॥ Anu Geetaa Gujarati Lyrics ॥
॥ અનુગીતા ॥(Adhyaya 16-19 Ashvamedhika, Mahabharata)
અધ્યાયઃ ૧૬
જનમેજય ઉવાચ
સભાયાં વસતોસ્તસ્યાં નિહત્યારીન્મહાત્મનોઃ ।
કેશવાર્જુનયોઃ કા નુ કથા સમભવદ્દ્વિજ॥ ૧ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ
કૃષ્ણેન સહિતઃ પાર્થઃ સ્વરાજ્યં પ્રાપ્ય કેવલમ્ ।
તસ્યાં સભાયાં રમ્યાયાં વિજહાર મુદા યુતઃ॥ ૨ ॥
તતઃ કં ચિત્સભોદ્દેશં સ્વર્ગોદ્દેશ સમં નૃપ ।
યદૃચ્છયા તૌ મુદિતૌ જગ્મતુઃ સ્વજનાવૃતૌ॥ ૩ ॥
તતઃ પ્રતીતઃ કૃષ્ણેન સહિતઃ પાણ્ડવોઽર્જુનઃ ।
નિરીક્ષ્ય તાં સભાં રમ્યામિદં વચનમબ્રવીત્॥ ૪ ॥
વિદિતં તે મહાબાહો સઙ્ગ્રામે સમુપસ્થિતે ।
માહાત્મ્યં દેવકી માતસ્તચ્ચ તે રૂપમૈશ્વરમ્॥ ૫ ॥
યત્તુ તદ્ભવતા પ્રોક્તં તદા કેશવ સૌહૃદાત્ ।
તત્સર્વં પુરુષવ્યાઘ્ર નષ્ટં મે નષ્ટચેતસઃ॥ ૬ ॥
મમ કૌતૂહલં ત્વસ્તિ તેષ્વર્થેષુ પુનઃ પ્રભો ।
ભવાંશ્ચ દ્વારકાં ગન્તા નચિરાદિવ માધવ॥ ૭ ॥
વૈશન્પાયન ઉવાચ
એવમુક્તસ્તતઃ કૃષ્ણઃ ફલ્ગુનં પ્રત્યભાષત ।
પરિષ્વજ્ય મહાતેજા વચનં વદતાં વરઃ॥ ૮ ॥
વાસુદેવ ઉવાચ
શ્રાવિતસ્ત્વં મયા ગુહ્યં જ્ઞાપિતશ્ચ સનાતનમ્ ।
ધર્મં સ્વરૂપિણં પાર્થ સર્વલોકાંશ્ચ શાશ્વતાન્॥ ૯ ॥
અબુદ્ધ્વા યન્ન ગૃહ્ણીથાસ્તન્મે સુમહદપ્રિયમ્ ।
નૂનમશ્રદ્દધાનોઽસિ દુર્મેધાશ્ચાસિ પાણ્ડવ॥ ૧૦ ॥
સ હિ ધર્મઃ સુપર્યાપ્તો બ્રહ્મણઃ પદવેદને ।
ન શક્યં તન્મયા ભૂયસ્તથા વક્તુમશેષતઃ॥ ૧૧ ॥
પરં હિ બ્રહ્મ કથિતં યોગયુક્તેન તન્મયા ।
ઇતિહાસં તુ વક્ષ્યામિ તસ્મિન્નર્થે પુરાતનમ્॥ ૧૨ ॥
યથા તાં બુદ્ધિમાસ્થાય ગતિમગ્ર્યાં ગમિષ્યસિ ।
શૃણુ ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠ ગદતઃ સર્વમેવ મે॥ ૧૩ ॥
આગચ્છદ્બ્રાહ્મણઃ કશ્ચિત્સ્વર્ગલોકાદરિન્દમ ।
બ્રહ્મલોકાચ્ચ દુર્ધર્ષઃ સોઽસ્માભિઃ પૂજિતોઽભવત્॥ ૧૪ ॥
અસ્માભિઃ પરિપૃષ્ટશ્ચ યદાહ ભરતર્ષભ ।
દિવ્યેન વિધિના પાર્થ તચ્છૃણુષ્વાવિચારયન્॥ ૧૫ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
મોક્ષધર્મં સમાશ્રિત્ય કૃષ્ણ યન્માનુપૃચ્છસિ ।
ભૂતાનામનુકમ્પાર્થં યન્મોહચ્છેદનં પ્રભો॥ ૧૬ ॥
તત્તેઽહં સમ્પ્રવક્ષ્યામિ યથાવન્મધુસૂદન ।
શૃણુષ્વાવહિતો ભૂત્વા ગદતો મમ માધવ॥ ૧૭ ॥
કશ્ચિદ્વિપ્રસ્તપો યુક્તઃ કાશ્યપો ધર્મવિત્તમઃ ।
આસસાદ દ્વિજં કં ચિદ્ધર્માણામાગતાગમમ્॥ ૧૮ ॥
ગતાગતે સુબહુશો જ્ઞાનવિજ્ઞાનપારગમ્ ।
લોકતત્ત્વાર્થ કુશલં જ્ઞાતારં સુખદુઃખયોઃ॥ ૧૯ ॥
જાતી મરણતત્ત્વજ્ઞં કોવિદં પુણ્યપાપયોઃ ।
દ્રષ્ટારમુચ્ચનીચાનાં કર્મભિર્દેહિનાં ગતિમ્॥ ૨૦ ॥
ચરન્તં મુક્તવત્સિદ્ધં પ્રશાન્તં સંયતેન્દ્રિયમ્ ।
દીપ્યમાનં શ્રિયા બ્રાહ્મ્યા ક્રમમાણં ચ સર્વશઃ॥ ૨૧ ॥
અન્તર્ધાનગતિજ્ઞં ચ શ્રુત્વા તત્ત્વેન કાશ્યપઃ ।
તથૈવાન્તર્હિતૈઃ સિદ્ધૈર્યાન્તં ચક્રધરૈઃ સહ॥ ૨૨ ॥
સમ્ભાષમાણમેકાન્તે સમાસીનં ચ તૈઃ સહ ।
યદૃચ્છયા ચ ગચ્છન્તમસક્તં પવનં યથા॥ ૨૩ ॥
તં સમાસાદ્ય મેધાવી સ તદા દ્વિજસત્તમઃ ।
ચરણૌ ધર્મકામો વૈ તપસ્વી સુસમાહિતઃ ।
પ્રતિપેદે યથાન્યાયં ભક્ત્યા પરમયા યુતઃ॥ ૨૪ ॥
વિસ્મિતશ્ચાદ્ભુતં દૃષ્ટ્વા કાશ્યપસ્તં દ્વિજોત્તમમ્ ।
પરિચારેણ મહતા ગુરું વૈદ્યમતોષયત્॥ ૨૫ ॥
પ્રીતાત્મા ચોપપન્નશ્ચ શ્રુતચારિત્ય સંયુતઃ ।
ભાવેન તોષયચ્ચૈનં ગુરુવૃત્ત્યા પરન્તપઃ॥ ૨૬ ॥
તસ્મૈ તુષ્ટઃ સ શિષ્યાય પ્રસન્નોઽથાબ્રવીદ્ગુરુઃ ।
સિદ્ધિં પરામભિપ્રેક્ષ્ય શૃણુ તન્મે જનાર્દન॥ ૨૭ ॥
સિદ્ધ ઉવાચ
વિવિધૈઃ કર્મભિસ્તાત પુણ્યયોગૈશ્ચ કેવલૈઃ ।
ગચ્છન્તીહ ગતિં મર્ત્યા દેવલોકેઽપિ ચ સ્થિતિમ્॥ ૨૮ ॥
ન ક્વ ચિત્સુખમત્યન્તં ન ક્વ ચિચ્છાશ્વતી સ્થિતિઃ ।
સ્થાનાચ્ચ મહતો ભ્રંશો દુઃખલબ્ધાત્પુનઃ પુનઃ॥ ૨૯ ॥
અશુભા ગતયઃ પ્રાપ્તાઃ કષ્ટા મે પાપસેવનાત્ ।
કામમન્યુપરીતેન તૃષ્ણયા મોહિતેન ચ॥ ૩૦ ॥
પુનઃ પુનશ્ચ મરણં જન્મ ચૈવ પુનઃ પુનઃ ।
આહારા વિવિધા ભુક્તાઃ પીતા નાનાવિધાઃ સ્તનાઃ॥ ૩૧ ॥
માતરો વિવિધા દૃષ્ટાઃ પિતરશ્ચ પૃથગ્વિધાઃ ।
સુખાનિ ચ વિચિત્રાણિ દુઃખાનિ ચ મયાનઘ॥ ૩૨ ॥
પ્રિયૈર્વિવાસો બહુશઃ સંવાસશ્ચાપ્રિયૈઃ સહ ।
ધનનાશશ્ચ સમ્પ્રાપ્તો લબ્ધ્વા દુઃખેન તદ્ધનમ્॥ ૩૩ ॥
અવમાનાઃ સુકષ્ટાશ્ચ પરતઃ સ્વજનાત્તથા ।
શારીરા માનસાશ્ચાપિ વેદના ભૃશદારુણાઃ॥ ૩૪ ॥
પ્રાપ્તા વિમાનનાશ્ચોગ્રા વધબન્ધાશ્ચ દારુણાઃ ।
પતનં નિરયે ચૈવ યાતનાશ્ચ યમક્ષયે॥ ૩૫ ॥
જરા રોગાશ્ચ સતતં વાસનાનિ ચ ભૂરિશઃ ।
લોકેઽસ્મિન્નનુભૂતાનિ દ્વન્દ્વજાનિ ભૃશં મયા॥ ૩૬ ॥
તતઃ કદા ચિન્નિર્વેદાન્નિકારાન્નિકૃતેન ચ ।
લોકતન્ત્રં પરિત્યક્તં દુઃખાર્તેન ભૃશં મયા ।
તતઃ સિદ્ધિરિયં પ્રાપ્તા પ્રસાદાદાત્મનો મયા॥ ૩૭ ॥
નાહં પુનરિહાગન્તા લોકાનાલોકયામ્યહમ્ ।
આ સિદ્ધેરા પ્રજા સર્ગાદાત્મનો મે ગતિઃ શુભા॥ ૩૮ ॥
ઉપલબ્ધા દ્વિજશ્રેષ્ઠ તથેયં સિદ્ધિરુત્તમા ।
ઇતઃ પરં ગમિષ્યામિ તતઃ પરતરં પુનઃ ।
બ્રહ્મણઃ પદમવ્યગ્રં મા તેઽભૂદત્ર સંશયઃ॥ ૩૯ ॥
નાહં પુનરિહાગન્તા મર્ત્યલોકે પરન્તપ ।
પ્રીતોઽસ્મિ તે મહાપ્રાજ્ઞ બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે॥ ૪૦ ॥
યદીપ્સુરુપપન્નસ્ત્વં તસ્ય કાલોઽયમાગતઃ ।
અભિજાને ચ તદહં યદર્થં મા ત્વમાગતઃ ।
અચિરાત્તુ ગમિષ્યામિ યેનાહં ત્વામચૂચુદમ્॥ ૪૧ ॥
ભૃશં પ્રીતોઽસ્મિ ભવતશ્ચારિત્રેણ વિચક્ષણ ।
પરિપૃચ્છ યાવદ્ભવતે ભાષેયં યત્તવેપ્સિતમ્॥ ૪૨ ॥
બહુ મન્યે ચ તે બુદ્ધિં ભૃશં સમ્પૂજયામિ ચ ।
યેનાહં ભવતા બુદ્ધો મેધાવી હ્યસિ કાશ્યપ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ॥
અધ્યાયઃ ૧૭
વાસુદેવ ઉવાચ
તતસ્તસ્યોપસઙ્ગૃહ્ય પાદૌ પ્રશ્નાન્સુદુર્વચાન્ ।
પપ્રચ્છ તાંશ્ચ સર્વાન્સ પ્રાહ ધર્મભૃતાં વરઃ॥ ૧ ॥
કાશ્યપ ઉવાચ
કથં શરીરં ચ્યવતે કથં ચૈવોપપદ્યતે ।
કથં કષ્ટાચ્ચ સંસારાત્સંસરન્પરિમુચ્યતે॥ ૨ ॥
આત્માનં વા કથં યુક્ત્વા તચ્છરીરં વિમુઞ્ચતિ ।
શરીરતશ્ચ નિર્મુક્તઃ કથમન્યત્પ્રપદ્યતે॥ ૩ ॥
કથં શુભાશુભે ચાયં કર્મણી સ્વકૃતે નરઃ ।
ઉપભુઙ્ક્તે ક્વ વા કર્મ વિદેહસ્યોપતિષ્ઠતિ॥ ૪ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
એવં સઞ્ચોદિતઃ સિદ્ધઃ પ્રશ્નાંસ્તાન્પ્રત્યભાષત ।
આનુપૂર્વ્યેણ વાર્ષ્ણેય યથા તન્મે વચઃ શૃણુ॥ ૫ ॥
સિદ્ધ ઉવાચ
આયુઃ કીર્તિકરાણીહ યાનિ કર્માણિ સેવતે ।
શરીરગ્રહણેઽન્યસ્મિંસ્તેષુ ક્ષીણેષુ સર્વશઃ॥ ૬ ॥
આયુઃ ક્ષયપરીતાત્મા વિપરીતાનિ સેવતે ।
બુદ્ધિર્વ્યાવર્તતે ચાસ્ય વિનાશે પ્રત્યુપસ્થિતે॥ ૭ ॥
સત્ત્વં બલં ચ કાલં ચાપ્યવિદિત્વાત્મનસ્તથા ।
અતિવેલમુપાશ્નાતિ તૈર્વિરુદ્ધાન્યનાત્મવાન્॥ ૮ ॥
યદાયમતિકષ્ટાનિ સર્વાણ્યુપનિષેવતે ।
અત્યર્થમપિ વા ભુઙ્ક્તે ન વા ભુઙ્ક્તે કદા ચન॥ ૯ ॥
દુષ્ટાન્નં વિષમાન્નં ચ સોઽન્યોન્યેન વિરોધિ ચ ।
ગુરુ વાપિ સમં ભુઙ્ક્તે નાતિજીર્ણેઽપિ વા પુનઃ॥ ૧૦ ॥
વ્યાયામમતિમાત્રં વા વ્યવાયં ચોપસેવતે ।
સતતં કર્મ લોભાદ્વા પ્રાપ્તં વેગવિધારણમ્॥ ૧૧ ॥
રસાતિયુક્તમન્નં વા દિવા સ્વપ્નં નિષેવતે ।
અપક્વાનાગતે કાલે સ્વયં દોષાન્પ્રકોપયન્॥ ૧૨ ॥
સ્વદોષકોપનાદ્રોગં લભતે મરણાન્તિકમ્ ।
અથ ચોદ્બન્ધનાદીનિ પરીતાનિ વ્યવસ્યતિ॥ ૧૩ ॥
તસ્ય તૈઃ કારણૈર્જન્તોઃ શરીરાચ્ચ્યવતે યથા ।
જીવિતં પ્રોચ્યમાનં તદ્યથાવદુપધારય॥ ૧૪ ॥
ઊષ્મા પ્રકુપિતઃ કાયે તીવ્રવાયુસમીરિતઃ ।
શરીરમનુપર્યેતિ સર્વાન્પ્રાણાન્રુણદ્ધિ વૈ॥ ૧૫ ॥
અત્યર્થં બલવાનૂષ્મા શરીરે પરિકોપિતઃ ।
ભિનત્તિ જીવ સ્થાનાનિ તાનિ મર્માણિ વિદ્ધિ ચ॥ ૧૬ ॥
તતઃ સ વેદનઃ સદ્યો જીવઃ પ્રચ્યવતે ક્ષરન્ ।
શરીરં ત્યજતે જન્તુશ્છિદ્યમાનેષુ મર્મસુ ।
વેદનાભિઃ પરીતાત્મા તદ્વિદ્ધિ દ્વિજસત્તમ॥ ૧૭ ॥
જાતીમરણસંવિગ્નાઃ સતતં સર્વજન્તવઃ ।
દૃશ્યન્તે સન્ત્યજન્તશ્ચ શરીરાણિ દ્વિજર્ષભ॥ ૧૮ ॥
ગર્ભસઙ્ક્રમણે ચાપિ મર્મણામતિસર્પણે ।
તાદૃશીમેવ લભતે વેદનાં માનવઃ પુનઃ॥ ૧૯ ॥
ભિન્નસન્ધિરથ ક્લેદમદ્ભિઃ સ લભતે નરઃ ।
યથા પઞ્ચસુ ભૂતેષુ સંશ્રિતત્વં નિગચ્છતિ ।
શૈત્યાત્પ્રકુપિતઃ કાયે તીવ્રવાયુસમીરિતઃ॥ ૨૦ ॥
યઃ સ પઞ્ચસુ ભૂતેષુ પ્રાણાપાને વ્યવસ્થિતઃ ।
સ ગચ્છત્યૂર્ધ્વગો વાયુઃ કૃચ્છ્રાન્મુક્ત્વા શરીરિણમ્॥ ૨૧ ॥
શરીરં ચ જહાત્યેવ નિરુચ્છ્વાસશ્ચ દૃશ્યતે ।
નિરૂષ્મા સ નિરુચ્છ્વાસો નિઃશ્રીકો ગતચેતનઃ॥ ૨૨ ॥
બ્રહ્મણા સમ્પરિત્યક્તો મૃત ઇત્યુચ્યતે નરઃ ।
સ્રોતોભિર્યૈર્વિજાનાતિ ઇન્દ્રિયાર્થાઞ્શરીરભૃત્ ।
તૈરેવ ન વિજાનાતિ પ્રાણમાહારસમ્ભવમ્॥ ૨૩ ॥
તત્રૈવ કુરુતે કાયે યઃ સ જીવઃ સનાતનઃ ।
તેષાં યદ્યદ્ભવેદ્યુક્તં સંનિપાતે ક્વ ચિત્ક્વ ચિત્ ।
તત્તન્મર્મ વિજાનીહિ શાસ્ત્રદૃષ્ટં હિ તત્તથા॥ ૨૪ ॥
તેષુ મર્મસુ ભિન્નેષુ તતઃ સ સમુદીરયન્ ।
આવિશ્ય હૃદયં જન્તોઃ સત્ત્વં ચાશુ રુણદ્ધિ વૈ ।
તતઃ સ ચેતનો જન્તુર્નાભિજાનાતિ કિં ચન॥ ૨૫ ॥
તમસા સંવૃતજ્ઞાનઃ સંવૃતેષ્વથ મર્મસુ ।
સ જીવો નિરધિષ્ઠાનશ્ચાવ્યતે માતરિશ્વના॥ ૨૬ ॥
તતઃ સ તં મહોચ્છ્વાસં ભૃશમુચ્છ્વસ્ય દારુણમ્ ।
નિષ્ક્રામન્કમ્પયત્યાશુ તચ્છરીરમચેતનમ્॥ ૨૭ ॥
સ જીવઃ પ્રચ્યુતઃ કાયાત્કર્મભિઃ સ્વૈઃ સમાવૃતઃ ।
અઙ્કિતઃ સ્વૈઃ શુભૈઃ પુણ્યૈઃ પાપૈર્વાપ્યુપપદ્યતે॥ ૨૮ ॥
બ્રાહ્મણા જ્ઞાનસમ્પન્ના યથાવચ્છ્રુત નિશ્ચયાઃ ।
ઇતરં કૃતપુણ્યં વા તં વિજાનન્તિ લક્ષણૈઃ॥ ૨૯ ॥
યથાન્ધ કારે ખદ્યોતં લીયમાનં તતસ્તતઃ ।
ચક્ષુષ્મન્તઃ પ્રપશ્યન્તિ તથા તં જ્ઞાનચક્ષુષઃ॥ ૩૦ ॥
પશ્યન્ત્યેવંવિધાઃ સિદ્ધા જીવં દિવ્યેન ચક્ષુષા ।
ચ્યવન્તં જાયમાનં ચ યોનિં ચાનુપ્રવેશિતમ્॥ ૩૧ ॥
તસ્ય સ્થાનાનિ દૃષ્ટાનિ ત્રિવિધાનીહ શાસ્ત્રતઃ ।
કર્મભૂમિરિયં ભૂમિર્યત્ર તિષ્ઠન્તિ જન્તવઃ॥ ૩૨ ॥
તતઃ શુભાશુભં કૃત્વા લભન્તે સર્વદેહિનઃ ।
ઇહૈવોચ્ચાવચાન્ભોગાન્પ્રાપ્નુવન્તિ સ્વકર્મભિઃ॥ ૩૩ ॥
ઇહૈવાશુભ કર્મા તુ કર્મભિર્નિરયં ગતઃ ।
અવાક્સ નિરયે પાપો માનવઃ પચ્યતે ભૃશમ્ ।
તસ્માત્સુદુર્લભો મોક્ષ આત્મા રક્ષ્યો ભૃશં તતઃ॥ ૩૪ ॥
ઊર્ધ્વં તુ જન્તવો ગત્વા યેષુ સ્થાનેષ્વવસ્થિતાઃ ।
કીર્ત્યમાનાનિ તાનીહ તત્ત્વતઃ સંનિબોધ મે ।
તચ્છ્રુત્વા નૈષ્ઠિકીં બુદ્ધિં બુધ્યેથાઃ કર્મ નિશ્ચયાત્॥ ૩૫ ॥
તારા રૂપાણિ સર્વાણિ યચ્ચૈતચ્ચન્દ્રમણ્ડલમ્ ।
યચ્ચ વિભ્રાજતે લોકે સ્વભાસા સૂર્યમણ્ડલમ્ ।
સ્થાનાન્યેતાનિ જાનીહિ નરાણાં પુણ્યકર્મણામ્॥ ૩૬ ॥
કર્મ ક્ષયાચ્ચ તે સર્વે ચ્યવન્તે વૈ પુનઃ પુનઃ ।
તત્રાપિ ચ વિશેષોઽસ્તિ દિવિ નીચોચ્ચમધ્યમઃ॥ ૩૭ ॥
ન તત્રાપ્યસ્તિ સન્તોષો દૃષ્ટ્વા દીપ્તતરાં શ્રિયમ્ ।
ઇત્યેતા ગતયઃ સર્વાઃ પૃથક્ત્વે સમુદીરિતાઃ॥ ૩૮ ॥
ઉપપત્તિં તુ ગર્ભસ્ય વક્ષ્યામ્યહમતઃ પરમ્ ।
યથાવત્તાં નિગદતઃ શૃણુષ્વાવહિતો દ્વિજ॥ ૩૯ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ॥
અધ્યાયઃ ૧૮
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
શુભાનામશુભાનાં ચ નેહ નાશોઽસ્તિ કર્મણામ્ ।
પ્રાપ્ય પ્રાપ્ય તુ પચ્યન્તે ક્ષેત્રં ક્ષેત્રં તથા તથા॥ ૧ ॥
યથા પ્રસૂયમાનસ્તુ ફલી દદ્યાત્ફલં બહુ ।
તથા સ્યાદ્વિપુલં પુણ્યં શુદ્ધેન મનસા કૃતમ્॥ ૨ ॥
પાપં ચાપિ તથૈવ સ્યાત્પાપેન મનસા કૃતમ્ ।
પુરોધાય મનો હીહ કર્મણ્યાત્મા પ્રવર્તતે॥ ૩ ॥
યથા કત્મ સમાદિષ્ટં કામમન્યુસમાવૃતઃ ।
નરો ગર્ભં પ્રવિશતિ તચ્ચાપિ શૃણુ ચોત્તરમ્॥ ૪ ॥
શુક્રં શોણિતસંસૃષ્ટં સ્ત્રિયા ગર્ભાશયં ગતમ્ ।
ક્ષેત્રં કર્મજમાપ્નોતિ શુભં વા યદિ વાશુભમ્॥ ૫ ॥
સૌક્ષ્મ્યાદવ્યક્તભાવાચ્ચ ન સ ક્વ ચન સજ્જતે ।
સમ્પ્રાપ્ય બ્રહ્મણઃ કાયં તસ્માત્તદ્બ્રહ્મ શાશ્વતમ્ ।
તદ્બીજં સર્વભૂતાનાં તેન જીવન્તિ જન્તવઃ॥ ૬ ॥
સ જીવઃ સર્વગાત્રાણિ ગર્ભસ્યાવિશ્ય ભાગશઃ ।
દધાતિ ચેતસા સદ્યઃ પ્રાણસ્થાનેષ્વવસ્થિતઃ ।
તતઃ સ્પન્દયતેઽઙ્ગાનિ સ ગર્ભશ્ચેતનાન્વિતઃ॥ ૭ ॥
યથા હિ લોહનિષ્યન્દો નિષિક્તો બિમ્બવિગ્રહમ્ ।
ઉપૈતિ તદ્વજ્જાનીહિ ગર્ભે જીવ પ્રવેશનમ્॥ ૮ ॥
લોહપિણ્ડં યથા વહ્નિઃ પ્રવિશત્યભિતાપયન્ ।
તથા ત્વમપિ જાનીહિ ગર્ભે જીવોપપાદનમ્॥ ૯ ॥
યથા ચ દીપઃ શરણં દીપ્યમાનઃ પ્રકાશયેત્ ।
એવમેવ શરીરાણિ પ્રકાશયતિ ચેતના॥ ૧૦ ॥
યદ્યચ્ચ કુરુતે કર્મ શુભં વા યદિ વાશુભમ્ ।
પૂર્વદેહકૃતં સર્વમવશ્યમુપભુજ્યતે॥ ૧૧ ॥
તતસ્તત્ક્ષીયતે ચૈવ પુનશ્ચાન્યત્પ્રચીયતે ।
યાવત્તન્મોક્ષયોગસ્થં ધર્મં નૈવાવબુધ્યતે॥ ૧૨ ॥
તત્ર ધર્મં પ્રવક્ષ્યામિ સુખી ભવતિ યેન વૈ ।
આવર્તમાનો જાતીષુ તથાન્યોન્યાસુ સત્તમ॥ ૧૩ ॥
દાનં વ્રતં બ્રહ્મચર્યં યથોક્તવ્રતધારણમ્ ।
દમઃ પ્રશાન્તતા ચૈવ ભૂતાનાં ચાનુકમ્પનમ્॥ ૧૪ ॥
સંયમશ્ચાનૃશંસ્યં ચ પરસ્વાદાન વર્જનમ્ ।
વ્યલીકાનામકરણં ભૂતાનાં યત્ર સા ભુવિ॥ ૧૫ ॥
માતાપિત્રોશ્ચ શુશ્રૂષા દેવતાતિથિપૂજનમ્ ।
ગુરુ પૂજા ઘૃણા શૌચં નિત્યમિન્દ્રિયસંયમઃ॥ ૧૬ ॥
પ્રવર્તનં શુભાનાં ચ તત્સતાં વૃત્તમુચ્યતે ।
તતો ધર્મઃ પ્રભવતિ યઃ પ્રજાઃ પાતિ શાશ્વતીઃ॥ ૧૭ ॥
એવં સત્સુ સદા પશ્યેત્તત્ર હ્યેષા ધ્રુવા સ્થિતિઃ ।
આચારો ધર્મમાચષ્ટે યસ્મિન્સન્તો વ્યવસ્થિતાઃ॥ ૧૮ ॥
તેષુ તદ્ધર્મનિક્ષિપ્તં યઃ સ ધર્મઃ સનાતનઃ ।
યસ્તં સમભિપદ્યેત ન સ દુર્ગતિમાપ્નુયાત્॥ ૧૯ ॥
અતો નિયમ્યતે લોકઃ પ્રમુહ્ય ધર્મવર્ત્મસુ ।
યસ્તુ યોગી ચ મુક્તશ્ચ સ એતેભ્યો વિશિષ્યતે॥ ૨૦ ॥
વર્તમાનસ્ય ધર્મેણ પુરુષસ્ય યથાતથા ।
સંસારતારણં હ્યસ્ય કાલેન મહતા ભવેત્॥ ૨૧ ॥
એવં પૂર્વકૃતં કર્મ સર્વો જન્તુર્નિષેવતે ।
સર્વં તત્કારણં યેન નિકૃતોઽયમિહાગતઃ॥ ૨૨ ॥
શરીરગ્રહણં ચાસ્ય કેન પૂર્વં પ્રકલ્પિતમ્ ।
ઇત્યેવં સંશયો લોકે તચ્ચ વક્ષ્યામ્યતઃ પરમ્॥ ૨૩ ॥
શરીરમાત્મનઃ કૃત્વા સર્વભૂતપિતામહઃ ।
ત્રૈલોક્યમસૃજદ્બ્રહ્મા કૃત્સ્નં સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ ૨૪ ॥
તતઃ પ્રધાનમસૃજચ્ચેતના સા શરીરિણામ્ ।
યયા સર્વમિદં વ્યાપ્તં યાં લોકે પરમાં વિદુઃ॥ ૨૫ ॥
ઇહ તત્ક્ષરમિત્યુક્તં પરં ત્વમૃતમક્ષરમ્ ।
ત્રયાણાં મિથુનં સર્વમેકૈકસ્ય પૃથક્પૃથક્॥ ૨૬ ॥
અસૃજત્સર્વભૂતાનિ પૂર્વસૃષ્ટઃ પ્રજાપતિઃ ।
સ્થાવરાણિ ચ ભૂતાનિ ઇત્યેષા પૌર્વિકી શ્રુતિઃ॥ ૨૭ ॥
તસ્ય કાલપરીમાણમકરોત્સ પિતામહઃ ।
ભૂતેષુ પરિવૃત્તિં ચ પુનરાવૃત્તિમેવ ચ॥ ૨૮ ॥
યથાત્ર કશ્ચિન્મેધાવી દૃષ્ટાત્મા પૂર્વજન્મનિ ।
યત્પ્રવક્ષ્યામિ તત્સર્વં યથાવદુપપદ્યતે॥ ૨૯ ॥
સુખદુઃખે સદા સમ્યગનિત્યે યઃ પ્રપશ્યતિ ।
કાયં ચામેધ્ય સઙ્ઘાતં વિનાશં કર્મ સંહિતમ્॥ ૩૦ ॥
યચ્ચ કિં ચિત્સુખં તચ્ચ સર્વં દુઃખમિતિ સ્મરન્ ।
સંસારસાગરં ઘોરં તરિષ્યતિ સુદુસ્તરમ્॥ ૩૧ ॥
જાતી મરણરોગૈશ્ચ સમાવિષ્ટઃ પ્રધાનવિત્ ।
ચેતનાવત્સુ ચૈતન્યં સમં ભૂતેષુ પશ્યતિ॥ ૩૨ ॥
નિર્વિદ્યતે તતઃ કૃત્સ્નં માર્ગમાણઃ પરં પદમ્ ।
તસ્યોપદેશં વક્ષ્યામિ યાથાતથ્યેન સત્તમ॥ ૩૩ ॥
શાશ્વતસ્યાવ્યયસ્યાથ પદસ્ય જ્ઞાનમુત્તમમ્ ।
પ્રોચ્યમાનં મયા વિપ્ર નિબોધેદમશેષતઃ॥ ૩૪ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ષોડષોઽશ્દ્યાયઃ॥
અધ્યાયઃ ૧૯
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
યઃ સ્યાદેકાયને લીનસ્તૂષ્ણીં કિં ચિદચિન્તયન્ ।
પૂર્વં પૂર્વં પરિત્યજ્ય સ નિરારમ્ભકો ભવેત્॥ ૧ ॥
સર્વમિત્રઃ સર્વસહઃ સમરક્તો જિતેન્દ્રિયઃ ।
વ્યપેતભયમન્યુશ્ચ કામહા મુચ્યતે નરઃ॥ ૨ ॥
આત્મવત્સર્વભૂતેષુ યશ્ચરેન્નિયતઃ શુચિઃ ।
અમાની નિરભીમાનઃ સર્વતો મુક્ત એવ સઃ॥ ૩ ॥
જીવિતં મરણં ચોભે સુખદુઃખે તથૈવ ચ ।
લાભાલાભે પ્રિય દ્વેષ્યે યઃ સમઃ સ ચ મુચ્યતે॥ ૪ ॥
ન કસ્ય ચિત્સ્પૃહયતે નાવજાનાતિ કિં ચન ।
નિર્દ્વન્દ્વો વીતરાગાત્મા સર્વતો મુક્ત એવ સઃ॥ ૫ ॥
અનમિત્રોઽથ નિર્બન્ધુરનપત્યશ્ચ યઃ ક્વ ચિત્ ।
ત્યક્તધર્માર્થકામશ્ચ નિરાકાઙ્ક્ષી સ મુચ્યતે॥ ૬ ॥
નૈવ ધર્મી ન ચાધર્મી પૂર્વોપચિતહા ચ યઃ ।
ધાતુક્ષયપ્રશાન્તાત્મા નિર્દ્વન્દ્વઃ સ વિમુચ્યતે॥ ૭ ॥
અકર્મા ચાવિકાઙ્ક્ષશ્ચ પશ્યઞ્જગદશાશ્વતમ્ ।
અસ્વસ્થમવશં નિત્યં જન્મ સંસારમોહિતમ્॥ ૮ ॥
વૈરાગ્ય બુદ્ધિઃ સતતં તાપદોષવ્યપેક્ષકઃ ।
આત્મબન્ધવિનિર્મોક્ષં સ કરોત્યચિરાદિવ॥ ૯ ॥
અગન્ધ રસમસ્પર્શમશબ્દમપરિગ્રહમ્ ।
અરૂપમનભિજ્ઞેયં દૃષ્ટ્વાત્માનં વિમુચ્યતે॥ ૧૦ ॥
પઞ્ચ ભૂતગુણૈર્હીનમમૂર્તિ મદલેપકમ્ ।
અગુણં ગુણભોક્તારં યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ ૧૧ ॥
વિહાય સર્વસઙ્કલ્પાન્બુદ્ધ્યા શારીર માનસાન્ ।
શનૈર્નિર્વાણમાપ્નોતિ નિરિન્ધન ઇવાનલઃ॥ ૧૨ ॥
વિમુક્તઃ સર્વસંસ્કારૈસ્તતો બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
પરમાપ્નોતિ સંશાન્તમચલં દિવ્યમક્ષરમ્॥ ૧૩ ॥
અતઃ પરં પ્રવક્ષ્યામિ યોગશાસ્ત્રમનુત્તમમ્ ।
યજ્જ્ઞાત્વા સિદ્ધમાત્માનં લોકે પશ્યન્તિ યોગિનઃ॥ ૧૪ ॥
તસ્યોપદેશં પશ્યામિ યથાવત્તન્નિબોધ મે ।
યૈર્દ્વારૈશ્ચારયન્નિત્યં પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ ૧૫ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ તુ સંહૃત્ય મન આત્મનિ ધારયેત્ ।
તીવ્રં તપ્ત્વા તપઃ પૂર્વં તતો યોક્તુમુપક્રમેત્॥ ૧૬ ॥
તપસ્વી ત્યક્તસઙ્કલ્પો દમ્ભાહઙ્કારવર્જિતઃ ।
મનીષી મનસા વિપ્રઃ પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ ૧૭ ॥
સ ચેચ્છક્નોત્યયં સાધુર્યોક્તુમાત્માનમાત્મનિ ।
તત એકાન્તશીલઃ સ પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ ૧૮ ॥
સંયતઃ સતતં યુક્ત આત્મવાન્વિજિતેન્દ્રિયઃ ।
તથાયમાત્મનાત્માનં સાધુ યુક્તઃ પ્રપશ્યતિ॥ ૧૯ ॥
યથા હિ પુરુષઃ સ્વપ્ને દૃષ્ટ્વા પશ્યત્યસાવિતિ ।
તથારૂપમિવાત્માનં સાધુ યુક્તઃ પ્રપશ્યતિ॥ ૨૦ ॥
ઇષીકાં વા યથા મુઞ્જાત્કશ્ચિન્નિર્હૃત્ય દર્શયેત્ ।
યોગી નિષ્કૃષ્ટમાત્માનં યથા સમ્પશ્યતે તનૌ॥ ૨૧ ॥
મુઞ્જં શરીરં તસ્યાહુરિષીકામાત્મનિ શ્રિતામ્ ।
એતન્નિદર્શનં પ્રોક્તં યોગવિદ્ભિરનુત્તમમ્॥ ૨૨ ॥
યદા હિ યુક્તમાત્માનં સમ્યક્પશ્યતિ દેહભૃત્ ।
તદાસ્ય નેશતે કશ્ચિત્ત્રૈલોક્યસ્યાપિ યઃ પ્રભુઃ॥ ૨૩ ॥
અન્યોન્યાશ્ચૈવ તનવો યથેષ્ટં પ્રતિપદ્યતે ।
વિનિવૃત્ય જરામૃત્યૂ ન હૃષ્યતિ ન શોચતિ॥ ૨૪ ॥
દેવાનામપિ દેવત્વં યુક્તઃ કારયતે વશી ।
બ્રહ્મ ચાવ્યયમાપ્નોતિ હિત્વા દેહમશાશ્વતમ્॥ ૨૫ ॥
વિનશ્યત્ષ્વપિ લોકેષુ ન ભયં તસ્ય જાયતે ।
ક્લિશ્યમાનેષુ ભૂતેષુ ન સ ક્લિશ્યતિ કેન ચિત્॥ ૨૬ ॥
દુઃખશોકમયૈર્ઘોરૈઃ સઙ્ગસ્નેહ સમુદ્ભવૈઃ ।
ન વિચાલ્યેત યુક્તાત્મા નિસ્પૃહઃ શાન્તમાનસઃ॥ ૨૭ ॥
નૈનં શસ્ત્રાણિ વિધ્યન્તે ન મૃત્યુશ્ચાસ્ય વિદ્યતે ।
નાતઃ સુખતરં કિં ચિલ્લોકે ક્વ ચન વિદ્યતે॥ ૨૮ ॥
સમ્યગ્યુક્ત્વા યદાત્માનમાત્મયેવ પ્રપશ્યતિ ।
તદૈવ ન સ્પૃહયતે સાક્ષાદપિ શતક્રતોઃ॥ ૨૯ ॥
નિર્વેદસ્તુ ન ગન્તવ્યો યુઞ્જાનેન કથં ચન ।
યોગમેકાન્તશીલસ્તુ યથા યુઞ્જીત તચ્છૃણુ॥ ૩૦ ॥
દૃષ્ટપૂર્વા દિશં ચિન્ત્ય યસ્મિન્સંનિવસેત્પુરે ।
પુરસ્યાભ્યન્તરે તસ્ય મનશ્ચાયં ન બાહ્યતઃ॥ ૩૧ ॥
પુરસ્યાભ્યન્તરે તિષ્ઠન્યસ્મિન્નાવસથે વસેત્ ।
તસ્મિન્નાવસથે ધાર્યં સ બાહ્યાભ્યન્તરં મનઃ॥ ૩૨ ॥
પ્રચિન્ત્યાવસથં કૃત્સ્નં યસ્મિન્કાયેઽવતિષ્ઠતે ।
તસ્મિન્કાયે મનશ્ચાર્યં ન કથં ચન બાહ્યતઃ॥ ૩૩ ॥
સંનિયમ્યેન્દ્રિયગ્રામં નિર્ઘોષે નિર્જને વને ।
કાયમભ્યન્તરં કૃત્સ્નમેકાગ્રઃ પરિચિન્તયેત્॥ ૩૪ ॥
દન્તાંસ્તાલુ ચ જિહ્વાં ચ ગલં ગ્રીવાં તથૈવ ચ ।
હૃદયં ચિન્તયેચ્ચાપિ તથા હૃદયબન્ધનમ્॥ ૩૫ ॥
ઇત્યુક્તઃ સ મયા શિષ્યો મેધાવી મધુસૂદન ।
પપ્રચ્છ પુનરેવેમં મોક્ષધર્મં સુદુર્વચમ્॥ ૩૬ ॥
ભુક્તં ભુક્તં કથમિદમન્નં કોષ્ઠે વિપચ્યતે ।
કથં રસત્વં વ્રજતિ શોણિતં જાયતે કથમ્ ।
તથા માંસં ચ મેદશ્ચ સ્નાય્વસ્થીનિ ચ પોષતિ॥ ૩૭ ॥
કથમેતાનિ સર્વાણિ શરીરાણિ શરીરિણામ્ ।
વર્ધન્તે વર્ધમાનસ્ય વર્ધતે ચ કથં બલમ્ ।
નિરોજસાં નિષ્ક્રમણં મલાનાં ચ પૃથક્પૃથક્॥ ૩૮ ॥
કુતો વાયં પ્રશ્વસિતિ ઉચ્છ્વસિત્યપિ વા પુનઃ ।
કં ચ દેશમધિષ્ઠાય તિષ્ઠત્યાત્માયમાત્મનિ॥ ૩૯ ॥
જીવઃ કાયં વહતિ ચેચ્ચેષ્ટયાનઃ કલેવરમ્ ।
કિં વર્ણં કીદૃશં ચૈવ નિવેશયતિ વૈ મનઃ ।
યાથાતથ્યેન ભગવન્વક્તુમર્હસિ મેઽનઘ॥ ૪૦ ॥
ઇતિ સમ્પરિપૃષ્ટોઽહં તેન વિપ્રેણ માધવ ।
પ્રત્યબ્રુવં મહાબાહો યથા શ્રુતમરિન્દમ॥ ૪૧ ॥
યથા સ્વકોષ્ઠે પ્રક્ષિપ્ય કોષ્ઠં ભાણ્ડ મના ભવેત્ ।
તથા સ્વકાયે પ્રક્ષિપ્ય મનો દ્વારૈરનિશ્ચલૈઃ ।
આત્માનં તત્ર માર્ગેત પ્રમાદં પરિવર્જયેત્॥ ૪૨ ॥
એવં સતતમુદ્યુક્તઃ પ્રીતાત્મા નચિરાદિવ ।
આસાદયતિ તદ્બ્રહ્મ યદ્દૃષ્ટ્વા સ્યાત્પ્રધાનવિત્॥ ૪૩ ॥
ન ત્વસૌ ચક્ષુષા ગ્રાહ્યો ન ચ સર્વૈરપીન્દ્રિયૈઃ ।
મનસૈવ પ્રદીપેન મહાનાત્મનિ દૃશ્યતે॥ ૪૪ ॥
સર્વતઃ પાણિપાદં તં સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખમ્ ।
જીવો નિષ્ક્રાન્તમાત્માનં શરીરાત્સમ્પ્રપશ્યતિ॥ ૪૫ ॥
સ તદુત્સૃજ્ય દેહં સ્વં ધારયન્બ્રહ્મ કેવલમ્ ।
આત્માનમાલોકયતિ મનસા પ્રહસન્નિવ॥ ૪૬ ॥
ઇદં સર્વરહસ્યં તે મયોક્તં દ્વિજસત્તમ ।
આપૃચ્છે સાધયિષ્યામિ ગચ્છ શિષ્યયથાસુખમ્॥ ૪૭ ॥
ઇત્યુક્તઃ સ તદા કૃષ્ણ મયા શિષ્યો મહાતપાઃ ।
અગચ્છત યથાકામં બ્રાહ્મણશ્છિન્નસંશયઃ॥ ૪૮ ॥
વાસુદેવ ઉવાચ
ઇત્યુક્ત્વા સ તદા વાક્યં માં પાર્થ દ્વિજપુઙ્ગવઃ ।
મોક્ષધર્માશ્રિતઃ સમ્યક્તત્રૈવાન્તરધીયત॥ ૪૯ ॥
કચ્ચિદેતત્ત્વયા પાર્થ શ્રુતમેકાગ્રચેતસા ।
તદાપિ હિ રથસ્થસ્ત્વં શ્રુતવાનેતદેવ હિ॥ ૫૦ ॥
નૈતત્પાર્થ સુવિજ્ઞેયં વ્યામિશ્રેણેતિ મે મતિઃ ।
નરેણાકૃત સઞ્જ્ઞેન વિદગ્ધેનાકૃતાત્મના॥ ૫૧ ॥
સુરહસ્યમિદં પ્રોક્તં દેવાનાં ભરતર્ષભ ।
કચ્ચિન્નેદં શ્રુતં પાર્થ મર્ત્યેનાન્યેન કેન ચિત્॥ ૫૨ ॥
ન હ્યેતચ્છ્રોતુમર્હોઽન્યો મનુષ્યસ્ત્વામૃતેઽનઘ ।
નૈતદદ્ય સુવિજ્ઞેયં વ્યામિશ્રેણાન્તરાત્મના॥ ૫૩ ॥
ક્રિયાવદ્ભિર્હિ કૌન્તેય દેવલોકઃ સમાવૃતઃ ।
ન ચૈતદિષ્ટં દેવાનાં મર્ત્યૈ રૂપનિવર્તનમ્॥ ૫૪ ॥
પરા હિ સા ગતિઃ પાર્થ યત્તદ્બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
યત્રામૃતત્વં પ્રાપ્નોતિ ત્યક્ત્વા દુઃખં સદા સુખી॥ ૫૫ ॥
એવં હિ ધર્મમાસ્થાય યોઽપિ સ્યુઃ પાપયોનયઃ ।
સ્ત્રિયો વૈશ્યાસ્તથા શૂદ્રાસ્તેઽપિ યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ ૫૬ ॥
કિં પુનર્બ્રાહ્મણાઃ પાર્થ ક્ષત્રિયા વા બહુશ્રુતાઃ ।
સ્વધર્મરતયો નિત્યં બ્રહ્મલોકપરાયણાઃ॥ ૫૭ ॥
હેતુમચ્ચૈતદુદ્દિષ્ટમુપાયાશ્ચાસ્ય સાધને ।
સિદ્ધેઃ ફલં ચ મોક્ષશ્ચ દુઃખસ્ય ચ વિનિર્ણયઃ ।
અતઃ પરં સુખં ત્વન્યત્કિં નુ સ્યાદ્ભરતર્ષભ॥ ૫૮ ॥
શ્રુતવાઞ્શ્રદ્દધાનશ્ચ પરાક્રાન્તશ્ચ પાણ્ડવ ।
યઃ પરિત્યજતે મર્ત્યો લોકતન્ત્રમસારવત્ ।
એતૈરુપાયૈઃ સ ક્ષિપ્રં પરાં ગતિમવાપ્નુયાત્॥ ૫૯ ॥
એતાવદેવ વક્તવ્યં નાતો ભૂયોઽસ્તિ કિં ચન ।
ષણ્માસાન્નિત્યયુક્તસ્ય યોગઃ પાર્થ પ્રવર્તતે॥ ૬૦ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ એકોનવિંષોઽધ્યાયઃ॥
॥ ઇતિ અનુગીતા સમાપ્તા॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Anu Gita in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil