁରାଣମ୍
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୩ (୧୩୫)
ବଶିଷ୍ଠଂ ପ୍ରତି ମୋକ୍ଷଧର୍ମବିଷୟକୋ ଜନକପ୍ରଶ୍ନଃ
ଜନକ ଉବାଚ
ଅକ୍ଷରକ୍ଷରୟୋରେଷ ଦ୍ୱୟୋଃ ସଂବନ୍ଧ ଇଷ୍ୟତେ ।
ସ୍ତ୍ରୀପୁଂସୟୋର୍ୱା ସମ୍ବନ୍ଧ ସ ବୈ ପୁରୁଷ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୧ ॥
ଋତେ ତୁ ପୁରୁଷଂ ନେହ ସ୍ତ୍ରୀ ଗର୍ଭାନ୍ଧାରୟତ୍ୟୁତ ।
ଋତେ ସ୍ତ୍ରିୟଂ ନ ପୁରୁଷୋ ରୂପଂ ନିର୍ୱର୍ତତେ ତଥା ॥ ୨୪୩.୨ ॥
ଅନ୍ୟୋନ୍ୟସ୍ୟାଭିସଂବନ୍ଧାନୟୋନ୍ୟଗୁଣସଂଶ୍ରୟାତ୍ ।
ରୂପଂ ନିର୍ୱର୍ତୟେଦେତଦେବଂ ସର୍ୱାସୁ ଯୋନିଷୁ ॥ ୨୪୩.୩ ॥
ରତ୍ୟର୍ଥମତିସଂୟୋଗାଦନ୍ୟୋନ୍ୟଗୁମସଂଶ୍ରୟାତ୍ ।
ଋତୌ ନିର୍ୱର୍ତତେ ରୂପଂ ତଦ୍ୱକ୍ଷ୍ୟାମି ନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୪ ॥
ଯେ ଗୁଣାଃ ପରୁଷସ୍ୟେହ ଯେ ଚ ମାତୁର୍ଗୁଣାସ୍ତଥା ।
ଅସ୍ଥି ସ୍ନାୟୁ ଚ ମଜ୍ଜା ଚ ଜାନୀମଃ ପିତୃତୋ ଦ୍ୱିଜ ॥ ୨୪୩.୫ ॥
ତ୍ୱଙ୍ମାସଶୋଣିତଂ ଚେତି ମାତୃଜାନ୍ୟନୁଶୁଶ୍ରୁମ ।
ଏବମେତଦ୍ଦ୍ୱିଜଶ୍ରେଷ୍ଠ ବେଦଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ପଠ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୬ ॥
ପ୍ରମାଣଂ ଯଚ୍ଚ ବେଦୋକ୍ତଂ ଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତଂ ଯଚ୍ଚ ପଠ୍ୟତେ ।
ବେଦଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣଂ ଚ ପ୍ରମାଣଂ ତତ୍ସନାତନମ୍ ॥ ୨୪୩.୭ ॥
ଏବମେବାଭିସମ୍ବନ୍ଧୌ ନିତ୍ୟଂ ପ୍ରକୃତିପୂରୁଷୌ ।
ଯଚ୍ଚାପି ଭଗବଂସ୍ତସ୍ମାନ୍ମୋକ୍ଷଧର୍ମୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୮ ॥
ଅଥବାଽନନ୍ତରକୃତଂ କିଂଚିଦେବ ନିଦର୍ଶନମ୍ ।
ତନ୍ମମାଽଽଚକ୍ଷ୍ୱ ତତ୍ତ୍ୱେନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋ ହ୍ୟସି ସର୍ୱଦା ॥ ୨୪୩.୯ ॥
ମୋକ୍ଷକାମା ବୟଂ ଚାପି କାଙ୍କ୍ଷାମୋ ଯଦନାମୟମ୍ ।
ଅଜେୟମଜରଂ ନିତ୍ୟମତୀନ୍ଦ୍ରିୟମନୀଶ୍ୱରମ୍ ॥ ୨୪୩.୧୦ ॥
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ଯଦେତଦୁକ୍ତଂ ଭବତା ବେଦଶାସ୍ତ୍ରନିଦର୍ଶନମ୍ ।
ଏବମେତଦ୍ୟତା ବକ୍ଷ୍ୟେ ତତ୍ତ୍ୱଗ୍ରାହୀ ଯଥା ଭବାନ୍ ॥ ୨୪୩.୧୧ ॥
ଧାର୍ୟତେ ହି ତ୍ୱାୟା ଗ୍ରନ୍ଥ ଉଭୟୋର୍ୱେଦଶାସ୍ତ୍ରୟୋଃ ।
ନ ଚ ଗ୍ରନ୍ଥସ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ଯଥାତତ୍ତ୍ୱଂ ନରେଶ୍ୱର ॥ ୨୪୩.୧୨ ॥
ଯୋ ହି ବେଦେ ଚ ଶାସ୍ତ୍ରେ ଚ ଗ୍ରାନ୍ଥଧାରଣତତ୍ପରଃ ।
ନ ଚ ଗ୍ରନ୍ତାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞସ୍ତସ୍ୟ ତଦ୍ଧାରଣଂ ବୃଥା ॥ ୨୪୩.୧୩ ॥
ଭାରଂ ସ ବହତେ ତସ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥସ୍ୟାର୍ଥଂ ନ ବେତ୍ତି ଯଃ ।
ଯସ୍ତୁ ଗ୍ରନ୍ଥାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ନାସ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥାଗମୋ ବୃଥା ॥ ୨୪୩.୧୪ ॥
ଗ୍ରନ୍ଥସ୍ୟାର୍ଥଂ ସ ପୃଷ୍ଟସ୍ତୁ ମାଦୃଶୋ ବକ୍ତୁମର୍ହତି ।
ଯଥାତତ୍ତ୍ୱାଭିଗମନାଦର୍ଥଂ ତସ୍ୟ ସ ବିନ୍ଦତି ॥ ୨୪୩.୧୫ ॥
ନ ଯଃ ସମୁତ୍ସୁକଃ କଶ୍ଚିଦ୍ଗ୍ରନ୍ଥାର୍ଥଂ ସ୍ଥୂଲବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।
ସ କଥଂ ମନ୍ଦବିଜ୍ଞାନୋ ଗ୍ରନ୍ଥଂ ବକ୍ଷ୍ୟତି ନିର୍ଣୟାତ୍ ॥ ୨୪୩.୧୬ ॥
ଅଜ୍ଞାତ୍ୱା ଗ୍ରନ୍ଥତତ୍ତ୍ୱାନି ବାଦଂ ଯଃ କୁରୁତେ ନରଃ ।
ଲୋଭାଦ୍ୱାଽପ୍ୟଥବା ଦମ୍ଭାତ୍ସ ପାପୀ ନରକଂ ବ୍ରଜେତ୍ ॥ ୨୪୩.୧୭ ॥
ନିର୍ଣୟଂ ଚାପି ଚ୍ଛିଦ୍ରାତ୍ମା ନ ତଦ୍ୱକ୍ଷ୍ୟତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସୋଽପୀହାସ୍ୟାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ଯସ୍ମାନ୍ନୈବାଽଽତ୍ମବାନପି ॥ ୨୪୩.୧୮ ॥
ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱଂ ଶୃଣୁ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଯଥୈତଦନୁଦୃଶ୍ୟତେ ।
ଯଥା ତତ୍ତ୍ୱେନ ସାଂଖ୍ୟେଷୁ ଯୋଗେଷୁ ଚ ମହାତ୍ମସୁ ॥ ୨୪୩.୧୯ ॥
ଯଦେବ ଯୋଗାଃ ପଶ୍ୟନ୍ତି ସାଂଖ୍ୟଂ ତଦନୁଗମ୍ୟତେ ।
ଏକଂ ସାଂଖ୍ୟାଂ ଚ ଯୋଗଂ ଚ ଯଃ ଯପଶ୍ୟତି ସ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୩.୨୦ ॥
ତ୍ୱଙ୍ମାଂସଂ ରୁଧିରଂ ମେଦଃ ପିତ୍ତଂ ମଜ୍ଜାଽସ୍ଥି ସ୍ନାୟୁ ଚ ।
ଏତଦୈନ୍ଦ୍ରିୟକଂ ତାତ ଯଦ୍ଭବାନିତ୍ଥମାତ୍ଥ ମାମ୍ ॥ ୨୪୩.୨୧ ॥
ଦ୍ରବ୍ୟାଦ୍ଦ୍ରବ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ୱୃତ୍ତିରିନ୍ଦ୍ରିୟାଦିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ତଥା ।
ଦେହାଦ୍ଦେହମବାପ୍ନୋତି ବୀଜାଦ୍ବୀଜଂ ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪୩.୨୨ ॥
ନିରିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ ବୀଜସ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ରବ୍ୟସ୍ୟାପି ଦେହିନଃ ।
କଥଂ ଗୁଣା ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାନ୍ମହାତ୍ମନଃ ॥ ୨୪୩.୨୩ ॥
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ଜାୟନ୍ତେ ତତ୍ରୈବ ବିରମନ୍ତି ଚ ।
ଏବଂ ଗୁଣାଃ ପ୍ରକୃତିଜା ଜାୟନ୍ତେ ନ ଚ ଯାନ୍ତି ଚ ॥ ୨୪୩.୨୪ ॥
ତ୍ୱଙ୍ମାଂସଂ ରୁଧିରଂ ମେଦଃ ପିତ୍ତଂ ମଜ୍ଜାଽସ୍ତି ସ୍ନାୟୁ ଚ ।
ଅଷ୍ଟୌ ତାନ୍ୟଥ ଶୁକ୍ରେଣ ଜାନୀହି ପ୍ରାକୃତେନ ବୈ ॥ ୨୪୩.୨୫ ॥
ପୁମାଂଶ୍ଚୈବାପୁମାଂସ୍ଚୈବ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଂ ପ୍ରାକୃତଂ ସ୍ମୃତମ୍ ।
ବାୟୁରେଷ ପୁମାଂଶ୍ଚୈବ ରସ ଇତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ॥ ୨୪୩.୨୬ ॥
ଅଲିଙ୍ଗା ପ୍ରକୃତିର୍ଲିଙ୍ଗୈରୁପଲଭ୍ୟତି ସାଽଽତ୍ମଜୈଃ ।
ଯଥା ପୁଷ୍ପଫଲୈର୍ନିତ୍ୟଂ ମୂର୍ତଂ ଚାମୂର୍ତୟସ୍ତଥା ॥ ୨୪୩.୨୭ ॥
ଏବମପ୍ୟନୁମାନେନ ସ ଲିଙ୍ଗମୁପଲଭ୍ୟତେ ।
ପଞ୍ଚବିଂଶତିକସ୍ତାତ ଲିଙ୍ଗେଷୁ ନିୟତାତ୍ମକଃ ॥ ୨୪୩.୨୮ ॥
ଅନାଦିନିଧନୋଽନନ୍ତଃ ସର୍ୱଦର୍ଶନକେବଲଃ ।
କେବଲଂ ତ୍ୱଭିମାନିତ୍ୱାଦ୍ଗୁଣେଷୁ ଗୁଣ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୨୯ ॥
ଗୁଣା ଗୁଣବତଃ ସନ୍ତି ନିର୍ଗୁଣସ୍ୟ କୁତୋ ଗୁଣାଃ ।
ତସ୍ମାଦେବଂ ବିଜାନନ୍ତି ଯେ ଜନା ଗୁଣଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୪୩.୩୦ ॥
ଯଦା ତ୍ୱେଷ ଗୁଣାନେତାନ୍ପ୍ରାକୃତାନଭିମନ୍ୟତେ ।
ତଦା ସ ଗୁଣବାନେବ ଗୁଣଭେଦାନ୍ପ୍ରପଶ୍ୟତି ॥ ୨୪୩.୩୧ ॥
ଯତ୍ତଦ୍ବୁଦ୍ଧେଃ ପରଂ ପ୍ରାହୁଃ ସାଂଖ୍ୟଯୋଗଂ ଚ ସର୍ୱଶଃ ।
ବୁଧ୍ୟମାନଂ ମହାପ୍ରାଜ୍ଞାଃ ପ୍ରବୁଦ୍ଧପରିବର୍ଜନାତ୍ ॥ ୨୪୩.୩୨ ॥
ଅପ୍ରବୁଦ୍ଧଂ ଯଥା ବ୍ୟକ୍ତଂ ସ୍ୱଗୁଣୈଃ ପ୍ରାହୁରୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ନିର୍ଗୁଣଂ ଚେଶ୍ୱରଂ ନିତ୍ୟମଧିଷ୍ଠାତାରମେବ ଚ ॥ ୨୪୩.୩୩ ॥
ପ୍ରକୃତେଶ୍ଚ ଗୁଣାନାଂ ଚ ପଞ୍ଚବିଂଶତିକଂ ବୁଧାଃ ।
ସାଂଖ୍ୟଯୋଗେ ଚ କୁଶଲା ବୁଧ୍ୟନ୍ତେ ପରମୈଷିଣଃ ॥ ୨୪୩.୩୪ ॥
ଯଦା ପ୍ରବୁଦ୍ଧମବ୍ୟକ୍ତମବସ୍ଥାତ(ପ)ନନୀ(ଭୀ)ରବଃ ।
ବୁଧ୍ୟମାନଂ ନ ବୁଧ୍ୟନ୍ତେଽବଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମଂ ତଦା ॥ ୨୪୩.୩୫ ॥
ଏତନ୍ନଦର୍ଶନଂ ସମ୍ୟଙ୍ନ ସମ୍ୟଗନୁଦର୍ଶନମ୍ ।
ବୁଧ୍ୟମାନଂ ପ୍ରବୁଧ୍ୟନ୍ତେ ଦ୍ୱାଭ୍ୟାଂ ପୃଥଗରିଂଦମ ॥ ୨୪୩.୩୬ ॥
ପରସ୍ପରେଣୈତଦୁକ୍ତଂ କ୍ଷରାକ୍ଷରନିଦର୍ଶନମ୍ ।
ଏକତ୍ୱଦର୍ଶନଂ ଚାସ୍ୟ ନାନାତ୍ୱଂ ଚାସ୍ୟ ଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୩୭ ॥
ପଞ୍ଚବିଂଶତିନିଷ୍ଠୋଽୟଂ ତଦା ସମ୍ୟକ୍ପ୍ରଚକ୍ଷତେ ।
ଏକତ୍ୱଦର୍ଶନଂ ଚାସ୍ୟ ନାନାତ୍ୱଂ ଚାସ୍ୟ ଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୩୮ ॥
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ତତ୍ତ୍ୱୟୋରେବ ପୃଥଗେତନ୍ନିଦର୍ଶନମ୍ ।
ପଞ୍ଚବିଂସତିଭିସ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ତତ୍ତ୍ୱମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୩.୩୯ ॥
ନିସ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ପଞ୍ଚବିଂଶସ୍ୟ ପରମାହୁର୍ମଷିଣଃ ।
ବର୍ଜ୍ୟସ୍ୟ ବର୍ଜ୍ୟମାଚାରଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ତତ୍ତ୍ୱାତ୍ସନାତନମ୍ ॥ ୨୪୩.୪୦ ॥
କରାଲଜନକ ଉବାଚ
ନାନାତ୍ୱୈକତ୍ୱମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ତ୍ୱୟୈତଦ୍ଦ୍ୱିଜସତ୍ତମ ।
ପଶ୍ୟତସ୍ତଦ୍ୱି ସଂଦିଗ୍ଧମେତୟୋର୍ୱୈ ନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୪୧ ॥
ତଥା ବୁଦ୍ଧପ୍ରବୁଦ୍ଧାଭ୍ୟାଂ ବୁଧ୍ୟମାନସ୍ୟ ଚାନଘ ।
ସ୍ଥୂଲବୁଦ୍ଧ୍ୟା ନ ପଶ୍ୟାମି ତତ୍ତ୍ୱମେତନ୍ନ ସଂଶୟଃ ॥ ୨୪୩.୪୨ ॥
ଅକ୍ଷରକ୍ଷରୟୋରୁକ୍ତଂ ତ୍ୱୟା ଯଦପି କାରଣମ୍ ।
ତଦପ୍ୟସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାତ୍ପ୍ରନଷ୍ଟମିବ ମେଽନଘ ॥ ୨୪୩.୪୩ ॥
ତଦେତଚ୍ଛ୍ରୋତୁମିଚ୍ଛାମି ନାନାତ୍ୱୈକତ୍ୱଦର୍ଶନମ୍ ।
ଦ୍ୱଂଦ୍ୱଂ ଚୈବାନିରୁଦ୍ଧଂ ଚ ବୁଧ୍ୟମାନଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୪୩.୪୪ ॥
ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟେ ଚ ଭଗବନ୍ନକ୍ଷରଂ କ୍ଷରମେବ ଚ ।
ସାଂଖ୍ୟଯୋଗଂ ଚ କୃତ୍ସ୍ନେନ ବୁଦ୍ଧାବୁଦ୍ଧିଂ ପୃଥକ୍ପୃଥକ୍ ॥ ୨୪୩.୪୫ ॥
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ହନ୍ତ ତେ ସମ୍ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଯଦେତଦନୁପୃଚ୍ଛସି ।
ଯୋଗକୃତ୍ୟଂ ମହାରାଜ ପୃଥଗେବ ଶୃଣୁଷ୍ୱ ମେ ॥ ୨୪୩.୪୬ ॥
ଯୋଗକୃତ୍ୟଂ ତୁ ଯୋଗାନାଂ ଧ୍ୟାନମେବ ପରଂ ବଲମ୍ ।
ତଚ୍ଚାପି ଦ୍ୱିବିଧଂ ଧ୍ୟାନମାହୁର୍ୱିଦ୍ୟାବିଦୋ ଜନାଃ ॥ ୨୪୩.୪୭ ॥
ଏକଗ୍ରତା ଚ ମନସଃ ପ୍ରାଣାୟାମସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ପ୍ରାଣାୟାମସ୍ତୁ ସଗୁଣୋ ନିର୍ଗୁଣୋ ମାନସସ୍ତଥା ॥ ୨୪୩.୪୮ ॥
ମୂତ୍ରୋତ୍ସର୍ଗେ ପୁରୀଷେ ଚ ଭୋଜନେ ଚ ନରାଧିପ(?) ।
ଦ୍ୱିକାଲଂ ନୋପଭୃଞ୍ଜୀତ ଶେଷଂ ଭୁଞ୍ଜୀତ ତତ୍ପରଃ ॥ ୨୪୩.୪୯ ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟୋ ନିବର୍ତ୍ୟ ମନସା ମୁନିଃ ।
ଦଶଦ୍ୱାଦଶଭିର୍ୱାଽପି ଚତୁର୍ୱିଂଶାତ୍ପରଂ ଯତଃ ॥ ୨୪୩.୫୦ ॥
ସ ଚୋଦନାଭିର୍ମତିମାନ୍ନାତ୍ମାନଂ ଚୋଦୟେଦଥ ।
ତିଷ୍ଠନ୍ତମଜରଂ ତଂ ତୁ ଯତ୍ତଦୁକ୍ତଂ ମନୀଷିଭିଃ ॥ ୨୪୩.୫୧ ॥
ବିଶ୍ୱାତ୍ମା ସତତଂ ଜ୍ଞେୟ ଇତ୍ୟେବମନୁସୁଶ୍ରୁମ ।
ଦ୍ରବ୍ୟଂ ହ୍ୟହୀନମନସୋ ନାନ୍ୟଥେତି ବିନିଶ୍ଚୟଃ ॥ ୨୪୩.୫୨ ॥
ବିମୁକ୍ତଃ ସର୍ୱସଙ୍ଗେଭ୍ୟୋ ଲବାହାରୋ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ପୂର୍ୱରାତ୍ରେ ପାର୍ଧେ ଚ ଧାରୟୀତ ମନୋ ହୃଦି ॥ ୨୪୩.୫୩ ॥
ସ୍ଥିରୀକୃତ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ମନସା ମିଥିଲେଶ୍ୱର ।
ମନୋ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସ୍ଥିରଂ କୃତ୍ୱା ପାଷାଣ ଇବ ନିଶ୍ଚଲଃ ॥ ୨୪୩.୫୪ ॥
ସ୍ଥାଣୁବଚ୍ଚାପ୍ୟକମ୍ପ୍ୟଃ ସ୍ୟାଦ୍ଦାରୁବଚ୍ଚାପି ନିଶ୍ଚଲଃ ।
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ବିଧିବିଧାନଜ୍ଞାସ୍ତତୋ ଯୁକ୍ତଂ ପ୍ରଚକ୍ଷତେ ॥ ୨୪୩.୫୫ ॥
ନ ଶୃଣୋତି ନ ଚାଽଽଘ୍ରାତି ନ ଚ ପଶ୍ୟତି କିଂଚନ ।
ନ ଚ ସପର୍ଶଂ ବିଜାନାତି ନ ଚ ସଂକଲ୍ପତେ ମନଃ ॥ ୨୪୩.୫୬ ॥
ନ ଚାପି ମନ୍ୟତେ କିଂଚିନ୍ନ ଚ ବୁଧ୍ୟେତ କାଷ୍ଠବତ୍ ।
ତଦା ପ୍ରକୃତିମାପନ୍ନଂ ଯୁକ୍ତମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୩.୫୭ ॥
ନ ଭାତି ହି ଯଥା ଦୀପୋ ଦୀପ୍ତିସ୍ତଦ୍ୱଚ୍ଚ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ନିଲିଙ୍ଗସ୍ଚାଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱଂ ଚ ତିର୍ୟଗ୍ଗତିମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୨୪୩.୫୮ ॥
ତଦା ତଦୁପପନ୍ନଶ୍ଚ ଯସ୍ମିନ୍ଦୃଷ୍ଟେ ଚ କଥ୍ୟତେ ।
ହୃଦୟସ୍ଥୋଽନ୍ତରାତ୍ମେତି ଜ୍ଞେୟୋ ଜ୍ଞସ୍ତାତ ମଦ୍ୱିଧୈଃ ॥ ୨୪୩.୫୯ ॥
ନିର୍ଧୂମ ଇବ ସପ୍ତାର୍ଚିରାଦିତ୍ୟ ଇବ ରଶ୍ମିବାନ୍ ।
ବୈଦ୍ୟୁତୋଽଗ୍ନିରିବାଽକାଶେ ପସ୍ୟତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନି ॥ ୨୪୩.୬୦ ॥
ଯଂ ପସ୍ୟନ୍ତି ମହାତ୍ମାନୋ ଧୃତିମନ୍ତୋ ମନୀଷିଣଃ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣା ବ୍ରହ୍ମୟୋନିସ୍ଥା ହ୍ୟଯୋନିମମୃତାତ୍ମକମ୍ ॥ ୨୪୩.୬୧ ॥
ତଦେବାଽଽହୁରଣୁଭ୍ୟୋଽଣୁ ତନ୍ମହଦ୍ଭ୍ୟୋ ମହତ୍ତରମ୍ ।
ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଧ୍ରୁବଂ ତିଷ୍ଠନ୍ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୬୨ ॥
ବୁଦ୍ଧିଦ୍ରବ୍ୟେଣ ଦୃଶ୍ୟେନ ମନୋଦୀପେନ ଲୋକକୃତ୍ ।
ମହତସ୍ତମସସ୍ତତାତ ପାରେ ତିଷ୍ଠନ୍ନ ତାମସଃ ॥ ୨୪୩.୬୩ ॥
ତମସୋ ଦୂର ଇତ୍ୟୁକ୍ତସ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୈର୍ୱେଦପାରଗୈଃ ।
ବିମଲୋ ବିମତଶ୍ଚୈବ ନିର୍ଲିଙ୍ଗୋଽଲିଙ୍ଗସଂଜ୍ଞକଃ ॥ ୨୪୩.୬୪ ॥
ଯୋଗ ଏଷ ହି ଲୋକାନାଂ କିମନ୍ୟଦ୍ୟୋଗଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ଏବଂ ପଶ୍ୟନ୍ପ୍ରପଶ୍ୟେନ ଆତ୍ମାନମଜରଂ ପରମ୍ ॥ ୨୪୩.୬୫ ॥
ଯୋଗଦର୍ଶନମେତାବଦୁକ୍ତଂ ତେ ତତ୍ତ୍ୱତୋ ମୟା ।
ସାଂଖ୍ୟଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ପରିସଂଖ୍ୟାନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୬୬ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତମାହୁଃ ପ୍ରଖ୍ୟାନଂ ପରାଂ ପ୍ରକୃତିମାତ୍ମନଃ ।
ତସ୍ମାନ୍ମହାତ୍ସମୁତ୍ପନ୍ନଂ ଦ୍ୱିତୀୟଂ ରାଜସତ୍ତମ ॥ ୨୪୩.୬୭ ॥
ଅହଂକାରସ୍ତୁ ମହତସ୍ତୃତୀୟ ଇତି ନଃ ଶ୍ରୁତମ୍ ।
ପଞ୍ଚଭୂତାନ୍ୟହଂକାରାଦାହୁଃ ସାଂଖ୍ୟାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ ॥ ୨୪୩.୬୮ ॥
ଏତାଃ ପ୍ରକୃତୟସ୍ତ୍ୱଷ୍ଟୌ ବିକାରାଶ୍ଚାପି ଷୋଡଶ ।
ପଞ୍ଚ ଚୈବ ବିଶେଷାଶ୍ଚ ତଥା ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ॥ ୨୪୩.୬୯ ॥
ଏତାବଦେବ ତତ୍ତ୍ୱାନାଂ ସାଂଖ୍ୟମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ।
ସାଂଖ୍ୟେ ସାଂଖ୍ୟବିଧାନଜ୍ଞା ନିତ୍ୟଂ ସାଂଖ୍ୟପଥେ ସ୍ଥିତାଃ ॥ ୨୪୩.୭୦ ॥
ଯସ୍ମାଦ୍ୟଦଭିଜାୟେତ ତତ୍ତତ୍ରୈବ ପ୍ରଲୀୟତେ ।
ଲୀୟନ୍ତେ ପ୍ରତିଲୋମାନି ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ ଚାନ୍ତରାତ୍ମନା ॥ ୨୪୩.୭୧ ॥
ଆନୁଲୋମ୍ୟେନ ଜାୟନ୍ତେ ଲୀୟନ୍ତେ ପ୍ରତିଲୋମତଃ ।
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ସତତଂ ସାଗରସ୍ୟୋର୍ମୟୋ ଯଥା ॥ ୨୪୩.୭୨ ॥
ସର୍ଗପ୍ରଲୟ ଏତାବାନ୍ପ୍ରକୃତେର୍ନୃପସତ୍ତମ ।
ଏକତ୍ୱଂ ପ୍ରଲୟେ ଚାସ୍ୟ ବହୁତ୍ୱଂ ଚ ତଥା ସୃଜି ॥ ୨୪୩.୭୩ ॥
ଏବମେବ ଚ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବିଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାନକୋବିଦୈଃ ।
ଅଧିଷ୍ଠାତାରମବ୍ୟକ୍ତମସ୍ୟାପ୍ୟେତନ୍ନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୩.୭୪ ॥
ଏକତ୍ୱଂ ଚ ବହୁତ୍ୱଂ ଚ ପ୍ରକୃତେରନୁତତ୍ତ୍ୱବାନ୍ ।
ଏକ୍ତଂବ ପ୍ରଲୟେ ଚାସ୍ୟ ବହୁତ୍ୱଂ ଚ ପ୍ରବର୍ତନାତ୍ ॥ ୨୪୩.୭୫ ॥
ବହୁଲାଽଽତ୍ମା ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ଯତିସତ୍ତମୈଃ ।
ଅଧିଷ୍ଠାନାଦଧିଷ୍ଠାତା କ୍ଷେତ୍ରାଣାମିତି ନଃ ଶ୍ରୁତମ୍ ॥ ୨୪୩.୭୬ ॥
ଅଧିଷ୍ଠାତେତି ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ଯତିସତ୍ତମୈଃ ।
ଅଧିଷ୍ଠାନାଦଧିଷ୍ଠାତା କ୍ଷେତ୍ରାଣାମିତି ନଃଶ୍ରୁତମ୍ ॥ ୨୪୩.୭୭ ॥
କ୍ଷେତ୍ରଂ ଜାନାତି ଚାବ୍ୟକ୍ତଂ ଜ୍ଞେତ୍ରଜ୍ଞ ଇତି ଚୋଚ୍ୟତେ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତିକେ ପୁରେ ଶେତେ ପୁରୁଷଶ୍ଚେତି କଥ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୭୮ ॥
ଅନ୍ୟଦେବ ଚ କ୍ଷେତ୍ରଂ ସ୍ୟାଦନ୍ୟଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଉଚ୍ୟତେ ।
କ୍ଷେତ୍ରମବ୍ୟକ୍ତ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞାତାରଂ ପଞ୍ଚବିଂଶକମ୍ ॥ ୨୪୩.୭୯ ॥
ଅନ୍ୟଦେବ ଚ ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ୟାଦନ୍ୟଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ତଦୁଚ୍ୟତେ ।
ଜ୍ଞାନମବ୍ୟକ୍ତମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞେୟୋ ବୈ ପଞ୍ଚବିଂଶକମ୍ ॥ ୨୪୩.୮୦ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ତଥା ସତ୍ତ୍ୱଂ ତଥେଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅନୀଶ୍ୱରମତତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱଂ ତତ୍ପଞ୍ଚବିଂଶକମ୍ ॥ ୨୪୩.୮୧ ॥
ସାଂକ୍ୟଦର୍ଶନମେତାବତ୍ପରିସଂଖ୍ୟା ନ ବିଦ୍ୟତେ ।
ସଂଖ୍ୟାଂ ପ୍ରକୁରୁତେ ଚୈବ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୮୨ ॥
ଚତ୍ୱାରିଂଶଚ୍ଚତୁର୍ୱିଂଶତ୍ପ୍ରତିସଂଖ୍ୟାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସଂଖ୍ୟା ସହସ୍ରକୃତ୍ୟା ତୁ ନିସ୍ତତ୍ତ୍ୱଃ ପଞ୍ଚବିଂଶକଃ ॥ ୨୪୩.୮୩ ॥
ପଞ୍ଚବିଂଶତ୍ପ୍ରବୁଦ୍ଧାତ୍ମା ବୁଧ୍ୟମାନ ଇତି ଶ୍ରୁତଃ ।
ଯଦା ବୁଧ୍ୟତି ଆତ୍ମାନଂ ତଦା ଭବତି କେବଲଃ ॥ ୨୪୩.୮୪ ॥
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନମେତାବଦ୍ଭାଷିତଂ ତବ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ଏବମେତଦ୍ୱିଜାନନ୍ତଃ ସାମ୍ୟତାଂ ପ୍ରତିୟାନ୍ତ୍ୟୁତ ॥ ୨୪୩.୮୫ ॥
ସମ୍ୟଙ୍ନିଦର୍ଶନଂ ନାମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ପ୍ରକୃତେସ୍ତଥା ।
ଗୁଣବତ୍ତ୍ୱାଦ୍ୟଥୈତାନି ନିର୍ଗୁଣେଭ୍ୟସ୍ତଥା ଭବେତ୍ ॥ ୨୪୩.୮୬ ॥
ସମ୍ୟଙ୍ନିଦର୍ଶନଂ ନାମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ପ୍ରକୃତେସ୍ତଥା ।
ଗୁଣବତ୍ତ୍ୱାଦ୍ୟଥୈତାନି ନିର୍ଗୁଣେଭ୍ୟସ୍ତଥା ଭବେତ୍ ॥ ୨୪୩.୮୭ ॥
ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟମତୟୋ ଯେ ନଚ ସମ୍ୟକ୍ତେଷୁ ଚ ଦର୍ଶନମ୍ ।
ତେ ବ୍ୟକ୍ତିଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟନ୍ତେ ପୁନଃ ପୁନରରିଂଦମ ॥ ୨୪୩.୮୮ ॥
ସର୍ୱମେତଦ୍ୱିଜାନନ୍ତୋ ନ ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରବୋଧନାତ୍ ।
ବ୍ୟକ୍ତିଭୂତା ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତସ୍ୟୈବାନୁବର୍ତନାତ୍ ॥ ୨୪୩.୮୯ ॥
ସର୍ୱମବ୍ୟକ୍ତମିତ୍ୟୁକ୍ତମସର୍ୱଃ ପଞ୍ଚବିଂଶକଃ ।
ଯ ଏବମଭିଜାନନ୍ତି ନ ଭୟଂ ତେଷୁ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୨୪୩.୯୦ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦେ
ତ୍ରିଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୪୩ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୪ (୧୩୬)
ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟଯୋଃସ୍ୱରୂପକଥନମ୍
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନମେତାବଦୁକ୍ତଂ ତେ ନୃପସତ୍ତମ ।
ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟେ ତ୍ୱିଦାନୀଂ ମେ ତ୍ୱଂ ନିବୋଧାନୁପୂର୍ୱଶଃ ॥ ୨୪୪.୧ ॥
ଅଭେଦ୍ୟମାହୁରବ୍ୟକ୍ତଂ ସର୍ଗପ୍ରଲୟଧର୍ମିଣଃ ।
ସର୍ଗପ୍ରଲୟ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଂ ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟେ ଚ ବିଂଶକଃ ॥ ୨୪୪.୨ ॥
ପରସ୍ପରସ୍ୟ ବିଦ୍ୟା ବୈ ତନ୍ନିବୋଧାନୁପୂର୍ୱଶଃ ।
ଯଥୋକ୍ତମୃଷିଭିସ୍ତାତ ସାଂଖ୍ୟସ୍ୟାତିନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୪.୩ ॥
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ସର୍ୱେଷାଂ ବିଦ୍ୟା ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସ୍ମୃତମ୍ ।
ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ତଥା ବିଶଷା ଇତି ନଃ ଶ୍ରୁତମ୍ ॥ ୨୪୪.୪ ॥
ବିଷୟାଣାଂ ମନସ୍ତେଷାଂ ବିଦ୍ୟାମାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ।
ମନସଃ ପଞ୍ଚ ଭୂତାନି ବିଦ୍ୟା ଇତ୍ୟଭିଚକ୍ଷତେ ॥ ୨୪୪.୫ ॥
ଅହଂକାରସ୍ତୁ ଭୂତାନାଂ ପଞ୍ଚାନାଂ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ।
ଅହଂକାରସ୍ତଥା ବିଦ୍ୟା ବୁଦ୍ଧିର୍ୱିଦ୍ୟା ନରେଶ୍ୱର ॥ ୨୪୪.୬ ॥
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ପ୍ରକୃତିରବ୍ୟକ୍ତଂ ତତ୍ତ୍ୱାନାଂ ପରମେଶ୍ୱରଃ ।
ବିଦ୍ୟା ଜ୍ଞେୟା ନରଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିଧିଶ୍ଚ ପରମଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨୪୪.୭ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତମପରଂ ପ୍ରାହୁର୍ୱିଦ୍ୟା ବୈ ପଞ୍ଚବିଂଶକଃ ।
ସର୍ୱସ୍ୟ ସର୍ୱମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞେୟଜ୍ଞାନସ୍ୟ ପାରଗଃ ॥ ୨୪୪.୮ ॥
ଜ୍ଞାନମବ୍ୟକ୍ତମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞେୟଂ ବୈ ପଞ୍ଚବିଂସକମ୍ ।
ତଥୈବ ଜ୍ଞାନମବ୍ୟକ୍ତଂ ବିଜ୍ଞାତା ପଞ୍ଚବିଂଶକଃ ॥ ୨୪୪.୯ ॥
ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟେ ତୁ ତତ୍ତ୍ୱେନ ମୟୋକ୍ତେ ବୈ ବିଶେଷତଃ ।
ଅକ୍ଷରଂ ଚ କ୍ଷରଂ ଚୈବ ଯଦୁକ୍ତଂ ତନ୍ନିବୋଧ ମେ ॥ ୨୪୪.୧୦ ॥
ଉଭାବେତୌ କ୍ଷରାବୁକ୍ତୌ ଉଭାବେତାବନ(ଥା)କ୍ଷରୌ ।
କାରଣଂ ତୁ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଯଥାଜ୍ଞାନଂ ତୁ ଜ୍ଞାନତଃ ॥ ୨୪୪.୧୧ ॥
ଅନାଦିନିଧନାବେତୌ ଉଭାବେବେଶ୍ୱରୌ ମତୌ ।
ତତ୍ତବସଂଜ୍ଞାବୁଭାବେବ ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ଜ୍ଞାନଚିନ୍ତକୈଃ ॥ ୨୪୪.୧୨ ॥
ସର୍ଗପ୍ରଲୟଧର୍ମିତ୍ୱାଦବ୍ୟକ୍ତଂ ପ୍ରାହୁରବ୍ୟଯମ୍ ।
ତଦେତଦ୍ଗୁଣସର୍ଗାୟ ବିକୁର୍ୱାଣଂ ପୁନଃ ପୁନଃ ॥ ୨୪୪.୧୩ ॥
ଗୁଣାନାଂ ମହଦାଦୀନାମୁତ୍ପଦ୍ୟତି ପରସ୍ପରମ୍ ।
ଅଧିଷ୍ଠାନଂ କ୍ଷେତ୍ରମାହୁରେତଦ୍ୱୈ ପଞ୍ଚବିଂଶକମ୍ ॥ ୨୪୪.୧୪ ॥
ଯଦନ୍ତର୍ଗୁଣଜାଲଂ ତୁ ତଦ୍ୱ୍ୟକ୍ତାତ୍ମନି ସଂକ୍ଷିପେତ୍ ।
ତଦହଂ ତଦ୍ଗୁଣୈସ୍ତସ୍ତୁ ପଞ୍ଚବିଂଶେ ବିଲୀୟତେ ॥ ୨୪୪.୧୫ ॥
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ଲୀୟନ୍ତେ ତଦେକା ପ୍ରକୃତିର୍ଭବେତ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୋଽପି ତଦା ତାବତ୍କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ସମ୍ପ୍ରଣୀୟତେ ॥ ୨୪୪.୧୬ ॥
ଯଦାଽକ୍ଷରଂ ପ୍ରକୃତିର୍ୟଂ ଗଚ୍ଛତେ ଗୁଣସଂଜ୍ଞିତା ।
ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱଂ ଚ ବୈ ଦେହେ ଗୁଣେଷୁ ପରିବର୍ତନାତ୍ ॥ ୨୪୪.୧୭ ॥
ଏବମେବ ଚ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାନପରିକ୍ଷୟାତ୍ ।
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ନିର୍ଗୁଣସ୍ତ୍ୱେଷ ଇତ୍ୟେବମନୁଶୁଶ୍ରୁମ ॥ ୨୪୪.୧୮ ॥
କ୍ଷରୋ ଭବତ୍ୟେଷ ଯଦା ଗୁଣବତୀ ଗୁଣେଷ୍ୱଥ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ତ୍ୱଥ ଜନାତି ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱଂ ତଥାତ୍ମନଃ ॥ ୨୪୪.୧୯ ॥
ତଥା ବିଶୁଦ୍ଧୋ ଭବତି ପ୍ରକୃତେ ପରିବର୍ଜନାତ୍ ।
ଅନ୍ୟୋଽହମନ୍ୟେୟମିତି ଯଦା ବୁଧ୍ୟତି ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୪.୨୦ ॥
ତଦୈଷୋଽବ୍ୟଥତାମେତି ନ ଚ ମିଶ୍ରତ୍ୱମାବ୍ରଜେତ୍ ।
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଚୈଷ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ରୋଽନ୍ୟୋଽନ୍ୟସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟତେ ॥ ୨୪୪.୨୧ ॥
ଯଦା ତୁ ଗୁଣଜାଲଂ ତତ୍ପ୍ରାକୃତଂ ବିଜୁଗୁପ୍ସତେ ।
ପଶ୍ୟତେ ଚ ପରଂ ପଶ୍ୟଂସ୍ତଦା ପଶ୍ୟଂସ୍ତଦା ପଶ୍ୟନ୍ନୁ ସଂସୃଜେତ୍ ॥ ୨୪୪.୨୨ ॥
କିଂ ମୟା କୃତମେତାବଦ୍ୟୋଽହଂ କାଲନିମଜ୍ଜନଃ ।
ଯଥା ମତ୍ସ୍ୟୋ ହ୍ୟଭିଜ୍ଞାନାଦନୁବର୍ତିତବାଞ୍ଜଲମ୍ ॥ ୨୪୪.୨୩ ॥
ଅହମେବ ହି ସଂମୋହାଦନ୍ୟମନ୍ୟଂ ଜନାଜ୍ଜନମ୍ ।
ମତ୍ସ୍ୟୋ ଯଥୋଦକଜ୍ଞାନାଦନୁବର୍ତିତବାନିହ ॥ ୨୪୪.୨୪ ॥
ମତ୍ସ୍ୟୋଽନ୍ୟତ୍ୱମଥାଜ୍ଞାନାଦୁଦକାନ୍ନାଭିମନ୍ୟତେ ।
ଆତ୍ମାନଂ ତଦବଜ୍ଞାନାଦନ୍ୟଂ ଚୈବ ନ ବେଦ୍ମ୍ୟହମ୍ ॥ ୨୪୪.୨୫ ॥
ମମାସ୍ତୁ ଧିକ୍କୁବୁଦ୍ଧସ୍ୟ ଯୋଽହଂ ମଗ୍ନ ଇମଂ ପୁନଃ ।
ଅନୁବର୍ତିତବାନ୍ମୋହାଦନ୍ୟମନ୍ୟଂ ଜନାଜ୍ଜନମ୍ ॥ ୨୪୪.୨୬ ॥
ଅୟମନୁଭବେଦ୍ବନ୍ଧୁରନେନ ସହ ମେ ଭୟମ୍ ।
ସାମ୍ୟମେକତ୍ୱାତଂ ଯାତୋ ଯାଦୃଶସ୍ତାଦୃଶସ୍ତ୍ୱହମ୍ ॥ ୨୪୪.୨୭ ॥
ତୁଲ୍ୟତାମିହ ପଶ୍ୟାମି ସଦୃଶୋଽହମନେନ ବୈ ।
ଅୟଂ ହି ବିମଲୋ ବ୍ୟକ୍ତମହମୀଦୃଶକସ୍ତଦା ॥ ୨୪୪.୨୮ ॥
ଯୋଽହମଜ୍ଞାନସଂମୋହାଦଜ୍ଞୟା ସମ୍ପ୍ରବୃତ୍ତବାନ୍ ।
ସଂସର୍ଗାଦତିସଂସର୍ଗାତ୍ସ୍ଥିତଃ କାଲମିମଂ ତ୍ୱହମ୍ ॥ ୨୪୪.୨୯ ॥
ସୋଽହମେବଂ ବଶୀଭୂତଃ କାଲମେତଂ ନ ବୁଦ୍ଧବାନ୍ ।
ଉତ୍ତମାଧମମଧ୍ୟାନାଂ ତାମହଂ କଥମାବସେ ॥ ୨୪୪.୩୦ ॥
ସମାନମାୟଯା ଚେହ ସହବାସମହଂ କଥମ୍ ।
ଗଚ୍ଛାମ୍ୟବୁଦ୍ଧଭାବତ୍ୱାଦିହେଦୀନୀଂ ସ୍ଥିରୋ ବ ॥ ୨୪୪.୩୧ ॥
ସହବାସଂ ନ ଯାସ୍ୟାମି କାଲମେତଂ ବିବଞ୍ଚନାତ୍ ।
ବଞ୍ଚିତୋ ହ୍ୟନୟା ଯଦ୍ଧି ନିର୍ୱିକାରୋ ବିକାରୟା ॥ ୨୪୪.୩୨ ॥
ନ ତତ୍ତଦପରାଦ୍ଦଂ ସ୍ୟାଦପରାଧୋ ହ୍ୟଯଂ ମମ ।
ଯୋଽହମତ୍ରଭବଂ ସକ୍ତଃ ପରାଙ୍ମୁଖମୁପସ୍ଥିତଃ ॥ ୨୪୪.୩୩ ॥
ତତୋଽସ୍ମିନ୍ବହୁରୂପୋଽଥ ସ୍ଥିତୋ ମୂର୍ତିରମୂର୍ତିମାନ୍ ।
ଅମୂର୍ତିଶ୍ଚାପ୍ୟମୂର୍ତାତ୍ମା ମମତ୍ୱେନ ପ୍ରଧର୍ଷିତଃ ॥ ୨୪୪.୩୪ ॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଚ ତୟା ତେନ ତାସୁ ତାସ୍ୱିହ ଯୋନିଷୁ ।
ନିର୍ମମସ୍ୟ ମମତ୍ୱେନ ବିକୃତଂ ତାସୁ ତାସୁ ଚ ॥ ୨୪୪.୩୫ ॥
ଯୋନିଷୁ ବର୍ତମାନେନ ନଷ୍ଟସଂଜ୍ଞେନ ଚେତସା ।
ସମତା ନ ମୟା କାଚିଦହଂକାରେ କୃତା ମୟା ॥ ୨୪୪.୩୬ ॥
ଆତ୍ମାନଂ ବହୁଧା କୃତ୍ୱା ସୋଽୟଂ ଭୂୟୋ ଯୁନକ୍ତି ମାମ୍ ।
ଇଦାନୀମବବୁଦ୍ଧୋଽସ୍ମି ନିର୍ମମୋ ନିରହଂକୃତଃ ॥ ୨୪୪.୩୭ ॥
ମମତ୍ୱଂ ମନସା ନିତ୍ୟମହଂକାରକୃତାତ୍ମକମ୍ ।
ଅପଲଗ୍ନାମିମାଂ ହିତ୍ୱା ସଂଶ୍ରୟିଷ୍ୟେ ନିରାମୟମ୍ ॥ ୨୪୪.୩୮ ॥
ଅନେନ ସାମ୍ୟଂ ଯାସ୍ୟାମି ନାନୟାଽହମଚେତସା ।
କ୍ଷେମଂ ମମ ସହାନେନ ନୈବୈକମନୟା ସହ ॥ ୨୪୪.୩୯ ॥
ଏବଂ ପରମସଂବୋଧାତ୍ପଞ୍ଚବିଂଶୋଽନୁବୁଦ୍ଧବାନ୍ ।
ଅକ୍ଷରତ୍ୱଂ ନିଗଚ୍ଛତି ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କ୍ଷରମନାମୟମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୦ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ବ୍ୟକ୍ତଧର୍ମାଣଂ ସଗୁଣଂ ନିର୍ଗୁଣଂ ତଥା ।
ନିର୍ଗୁଣଂ ପ୍ରଥମଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ତାଦୃଗ୍ଭବତି ମୈଥିଲ ॥ ୨୪୪.୪୧ ॥
ଅକ୍ଷରକ୍ଷରୟୋରେତଦୁକ୍ତଂ ତବ ନିଦର୍ଶନମ୍ ।
ମୟେହ ଜ୍ଞାନସମ୍ପନ୍ନଂ ଯଥା ଶ୍ରୁତିନିଦ୍ରଶନାତ୍ ॥ ୨୪୪.୪୨ ॥
ନିଃସଂଦିଗ୍ଧଂ ଚ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ଚ ବିଶୁଦ୍ଧଂ ବିମଲଂ ତଥା ।
ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ତୁ ତେ ଭୂୟସ୍ତନ୍ନିବୋଧ ଯଥାଶ୍ରୁତମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୩ ॥
ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୋ ମୟା ପ୍ରୋକ୍ତଃ ଶାସ୍ତ୍ରଦ୍ୱୟନିଦର୍ଶନାତ୍ ।
ଯଦେବ ସାଂକ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତଂ ଯୋଗଦର୍ଶନମେବ ତତ୍ ॥ ୨୪୪.୪୪ ॥
ପ୍ରବୋଧନପରଂ ଜ୍ଞାନଂ ସାଂଖ୍ୟାନାମବନୀପତେ ।
ବିସ୍ପଷ୍ଟଂ ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ତତ୍ର ଶିଷ୍ୟାଣାଂ ହିତକାମ୍ୟଯା ॥ ୨୪୪.୪୫ ॥
ବୃହଚ୍ଚୈବମିଦଂ ଶାସ୍ତ୍ରମିତ୍ୟାହୁର୍ୱିଦୁଷୋ ଜନାଃ ।
ଅସ୍ମିଂଶ୍ଚ ଶାସ୍ତ୍ରେ ଯୋଗାନାଂ ପୁନର୍ଭବପୁରଃସରମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୬ ॥
ପଞ୍ଚବିଂଶାତ୍ପରଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ପଠ୍ୟତେ ଚ ନରାଧିପ ।
ସାଂଖ୍ୟାନାଂ ତୁ ପରଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ଯଥାବଦନୁବର୍ଣିତମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୭ ॥
ବୁଦ୍ଧମପ୍ରତିବୁଦ୍ଧଂ ଚ ବୁଧ୍ୟମାନଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ବୁଧ୍ୟମାନଂ ଚ ବୁଦ୍ଧତ୍ୱଂ ପ୍ରାହୁର୍ୟୋଗନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୮ ॥
ବୁଦ୍ଧମପ୍ରତିବୁଦ୍ଧଂ ଚ ବୁଧ୍ୟମାନଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ବୁଧ୍ୟମାନଂ ଚ ବୁଦ୍ଧତ୍ୱଂ ପ୍ରାହୁର୍ୟୋଗନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୨୪୪.୪୯ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦେ
ଚତୁଶ୍ଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୪୪ ॥
ଅଧ୍ୟାୟଃ ୨୪୫ (୧୩୭)
ଅଜସ୍ୟାପି ବିକ୍ରିୟଯା ନାନାଭବନମ୍
ବସିଷ୍ଠ ଉବାଚ
ଅପ୍ରବୁଦ୍ଧମଥାବ୍ୟକ୍ତମିମଂ ଗୁଣନିଧିଂ ସଦା ।
ଗୁଣାନାଂ ଧାର୍ୟତାଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ସୃଜତ୍ୟାକ୍ଷିପତେ ତଥା ॥ ୨୪୫.୧ ॥
ଅଜୋ ହି କ୍ରୀଡୟା ଭୂପ ବିକ୍ରିୟାଂ ପ୍ରାପ୍ତ ଇତ୍ୟୁତ ।
ଆତ୍ମାନଂ ବହୁଧା କୃତ୍ୱା ନାନେନ ପ୍ରତିଚକ୍ଷତେ ॥ ୨୪୫.୨ ॥
ଏତଦେବଂ ବିକୁର୍ୱାଣୋ ବୁଧ୍ୟମାନୋ ନ ବୁଧ୍ୟତେ ।
ଗୁଣାନାଚରତେ ହ୍ୟେଷ ସୃଜତ୍ୟାକ୍ଷିପତେ ତଥା ॥ ୨୪୫.୩ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତବୋଧନାଚ୍ଚୈବ ବୁଧ୍ୟମାନଂ ବଦନ୍ତ୍ୟପି ।
ନ ତ୍ୱେବଂ ବୁଧ୍ୟତେଽବ୍ୟକ୍ତଂ ସଗୁଣଂ ତାତ ନିର୍ଗୁଣମ୍ ॥ ୨୪୫.୪ ॥
କଦାଚିତ୍ତ୍ୱେବ ଖଲ୍ୱେତତ୍ତଦାହୁଃ ପ୍ରତିବୁଦ୍ଧକମ୍ ।
ବୁଧ୍ୟତେ ଯଦି ଚାବ୍ୟକ୍ତମେତଦ୍ୱୈ ପଞ୍ଚବିଂଶକମ୍ ॥ ୨୪୫.୫ ॥
ବୁଧ୍ୟମାନୋ ଭବତ୍ୟେଷ ମମାତ୍ମକ ଇତି କ୍ଷୁତଃ ।
ଅନ୍ୟୋନ୍ୟପ୍ରତିବୁଦ୍ଧେନ ବଦନ୍ତ୍ୟବ୍ୟକ୍ତମଚ୍ୟୁତମ୍ ॥ ୨୪୫.୬ ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତବୋଧନାଚ୍ଚୈବ ବୁଧ୍ୟମାନଂ ବଦନ୍ତ୍ୟୁତ ।
ପଞ୍ଚବିଂଶଂ ମହାତ୍ମନାଂ ନ ଚାସାବପି ବୁଧ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୭ ॥
ଷଡ୍ୱିଂଶଂ ବିମଲଂ ବୁଦ୍ଧମପ୍ରମେୟଂ ମହାଦ୍ୟୁତେ ।
ସତତଂ ପଞ୍ଚବିଂଶଂ ତୁ ଚତୁର୍ୱିଂଶଂ ବିବୁଧ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୮ ॥
ଦୃଶ୍ୟାଦୃଶ୍ୟେ ହ୍ୟନୁଗତତତ୍ସ୍ୱଭାବେ ମହାଦ୍ୟୁତେ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଚୈବ ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ବୁଧ୍ୟତେ ତାତ କେବଲମ୍ ॥ ୨୪୫.୯ ॥
ପଞ୍ଚବିଂଶଂ ଚତୁର୍ୱିଂଶମାତ୍ମାନମନୁପଶ୍ୟତି ।
ବୁଧ୍ୟମାନୋ ଯଦାଽଽତ୍ମାନମନ୍ୟାଽହମିତି ମନ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୧୦ ॥
ତଦା ପ୍ରକୃତିମାନେଷ ଭବତ୍ୟବ୍ୟକ୍ତଲୋଚନଃ ।
ବୁଧ୍ୟତେ ଚ ପରାଂ ବୁଦ୍ଧିଂ ବିଶୁଦ୍ଧାମମଲାଂ ଯଥା(ଦା) ॥ ୨୪୫.୧୧ ॥
ଷଡ୍ୱିଂଶଂ ରାଜଶାର୍ଦୂଲ ତଦା ବୁଦ୍ଧଃ କୃତୋ ବ୍ରଜେତ୍ ।
ତତସ୍ତ୍ୟଜତି ସୋଽବ୍ୟକ୍ତସର୍ଗପ୍ରଲୟଧର୍ମିଣମ୍ ॥ ୨୪୫.୧୨ ॥
ନିର୍ଗୁଣାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ବେଦ ଗୁଣୟୁକ୍ତାମଚେତନାମ୍ ।
ତତଃ କେବଲଧର୍ମାଽସୌ ଭବତ୍ୟବ୍ୟକ୍ତଦର୍ଶନାତ୍ ॥ ୨୪୫.୧୩ ॥
କେବଲେନ ସମାଗମ୍ୟ ବିମୁକ୍ତାତ୍ମାନମାପ୍ନୁୟାତ୍ ।
ଏତତ୍ତୁ ତତ୍ତ୍ୱମିତ୍ୟାହୁର୍ନିସ୍ତତ୍ତ୍ୱମଜରାମରମ୍ ॥ ୨୪୫.୧୪ ॥
ତତ୍ତ୍ୱସଂଶ୍ରବଣାଦେବ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ଜାୟତେ ନୃପ ।
ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ୱାନି ପ୍ରବଦନ୍ତି ମନୀଷିଣଃ ॥ ୨୪୫.୧୫ ॥
ନ ଚୈବ ତତ୍ତ୍ୱବାଂସ୍ତାତ ସଂସାରେଷୁ ନିମଜ୍ଜତି ।
ଏଷାମୁପୈତି ତତ୍ତ୍ୱଂ ହି କ୍ଷିପ୍ରଂ ବୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୨୪୫.୧୬ ॥
ଷଡ୍ୱିଂଶୋଽୟମିତି ପ୍ରାଜ୍ଞୋ ଗୃହ୍ୟମାଣୋଽଜରାମରଃ ।
କେବଲେନ ବଲେନୈବ ସମତାଂ ଯାତ୍ୟସଂଶୟମ୍ ॥ ୨୪୫.୧୭ ॥
ଷଡ୍ୱିଂଶେନ ପ୍ରବୁଦ୍ଧେନ ବୁଧ୍ୟମାନୋଽପ୍ୟବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।
ଏତନ୍ନାନାତ୍ୱମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ସାଂଖ୍ୟଶ୍ରୁତିନିଦର୍ଶନାତ୍ ॥ ୨୪୫.୧୮ ॥
ଚେତନେନ ସମେତସ୍ୟ ପଞ୍ଚବିଂଶତିକସ୍ୟ ହ ।
ଏକତ୍ୱଂ ବୈ ଭବେତ୍ତସ୍ୟ ଯଦା ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଽନୁବୁଧ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୧୯ ॥
ବୁଧ୍ୟମାନେନ ବୁଦ୍ଧେନ ସମତାଂ ଯାତି ମୈତିଲ ।
ସଙ୍ଗଧର୍ମା ଭବତ୍ୟେଷ ନିଃସଙ୍ଗାତ୍ମା ନରାଧିପ ॥ ୨୪୫.୨୦ ॥
ନିଃସଙ୍ଗାତ୍ମାନମାସାଦ୍ୟ ଷଡ୍ୱିଂଶଂ କର୍ମଜ ବିଦୁଃ ।
ବିଭୁସ୍ତ୍ୟଜତି ଚାବ୍ୟକ୍ତଂ ଯଦା ତ୍ୱେତଦ୍ୱିବୁଧ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୨୧ ॥
ଚତୁର୍ୱିଂଶମଗାଧଂ ଚ ଷଡ୍ୱିଂଶସ୍ୟ ପ୍ରବୋଧନାତ୍ ।
ଏଷ ହ୍ୟପ୍ରତିବୁଦ୍ଧଶ୍ଚ ବୁଧ୍ୟମାନସ୍ତୁ ତେଽନଘ ॥ ୨୪୫.୨୨ ॥
ଉକ୍ତୋ ବୁଦ୍ଧଶ୍ଚ ତତ୍ତ୍ୱେନ ଯଥାଶ୍ରୁତିନିଦର୍ଶନାତ୍ ।
ମଶକୋଦୁମ୍ବରେ ଯଦ୍ୱଦନ୍ୟତ୍ୱଂ ତଦ୍ୱଦେତୟୋଃ(କତା) ॥ ୨୪୫.୨୩ ॥
ମତ୍ସ୍ୟୋଦକଂ ଯଥା ତଦ୍ୱଦନ୍ୟତ୍ପମୁପଲଭ୍ୟତେ ।
ଏବମେବ ଚ ଗନ୍ତବ୍ୟଂ ନାନାତ୍ୱୈକତ୍ୱମେତୟୋଃ ॥ ୨୪୫.୨୪ ॥
ଏତାବନ୍ମୋକ୍ଷ ଇତ୍ୟୁକ୍ତୋ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନସଂଜ୍ଞିତଃ ।
ପଞ୍ଚବିଂଶତିକସ୍ୟାଽଽଶୁ ଯୋଽୟଂ ଦେହେ ପ୍ରବର୍ତତେ ॥ ୨୪୫.୨୫ ॥
ଏଷ ମୋକ୍ଷୟିତବ୍ୟେତି ପ୍ରାହୁରବ୍ୟକ୍ତଗୋଚରାତ୍ ।
ସୋଽୟମେବଂ ବିମୁଚ୍ୟେତ ନାନ୍ୟଥେତି ବିନିଶ୍ଚୟଃ ॥ ୨୪୫.୨୬ ॥
ପରଶ୍ଚ ପରଧର୍ମା ଚ ଭବତ୍ୟେବ ସମେତ୍ୟ ବୈ ।
ବିଶୁଦ୍ଧଧର୍ମାଶୁଦ୍ଧେନ ନାଶୁଦ୍ଧେନ ଚ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୫.୨୭ ॥
ବିମୁକ୍ତଧର୍ମା ବୁଦ୍ଧେନ ସମେତ୍ୟ ପୁରୁଷର୍ଷଭ ।
ବିୟୋଗଧର୍ମିଣା ଚୈବ ବିମୁକ୍ତାତ୍ମା ଭବତ୍ୟଥ ॥ ୨୪୫.୨୮ ॥
ବିମୋକ୍ଷିଣା ବିମୋକ୍ଷଶ୍ଚ ସମେତ୍ୟେହ ତଥା ଭବେତ୍ ।
ଶୁଚିକର୍ମା ଶୁଚିଶ୍ଚୈବ ଭବତ୍ୟମିତବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୨୪୫.୨୯ ॥
ବିମଲାତ୍ମା ଚ ଭବତି ସମେତ୍ୟ ବିମଲାତ୍ମନା ।
କେବଲାତ୍ମା ତଥା ଚୈବ କେବଲେନ ସମେତ୍ୟ ବୈ ॥
ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରଶ୍ଚ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରେଣ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତ୍ୱମବାପ୍ୟତେ ॥ ୨୪୫.୩୦ ॥
ଏତାବଦେତତ୍କଥିତଂ ମୟା ତେ ତଥ୍ୟଂ ମହାରାଜ ଯଥାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱମ୍ ।
ଅମତ୍ସରସ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରତିଗୃହ୍ୟ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା, ସନାତନଂ ବ୍ରହ୍ମ ବିଶୁଦ୍ଧମାଦ୍ୟମ୍ ॥ ୨୪୫.୩୧ ॥
ତଦ୍ୱେଦନିଷ୍ଠସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ରାଜନ୍, ପ୍ରଦେୟମେତତ୍ପରମଂ ତ୍ୱୟା ଭବେତ୍ ।
ବିଧିତ୍ସାମାନାୟ ନିବୋଧକାରକଂ, ପ୍ରବୋଧହେତୋଃ ପ୍ରଣତସ୍ୟ ଶାସନମ୍ ॥ ୨୪୫.୩୨ ॥
ନ ଦେୟମେତଚ୍ଚ ଯଥାଽନୃତାତ୍ମନେ, ଶଠାୟ କ୍ଲୀବାୟ ନ ଜିହ୍ମବୁଦ୍ଧୟେ ।
ନ ପଣ୍ଡିତଜ୍ଞାନପରୋପତାପିନେ, ଦେୟଂ ତଥା ଶିଷ୍ୟବିବୋଧନାୟ ॥ ୨୪୫.୩୩ ॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାନ୍ୱିତାୟାଥ ଗୁଣାନ୍ୱିତାୟ, ପରାପବାଦାଦ୍ୱିରତାୟ ନିତ୍ୟମ୍ ।
ବିଶୁଦ୍ଧୟୋଗାୟ ବୁଧାୟ ଚୈବ, କୃପାବତେଽଥ କ୍ଷମିଣେ ହିତାୟ ॥ ୨୪୫.୩୪ ॥
ବିବିକ୍ତଶୀଲାୟ ବିଧିପ୍ରିୟଯାୟ, ବିବାଦହୀନାୟ ବହୁଶ୍ରୁତାୟ ।
ବିନୀତବେଶାୟ ନହୈତୁକାତ୍ମନେ, ସଦୈବ ଗୃହ୍ୟଂ ତ୍ୱିଦମେବ ଦେୟମ୍ ॥ ୨୪୫.୩୫ ॥
ଏତୈର୍ଗୁଣୈର୍ହୀନତମେ ନ ଦେୟମେତତ୍ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବିଶୁଦ୍ଧମାହୁଃ ।
ନ ଶ୍ରେୟସେ ଯୋକ୍ଷ୍ୟତି ତାଦୃଶେ କୃତଂ, ଧର୍ମପ୍ରବକ୍ତାରମପାତ୍ରଦାନାତ୍ ॥ ୨୪୫.୩୬ ॥
ପୃଥ୍ୱୀମିମାଂ ବା ଯଦି ରତ୍ନପୂର୍ଣାଂ,ଦଦ୍ୟାଦଦେୟଂ ତ୍ୱିଦମବ୍ରତାୟ ।
ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟାୟ ପ୍ରୟତାୟ ଦେୟଂ, ଦେୟଂ ପରଂ ତତ୍ତ୍ୱବିଦେ ନରେନ୍ଦ୍ର ॥ ୨୪୫.୩୭ ॥
କରାଲ ମା ତେ ଭୟମସ୍ତି କିଂଚିଦେତଚ୍ଚ୍ରୁତଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ତ୍ୱୟାଽଦ୍ୟ ।
ଯଥାବଦୁକ୍ତଂ ପରମଂ ବପିତ୍ରଂ, ବିଶୋକମତ୍ୟନ୍ତମନାଦିମଧ୍ୟମ୍ ॥ ୨୪୫.୩୮ ॥
ଅଗାଧମେତଦଜରାମରଂ ଚ, ନିରାମୟଂ ବୀତଭୟଂ ଶିବଂ ଚ ।
ସମୀକ୍ଷ୍ୟ ମୋହଂ ପରବାଦସଂଜ୍ଞମେତସ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥମିମଂ ବିଦିତ୍ୱା ॥ ୨୪୫.୩୯ ॥
ଅବାପ୍ତମେତଦ୍ଧି ପୁରା ସନାତନାଦ୍ଧିରଣ୍ୟଗର୍ଭାଦ୍ଧି ତତୋ ନରାଧିପ ।
ପ୍ରସାଦ୍ୟ ଯତ୍ନେନ ତମୁଗ୍ରତେଜସଂ, ସନାତନଂ ବ୍ରହ୍ମ ଯଥା ତ୍ୱୟୈତତ୍ ॥ ୨୪୫.୪୦ ॥
ପୃଷ୍ଟସ୍ତ୍ୱୟା ଚାଽସ୍ମି ଯଥା ନରେନ୍ଦ୍ର, ତଥା ମୟେଦଂ ତ୍ୱୟି ନୋକ୍ତମନ୍ୟତ୍ ।
ଯଥାଽବାପ୍ନଂ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ମେ ନରେନ୍ଦ୍ର, ମହାଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷବିଦାଂ ପରାୟଣମ୍ ॥ ୨୪୫.୪୧ ॥
ଏତଦୁକ୍ତଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ଯସ୍ମାନ୍ନାଽବର୍ତତେ ପୁନଃ ।
ପଞ୍ଚବିଶଂ ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠା ବସିଷ୍ଠେନ ଯଥା ପୁରା ॥ ୨୪୫.୪୨ ॥
ପୁନରାବୃତ୍ତିମାପ୍ନୋତି ପରମଂ ଜ୍ଞାନମବ୍ୟଯମ୍ ।
ନାତି ବୁଧ୍ୟତି ତତ୍ତ୍ୱେନ ବୁଧ୍ୟମାନୋଽଜରାମରମ୍ ॥ ୨୪୫.୪୩ ॥
ଏତନ୍ନିଃଶ୍ରେୟସକରଂ ଜ୍ଞାନଂ ପରମଂ ମୟା ।
କଥିତଂ ତତ୍ତ୍ୱତୋ ବିପ୍ରାଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଦେବର୍ଷିତୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୫.୪୪ ॥
ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭାଦୃଷିଣା ବସିଷ୍ଠେନ ସମାହୃତମ୍ ।
ବସିଷ୍ଠାଦୃଷିସାର୍ଦୂଲୋ ନାରଦୋଽବାପ୍ତବାନିଦମ୍ ॥ ୨୪୫.୪୫ ॥
ନାରଦାଦ୍ୱିଦିତଂ ମହ୍ୟମେତଦୁକ୍ତଂ ସନାତନମ୍ ।
ମା ଶୁଚଧ୍ୱଂ ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠାଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱୈତତ୍ପରମଂ ପଦମ୍ ॥ ୨୪୫.୪୬ ॥
ଯେନ କ୍ଷରାକ୍ଷରେ ଭିନ୍ନେ ନ ଭୟଂ ତସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ।
ବିଦ୍ୟତେ ତୁ ଭୟଂ ଯସ୍ୟ ଯୋ ନୈନଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୨୪୫.୪୭ ॥
ଅବିଜ୍ଞାନାଚ୍ଚ ମୂଢାତ୍ମା ପୁନଃ ପୁନରୁପଦ୍ରବାନ୍ ।
ପ୍ରେତ୍ୟ ଜାତିସହସ୍ରାଣି ମରଣାନ୍ତାନ୍ୟୁପାଶ୍ନୁତେ ॥ ୨୪୫.୪୮ ॥
ଦେବଲୋକଂ ତଥା ତିର୍ୟଙ୍ମାନୁଷ୍ୟମପି ଚାଶ୍ନୁତେ ।
ଯଦି ବା ମୁଚ୍ୟତେ ବାଽପି ତସ୍ମାଦଜ୍ଞାନସାଗରାତ୍ ॥ ୨୪୫.୪୯ ॥
ଅଜ୍ଞାନସାଗରେ ଘୋରେ ହ୍ୟବ୍ୟକ୍ତାଗାଧ ଉଚ୍ୟତେ ।
ଅହନ୍ୟହନି ମଜ୍ଜନ୍ତି ଯତ୍ର ଭୂତାନି ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୫.୫୦ ॥
ତସ୍ମାଦଗାଧାଦବ୍ୟକ୍ତାଦୁପକ୍ଷୀଣାତ୍ସନାତନାତ୍ ।
ତସ୍ମାଦ୍ୟୁୟଂ ବିରଜସକା ବିତମସ୍କାଶ୍ଚ ଭୋ ଦ୍ୱିଜାଃ ॥ ୨୪୫.୫୧ ॥
ଏବଂ ମୟା ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠାଃ ସାରାତ୍ସାରତରଂ ପରମ୍ ।
କଥିତଂ ପରମଂ ମୋକ୍ଷଂ ଯଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନ ନିବର୍ତତେ ॥ ୨୪୫.୫୨ ॥
ନ ନାସ୍ତିକାୟ ଦାତବ୍ୟ ନାଭକ୍ତାୟ କଦାଚନ ।
ନ ଦୁଷ୍ଟମତୟେ ବିପ୍ରା ନ ଶ୍ରଦ୍ଧାବିମୁଖାୟ ଚ ॥ ୨୪୫.୫୩ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀମହାପୁରାଣେ ଆଦିବ୍ରାହ୍ମେ ବସିଷ୍ଠକରାଲଜନକସଂବାଦସମାପ୍ତିନିରୂପଣଂ ନାମ
ପଞ୍ଚତ୍ୱାରିଂଶଦଧିକଦ୍ୱିଶତତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ୨୪୫ ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Vyasagita from Brahma Purana in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil