॥ Yajnvalkya Gita From Mahabharat Shanti Parva Ch 310-318 Gujarati Lyrics ॥
॥ યાજ્ઞવલ્ક્યગીતા મહાભારતે શાન્તિપર્વે અધ્યાય ૩૧૦-૩૧૮ ॥
૩૧૦/૨૯૮
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ
ધર્માધર્મવિમુક્તં યદ્વિમુક્તં સર્વસંશ્રયાત્ ।
જન્મમૃત્યુવિમુક્તં ચ વિમુક્તં પુણ્યપાપયોઃ ॥ ૧ ॥
યચ્છિવં નિત્યમભયં નિત્યં ચાક્ષરમવ્યયમ્ ।
શુચિ નિત્યમનાયાસં તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ ॥ ૨ ॥
ભીષ્મ ઉવાચ
અત્ર તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
યાજ્ઞવલ્ક્યસ્ય સંવાદં જનકસ્ય ચ ભારત ॥ ૩ ॥
યાજ્ઞવલ્ક્યમૃષિશ્રેષ્ઠં દૈવરાતિર્મયા યશઃ ।
પપ્રચ્છ જનકો રાજા પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાં વરઃ ॥ ૪ ॥
કતીન્દ્રિયાણિ વિપ્રર્ષે કતિ પ્રકૃતયઃ સ્મૃતાઃ ।
કિમવ્યક્તં પરં બ્રહ્મ તસ્માચ્ચ પરતસ્તુ કિમ્ ॥ ૫ ॥
પ્રભવં ચાપ્યયં ચૈવ કાલસઙ્ખ્યાં તથૈવ ચ ।
વક્તુમર્હસિ વિપ્રેન્દ્ર ત્વદનુગ્રહ કાઙ્ક્ષિણઃ ॥ ૬ ॥
અજ્ઞાનાત્પરિપૃચ્છામિ ત્વં હિ જ્ઞાનમયો નિધિઃ ।
તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ સર્વમેતદસંશયમ્ ॥ ૭ ॥
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
શ્રૂયતામવની પાલ યદેતદનુપૃચ્છસિ ।
યોગાનાં પરમં જ્ઞાનં સાઙ્ખ્યાનાં ચ વિશેષતઃ ॥ ૮ ॥
ન તવાવિદિતં કિં ચિન્માં તુ જિજ્ઞાસતે ભવાન્ ।
પૃષ્ટેન ચાપિ વક્તવ્યમેષ ધર્મઃ સનાતનઃ ॥ ૯ ॥
અસ્તૌ પ્રકૃતયઃ પ્રોક્તા વિકારાશ્ચાપિ સોદશ ।
અથ સપ્ત તુ વ્યક્તાનિ પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ ॥ ૧૦ ॥
અવ્યક્તં ચ મહાંશ્ચૈવ તથાહઙ્કાર એવ ચ ।
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્ ॥ ૧૧ ॥
એતાઃ પ્રકૃતયસ્ત્વસ્તૌ વિકારાનપિ મે શૃણુ ।
શ્રોત્રં ત્વક્ચૈવ ચક્ષુશ્ચ જિહ્વા ઘ્રાણં ચ પઞ્ચમમ્ ॥ ૧૨ ॥
શબ્દસ્પર્શૌ ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ ।
વાક્ચ હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ પાયુર્મેધ્રં તથૈવ ચ ॥ ૧૩ ॥
એતે વિશેષા રાજેન્દ્ર મહાભૂતેષુ પઞ્ચસુ ।
બુદ્ધીન્દ્રિયાણ્યથૈતાનિ સવિશેષાણિ મૈથિલ ॥ ૧૪ ॥
મનઃ સોદશકં પ્રાહુરધ્યાત્મગતિચિન્તકાઃ ।
ત્વં ચૈવાન્યે ચ વિદ્વાંસસ્તત્ત્વબુદ્ધિવિશારદાઃ ॥ ૧૫ ॥
અવ્યક્તાચ્ચ મહાનાત્મા સમુત્પદ્યતિ પાર્તિવ ।
પ્રથમં સર્ગમિત્યેતદાહુઃ પ્રાધાનિકં બુધાઃ ॥ ૧૬ ॥
મહતશ્ચાપ્યહઙ્કાર ઉત્પદ્યતિ નરાધિપ ।
દ્વિતીયં સર્ગમિત્યાહુરેતદ્બુદ્ધ્યાત્મકં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭ ॥
અહઙ્કારાચ્ચ સમ્ભૂતં મનો ભૂતગુણાત્મકમ્ ।
તૃતીયઃ સર્ગ ઇત્યેષ આહઙ્કારિક ઉચ્યતે ॥ ૧૮ ॥
મનસસ્તુ સમુદ્ભૂતા મહાભૂતા નરાધિપ ।
ચતુર્થં સર્ગમિત્યેતન્માનસં પરિચક્ષતે ॥ ૧૯ ॥
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ ।
પઞ્ચમં સર્ગમિત્યાહુર્ભૌતિકં ભૂતચિન્તકાઃ ॥ ૨૦ ॥
શ્રોત્રં ત્વક્ચૈવ ચક્ષુશ્ચ જિહ્વા ઘ્રાણં ચ પઞ્ચમમ્ ।
સર્ગં તુ સસ્થમિત્યાહુર્બહુ ચિન્તાત્મકં સ્મૃતમ્ ॥ ૨૧ ॥
અધઃ શ્રોત્રેન્દ્રિય ગ્રામ ઉત્પદ્યતિ નરાધિપ ।
સપ્તમં સર્ગમિત્યાહુરેતદૈન્દ્રિયકં સ્મૃતમ્ ॥ ૨૨ ॥
ઊર્ધ્વસ્રોતસ્તથા તિર્યગુત્પદ્યતિ નરાધિપ ।
અસ્તમં સર્ગમિત્યાહુરેતદાર્જવકં બુધાઃ ॥ ૨૩ ॥
તિર્યક્સ્રોતસ્ત્વધઃ સ્રોત ઉત્પદ્યતિ નરાધિપ ।
નવમં સર્ગમિત્યાહુરેતદાર્જવકં બુધાઃ ॥ ૨૪ ॥
એતાનિ નવ સર્ગાણિ તત્ત્વાનિ ચ નરાધિપ ।
ચતુર્વિંશતિરુક્તાનિ યથા શ્રુતિનિદર્શનાત્ ॥ ૨૫ ॥
અત ઊર્ધ્વં મહારાજ ગુણસ્યૈતસ્ય તત્ત્વતઃ ।
મહાત્મભિરનુપ્રોક્તાં કાલસઙ્ખ્યાં નિબોધ મે ॥ ૨૬ ॥
૩૧૧/૨૯૯
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
અવ્યક્તસ્ય નરશ્રેષ્ઠ કાલસઙ્ખ્યાં નિબોધ મે ।
પઞ્ચ કલ્પસહસ્રાણિ દ્વિગુણાન્યહરુચ્યતે ॥ ૧ ॥
રાત્રિરેતાવતી ચાસ્ય પ્રતિબુદ્ધો નરાધિપ ।
સૃજત્યોષધિમેવાગ્રે જીવનં સર્વદેહિનામ્ ॥ ૨ ॥
તતો બ્રહ્માણમસૃજદ્ધૈરણ્યાન્દ સમુદ્ભવમ્ ।
સા મૂર્તિઃ સર્વભૂતાનામિત્યેવમનુશુશ્રુમ ॥ ૩ ॥
સંવત્સરમુષિત્વાન્દે નિષ્ક્રમ્ય ચ મહામુનિઃ ।
સન્દધેઽર્ધં મહીં કૃત્સ્નાં દિવમર્ધં પ્રજાપતિઃ ॥ ૪ ॥
દ્યાવાપૃથિવ્યોરિત્યેષ રાજન્વેદેષુ પથ્યતે ।
તયોઃ શકલયોર્મધ્યમાકાશમકરોત્પ્રભુઃ ॥ ૫ ॥
એતસ્યાપિ ચ સઙ્ખ્યાનં વેદવેદાઙ્ગપારગૈઃ ।
દશ કલ્પસહસ્રાણિ પાદોનાન્યહરુચ્યતે ।
રાત્રિમેતાવતીં ચાસ્ય પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ ॥ ૬ ॥
સૃજત્યહઙ્કારમૃષિર્ભૂતં દિવ્યાત્મકં તથા ।
ચતુરશ્ચાપરાન્પુત્રાન્દેહાત્પૂર્વં મહાનૃષિઃ ।
તે વૈ પિતૃભ્યઃ પિતરઃ શ્રૂયન્તે રાજસત્તમ ॥ ૭ ॥
દેવાઃ પિતૄણાં ચ સુતા દેવૈર્લોકાઃ સમાવૃતાઃ ।
ચરાચરા નરશ્રેષ્ઠ ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ ॥ ૮ ॥
પરમેષ્ઠી ત્વહઙ્કારોઽસૃજદ્ભૂતાનિ પઞ્ચધા ।
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્ ॥ ૯ ॥
એતસ્યાપિ નિશામાહુસ્તૃતીયમિહ કુર્વતઃ ।
પઞ્ચ કલ્પસહસ્રાણિ તાવદેવાહરુચ્યતે ॥ ૧૦ ॥
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધશ્ચ પઞ્ચમઃ ।
એતે વિશેષા રાજેન્દ્ર મહાભૂતેષુ પઞ્ચસુ ।
યૈરાવિષ્ટાનિ ભૂતાનિ અહન્યહનિ પાર્થિવ ॥ ૧૧ ॥
અન્યોન્યં સ્પૃહયન્ત્યેતે અન્યોન્યસ્ય હિતે રતાઃ ।
અન્યોન્યમભિમન્યન્તે અન્યોન્યસ્પર્ધિનસ્તથા ॥ ૧૨ ॥
તે વધ્યમાના અન્યોન્યં ગુણૈર્હારિભિરવ્યયાઃ ।
ઇહૈવ પરિવર્તન્તે તિર્યગ્યોનિપ્રવેશિનઃ ॥ ૧૩ ॥
ત્રીણિ કલ્પસહસ્રાણિ એતેષાં અહરુચ્યતે ।
રત્રિરેતાવતી ચૈવ મનસશ્ચ નરાધિપ ॥ ૧૪ ॥
મનશ્ચરતિ રાજેન્દ્ર ચરિતં સર્વમિન્દ્રિયૈઃ ।
ન ચેન્દ્રિયાણિ પશ્યન્તિ મન એવાત્ર પશ્યતિ ॥ ૧૫ ॥
ચક્ષુઃ પશ્યતિ રૂપાણિ મનસા તુ ન ચક્ષુષા ।
મનસિ વ્યાકુલે ચક્ષુઃ પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ ।
તથેન્દ્રિયાણિ સર્વાણિ પશ્યન્તીત્યભિચક્ષતે ॥ ૧૬ ॥
મનસ્યુપરતે રાજન્નિન્દ્રિયોપરમો ભવેત્ ।
ન ચેન્દ્રિયવ્યુપરમે મનસ્યુપરમો ભવેત્ ।
એવં મનઃ પ્રધાનાનિ ઇન્દ્રિયાણિ વિભાવયેત્ ॥ ૧૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં હિ સર્વેષામીશ્વરં મન ઉચ્યતે ।
એતદ્વિશન્તિ ભૂતાનિ સર્વાણીહ મહાયશઃ ॥ ૧૮ ॥
૩૧૨/૩૦૦
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
તત્ત્વાનાં સર્ગ સઙ્ખ્યા ચ કાલસઙ્ખ્યા તથૈવ ચ ।
મયા પ્રોક્તાનુપૂર્વ્યેણ સંહારમપિ મે શૃણુ ॥ ૧ ॥
યથા સંહરતે જન્તૂન્સસર્જ ચ પુનઃ પુનઃ ।
અનાદિનિધનો બ્રહ્મા નિત્યશ્ચાક્ષર એવ ચ ॥ ૨ ॥
અહઃ ક્ષયમથો બુદ્ધ્વા નિશિ સ્વપ્નમનાસ્તથા ।
ચોદયામાસ ભવગાનવ્યક્તોઽહં કૃતં નરમ્ ॥ ૩ ॥
તતઃ શતસહસ્રાંશુરવ્યક્તેનાભિચોદિતઃ ।
કૃત્વા દ્વાદશધાત્માનમાદિત્યો જ્વલદગ્નિવત્ ॥ ૪ ॥
ચતુર્વિધં પ્રજા જાલં નિર્દહત્યાશુ તેજસા ।
જરાય્વન્દ સ્વેદજાતમુદ્ભિજ્જં ચ નરાધિપ ॥ ૫ ॥
એતદુન્મેષ માત્રેણ વિનિષ્ટં સ્થાનુ જઙ્ગમમ્ ।
કૂર્મપૃષ્ઠસમા ભૂમિર્ભવત્યથ સમન્તતઃ ॥ ૬ ॥
જગદ્દગ્ધ્વામિત બલઃ કેવલં જગતીં તતઃ ।
અમ્ભસા બલિના ક્ષિપ્રમાપૂર્યત સમન્તતઃ ॥ ૭ ॥
તતઃ કાલાગ્નિમાસાદ્ય તદમ્ભો યાતિ સઙ્ક્ષયમ્ ।
વિનસ્તેઽમ્ભસિ રાજેન્દ્ર જાજ્વલીત્યનલો મહા ॥ ૮ ॥
તમપ્રમેયોઽતિબલં જ્વલમાનં વિભાવસુમ્ ।
ઊષ્માનં સર્વભૂતાનાં સપ્તાર્ચિષમથાઞ્જસા ॥ ૯ ॥
ભક્ષયામાસ બલવાન્વાયુરસ્તાત્મકો બલી ।
વિચરન્નમિતપ્રાણસ્તિર્યગૂર્ધ્વમધસ્તથા ॥ ૧૦ ॥
તમપ્રતિબલં ભીમમાકાશં ગ્રસતેઽઽત્મના ।
આકાશમપ્યતિનદન્મનો ગ્રસતિ ચારિકમ્ ॥ ૧૧ ॥
મનો ગ્રસતિ સર્વાત્મા સોઽહઙ્કારઃ પ્રજાપતિઃ ।
અહઙ્કારં મહાનાત્મા ભૂતભવ્ય ભવિષ્યવિત્ ॥ ૧૨ ॥
તમપ્યનુપમાત્માનં વિશ્વં શમ્ભઃ પ્રજાપતિઃ ।
અનિમા લઘિમા પ્રાપ્તિરીશાનો જ્યોતિરવ્યયઃ ॥ ૧૩ ॥
સર્વતઃ પાનિ પાદાન્તઃ સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખઃ ।
સર્વતઃ શ્રુતિમાઁલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥ ૧૪ ॥
હૃદયં સર્વભૂતાનાં પર્વણોઽઙ્ગુષ્ઠ માત્રકઃ ।
અનુગ્રસત્યનન્તં હિ મહાત્મા વિશ્વમીશ્વરઃ ॥ ૧૫ ॥
તતઃ સમભવત્સર્વમક્ષયાવ્યયમવ્રણમ્ ।
ભૂતભવ્ય મનુષ્યાણાં સ્રષ્ટારમનઘં તથા ॥ ૧૬ ॥
એષોઽપ્યયસ્તે રાજેન્દ્ર યથાવત્પરિભાસિતઃ ।
અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ અધિદૈવં ચ શ્રૂયતામ્ ॥ ૧૭ ॥
૩૧૩/૩૦૧
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
પાદાવધ્યાત્મમિત્યાહુર્બ્રાહ્મણાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ।
ગન્તવ્યમધિભૂતં ચ વિષ્ણુસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૧ ॥
પાયુરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાતત્ત્વાર્થ દર્શિનઃ ।
વિસર્ગમધિભૂતં ચ મિત્રસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૨ ॥
ઉપસ્થોઽધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાયોગનિદર્શનમ્ ।
અધિભૂતં તથાનન્દો દૈવતં ચ પ્રજાપતિઃ ॥ ૩ ॥
હસ્તાવધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથા સાઙ્ખ્યનિદર્શનમ્ ।
કર્તવ્યમધિભૂતં તુ ઇન્દ્રસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૪ ॥
વાગધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુર્યથા શ્રુતિનિદર્શનમ્ ।
વક્તવ્યમધિભૂતં તુ વહ્નિસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૫ ॥
ચક્ષુરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથા શ્રુતિનિદર્શનમ્ ।
રૂપમત્રાધિભૂતં તુ સૂર્યસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૬ ॥
શ્રોત્રમધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથા શ્રુતિનિદર્શનમ્ ।
શબ્દસ્તત્રાધિભૂતં તુ દિશસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૭ ॥
જિહ્વામધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાતત્ત્વનિદર્શનમ્ ।
રસ એવાધિભૂતં તુ આપસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૮ ॥
ઘ્રાણમધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથા શ્રુતિનિદર્શનમ્ ।
ગન્ધ એવાધિભૂતં તુ પૃથિવી ચાધિદૈવતમ્ ॥ ૯ ॥
ત્વગધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુસ્તત્ત્વબુદ્ધિવિશારદાઃ ।
સ્પર્શ એવાધિભૂતં તુ પવનશ્ચાધિદૈવતમ્ ॥ ૧૦ ॥
મનોઽધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુર્યથા શ્રુતિનિદર્શનમ્ ।
મન્તવ્યમધિભૂતં તુ ચન્દ્રમાશ્ચાધિદૈવતમ્ ॥ ૧૧ ॥
અહઙ્કારિકમધ્યાત્મમાહુસ્તત્ત્વનિદર્શનમ્ ।
અભિમાનોઽધિબૂતં તુ ભવસ્તત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૧૨ ॥
બુદ્ધિરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથા વેદ નિદર્શનમ્ ।
બોદ્ધવ્યમધિભૂતં તુ ક્ષેત્રજ્ઞોઽત્રાધિદૈવતમ્ ॥ ૧૩ ॥
એષા તે વ્યક્તતો રાજન્વિભૂતિરનુવર્ણિતા ।
આદૌ મધ્યે તથા ચાન્તે યથાતત્ત્વેન તત્ત્વવિત્ ॥ ૧૪ ॥
પ્રકૃતિર્ગુણાન્વિકુરુતે સ્વચ્છન્દેનાત્મ કામ્યયા ।
ક્રીદાર્થં તુ મહારાજ શતશોઽથ સહસ્રશઃ ॥ ૧૫ ॥
યથા દીપસહસ્રાણિ દીપાન્મર્થાય્પ્રકુર્વતે ।
પ્રકૃતિસ્તથા વિકુરુતે પુરુષસ્ય ગુણાન્બહૂન્ ॥ ૧૬ ॥
સત્ત્વમાનન્દ ઉદ્રેકઃ પ્રીતિઃ પ્રાકાશ્યમેવ ચ ।
સુખં શુદ્ધિત્વમારોગ્યં સન્તોષઃ શ્રદ્દધાનતા ॥ ૧૭ ॥
અકાર્પણ્યમસંરમ્ભઃ ક્ષમા ધૃતિરહિંસતા ।
સમતા સત્યમાનૃણ્યં માર્દવં હ્રીરચાપલમ્ ॥ ૧૮ ॥
શૌચમાર્જવમાચારમલૌલ્યં હૃદ્ય સમ્ભ્રમઃ ।
ઇષ્ટાનિષ્ટ વિયોગાનાં કૃતાનામવિકત્થનમ્ ॥ ૧૯ ॥
દાનેન ચાનુગ્રહણમસ્પૃહાર્થે પરાર્થતા ।
સર્વભૂતદયા ચૈવ સત્ત્વસ્યૈતે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ ॥ ૨૦ ॥
રજોગુણાનાં સઙ્ઘાતો રૂપમૈશ્વર્યવિગ્રહે ।
અત્યાશિત્વમકારુણ્યં સુખદુઃખોપસેવનમ્ ॥ ૨૧ ॥
પરાપવાદેષુ રતિર્વિવાદાનાં ચ સેવનમ્ ।
અહઙ્કારસ્ત્વસત્કારશ્ચૈન્તા વૈરોપસેવનમ્ ॥ ૨૨ ॥
પરિતાપોઽપહરણં હ્રીનાશોઽનાર્જવં તથા ।
ભેદઃ પરુષતા ચૈવ કામક્રોધૌ મદસ્તથા ।
દર્પો દ્વેષોઽતિવાદશ્ચ એતે પ્રોક્તા રજોગુણાઃ ॥ ૨૩ ॥
તામસાનાં તુ સઙ્ઘાતં પ્રવક્ષ્યામ્યુપધાર્યતામ્ ।
મોહોઽપ્રકાશસ્તામિસ્રમન્ધતામિસ્ર સઞ્જ્ઞિતમ્ ॥ ૨૪ ॥
મરણં ચાન્ધતામિસ્રં તામિસ્રં ક્રોધ ઉચ્યતે ।
તમસો લક્ષણાનીહ ભક્ષાણામભિરોચનમ્ ॥ ૨૫ ॥
ભોજનાનાનપર્યાપ્તિસ્તથા પેયેષ્વતૃપ્તતા ।
ગન્ધવાસો વિહારેષુ શયનેષ્વાસનેષુ ચ ॥ ૨૬ ॥
દિવા સ્વપ્ને વિવાદે ચ પ્રમાદેષુ ચ વૈ રતિઃ ।
નૃત્યવાદિત્રગીતાનામજ્ઞાનાચ્છ્રદ્દધાનતા ।
દ્વેષો ધર્મવિશેષાણામેતે વૈ તામસા ગુણાઃ ॥ ૨૭ ॥
૩૧૪/૩૦૨
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
એતે પ્રધાનસ્ય ગુણાસ્ત્રયઃ પુરુષસત્તમ ।
કૃત્સ્નસ્ય ચૈવ જગતસ્તિષ્ઠન્ત્યનપગાઃ સદા ॥ ૧ ॥
શતધા સહસ્રધા ચૈવ તથા શતસહસ્રધા ।
કોતિશશ્ચ કરોત્યેષ પ્રત્યગાત્માનમાત્મના ॥ ૨ ॥
સાત્ત્વિકસ્યોત્તમં સ્થાનં રાજસસ્યેહ મધ્યમમ્ ।
તામસસ્યાધમં સ્થાનં પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ ॥ ૩ ॥
કેલવેનેહ પુણ્યેન ગતિમૂર્ધ્વામવાપ્નુયાત્ ।
પુણ્યપાપેનમાનુષ્યમધર્મેણાપ્યધો ગતિમ્ ॥ ૪ ॥
દ્વન્દ્વમેષાં ત્રયાણાં તુ સંનિપાતં ચ તત્ત્વતઃ ।
સત્ત્વસ્ય રજસશ્ચૈવ તમસશ્ચ શૃણુષ્વ મે ॥ ૫ ॥
સત્ત્વસ્ય તુ રજો દૃષ્ટં રજસશ્ચ તમસ્તથા ।
તમસશ્ચ તથા સત્ત્વં સત્ત્વસ્યાવ્યક્તમેવ ચ ॥ ૬ ॥
અવ્યક્તસત્ત્વસંયુક્તો દેવલોકમવાપ્નુયાત્ ।
રજઃ સત્ત્વસમાયુક્તો મનુષ્યેષૂપપદ્યતે ॥ ૭ ॥
રજસ્તમો ભ્યાં સંયુક્તસ્તિર્યગ્યોનિષુ જાયતે ।
રજસ્તામસસત્ત્વૈશ્ચ યુક્તો માનુષ્યમાપ્નુયાત્ ॥ ૮ ॥
પુણ્યપાપવિયુક્તાનાં સ્થાનમાહુર્મનીસિનામ્ ।
શાસ્વતં ચાવ્યયં ચૈવ અક્ષરં ચાભયં ચ યત્ ॥ ૯ ॥
જ્ઞાનિનાં સમ્ભવં શ્રેષ્ઠં સ્થાનમવ્રણમચ્યુતમ્ ।
અતીન્દ્રિયમબીલં ચ જન્મમૃત્યુતમો નુદમ્ ॥ ૧૦ ॥
અવ્યક્તસ્થં પરં યત્તત્પૃષ્ઠસ્તેઽહં નરાધિપ ।
સ એષ પ્રકૃતિષ્ઠો હિ તસ્થુરિત્યભિધીયતે ॥ ૧૧ ॥
અચેતનશ્ચૈષ મતઃ પ્રકૃતિષ્ઠશ્ચ પાર્થિવ ।
એતેનાધિષ્ઠિતશ્ચૈવ સૃજતે સંહરત્યપિ ॥ ૧૨ ॥
જનક ઉવાચ
અનાદિનિધનાવેતાવુભાવેવ મહામુને ।
અમૂર્તિમન્તાવચલાવપ્રકમ્પ્યૌ ચ નિર્વ્રનૌ ॥ ૧૩ ॥
અગ્રાહ્યાવૃષિશાર્દૂલ કથમેકો હ્યચેતનઃ ।
ચેતનાવાંસ્તથા ચૈકઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ ભાસિતઃ ॥ ૧૪ ॥
ત્વં હિ વિપ્રેન્દ્ર કાર્ત્સ્ન્યેન મોક્ષધર્મમુપાસસે ।
સાકલ્યં મોક્ષધર્મસ્ય શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ ॥ ૧૫ ॥
અસ્તિત્વં કેવલત્વં ચ વિના ભાવં તથૈવ ચ ।
તથૈવોત્ક્રમણ સ્થાનં દેહિનોઽપિ વિયુજ્યતઃ ॥ ૧૬ ॥
કાલેન યદ્ધિ પ્રાપ્નોતિ સ્થાનં તદ્બ્રૂહિ મે દ્વિજ ।
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં ચ તત્ત્વેન પૃથ યોગં તથૈવ ચ ॥ ૧૭ ॥
અરિષ્ટાનિ ચ તત્ત્વેન વક્તુમર્હસિ સત્તમ ।
વિદિતં સર્વમેતત્તે પાનાવામલકં યથા ॥ ૧૮ ॥
૩૧૫/૩૦૩
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
ન શક્યો નિર્ગુણસ્તાત ગુણી કર્તું વિશાં પતે ।
ગુણવાંશ્ચાપ્યગુણવાન્યથાતત્ત્વં નિબોધ મે ॥ ૧ ॥
ગુણૈર્હિ ગુણવાનેવ નિર્ગુણશ્ચાગુણસ્તથા ।
પ્રાહુરેવં મહાત્માનો મુનયસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ॥ ૨ ॥
ગુણસ્વભાવસ્ત્વવ્યક્તો ગુણાનેવાભિવર્તતે ।
ઉપયુઙ્ક્તે ચ તાનેવ સ ચૈવાજ્ઞઃ સ્વભાવતઃ ॥ ૩ ॥
અવ્યક્તસ્તુ ન જાનીતે પુરુષો જ્ઞઃ સ્વભાવતઃ ।
ન મત્તઃ પરમસ્તીતિ નિત્યમેવાભિમન્યતે ॥ ૪ ॥
અનેન કારણેનૈતદવ્યક્તં સ્યાદચેતનમ્ ।
નિત્યત્વાદક્ષરત્વાચ્ચ ક્ષરાણાં તત્ત્વતોઽન્યથા ॥ ૫ ॥
યદાજ્ઞાનેન કુર્વીત ગુણસર્ગં પુનઃ પુનઃ ।
યદાત્માનં ન જાનીતે તદાવ્યક્તમિહોચ્યતે ॥ ૬ ॥
કર્તૃત્વાચ્ચાપિ તત્ત્વાનાં તત્ત્વધર્મી તથોચ્યતે ।
કર્તૃત્વાચ્ચૈવ યોનીનાં યોનિધર્મા તથોચ્યતે ॥ ૭ ॥
કર્તૃત્વાત્પ્રકૃતીનાં તુ તથા પ્રકૃતિધર્મિતા ।
કર્તૃત્વાચ્ચાપિ બીજાનાં બીજધર્મી તથોચ્યતે ॥ ૮ ॥
ગુણાનાં પ્રસવત્વાચ્ચ તથા પ્રસવ ધર્મવાન્ ।
કર્તૃત્વાત્પ્રલયાનાં ચ તથા પ્રલય ધર્મિતા ॥ ૯ ॥
બીલત્વાત્પ્રકૃતિત્વાચ્ચ પ્રલયત્વાત્તથૈવ ચ ।
ઉપેક્ષકત્વાદન્યત્વાદભિમાનાચ્ચ કેવલમ્ ॥ ૧૦ ॥
મન્યન્તે યતયઃ શુદ્ધા અધ્યાત્મવિગતજ્વરાઃ ।
અનિત્યં નિત્યમવ્યક્તમેવમેતદ્ધિ શુશ્રુમ ॥ ૧૧ ॥
અવ્યક્તૈકત્વમિત્યાહુર્નાનાત્વં પુરુષસ્તથા ।
સર્વભૂતદયાવન્તઃ કેવલં જ્ઞાનમાસ્થિતાઃ ॥ ૧૨ ॥
અન્યઃ સ પુરુષોઽવ્યક્તસ્ત્વધ્રુવો ધ્રુવસઞ્જ્ઞિકઃ ।
યથા મુઞ્જ ઇષીકાયાસ્તથૈવૈતદ્ધિ જાયતે ॥ ૧૩ ॥
અન્યં ચ મશકં વિદ્યાદન્યચ્ચોદુમ્બરં તથા ।
ન ચોદુમ્બર સંયોગૈર્મશકસ્તત્ર લિપ્યતે ॥ ૧૪ ॥
અન્ય એવ તથા મત્સ્યસ્તથાન્યદુદકં સ્મૃતમ્ ।
ન ચોદકસ્ય સ્પર્શેન મત્સ્યો લિપ્યતિ સર્વશઃ ॥ ૧૫ ॥
અન્યો હ્યગ્નિરુખાપ્યન્યા નિત્યમેવમવૈહિ ભોઃ ।
ન ચોપલિપ્યતે સોઽગ્નિરુખા સંસ્પર્શનેન વૈ ॥ ૧૬ ॥
પુષ્કરં ત્વન્યદેવાત્ર તથાન્યદુદકં સ્મૃતમ્ ।
ન ચોદકસ્ય સ્પર્શેન લિપ્યતે તત્ર પુષ્કરમ્ ॥ ૧૭ ॥
એતેષાં સહ સંવાસં વિવાસં ચૈવ નિત્યશઃ ।
યથાતથૈનં પશ્યન્તિ ન નિત્યં પ્રાકૃતા જનાઃ ॥ ૧૮ ॥
યે ત્વન્યથૈવ પશ્યન્તિ ન સમ્યક્તેષુ દર્શનમ્ ।
તે વ્યક્તં નિરયં ઘોરં પ્રવિશન્તિ પુનઃ પુનઃ ॥ ૧૯ ॥
સાઙ્ખ્યદર્શનમેતત્તે પરિસઙ્ખ્યાતમુત્તમમ્ ।
એવં હિ પરિસઙ્ખ્યાય સાઙ્ખ્યાઃ કેવલતાં ગતાઃ ॥ ૨૦ ॥
યે ત્વન્યે તત્ત્વકુશલાસ્તેષામેતન્નિદર્શનમ્ ।
અતઃ પરં પ્રવક્ષ્યામિ યોગાનામપિ દર્શનમ્ ॥ ૨૧ ॥
૩૧૬/૩૦૪
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં મયા પ્રોક્તં યોગજ્ઞાનં નિબોધ મે ।
યથા શ્રુતં યથાદૃષ્ટં તત્ત્વેન નૃપસત્તમ ॥ ૧ ॥
નાસ્તિ સાઙ્ક્ય સમં જ્ઞાનં નાસ્તિ યોગસમં બલમ્ ।
તાવુભાવેકચર્યૌ તુ ઉભાવનિધનૌ સ્મૃતૌ ॥ ૨ ॥
પૃથક્પૃથક્તુ પશ્યન્તિ યેઽલ્પબુદ્ધિરતા નરાઃ ।
વયં તુ રાજન્પશ્યામ એકમેવ તુ નિશ્ચયાત્ ॥ ૩ ॥
યદેવ યોગાઃ પશ્યન્તિ તત્સાઙ્ખ્યૈરપિ દૃશ્યતે ।
એકં સાઙ્ક્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ સ તત્ત્વવિત્ ॥ ૪ ॥
રુદ્ર પ્રધાનાનપરાન્વિદ્ધિ યોગાન્પરન્તપ ।
તેનૈવ ચાથ દેહેન વિચરન્તિ દિશો દશ ॥ ૫ ॥
યાવદ્ધિ પ્રલયસ્તાત સૂક્ષ્મેણાસ્ત ગુણેન વૈ ।
યોગેન લોકાન્વિચરન્સુખં સંન્યસ્ય ચાનઘ ॥ ૬ ॥
વેદેષુ ચાસ્ત ગુણિતં યોગમાહુર્મનીષિણઃ ।
સૂક્ષ્મમસ્તગુણં પ્રાહુર્નેતરં નૃપસત્તમ ॥ ૭ ॥
દ્વિગુણં યોગકૃત્યં તુ યોગાનાં પ્રાહુરુત્તમમ્ ।
સગુણં નિર્ગુણં ચૈવ યથાશાસ્ત્રનિદર્શનમ્ ॥ ૮ ॥
ધારણા ચૈવ મનસઃ પ્રાણાયામશ્ચ પાર્થિવ ।
પ્રાણાયામો હિ સગુણો નિર્ગુણં ધારણં મનઃ ॥ ૯ ॥
યત્ર દૃશ્યેત મુઞ્ચન્વૈ પ્રાણાન્મૈથિલ સત્તમ ।
વાતાધિક્યં ભવત્યેવ તસ્માદ્ધિ ન સમાચરેત્ ॥ ૧૦ ॥
નિશાયાઃ પ્રથમે યામે ચોદના દ્વાદશ સ્મૃતાઃ ।
મધ્યે સુપ્ત્વા પરે યામે દ્વાદશૈવ તુ ચોદનાઃ ॥ ૧૧ ॥
તદેવમુપશાન્તેન દાન્તેનૈકાન્ત શીલના ।
આત્મારામેણ બુદ્ધેન યોક્તવ્યોઽઽત્મા ન સંશયઃ ॥ ૧૨ ॥
પઞ્ચાનામિન્દ્રિયાણાં તુ દોષાનાક્ષિપ્ય પઞ્ચધા ।
શબ્દં સ્પર્શં તથારૂપં રસં ગન્ધં તથૈવ ચ ॥ ૧૩ ॥
પ્રતિભામપવર્ગં ચ પ્રતિસંહૃત્ય મૈથિલ ।
ઇન્દ્રિયગ્રામમખિલં મનસ્યભિનિવેશ્ય હ ॥ ૧૪ ॥
મનસ્તથૈવાહઙ્કારે પ્રતિષ્ઠાપ્ય નરાધિપ ।
અહઙ્કારં તથા બુદ્ધૌ બુદ્ધિં ચ પ્રકૃતાવપિ ॥ ૧૫ ॥
એવં હિ પરિસઙ્ખ્યાય તતો ધ્યાયેત કેવલમ્ ।
વિરજસ્ક મલં નિત્યમનન્તં શુદ્ધમવ્રણમ્ ॥ ૧૬ ॥
તસ્થુષં પુરુષં સત્ત્વમભેદ્યમજરામરમ્ ।
શાશ્વતં ચાવ્યયં ચૈવ ઈશાનં બ્રહ્મ ચાવ્યયમ્ ॥ ૧૭ ॥
યુક્તસ્ય તુ મહારાજ લક્ષણાન્યુપધારયેત્ ।
લક્ષણં તુ પ્રસાદસ્ય યથા તૃપ્તઃ સુખં સ્વપેત્ ॥ ૧૮ ॥
નિવાતે તુ યથા દીપો જ્વલેત્સ્નેહસમન્વિતઃ ।
નિશ્ચલોર્ધ્વ શિખસ્તદ્વદ્યુક્તમાહુર્મનીષિણઃ ॥ ૧૯ ॥
પાષાણ ઇવ મેઘોત્થૈર્યથા બિન્દુભિરાહતઃ ।
નાલં ચાલયિતું શક્યસ્તથાયુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ ૨૦ ॥
શઙ્ખદુન્દુભિનિર્ઘોષૈર્વિવિધૈર્ગીતવાદિતૈઃ ।
ક્રિયમાણૈર્ન કમ્પેત યુક્તસ્યૈતન્નિદર્શનમ્ ॥ ૨૧ ॥
તૈલપાત્રં યથા પૂર્ણં કરાભ્યાં ગૃહ્ય પૂરુષઃ ।
સોપાનમારુહેદ્ભીતસ્તર્જ્યમાનોઽસિ પાનિભિઃ ॥ ૨૨ ॥
સંયતાત્મા ભયાત્તેષાં ન પાત્રાદ્બિન્દુમુત્સૃજેત્ ।
તથૈવોત્તરમાણસ્ય એકાગ્રમનસસ્તથા ॥ ૨૩ ॥
સ્થિરત્વાદિન્દ્રિયાણાં તુ નિશ્ચલત્વાત્તથૈવ ચ ।
એવં યુક્તસ્ય તુ મુનેર્લક્ષણાન્યુપધારયેત્ ॥ ૨૪ ॥
સ યુક્તઃ પશ્યતિ બ્રહ્મ યત્તત્પરમમવ્યયમ્ ।
મહતસ્તમસો મધ્યે સ્થિતં જ્વલનસંનિભમ્ ॥ ૨૫ ॥
એતેન કેવલં યાતિ ત્યક્ત્વા દેહમસાક્ષિકમ્ ।
કાલેન મહતા રાજઞ્શ્રુતિરેષા સનાતની ॥ ૨૬ ॥
એતદ્ધિ યોગં યોગાનાં કિમન્યદ્યોગલક્ષણમ્ ।
વિજ્ઞાય તદ્ધિ મન્યન્તે કૃતકૃત્યા મનીષિણઃ ॥ ૨૭ ॥
૩૧૭/૩૦૫
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
તથૈવોત્ક્રમમાણં તુ શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ ।
પદ્ભ્યામુત્ક્રમમાણસ્ય વૈષ્નવં સ્થાનમુચ્યતે ॥ ૧ ॥
જઙ્ઘાભ્યાં તુ વસૂન્દેવાનાપ્નુયાદિતિ નઃ શ્રુતમ્ ।
જાનુભ્યાં ચ મહાભાગાન્દેવાન્સાધ્યાનવાપ્નુયાત્ ॥ ૨ ॥
પાયુનોત્ક્રમમાણસ્તુ મૈત્રં સ્થાનમવાપ્નુયાત્ ।
પૃથિવીં જઘનેનાથ ઊરુભ્યાં તુ પ્રજાપતિમ્ ॥ ૩ ॥
પાર્શ્વાભ્યાં મરુતો દેવાન્નાસાભ્યામિન્દુમેવ ચ ।
બાહુભ્યામિન્દ્રમિત્યાહુરુરસા રુદ્રમેવ ચ ॥ ૪ ॥
ગ્રીવાયાસ્તમૃષિશ્રેષ્ઠં નરમાપ્નોત્યનુત્તમમ્ ।
વિશ્વે દેવાન્મુખેનાથ દિશઃ શ્રોત્રેણ ચાપ્નુયાત્ ॥ ૫ ॥
ઘ્રાણેન ગન્ધવહનં નેત્રાભ્યાં સૂર્યમેવ ચ ।
ભ્રૂભ્યાં ચૈવાશ્વિનૌ દેવૌ લલાતેન પિતૄનથ ॥ ૬ ॥
બ્રહ્માણમાપ્નોતિ વિભું મૂર્ધ્ના દેવાગ્રજં તથા ।
એતાન્યુત્ક્રમણ સ્થાનાન્યુક્તાનિ મિથિલેશ્વર ॥ ૭ ॥
અરિષ્ટાનિ તુ વક્ષ્યામિ વિહિતાનિ મનીસિભિઃ ।
સંવત્સરવિયોગસ્ય સમ્ભવેયુઃ શરીરિણઃ ॥ ૮ ॥
યોઽરુન્ધતીં ન પશ્યેત દૃષ્ટપૂર્વાં કદા ચન ।
તથૈવ ધ્રુવમિત્યાહુઃ પૂર્ણેન્દું દીપમેવ ચ ।
ખણ્ડાભાસં દક્ષિણતસ્તેઽપિ સંવત્સરાયુષઃ ॥ ૯ ॥
પરચક્ષુષિ ચાત્માનં યે ન પશ્યન્તિ પાર્થિવ ।
આત્મછાયા કૃતી ભૂતં તેઽપિ સંવત્સરાયુષઃ ॥ ૧૦ ॥
અતિદ્યુતિરતિપ્રજ્ઞા અપ્રજ્ઞા ચાદ્યુતિસ્તથા ।
પ્રકૃતેર્વિક્રિયાપત્તિઃ સો માસાન્મૃત્યુલક્ષણમ્ ॥ ૧૧ ॥
દૈવતાન્યવજાનાતિ બ્રાહ્મણૈશ્ ચ વિરુધ્યતે ।
કૃષ્ણ શ્યાવ છવિ છાયઃ સો માસાન્મૃત્યુલક્ષણમ્ ॥ ૧૨ ॥
શીર્ણનાભિ યથા ચક્રં છિદ્રં સોમં પ્રપશ્યતિ ।
તથૈવ ચ સહસ્રાંશું સપ્તરાત્રેણ મૃત્યુભાજ્ ॥ ૧૩ ॥
શવગન્ધમુપાઘ્રાતિ સુરભિં પ્રાપ્ય યો નરઃ ।
દેવતાયતનસ્થસ્તુ સો રાત્રેણ સ મૃત્યુભાજ્ ॥ ૧૪ ॥
કર્ણનાસાવનમનં દન્તદૃષ્ટિવિરાગિતા ।
સઞ્જ્ઞા લોપો નિરૂસ્મત્વં સદ્યો મૃત્યુનિદર્શનમ્ ॥ ૧૫ ॥
અકસ્માચ્ચ સ્રવેદ્યસ્ય વામમક્ષિનરાધિપ ।
મૂર્ધતશ્ચોત્પતેદ્ધૂમઃ સદ્યો મૃત્યુનિદર્શનમ્ ॥ ૧૬ ॥
એતાવન્તિ ત્વરિષ્ટાનિ વિદિત્વા માનવોઽઽત્મવાન્ ।
નિશિ ચાહનિ ચાત્માનં યોજયેત્પરમાત્મનિ ॥ ૧૭ ॥
પ્રતીક્ષમાણસ્તત્કાલં યત્કાલં પ્રતિ તદ્ભવેત્ ।
અથાસ્ય નેષ્ટં મરણં સ્થાતુમિચ્છેદિમાં ક્રિયામ્ ॥ ૧૮ ॥
સર્વગન્ધાન્રસાંશ્ચૈવ ધારયેત સમાહિતઃ ।
તથા હિ મૃત્યું જયતિ તત્પરેણાન્તરાત્મના ॥ ૧૯ ॥
સસાઙ્ખ્ય ધારણં ચૈવ વિદિત્વા મનુજર્ષભ ।
જયેચ્ચ મૃત્યું યોગેન તત્પરેણાન્તરાત્મના ॥ ૨૦ ॥
ગચ્છેત્પ્રાપ્યાક્ષયં કૃત્સ્નમજન્મ શિવમવ્યયમ્ ।
શાશ્વતં સ્થાનમચલં દુષ્પ્રાપમકૃતાત્મભિઃ ॥ ૨૧ ॥
૩૧૮/૩૦૬
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
અવ્યક્તસ્થં પરં યત્તત્પૃષ્ટસ્તેઽહં નરાધિપ ।
પરં ગુહ્યમિમં પ્રશ્નં શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ ॥ ૧ ॥
યથાર્ષેણેહ વિધિના ચરતાવમતેન હ ।
મયાદિત્યાદવાપ્તાનિ યજૂંસિ મિથિલાધિપ ॥ ૨ ॥
મહતા તપસા દેવસ્તપિષ્ઠઃ સેવિતો મયા ।
પ્રીતેન ચાહં વિભુના સૂર્યેણોક્તસ્તદાનઘ ॥ ૩ ॥
વરં વૃણીષ્વ વિપ્રર્ષે યદિષ્ટં તે સુદુર્લભમ્ ।
તત્તે દાસ્યામિ પ્રીતાત્મા મત્પ્રસાદો હિ દુર્લભઃ ॥ ૪ ॥
તતઃ પ્રનમ્ય શિરસા મયોક્તસ્તપતાં વરઃ ।
યજૂંસિ નોપયુક્તાનિ ક્ષિપ્રમિચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ ૫ ॥
તતો માં ભગવાનાહ વિતરિષ્યામિ તે દ્વિજ ।
સરસ્વતીહ વાગ્ભૂતા શરીરં તે પ્રવેક્ષ્યતિ ॥ ૬ ॥
તતો મામાહ ભગવાનાસ્યં સ્વં વિવૃતં કુરુ ।
વિવૃતં ચ તતો મેઽઽસ્યં પ્રવિષ્ટા ચ સરસ્વતી ॥ ૭ ॥
તતો વિદહ્યમાનોઽહં પ્રવિષ્ટોઽમ્ભસ્તદાનઘ ।
અવિજ્ઞાનાદમર્ષાચ્ચ ભાસ્કરસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૮ ॥
તતો વિદહ્યમાનં મામુવાચ ભગવાન્રવિઃ ।
મુહૂર્તં સહ્યતાં દાહસ્તતઃ શીતી ભવિષ્યતિ ॥ ૯ ॥
શીતી ભૂતં ચ માં દૃષ્ટ્વા ભગવાનાહ ભાસ્કરઃ ।
પ્રતિષ્ઠાસ્યતિ તે વેદઃ સોત્તરઃ સખિલો દ્વિજ ॥ ૧૦ ॥
કૃત્સ્નં શતપથં ચૈવ પ્રણેષ્યસિ દ્વિજર્ષભ ।
તસ્યાન્તે ચાપુનર્ભાવે બુદ્ધિસ્તવ ભવિષ્યતિ ॥ ૧૧ ॥
પ્રાપ્સ્યસે ચ યદિષ્ટં તત્સાઙ્ક્ય યોગેપ્સિતં પદમ્ ।
એતાવદુક્ત્વા ભગવાનસ્તમેવાભ્યવર્તત ॥ ૧૨ ॥
તતોઽનુવ્યાહૃતં શ્રુત્વા ગતે દેવે વિભાવસૌ ।
ગૃહમાગત્ય સંહૃષ્ટોઽચિન્તયં વૈ સરસ્વતીમ્ ॥ ૧૩ ॥
તતઃ પ્રવૃત્તાતિશુભા સ્વરવ્યઞ્જન ભૂષિતા ।
ઓઙ્કારમાદિતઃ કૃત્વા મમ દેવી સરસ્વતી ॥ ૧૪ ॥
તતોઽહમર્ઘ્યં વિધિવત્સરસ્વત્યૈ ન્યવેદયમ્ ।
તપતાં ચ વરિષ્ઠાય નિષણ્ણસ્તત્પરાયનઃ ॥ ૧૫ ॥
તતઃ શતપથં કૃત્સ્નં સહરસ્ય સસઙ્ગ્રહમ્ ।
ચક્રે સપરિશેષં ચ હર્ષેણ પરમેણ હ ॥ ૧૬ ॥
કૃત્વા ચાધ્યયનં તેષાં શિષ્યાણાં શતમુત્તમમ્ ।
વિપ્રિયાર્થં સશિષ્યસ્ય માતુલલ્સ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૧૭ ॥
તતઃ સશિષ્યેણ મયા સૂર્યેણેવ ગભસ્તિભિઃ ।
વ્યાપ્તો યજ્ઞો મહારાજ પિતુસ્તવ મહાત્મનઃ ॥ ૧૮ ॥
મિષતો દેવલસ્યાપિ તતોઽર્ધં હૃતવાનહમ્ ।
સ્વવેદ દક્ષિણાયાથ વિમર્દે માતુલેન હ ॥ ૧૯ ॥
સુમન્તુ નાથ પૈલેન તથ જૈમિનિના ચ વૈ ।
પિત્રા તે મુનિભિશ્ચૈવ તતોઽહમનુમાનિતઃ ॥ ૨૦ ॥
દશ પઞ્ચ ચ પ્રાપ્તાનિ યજૂંસ્યર્કાન્મયાનઘ ।
તથૈવ લોમહર્ષાચ્ચ પુરાણમવધારિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
બીજમેતત્પુરસ્કૃત્ય દેવીં ચૈવ સરસ્વતીમ્ ।
સૂર્યસ્ય ચાનુભાવેન પ્રવૃત્તોઽહં નરાધિપ ॥ ૨૨ ॥
કર્તું શતપથં વેદમપૂર્વં કારિતં ચ મે ।
યથાભિલસિતં માર્થં તથા તચ્ચોપપાદિતમ્ ॥ ૨૩ ॥
શિષ્યાણામખિલં કૃત્સ્નમનુજ્ઞાતં સસઙ્ગ્રહમ્ ।
સર્વે ચ શિષ્યાઃ શુચયો ગતાઃ પરમહર્ષિતાઃ ॥ ૨૪ ॥
શાખાઃ પઞ્ચદશેમાસ્તુ વિદ્યા ભાસ્કરદર્શિતાઃ ।
પ્રતિષ્ઠાપ્ય યથાકામં વેદ્યં તદનુચિન્તયમ્ ॥ ૨૫ ॥
કિમત્ર બ્રહ્મણ્યમૃતં કિં ચ વેદ્યમનુત્તમમ્ ।
ચિન્તયે તત્ર ચાગત્ય ગન્ધર્વો મામપૃચ્છત ॥ ૨૬ ॥
વિશ્વાવસુસ્તતો રાજન્વેદાન્તજ્ઞાનકોવિદઃ ।
ચતુર્વિંશતિકાન્પ્રશ્નાન્પૃષ્ટ્વા વેદસ્ય પાર્થિવ ।
પઞ્ચવિંશતિમં પ્રશ્નં પપ્રચ્છાન્વિક્ષિકીં તથા ॥ ૨૭ ॥
વિશ્વા વિશ્વં તથાશ્વાશ્વં મિત્રં વરુણમેવ ચ ।
જ્ઞાનં જ્ઞેયં તથાજ્ઞોઽજ્ઞઃ કસ્તપા અપતા તથા ।
સૂર્યાદઃ સૂર્ય ઇતિ ચ વિદ્યાવિદ્યે તથૈવ ચ ॥ ૨૮ ॥
વેદ્યાવેદ્યં તથા રાજન્નચલં ચલમેવ ચ ।
અપૂર્વમક્ષયં ક્ષય્યમેતત્પ્રશ્નમનુત્તમમ્ ॥ ૨૯ ॥
અથોક્તશ્ચ મયા રાજન્રાજા ગન્ધર્વસત્તમઃ ।
પૃષ્ટવાનનુપૂર્વેણ પ્રશ્નમુત્તમમર્થવત્ ॥ ૩૦ ॥
મુહૂર્તં મૃષ્યતાં તાવદ્યાવદેનં વિચિન્તયે ।
બાધમિત્યેવ કૃત્વા સ તૂસ્નીં ગન્ધર્વ આસ્થિતઃ ॥ ૩૧ ॥
તતોઽન્વચિન્તયમહં ભૂયો દેવીં સરસ્વતીમ્ ।
મનસા સ ચ મે પ્રશ્નો દધ્નો ઘૃતમિવોદ્ધૃતમ્ ॥ ૩૨ ॥
તત્રોપનિષદં ચૈવ પરિશેષં ચ પાર્થિવ ।
મઘ્નામિ મનસા તાત દૃષ્ટ્વા ચાન્વીક્ષિકીં પરામ્ ॥ ૩૩ ॥
ચતુર્થી રાજશાર્દૂલ વિદ્યૈષા સામ્પરાયિકી ।
ઉદીરિતા મયા તુભ્યં પઞ્ચવિંશેઽધિ ધિષ્ઠિતા ॥ ૩૪ ॥
અથોતસ્તુ મયા રાજન્રાજા વિશ્વાવસુસ્તદા ।
શ્રૂયતાં યદ્ભવાનસ્માન્પ્રશ્નં સમ્પૃષ્ટવાનિહ ॥ ૩૫ ॥
વિશ્વા વિશ્વેતિ યદિદં ગન્ધર્વેન્દ્રાનુપૃચ્છસિ ।
વિશ્વાવ્યક્તં પરં વિદ્યાદ્ભૂતભવ્ય ભયઙ્કરમ્ ॥ ૩૬ ॥
ત્રિગુણં ગુણકર્તૃત્વાદશિશ્વો નિષ્કલસ્તથા ।
અશ્વસ્તથૈવ મિથુનમેવમેવાનુદૃશ્યતે ॥ ૩૭ ॥
અવ્યક્તં પ્રકૃતિં પ્રાહુઃ પુરુષેતિ ચ નિર્ગુણમ્ ।
તથૈવ મિત્રં પુરુષં વરુણં પ્રકૃતિં તથા ॥ ૩૮ ॥
જ્ઞાનં તુ પ્રકૃતિં પ્રાહુર્જ્ઞેયં નિષ્કલમેવ ચ ।
અજ્ઞશ્ચ જ્ઞશ્ચ પુરુષસ્તસ્માન્નિષ્કલ ઉચ્યતે ॥ ૩૯ ॥
કસ્તપા અતપાઃ પ્રોક્તાઃ કોઽસૌ પુરુષ ઉચ્યતે ।
તપાઃ પ્રકૃતિરિત્યાહુરતપા નિષ્કલઃ સ્મૃતઃ ॥ ૪૦ ॥
તથૈવાવેદ્યમવ્યક્તં વેધઃ પુરુષ ઉચ્યતે ।
ચલાચલમિતિ પ્રોક્તં ત્વયા તદપિ મે શૃણુ ॥ ૪૧ ॥
ચલાં તુ પ્રકૃતિં પ્રાહુઃ કારણં ક્ષેપ સર્ગયોઃ ।
અક્ષેપ સર્ગયોઃ કર્તા નિશ્ચલઃ પુરુષઃ સ્મૃતઃ ॥ ૪૨ ॥
અજાવુભાવપ્રજનુચાક્ષયૌ ચાપ્યુભાવપિ ।
અજૌનિત્યાવુભૌ પ્રાહુરધ્યાત્મગતિનિશ્ચયાઃ ॥ ૪૩ ॥
અક્ષયત્વાત્પ્રજનને અજમત્રાહુરવ્યયમ્ ।
અક્ષયં પુરુષં પ્રાહુઃ ક્ષયો હ્યસ્ય ન વિદ્યતે ॥ ૪૪ ॥
ગુણક્ષયત્વાત્પ્રકૃતિઃ કર્તૃત્વાદક્ષયં બુધાઃ ।
એષા તેઽઽન્વીક્ષિકી વિદ્યા ચતુર્થી સામ્પરાયિકી ॥ ૪૫ ॥
વિદ્યોપેતં ધનં કૃત્વા કર્મણા નિત્યકર્મણિ ।
એકાન્તદર્શના વેદાઃ સર્વે વિશ્વાવસો સ્મૃતાઃ ॥ ૪૬ ॥
જાયન્તે ચ મ્રિયન્તે ચ યસ્મિન્નેતે યતશ્ચ્યુતાઃ ।
વેદાર્થં યે ન જાનન્તિ વેદ્યં ગન્ધર્વસત્તમ ॥ ૪૭ ॥
સાઙ્ગોપાઙ્ગાનપિ યદિ પઞ્ચ વેદાનધીયતે ।
વેદ વેદ્યં ન જાનીતે વેદ ભારવહો હિ સઃ ॥ ૪૮ ॥
યો ઘૃતાર્થી ખરી ક્ષીરં મથેદ્ગન્ધર્વસત્તમ ।
વિષ્ઠાં તત્રાનુપશ્યેત ન મન્દં નાપિ વા ઘૃતમ્ ॥ ૪૯ ॥
તથા વેદ્યમવેદ્યં ચ વેદ વિદ્યો ન વિન્દતિ ।
સ કેવલં મૂઢ મતિર્જ્ઞાનભાર વહઃ સ્મૃતઃ ॥ ૫૦ ॥
દ્રષ્ટવ્યૌ નિત્યમેવૈતૌ તત્પરેણાન્તરાત્મના ।
યથાસ્ય જન્મ નિધને ન ભવેતાં પુનઃ પુનઃ ॥ ૫૧ ॥
અજસ્રં જન્મ નિધનં ચિન્તયિત્વા ત્રયીમિમામ્ ।
પરિત્યજ્ય ક્ષયમિહ અક્ષયં ધર્મમાસ્થિતઃ ॥ ૫૨ ॥
યદા તુ પશ્યતેઽત્યન્તમહન્યહનિ કાશ્યપ ।
તદા સ કેવલી ભૂતઃ સદ્વિંસમનુપશ્યતિ ॥ ૫૩ ॥
અન્યશ્ચ શશ્વદવ્યક્તસ્તથાન્યઃ પઞ્ચવિંશકઃ ।
તસ્ય દ્વાવનુપશ્યેત તમેકમિતિ સાધવઃ ॥ ૫૪ ॥
તેનૈતન્નાભિજાનન્તિ પઞ્ચવિંશકમચ્યુતમ્ ।
જન્મમૃત્યુભયાદ્યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચ પરમૈષિણઃ ॥ ૫૫ ॥
વિશ્વાવસુરુવાચ
પઞ્ચવિંશં યદેતત્તે પ્રોક્તં બ્રાહ્મણસત્તમ ।
તથા તન્ન તથા વેતિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ ॥ ૫૬ ॥
જૈગીસવ્યસ્યાસિતસ્ય દેવલસ્ય ચ મે શ્રુતમ્ ।
પરાશરસ્ય વિપ્રર્ષેર્વાર્ષગણ્યસ્ય ધીમતઃ ॥ ૫૭ ॥
ભિક્ષોઃ પઞ્ચશિખસ્યાથ કપિલસ્ય શુકસ્ય ચ ।
ગૌતમસ્યાર્ષ્ટિષેણસ્ય ગર્ગસ્ય ચ મહાત્મનઃ ॥ ૫૮ ॥
નારદસ્યાસુરેશ્ચૈવ પુલસ્ત્યસ્ય ચ ધીમતઃ ।
સનત્કુમારસ્ય તતઃ શુક્રસ્ય ચ મહાત્મનઃ ॥ ૫૯ ॥
કશ્યપસ્ય પિતુશ્ચૈવ પૂર્વમેવ મયા શ્રુતમ્ ।
તદનન્તરં ચ રુદ્રસ્ય વિશ્વરૂપસ્ય ધીમતઃ ॥ ૬૦ ॥
દૈવતેભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચ દૈત્યેભ્યશ્ચ તતસ્તતઃ ।
પ્રાપ્તમેતન્મયા કૃત્સ્નં વેદ્યં નિત્યં વદન્ત્યુત ॥ ૬૧ ॥
તસ્માત્તદ્વૈ ભવદ્બુદ્ધ્યા શ્રોતુમિચ્છામિ બ્રાહ્મણ ।
ભવાન્પ્રવર્હઃ શાસ્ત્રાણાં પ્રગલ્ભશ્ચાતિબુદ્ધિમાન્ ॥ ૬૨ ॥
ન તવાવિદિતં કિં ચિદ્ભવાઞ્શ્રુતિનિધિઃ સ્મૃતઃ ।
કથ્યતે દેવલોકે ચ પિતૃલોકે ચ બ્રાહ્મણ ॥ ૬૩ ॥
બ્રહ્મલોકગતાશ્ચૈવ કથયન્તિ મહર્ષયઃ ।
પતિશ્ચ તપતાં શશ્વદાદિત્યસ્તવ ભાસતે ॥ ૬૪ ॥
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં ત્વયા બ્રહ્મન્નવાપ્તં કૃત્સ્નમેવ ચ ।
તથૈવ યોગજ્ઞાનં ચ યાજ્ઞવલ્ક્ય વિશેષતઃ ॥ ૬૫ ॥
નિઃસન્દિગ્ધં પ્રબુદ્ધસ્ત્વં બુધ્યમાનશ્ચરાચરમ્ ।
શ્રોતુમિચ્છામિ તજ્જ્ઞાનં ઘૃતં મન્દમયં યથા ॥ ૬૬ ॥
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
કૃત્સ્નધારિણમેવ ત્વાં મન્યે ગન્ધર્વસત્તમ ।
જિજ્ઞાસસિ ચ માં રાજંસ્તન્નિબોધ યથા શ્રુતમ્ ॥ ૬૭ ॥
અબુધ્યમાનાં પ્રકૃતિં બુધ્યતે પઞ્ચવિંશકઃ ।
ન તુ બુધ્યતિ ગન્ધર્વ પ્રકૃતિઃ પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૬૮ ॥
અનેનાપ્રતિબોધેન પ્રધાનં પ્રવદન્તિ તમ્ ।
સાઙ્ખ્યયોગાશ્ચ તત્ત્વજ્ઞા યથા શ્રુતિનિદર્શનાત્ ॥ ૬૯ ॥
પશ્યંસ્તથૈવાપશ્યંશ્ચ પશ્યત્યન્યસ્તથાનઘ ।
સદ્વિંશઃ પઞ્ચવિંશં ચ ચતુર્વિંશં ચ પશ્યતિ ।
ન તુ પશ્યતિ પશ્યંસ્તુ યશ્ચૈનમનુપશ્યતિ ॥ ૭૦ ॥
પઞ્ચવિંશોઽભિમન્યેત નાન્યોઽસ્તિ પરમો મમ ।
ન ચતુર્વિંશકોઽગ્રાહ્યો મનુજૈર્જ્ઞાનદર્શિભિઃ ॥ ૭૧ ॥
મત્સ્યેવોદકમન્વેતિ પ્રવર્તતિ પ્રવર્તનાત્ ।
યથૈવ બુધ્યતે મત્સ્યસ્તથૈષોઽપ્યનુબુધ્યતે ।
સસ્નેહઃ સહ વાસાચ્ચ સાભિમાનશ્ચનિત્યશઃ ॥ ૭૨ ॥
સ નિમજ્જતિ કાલસ્ય યદૈકત્વં ન બુધ્યતે ।
ઉન્મજ્જતિ હિ કાલસ્ય મમત્વેનાભિસંવૃતઃ ॥ ૭૩ ॥
યદા તુ મન્યતેઽન્યોઽહમન્ય એષ ઇતિ દ્વિજઃ ।
તદા સ કેવલી ભૂતઃ સદ્વિંશમનુપશ્યતિ ॥ ૭૪ ॥
અન્યશ્ચ રાજન્નવરસ્તથાન્યઃ પઞ્ચવિંશકઃ ।
તત્સ્થત્વાદનુપશ્યન્તિ એક એવેતિ સાધવઃ ॥ ૭૫ ॥
તેનૈતન્નાભિનન્દન્તિ પઞ્ચવિંશકમચ્યુતમ્ ।
જન્મમૃત્યુભયાદ્ભીતા યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચ કાશ્યપ ।
સદ્વિંસમનુપશ્યન્તિ શુચયસ્તત્પરાયનાઃ ॥ ૭૬ ॥
યદા સ કેવલી ભૂતઃ સદ્વિંશમનુપશ્યતિ ।
તદા સ સર્વવિદ્વિદ્વાન્ન પુનર્જન્મ વિન્દતિ ॥ ૭૭ ॥
એવમપ્રતિબુદ્ધશ્ચ બુધ્યમાનશ્ ચ તેઽનઘ ।
બુદ્ધશ્ચોક્તો યથાતત્ત્વં મયા શ્રુતિનિદર્શનાત્ ॥ ૭૮ ॥
પશ્યાપશ્યં યોઽનુપશ્યેત્ક્ષેમં તત્ત્વં ચ કાશ્યપ ।
કેવલાકેવલં ચાદ્યં પઞ્ચવિંશાત્પરં ચ યત્ ॥ ૭૯ ॥
વિશ્વાવસુરુવાચ
તથ્યં શુભં ચૈતદુક્તં ત્વયા ભોઃ
સમ્યક્ક્ષેમ્યં દેવતાદ્યં યથાવત્ ।
સ્વસ્ત્ય ક્ષયં ભવતશ્ચાસ્તુ નિત્યં
બુદ્ધ્યા સદા બુધિ યુક્તં નમસ્તે ॥ ૮૦ ॥
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ
એવમુક્ત્વા સમ્પ્રયાતો દિવં સ
વિભ્રાજન્વૈ શ્રીમત દર્શનેન ।
તુષ્ટશ્ચ તુષ્ટ્યા પરયાભિનન્દ્ય
પ્રદક્ષિણં મમ કૃત્વા મહાત્મા ॥ ૮૧ ॥
બ્રહ્માદીનાં ખેચરાણાં ક્ષિતૌ ચ
યે ચાધસ્તાત્સંવસન્તે નરેન્દ્ર ।
તત્રૈવ તદ્દર્શનં દર્શયન્વૈ
સમ્યક્ક્ષેમ્યં યે પથં સંશ્રિતા વૈ ॥ ૮૨ ॥
સાઙ્ખ્યાઃ સર્વે સાઙ્ખ્યધર્મે રતાશ્ ચ
તદ્વદ્યોગા યોગધર્મે રતાશ્ ચ ।
યે ચાપ્યન્યે મોક્ષકામા મનુષ્યાસ્
તેષામેતદ્દર્શનઞ્જ્ઞાન દૃષ્ટમ્ ॥ ૮૩ ॥
જ્ઞાનાન્મોક્ષો જાયતે પૂરુષાનાં
નાસ્ત્યજ્ઞાનાદેવમાહુર્નરેન્દ્ર ।
તસ્માજ્જ્ઞાનં તત્ત્વતોઽન્વેષિતવ્યં
યેનાત્માનં મોક્ષયેજ્જન્મમૃત્યોઃ ॥ ૮૪ ॥
પ્રાપ્ય જ્ઞાનં બ્રાહ્મણાત્ક્ષત્રિયાદ્વા
વૈશ્યાચ્છૂદ્રાદપિ નીચાદભીક્ષ્ણમ્ ।
શ્રદ્ધાતવ્યં શ્રદ્દધાનેન નિત્યં
ન શ્રદ્ધિનં જન્મમૃત્યૂ વિશેતામ્ ॥ ૮૫ ॥
સર્વે વર્ણા બ્રાહ્મણા બ્રહ્મજાશ્ ચ
સર્વે નિત્યં વ્યાહરન્તે ચ બ્રહ્મ ।
તત્ત્વં શાસ્ત્રં બ્રહ્મ બુદ્ધ્યા બ્રવીમિ
સર્વં વિશ્વં બ્રહ્મ ચૈતત્સમસ્તમ્ ॥ ૮૬ ॥
બ્રહ્માસ્યતો બ્રાહ્મણાઃ સમ્પ્રસૂતા
બાહુભ્યાં વૈ ક્ષત્રિયાઃ સમ્પ્રસૂતાઃ ।
નાભ્યાં વૈશ્યાઃ પાદતશ્ચાપિ શૂદ્રાઃ
સર્વે વર્ણા નાન્યથા વેદિતવ્યાઃ ॥ ૮૭ ॥
અજ્ઞાનતઃ કર્મ યોનિં ભજન્તે
તાં તાં રાજંસ્તે યથા યાન્ત્યભાવમ્ ।
તથા વર્ણા જ્ઞાનહીનાઃ પતન્તે
ઘોરાદજ્ઞાનાત્પ્રાકૃતં યોનિજાલમ્ ॥ ૮૮ ॥
તસ્માજ્જ્ઞાનં સર્વતો માર્ગિતવ્યં
સર્વત્રસ્થ ચૈતદુક્તં મયા તે ।
તસ્થૌ બ્રહ્મા તસ્થિવાંશ્ચાપરો યસ્
તસ્મૈ નિત્યં મોક્ષમાહુર્દ્વિજેન્દ્રાઃ ॥ ૮૯ ॥
યત્તે પૃષ્ઠં તન્મયા ચોપદિષ્ટં
યાથાતથ્યં તદ્વિશોકો ભવસ્વ ।
રાજન્ગચ્છસ્વૈતદર્થસ્ય પારં
સમ્યક્પ્રોક્તં સ્વસ્તિ તેઽસ્ત્વત્ર નિત્યમ્ ॥ ૯૦ ॥
ભીષ્મ ઉવાચ
સ એવમનુશાસ્તસ્તુ યાજ્ઞવલ્ક્યેન ધીમતા ।
પ્રીતિમાનભવદ્રાજા મિથિલાધિપતિસ્તદા ॥ ૯૧ ॥
ગતે મુનિવરે તસ્મિન્કૃતે ચાપિ પ્રદક્ષિણે ।
દૈવરાતિર્નરપતિરાસીનસ્તત્ર મોક્ષવિત્ ॥ ૯૨ ॥
ગોકોતિં સ્પર્શયામાસ હિરણ્યસ્ય તથૈવ ચ ।
રત્નાઞ્જલિમથૈકં ચ બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ તદા ॥ ૯૩ ॥
વિદેહરાજ્યં ચ તથા પ્રતિષ્ઠાપ્ય સુતસ્ય વૈ ।
યતિ ધર્મમુપાસંશ્ચાપ્યવસન્મિથિલાધિપઃ ॥ ૯૪ ॥
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનમધીયાનો યોગશાસ્ત્રં ચ કૃત્સ્નશઃ ।
ધર્માધર્મૌ ચ રાજેન્દ્ર પ્રાકૃતં પરિગર્હયન્ ॥ ૯૫ ॥
અનન્તમિતિ કૃત્વા સ નિત્યં કેવલમેવ ચ ।
ધર્માધર્મૌ પુણ્યપાપે સત્યાસત્યે તથૈવ ચ ॥ ૯૬ ॥
જન્મમૃત્યૂ ચ રાજેન્દ્ર પ્રાકૃતં તદચિન્તયત્ ।
બ્રહ્માવ્યક્તસ્ય કર્મેદમિતિ નિત્યં નરાધિપ ॥ ૯૭ ॥
પશ્યન્તિ યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચ સ્વશાસ્ત્રકૃતલક્ષણાઃ ।
ઇષ્ટાનિષ્ટ વિયુક્તં હિ તસ્થૌ બ્રહ્મ પરાત્પરમ્ ।
નિત્યં તમાહુર્વિદ્વાંસઃ શુચિસ્તસ્માચ્છુચિર્ભવ ॥ ૯૮ ॥
દીયતે યચ્ચ લભતે દત્તં યચ્ચાનુમન્યતે ।
દદાતિ ચ નરશ્રેષ્ઠ પ્રતિગૃહ્ણાતિ યચ્ચ હ ।
દદાત્યવ્યક્તમેવૈતત્પ્રતિગૃહ્ણાતિ તચ્ચ વૈ ॥ ૯૯ ॥
આત્મા હ્યેવાત્મનો હ્યેકઃ કોઽન્યસ્ત્વત્તોઽધિકો ભવેત્ ।
એવં મન્યસ્વ સતતમન્યથા મા વિચિન્તય ॥ ૧૦૦ ॥
યસ્યાવ્યક્તં ન વિદિતં સગુણં નિર્ગુણં પુનઃ ।
તેન તીર્થાનિ યજ્ઞાશ્ચ સેવિતવ્યાવિપશ્ચિતા ॥ ૧૦૧ ॥
ન સ્વાધ્યાયૈસ્તપોભિર્વા યજ્ઞૈર્વા કુરુનન્દન ।
લભતેઽવ્યક્તસંસ્થાનં જ્ઞાત્વાવ્યક્તં મહીપતે ॥ ૧૦૨ ॥
તથૈવ મહતઃ સ્થાનમાહઙ્કારિકમેવ ચ ।
અહઙ્કારાત્પરં ચાપિ સ્થાનાનિ સમવાપ્નુયાત્ ॥ ૧૦૩ ॥
યે ત્વવ્યક્તાત્પરં નિત્યં જાનતે શાસ્ત્રતત્પરાઃ ।
જન્મમૃત્યુવિયુક્તં ચ વિયુક્તં સદસચ્ચ યત્ ॥ ૧૦૪ ॥
એતન્મયાપ્તં જનકાત્પુરસ્તાત્
તેનાપિ ચાપ્તં નૃપ યાજ્ઞવલ્ક્યાત્ ।
જ્ઞાનં વિશિષ્ટં ન તથા હિ યજ્ઞા
જ્ઞાનેન દુર્ગં તરતે ન યજ્ઞૈઃ ॥ ૧૦૫ ॥
દુર્ગં જન્મ નિધનં ચાપિ રાજન્
ન ભૂતિકં જ્ઞાનવિદો વદન્તિ ।
યજ્ઞૈસ્તપોભિર્નિયમૈર્વ્રતૈશ્ ચ
દિવં સમાસાદ્ય પતન્તિ ભૂમૌ ॥ ૧૦૬ ॥
તસ્માદુપાસસ્વ પરં મહચ્છુચિ
શિવં વિમોક્ષં વિમલં પવિત્રમ્ ।
ક્ષેત્રજ્ઞવિત્પાર્થિવ જ્ઞાનયજ્ઞમ્
ઉપાસ્ય વૈ તત્ત્વમૃષિર્ભવિષ્યસિ ॥ ૧૦૭ ॥
ઉપનિષદમુપાકરોત્તદા વૈ જનક નૃપસ્ય પુરા હિ યાજ્ઞવલ્ક્યઃ ।
યદુપગણિતશાશ્વતાવ્યયં તચ્-
છુભમમૃતત્વમશોકમૃચ્છતીતિ ॥ ૧૦૮ ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Sri Yama Gita-s from Vishnu, Nrisimha, and Agni Purana in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil