Ashtavakra Gita Hindi Translation In Gujarati

॥ Ashtavakra Gita Gujarati Lyrics ॥

॥ શ્રીમત્ અષ્ટાવક્રગીતા કા હિન્દી અનુવાદ
સાન્વયભાષાટીકાસમેતા અષ્ટાવક્રગીતા ॥
.. શ્રીઃ ..

અથ
અષ્ટાવક્રગીતા
સાન્વય-ભાષાટીકાસહિતા.

કથં જ્ઞાનમવાપ્નોતિ કથં મુક્તિર્ભવિષ્યતિ .
વૈરાગ્યં ચ કથં પ્રાપ્તમેતદ્બ્રૂહિ મમ પ્રભો..૧..

અન્વય:- હે પ્રભો ! (પુરુષઃ ) જ્ઞાનમ્ કથમ્ અવાપ્નોતિ . (પુંસઃ) મુક્તિઃ કથમ્ ભવિષ્યતિ . ( પુંસઃ) વૈરાગ્યમ્ ચ કથમ્ પ્રાપ્તમ્ ( ભવતિ ) એતત્ મમ બ્રૂહિ ..૧..

એક સમય મિથિલાધિપતિ રાજા જનક કે મન મેં પૂર્વપુણ્ય કે પ્રભાવ સે ઇસ પ્રકાર જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન હુઈ કિ, ઇસ અસાર સંસારરૂપી બંધન સે કિસ પ્રકાર મુક્તિ હોગી ઔર તદનંતર ઉન્હોંને ઐસા ભી વિચાર કિયા કિ, કિસી બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ કે સમીપ જાના ચાહિયે, ઇસી અંતર મેં ઉન કો બ્રહ્મજ્ઞાન કે માનો સમુદ્ર પરમ દયાલુ શ્રીઅષ્ટાવક્રજી મિલે . ઇન મુનિ કી આકૃતિ કો દેખકર રાજા જનક કે મન મેં યહ અભિમાન હુઆ કિ, યહ બ્રાહ્મણ અંત્યત હી કુરૂપ હૈ . તબ દૂસરે કે ચિત્ત કા વૃત્તાંત જાનનેવાલે અષ્ટાવક્રજી રાજા કે મન કા ભી વિચાર દિવ્યદૃષ્ટિ કે દ્વારા જાનકર રાજા જનક સે બોલે કિ, હે રાજન્ ! દેહદૃષ્ટિ કો છોડકર યદિ આત્મદૃષ્ટિ કરોગે તો યહ દેહ ટેઢા હૈ પરંતુ ઇસ મેં સ્થિત આત્મા ટેઢા નહીં હૈ, જિસ પ્રકાર નદી ટેઢી હોતી હૈ પરંતુ ઉસ કા જલ ટેઢા નહીં હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર ઇક્ષુ (ગન્ના) ટેઢા હોતા હૈ પરંતુ ઉસ કા રસ ટેઢા નહીં હૈ. તિસી પ્રકાર યદ્યપિ પાંચભૌતિક યહ દેહ ટેઢા હૈ, પરંતુ અંતર્યામી આત્મા ટેઢા નહીં હૈ. કિંતુ આત્મા અસંગ, નિર્વિકાર, વ્યાપક, જ્ઞાનઘન, સચિદાનંદસ્વરૂપ, અખંડ, અચ્છેદ્ય, અભેદ્ય, નિત્ય, શુદ્ધ, બુદ્ધ ઔર મુક્તસ્વભાવ હૈ, ઇસ કારણ હે રાજન્ ! તુમ દેહદૃષ્ટિ કો ત્યાગકર આત્મદૃષ્ટિ કરો . પરમ દયાલુ અષ્ટાવક્રજી કે ઇસ પ્રકાર કે વચન સુનને સે રાજા જનક કા મોહ તત્કાલ દૂર હો ગયા ઔર રાજા જનકને મન મેં વિચાર કિયા કિ મેરે સબ મનોરથ સિદ્ધ હો ગયે, મેં અબ ઇનકો હી ગુરુ કરૂંગા. ક્યોંકિ યહ મહાત્મા બ્રહ્મવિદ્યા કે સમુદ્રરૂપ હૈ, જીવન્મુક્ત હૈં, અબ ઇન સે અધિક જ્ઞાની મુઝે કૌન મિલેગા? અબ તો ઇન સે હી ગુરુદીક્ષા લેકર ઇનકો હી શરણ લેના યોગ્ય હૈ, ઇસ પ્રકાર વિચારકર રાજા જનક અષ્ટાવક્રજી સે ઇસ પ્રકાર બોલે કિ, હે મહાત્મન્ ! મૈં સંસારબંધન સે છૂટને કે નિમિત્ત આપ કી શરણ લેને કી ઇચ્છા કરતા હૂં, અષ્ટાવક્રજીને ભી રાજા જનક કો અધિકારી સમઝકર અપના શિષ્ય કર લિયા, તબ રાજા જનક અપને ચિત્ત કે સંદેહોં કો દૂર કરને કે નિમિત્ત ઔર બ્રહ્મવિદ્યા કે શ્રવણ કરને કી ઇચ્છા કર કે અષ્ટાવક્રજી સે પૂંછને લગે. અષ્ટાવક્રજી સે રાજા જનક પ્રશ્ન કરતે હૈં કિ – હે પ્રભો ! અવિદ્યાકર કે મોહિત નાના પ્રકાર કે મિથ્યા સંકલ્પ વિકલ્પોંકર કે બારંબાર જન્મમરણરૂપ દુઃખોં કો ભોગનેવાલે ઇસ પુરુષ કો અવિદ્યાનિવૃત્તિરૂપ જ્ઞાન કિસ પ્રકાર પ્રાપ્ત હોતા હૈ ? ઇન તીનોં પ્રશ્નોં કા ઉત્તર કૃપા કર કે મુઝ સે કહિયે..૧..

અષ્ટાવક્ર ઉવાચ.
મુક્તિમિચ્છસિચેત્તાત વિષયાન્વિષવત્ત્યજ.
ક્ષમાર્જવદયાતોષસત્યં પીયૂષવદ્ભજ ..૨..

અન્વય:- હે તાત ! ચેન્ મુક્તિમ્ ઇચ્છસિ ( તર્હિ ) વિષયાન્ વિષવત્ ( અવગત્ય ) ત્યજ . ક્ષમાર્જવદયાતોષસત્યમ્ પીયૂષવત્ ( અવગત્ય ) ભજ ..૨..

ઇસ પ્રકાર જબ રાજા જનકને પ્રશ્ન કિયા તબ જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંપન્ન પરમ દયાલુ અષ્ટાવક્રમુનિને વિચાર કિયા કિ, યહ પુરુષ તો અધિકારી હૈ ઔર સંસારબંધન સે મુક્ત હોને કી ઇચ્છા સે મેરે નિકટ આયા હૈ, ઇસ કારણ ઇસ કો સાધનચતુષ્ટયપૂર્વક બ્રહ્મતત્વ કા ઉપદેશ કરૂં ક્યોંકિ સાધનચતુષ્ટય કે બિના કોટિ ઉપાય કરને સે ભી બ્રહ્મવિદ્યા ફલીભૂત નહીં હોતી હૈ ઇસ કારણ શિષ્ય કો પ્રથમ સાધનચતુષ્ટય કા ઉપદેશ કરના યોગ્ય હૈ ઔર સાધનચતુષ્ટય કે અનંતર હી બ્રહ્મજ્ઞાન કે વિષય કી ઇચ્છા કરની ચાહિયે, ઇસ પ્રકાર વિચાર કર અષ્ટાવક્રાજી બોલે કિ-હે તાત ! હે શિષ્ય ! સંપૂર્ણ અનર્થો કી નિવૃત્તિ ઔર પરમાનંદમુક્તિ કી ઇચ્છા જબ હોવે તબ શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ ઔર ગંધ ઇન પાંચોં વિષયોં કો ત્યાગ દેવે . યે પાંચ વિષય કર્ણ, ત્વચા, નેત્ર, જિહ્વા ઔર નાસિ કા ઇન પાંચ જ્ઞાનેંદ્રિયોં કે હૈં, યે સંપૂર્ણ જીવ કે બંધન હૈં, ઇન સે બંધા હુઆ જીવ ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર મરતા હૈ તબ બડ઼ા દુઃખી હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર વિષ ભક્ષણ કરનેવાલે પુરુષ કો દુઃખ હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર શબ્દાદિવિષયભોગ કરને વાલા પુરુષ દુઃખી હોતા હૈ. અર્થાત્ શબ્દાદિ વિષય મહા અનર્થ કા મૂલ હૈ ઉન વિષયોં કો તૂ ત્યાગ દે. અભિપ્રાય યહ હૈ કિ, દેહ આદિ કે વિષય મેં મૈં હૂં, મેરા હૈ ઇત્યાદિ અધ્યાસ મત કર ઇસ પ્રકાર બાહ્ય ઇંદ્રિયોં કો દમન કરને કા ઉપદેશ કિયા. જો પુરુષ ઇસ પ્રકાર કરતા હૈ ઉસ કો ‘દમ’ નામવાલે પ્રથમ સાધન કી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ ઔર જો અંતઃકરણ કો વશ મેં કર લેતા હૈ ઉસ કો ‘શમ’ નામવાલી દૂસરી સાધનસંપત્તિ કી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ. જિસ કા મન અપને વશ મેં હો જાતા હૈ ઉસ કા એક બ્રહ્માકાર મન હો જાતા હૈ, ઉસ કા નામ વેદાંતશાસ્ત્ર મેં નિર્વિકલ્પક સમાધિ કહા હૈ, ઉસ નિર્વિકલ્પક સમાધિ કી સ્થિતિ કે અર્થ ક્ષમા ( સબ સહ લેના ), આર્જવ ( અવિદ્યારૂપ દોષ સે નિવૃત્તિ રખના ), દયા (બિના કારણ હી પરાયા દુઃખ દૂર કરને કી ઇચ્છા), તોષ ( સદા સંતુષ્ટ રહના), સત્ય (ત્રિકાલ મેં એકરૂપતા) ઇન પાંચ સાત્વિક ગુણોં કા સેવન કરે. જિસ પ્રકાર કોઈ પુરુષ અમૃતતુલ્ય ઔષધિ સેવન કરે ઔર ઉસ ઔષધિ કે પ્રભાવ સે ઉસ કે સંપૂર્ણ રોગ દૂર હો જાતે હૈં, ઉસી પ્રકાર જો પુરુષ અમૃતતુલ્ય ઇન પાંચ ગુણોં કો સેવન કરતા હૈ, ઉસ કે જન્મમૃત્યુરૂપ રોગ દૂર હો જાતે હૈં અર્થાત ઇસ સંસાર કે વિષય મેં જિસ પુરુષ કો મુક્તિ કી ઇચ્છા હોય વહ વિષયોં કા ત્યાગ કર દેવે, વિષયોં કા ત્યાગ કરે બિના મુક્તિ કદાપિ નહીં હોતી હૈ, મુક્તિ અનેક દુઃખોં કી દૂર કરનેવાલી ઔર પરમાનંદ કી દેનેવાલી હૈ ઇસ પ્રકાર અષ્ટાવક્રમુનિને પ્રથમ શિષ્ય કો વિષયોં કો ત્યાગને કા ઉપદેશ દિયા ..૨..

ન પૃથ્વી ન જલં નાગ્નિર્ન વાયુર્દ્યૌર્ન વા ભવાન્ .
એષાં સાક્ષિણમાત્માનં ચિદ્રૂપં વિદ્ધિ મુક્તયે ..૩..

અન્વય:- (હે શિષ્ય !) ભવાન્ પૃથ્વી ન . જલમ્ ન. અગ્નિઃ ન . વાયુઃ ન . વા દ્યૌઃ ન . એષામ્ સાક્ષિણમ્ ચિદ્રૂપમ્ આત્માનમ્ મુક્તયે વિદ્ધિ ..૩..

અબ મુનિ સાધનચતુષ્ટયસંપન્ન શિષ્ય કો મુક્તિ કા ઉપદેશ કરતે હૈં, તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! પંચ ભૂત કા શરીર હી આત્મા હૈ ઔર પંચભૂતોંકે હી પાંચ વિષય હૈં, સો ઇન પંચભૂતોં કા જો સ્વભાવ હૈ ઉસ કા કદાપિ ત્યાગ નહીં હો સકતા, ક્યોંકિ પૃથ્વી સે ગંધ કા યા ગંધ સે પૃથ્વી કા કદાપિ વિયોગ નહીં હો સકતા હૈ, કિંતુ વે દોનોં એકરૂપ હોકર રહતે હૈં, ઇસી પ્રકાર રસ ઔર જલ, અગ્નિ ઔર રૂપ, વાયુ ઔર સ્પર્શ, શબ્દ ઔર આકાશ હૈ, અર્થાત્ શબ્દાદિ પાંચ વિષયોં કા ત્યાગ તો તબ હો સકતા હૈ જબ પંચ ભૂતોં કા ત્યાગ હોતા હૈ ઔર યદિ પંચ ભૂત કા ત્યાગ હોય તો શરીરપાત હો જાવેગા ફિર ઉપદેશ ગ્રહણ કરનેવાલા કૌન રહેગા ? તથા મુક્તિસુખ કો કૌન ભોગેગા ? અર્થાત્ વિષય કા ત્યાગ તો કદાપિ નહીં હો સકતા ઇસ શંકા કો નિવારણ કરને કે અર્થ અષ્ટાવક્રજી ઉત્તર દેતે હૈં-હે શિષ્ય ! પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ ઔર આકાશ તથા ઇન કે ધર્મ જો શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ ઔર ગંધ સો તૂ નહીં હૈ ઇસ પાંચભૌતિક શરીર કે વિષય મેં તૂ અજ્ઞાન સે અહમ્ભાવ ( મૈં હૂં, મેરા હૈ ઇત્યાદિ ) માનતા હૈ ઇન કા ત્યાગ કર અર્થાત્ ઇસ શરીર કે અભિમાન કા ત્યાગ કર દે ઔર વિષયોં કો અનાત્મધર્મ જાનકર ત્યાગ કર દે. અબ શિષ્ય ઇસ વિષય મેં ફિર શંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! મૈં ગૌરવર્ણ હૂં, સ્થૂલ હૂં કૃષ્ણવર્ણ હૂં, રૂપવાન હૂં, પુષ્ટ હૂં, કુરૂપ હૂં, કાણા હૂં, નીચ હૂં, ઇસ પ્રકાર કી પ્રતીતિ ઇસ પાંચભૌતિક શરીર મેં અનાદિ કાલ સે સબ હી પુરુષોં કો હો જાતી હૈ, ફિર તુમને જો કહા કિ, તૂ દેહ નહીં હૈ સો ઇસ મેં ક્યા યુક્તિ હૈ ? તબ અષ્ટાવક્ર બોલે કિ, હે શિષ્ય ! અવિવે કી પુરુષ કો ઇસ પ્રકાર પ્રતીતિ હોતી હૈ, વિવેકદૃષ્ટિ સે તૂ દેહ ઇંદ્રયાદિ કા દ્રષ્ટા ઔર દેહ ઇંદ્રિયાદિ સે પૃથક હૈ. જિસ પ્રકાર ઘટ કો દેખનેવાલા પુરુષ ઘટ સે પૃથક હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર આત્માકો ભી સર્વ દોષરહિત ઔર સબ કા સાક્ષી જાન . ઇસ વિષય મેં ન્યાયશાસ્ત્રવાલોં કી શંકા હૈ, કિ, સાક્ષિપના તો બુદ્ધિ મેં રહતા હૈ, ઇસ કારણ બુદ્ધિ હી આત્મા હો જાયગી, ઇસ કા સમાધાન યહ હૈ કિ, બુદ્ધિ તો જડ હૈ ઔર આત્મા ચેતન માના હૈ, ઇસ કારણ જડ જો બુદ્ધિ સો આત્મા નહીં હો સકતા હૈ, તો આત્મા કો ચૈતન્યસ્વરૂપ જાન તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! ચૈતન્યરૂપ આત્મા કે જાનને સે ક્યા ફલ હોતા હૈ સો કહિયે ? તિસ કે ઉત્તર મેં અષ્ટાવક્રજી કહતે હૈં કિ, સાક્ષી ઔર ચૈતન્ય જો આત્મા તિસ કો જાનને સે પુરુષ જીવન્મુક્તપદ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ય હી આત્મજ્ઞાન કા ફલ હૈ, મુક્તિ કા સ્વરૂપ કિસી કે વિચાર મેં નહીં આયા હૈ, ષટશાસ્ત્રકાર અપની ૨ બુદ્ધિ કે અનુસાર મુક્તિ કે સ્વરૂપ કી કલ્પના કરતે હૈં. ન્યાયશાસ્ત્રવાલે ઇસ પ્રકાર કહતે હૈં કિ, દુઃખમાત્ર કા જો અત્યંત નાશ હૈ વહી મુક્તિ હૈ ઔર બલવાન્ પ્રભાકરમતાવલંબી મીમાંસકોં કા યહ કથન હૈ કિ, સમસ્ત દુઃખોં કા ઉત્પન્ન હોને સે પહિલે જો સુખ હૈ વહી મુક્તિ હૈ, બૌધમતવાલોં કા યહ કથન હૈ કિ, દેહ કા નાશ હોના હી મુક્તિ હૈ, ઇસ પ્રકાર ભિન્ન ૨ કલ્પના કરતે હૈં, પરંતુ યથાર્થ બોધ નહીં હોતા હૈ, કિંતુ વેદાંતશાસ્ત્ર કે અનુસાર આત્મજ્ઞાન હી મુક્તિ હૈ ઇસ કારણ અષ્ટાવક્રમુનિ શિષ્ય કો ઉપદેશ કરતે હૈં…૩..

યદિ દેહં પૃથક્કૃત્ય ચિતિ વિશ્રામ્ય તિષ્ઠસિ .
અધુનૈવ સુખી શાન્તો બંધમુક્તો ભવિષ્યસિ .. ૪ ..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ) યદિ દેહમ્ પૃથક્કૃત્ય ચિતિ વિશ્રામ્ય . તિષ્ઠસિ ( તહિ ) અધુના એંવ સુખી શાન્તઃ બન્ધમુક્તઃ ભવિષ્યસિ .. ૪ ..

હે શિષ્ય ! યદિ તૂ દેહ તથા આત્મા કા વિવેક કર કે અલગ જાનેગાઔર આત્મા કે વિષય મેં વિશ્રામ કર કે ચિત કો એકાગ્ર કરેગા તો તૂ ઇસ વર્તમાન હી મનુષ્યદેહ કે વિષય મેં સુખ તથા શાન્તિ કો પ્રાપ્ત હોગા અર્થાત્ બંધમુક્ત કહિયે કર્તૃત્વ ( કર્તાપના) ભોક્તૃત્વ ( ભોક્તાપના) આદિ અનેક અનર્થોં સે છૂટ જાવેગા.. ૪ ..

ન ત્વં વિપ્રાદિ કો વર્ણોં નાશ્રમી નાક્ષગોચરઃ.
અસંગોસિ નિરાકારો વિશ્વસાક્ષી સુખી ભવ ..૫..

અન્વય:- ત્વમ્ વિપ્રાદિકઃ વર્ણઃ ન આશ્રમી ન અક્ષગોચરઃ ન (કિન્તુ, ત્વમ્ ) અસંગઃ નિરાકારઃ વિશ્વસાક્ષી અસિ ( અતઃ કર્માસક્તિમ્ વિહાય ચિતિ વિશ્રામ્ય ) સુખી ભવ ..૫..

શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! મૈં તો વર્ણાશ્રમ કે ધર્મ મેં હૂં ઇસ કારણ મુઝે વર્ણાશ્રમ કર્મ કા કરના યોગ્ય હૈ, અર્થાત્ વર્ણાશ્રમ કે કર્મ કરને સે આત્મા કે વિષય મેં વિશ્રામ કર કે મુક્તિ કિસ પ્રકાર હોગી ? તબ તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, તૂ બ્રાહ્મણ આદિ નહીં હૈ, તૂબ્રહ્મચારી આદિ કિસી આશ્રમ મેં નહીં હૈ. તહાઁ શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, મૈં બ્રાહ્મણ હૂં, મૈં સંન્યાસી હૂં ઇત્યાદિ પ્રત્યક્ષ હૈ, ઇસ કારણ આત્મા હી વર્ણશ્રમી હૈ. તહાં ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, આત્મા કા ઇંદ્રિય તથા અંતઃકરણ કર કે પ્રત્યક્ષ નહીં હોતા હૈ ઔર જિસ કા પ્રત્યક્ષ હોતા હૈ વહ દેહ હૈ, તહાં શિષ્ય ફિર પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, મૈં ક્યા વસ્તુ હૂં ? તહાં ગુરુસમાધાન કરતે હૈં કિ, તૂ અસંગ અર્થાત્ દેહાદિક ઉપાધિ યથા આકારરહિત વિશ્વ કા સાક્ષી આત્મસ્વરૂપ હૈ, અર્થાત્ તુઝ મેં વર્ણાશ્રમપના નહીં હૈ, ઇસ કારણ કર્મોં કે વિષય મેં આસક્તિ ન કર કે ચૈતન્યરૂપ આત્મા કે વિષય મેં વિશ્રામ કર કે પરમાનંદ કો પ્રાપ્ત હો ..૫..

ધર્માધર્મૌ સુખં દુઃખં માનસાનિ ન તે વિભો.
ન કર્તાસિ ન ભોક્તાસિ મુક્ત એવાસિ સર્વદા .. ૬ ..

અન્વય:- હે વિભો ! ધર્માધર્મૌ સુખમ્ દુઃખમ્ માનસાનિ તે ન (ત્વમ્ ) કર્તા ન અસિ ભોક્તા ન અસિ (કિન્તુ ) સર્વદા મુક્ત એવ અસિ .. ૬ ..

તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, વેદોક્ત વર્ણાશ્રમ કે કર્મોં કો ત્યાગકર આત્મા કે વિષેં વિશ્રામ કરનેમેં ભી તો અધર્મરૂપ પ્રત્યવાય હોતા હૈ, તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! ધર્મ, અધર્મ, સુખ ઔર દુઃખ યહ તો મન કા સંકલ્પ હૈ. તિસ કારણ તિન ધર્માધમાદિ કે સાથ તેરા ત્રિકાલમેં ભી સંબંધ નહીં હૈ. તૂ કર્તા નહીં હૈ, તૂ ભોક્તા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વિહિત અથવા નિષિદ્ધ કર્મ કરતા હૈ વહી સુખ દુઃખ કા ભોક્તા હૈ . સો તુઝ મેં નહીં હૈ ક્યોંકિ તૂં તો શુદ્ધસ્વરૂપ હૈ, ઔર સર્વદા કાલમુક્ત હૈ . અજ્ઞાન કર કે ભાસનેવાલે સુખ દુઃખ આત્મા કે વિષેં આશ્રય કરકે હી નિવૃત્ત હો જાતે હૈં ..૬..

એ કો દ્રષ્ટાસિ સર્વસ્ય મુક્તપ્રાયોઽસિ સર્વદા.
અયમેવ હિતે બન્ધો દ્રષ્ટારં પશ્યસીતરમ્ ..૭..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ત્વમ્ ) સર્વસ્ય દ્રષ્ટા એકઃ અસિ સર્વદા મુક્તપ્રાયઃ અસિ હિ તે અયમ્ એવ બન્ધઃ (યમ્ ) દ્રષ્ટારમ્ ઇતરમ્ પશ્યસિ ..૭..

તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, શુદ્ધ, એક, નિત્ય મુક્ત ઐસા જો આત્મા હૈ તિસ કા બંધન કિસ નિમિત્ત સે હોતા હૈ કિ, જિસ બંધન કે છુટાન કે અર્થ બડે ૨ યોગી પુરુષ યત્ન કરતે હૈં ? તહાં ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તૂ અદ્વિતીય સર્વસાક્ષી સર્વદા મુક્ત હૈ, તૂ જો દ્રષ્ટા કો દ્રષ્ટા ન જાનકર અન્ય જાનતા હૈ ય હી બંધન હૈ . સર્વ પ્રાણિયોં મેં વિદ્યમાન આત્મા એક હી હૈ ઔર અભિમાની જીવ કે જન્મજન્માંતર ગ્રહણ કરનેપર ભી આત્મા સર્વદા મુક્ત હૈ . તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, ફિર સંસારબંધ ક્યા વસ્તુ હૈ ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, યહ પ્રત્યક્ષ દેહાભિમાન હી સંસારબંધન હૈ અર્થાત્ યહ કાર્ય કરતા હૂં, યહ ભોગ કરતા હૂં ઇત્યાદિ જ્ઞાન હી સંસારબંધન હૈ, વાસ્તવ મેં આત્મા નિર્લેપ હૈ, તથાપિ દેહ ઔર મન કે ભોગ કો આત્મા કા ભોગ માનકર બદ્ધસા હો જાતા હૈ ..૭..

અહં કતૈત્યહમાનમહાકૃષ્ણાહિદંશિતઃ.
નાહં કર્તેતિ વિશ્વાસામૃતં પીત્વા સુખી ભવ..૮..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ) અહમ્ કર્તા ઇતિ અહંમાનમહાકૃષ્ણાહિંદંશિતઃ ( ત્વમ્ ) અહં કર્તા ન ઇતિ વિશ્વાસામૃતમ્ પીત્વા સુખી ભવ ..૮..

યહાંતક બંધહેતુ કા વર્ણન કિયા અબ અનર્થ કે હેતુ કા વર્ણન કરતે હુએ અનર્થ કી નિવૃત્તિ ઔર પરમાનંદ કે ઉપાય કા વર્ણન કરતે હૈં. મૈં કર્તા હૂં’ ઇસ પ્રકાર અહંકારરૂપ મહાકાલ સર્પ સે તૂ કાટા હુઆ હૈ ઇસ કારણ મૈં કર્તા નહીં હૂં ઇસ પ્રકાર વિશ્વાસરૂપ અમૃત પીકર સુખી હો . આત્માભિમાનરૂપ સર્પ કે વિષ સે જ્ઞાનરહિત ઔર જર્જરીભૂત હઆ હૈ, યહ બંધન જિતને દિનોંતક રહેગા તબતક કિસી પ્રકાર સુખ કી પ્રાપ્તિ નહીં હોગી; જિસ દિન યહ જાનેગા કિ, મૈં દેહાદિ કોઈ વસ્તુ નહીં હૂં, મૈં નિર્લિપ્ત હૂં ઉસ દિન કિસી પ્રકાર કા મોહ સ્પર્શ નહીં કર સકેગા ..૮..

એ કો વિશુદ્ધબોધોઽહમિતિ નિશ્ચયવહ્નિના.
પ્રજ્વાલ્યાજ્ઞાનગહનં વીતશોકઃસુખી ભવ..૯..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ) અહમ્ વિશુદ્ધબોધઃ એકઃ ( અસ્મિ) ઇતિ નિશ્ચયવહ્નિના અજ્ઞાનગહનમ્ પ્રજ્વાલ્ય વીતશોકઃ ( સન ) સુખી ભવ ..૯..

તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, આત્મજ્ઞાનરૂપી અમૃત પાન કિસ પ્રકાર કરૂં ? તહાં ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ હે શિષ્ય ! મૈં એક હૂં અર્થાત્ મેરે વિષેં સજાતિ વિજાતિ કા ભેદ નહીં હૈ ઔર સ્વગતભેદ ભી નહીં હૈ, કેવલ એક વિશુદ્ધબોધ ઔર સ્વપ્રકાશરૂપ હૂં, નિશ્ચયરૂપી અગ્નિ સે અજ્ઞાનરૂપી વન કા ભસ્મ કર કે શોક, મોહ, રાગ, દ્વેષ, પ્રવૃત્તિ, જન્મ, મૃત્યુ ઇન કે નાશ હોનેપર શોકરહિત હોકર પરમાનંદ કો પ્રાપ્ત હો ..૯..

યત્ર વિશ્વમિદં ભાતિ કલ્પિતં રજ્જુસર્પવત્ .
આનન્દપરમાનન્દઃસ બોધસ્ત્વં સુખંચર .. ૧૦ ..

અન્વય:- યત્ર ઇદમ્ વિશ્વમ્ રજ્જુસર્પવત્ કલ્પિતમ્ ભાતિ સઃ આનન્દપરમાનન્દઃ બોધઃ ત્વમ્ સુખમ્ ચર .. ૧૦ ..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, આત્મજ્ઞાન સે અજ્ઞાનરૂપી વન કે ભસ્મ હોનેપર ભી સત્યરૂપ સંસાર કી જ્ઞાન સે નિવૃત્તિ ન હોને કે કારણ શોકરહિત કિસ પ્રકાર હોઊંગા ? તબ ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! જિસ પ્રકાર રજ્જુ કે વિષેં સર્પ કી પ્રતીતિ હોતી હૈ ઔર ઉસ કા ભ્રમ પ્રકાશ હોને સે નિવૃત્તિ હો જાતી હૈ, તિસ પ્રકાર બ્રહ્મ કે વિષેં જગત્ કી પ્રતીતિ અજ્ઞાનકલ્પિત હૈ જ્ઞાન હોને સે નષ્ટ હો જાતી હૈ. તૂ જ્ઞાનરૂપ ચૈતન્ય આત્મા હૈ, ઇસ કારણ સુખપૂર્વક વિચર . જિસ પ્રકાર સ્વપ્ન મેં કિસી પુરુષ કો સિંહ મારતા હૈ તો વહ બડ઼ા દુઃખી હોતા હૈ પરંતુ નિદ્રા કે દૂર હોનેપર ઉસ કલ્પિત દુઃખ કા જિસ પ્રકાર નાશ હો જાતા હૈ તિસ પ્રકાર તૂ જ્ઞાન સે અજ્ઞાન કા નાશ કર કે સુખી હો . તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ, કિ, હે ગુરો ! દુઃખરૂપ જગત્ અજ્ઞાન સે પ્રતીત હોતા હૈ ઔર જ્ઞાન સે ઉસ કા નાશ હો જાતા હૈ પરંતુ સુખ કિસ પ્રકાર પ્રાપ્ત હોતા હૈ ? તબ ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ હે શિષ્ય ! જબ દુઃખરૂપી સંસાર કે નાશ હોનેપર આત્મા સ્વભાવ સે હી આનંદસ્વરૂપ હો જાતા હૈ, મનુષ્યલોક સે તથા દેવલોક સે આત્મા કા આનંદ પરમ ઉત્કૃષ્ટ ઔર ઔર અત્યંત અધિક હૈ શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ, “એતસ્યૈવાનન્દસ્યાન્યાનિ ભૂતાનિ માત્રમુપજીવન્તિ “ ઇતિ..૧૦..

મુક્તાભિમાની મુક્તો હિ બદ્ધો બદ્ધાભિમાન્યપિ .
કિંવદંતીહસત્યેયં યા મતિઃસા ગતિર્ભવેત્ .. ૧૧ ..

અન્વય:- ઇહ મુક્તાભિમાની મુક્તઃ અપિ બદ્ધાભિમાની બદ્ધઃ હિ યા મતિઃ સા ગતિઃ ભવેત્ ઇયમ્ કિંવન્દતી સત્યા .. ૧૧ ..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, યદિ સંપૂર્ણ સંસાર રજ્જુ કે વિષય મેં સર્પ કી સમાન કલ્પિત હૈ, વાસ્તવ મેં આત્મા પરમાનંદસ્વરૂપ હૈ તો બંધ મોક્ષ કિસ પ્રકાર હોતા હૈ ? તહાં ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! જિસ પુરુષ કો ગુરુ કી કૃપા સે યહ નિશ્ચય હો જાતા હૈ કિ, મૈં મુક્તરૂપ હૂં વહી મુક્ત હૈ ઔર જિસ કે ઊપર સદ્ગુરુ કી કૃપા નહીં હોતી હૈ ઔર વહ યહ જાનતા હૈ કિ, મૈં અલ્પજ્ઞ જીવ ઔર સંસારબંધન મેં બંધા હુઆ હૂં વહી બદ્ધ હૈ, ક્યોંકિ બન્ધ ઔર મોક્ષ અભિમાન સે હી ઉત્પન્ન હોતે હૈ અર્થાત્ મરણસમય મેં જૈસા અભિમાન હોતા હૈ વૈસી હી ગતિ હોતી હૈ યહ બાત શ્રુતિ, સ્મૃતિ, પુરાણ ઔર જ્ઞાની પુરુષ પ્રમાણ માનતે હૈં કિ, “મરણે યા મતિઃ સા ગતિઃ” સોઈ ગીતામેં ભી કહા હૈ કિ, “ યં યં વાપિ સ્મરન્ ભાવં ત્યજત્યંતે કલેવરમ્ . તં તમેવૈતિ કૌંતેય સદા તદ્ભાવભાવિતઃ ..” ઇસ કા અભિપ્રાય યહ હૈ કિ, શ્રીકૃષ્ણજી ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે અર્જુન ! અન્તસમય મેં જિસ ૨ ભાવ કો સ્મરણ કરતા હુઆ પુરુષ શરીર કો ત્યાગતા હૈ તસ ૨ ભાવના સે તિસ ૨ ગતિકો હી પ્રાપ્ત હોતા હૈ. શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ કિ “ તં વિદ્યાકર્મણી સમારભેતે પૂર્વપ્રજ્ઞા ચ” ઇસ કા ભી ય હી અભિપ્રાય હૈ ઔર બંધ તથા મોક્ષ અભિમાન સે હોતે હૈં વાસ્તવ મેં નહીં. યહ વાર્તા પહલે કહ આયે હૈં તો ભી દૂસરી બાર શિષ્ય કો બોધ હોને કે અર્થ કહા હૈ ઇસ કારણ કોઈ દોષ નહીં હૈ ક્યોંકિ આત્મજ્ઞાન અત્યંત કઠિન હૈ ..૧૧..

આત્મા સાક્ષી વિભુઃપૂર્ણએ કો મુક્તશ્ચિદક્રિયઃ .
અસંગોનિઃસ્પૃહઃ શાન્તોભ્રમાત્સંસારવાનિવ..૧૨..

અન્વય:- સાક્ષી વિભુઃ પૂર્ણઃ એકઃ મુક્તઃ ચિત્ અક્રિયઃ અસઙ્ગઃ નિઃસ્પૃહઃ શાન્તઃ આત્મા ભ્રમાત્ સંસારવાન ઇવ (ભાતિ )..૧૨..

જીવાત્મા કે બંધ ઔર મોક્ષ પારમાર્થિક હૈં ઇસ તાર્કિક કી શંકા કો દૂર કરને કે નિમિત્ત કહતે હૈં કિ, અજ્ઞાન સે દેહ કો આત્મા માના હૈ તિસ કારણ વહ સંસારી પ્રતીત હોતા હૈ પરંતુ વાસ્તવ મેં આત્મા સંસારી નહીં હૈ, ક્યોંકિ આત્મા તો સાક્ષી હૈ ઔર અહંકારાદિ અંત:કરણ કે ધર્મ કો જાનનેવાલા હૈ ઔર વિભુ અર્થાત્ નાના પ્રકાર કા સંસાર જિસ સે ઉત્પન્ન હુઆ હૈ, સર્વ કા અનુષ્ઠાન હૈ, સંપૂર્ણ વ્યાપક હૈ, એક અર્થાત્ સ્વગતાદિક તીન ભેદોં સે રહિત હૈ, મુક્ત અર્થાત્ માયા કા કાર્ય જો સંસાર તિસ કે બંધન સે રહિત, ચૈતન્યરૂપ, અક્રિય, અસંગ, નિસ્પૃહ અર્થાત્ વિષય કી ઇચ્છા સે રહિત હૈ ઔર શાન્ત અર્થાત્ પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિરહિત હૈ ઇસ કારણ વાસ્તવ મેં આત્મા સંસારી નહીં હૈ .. ૧૨..

કૂટસ્થં બોધમદ્વૈતમાત્માનં પરિભાવય .
અભાસોહંભ્રમંમુક્ત્વાભાવંબાહ્યમથાંતરમ્ .. ૧૩ ..

અન્વય:- અભાસઃ અહમ્ (ઇતિ) ભ્રમમ્ અથ બાહ્યમ્ અન્તરમ્ ભાવમ્ મુક્ત્વા આત્માનમ્ કૂટસ્થમ્ બોધમ્ અદ્વૈતમ્ પરિભાવય .. ૧૩ ..

મૈં દેહરૂપ હૂં, સ્ત્રી પુત્રાદિક મેરે હૈં, મૈં સુખી હૂં, દુઃખી હૂં યહ અનાદિ કાલ કા અજ્ઞાન એક બાર આત્મજ્ઞાન કે ઉપદેશ સે નિવૃત્ત નહીં હો સકતા હૈ. વ્યાસજીને ભી કહા હૈ “આવૃત્તિરસકૃદુપદેશાત્” “શ્રોતવ્યમંતવ્ય” .. ઇત્યાદિ શ્રુતિ કે વિષય મેં બારંબાર ઉપદેશ કિયા હૈ, ઇસ કારણ શ્રવણ મનનાદિ બારંબાર કરને ચાહિયે, ઇસ પ્રમાણ કે અનુપ્તાર અષ્ટાવકમુનિ ઉત્સિત વાસનાઓં કા ત્યાગ કરતે હુએ બારંબાર અદ્વૈત ભાવના કા ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, મૈં અહંકાર નહીં હૂં, મૈં દેહ નહીં હૂં, સ્ત્રીપુત્રાદિક મેરે નહીં હૈં, મૈં સુખી નહીં હૂં, દુઃખી નહીં હૂં, મૂઢ નહીં હૂં ઇન બાહ્ય ઔર અંતર કો ભાવનાઓં કા ત્યાગ કર કે કૂટસ્થ અર્થાત્ નિર્વિકાર બોધરૂપ અદ્વૈત આત્મસ્વરૂપ કા વિચાર કર ..૧૩..

દેહાભિમાનપાશેન ચિરંબદ્દોઽસિ પુત્રક.
બોધોઽહં જ્ઞાનખડ્ગેન તન્નિઃ કૃત્ય સુખી ભવ..૧૪..

અન્વય:- હૈ પુત્રક ! દેહાભિમાનપાશેન ચિરમ્ બદ્ધઃ અસિ ( અતઃ ) અહમ્ બોધઃ (ઇતિ) જ્ઞાનખડ્ગેન તમ્ નિઃકૃત્ય સુખી ભવ .. ૧૪ ..

અનાદિ કાલ કા યહ દેહાભિમાન એક બાર ઉપદેશ કરને સે નિવૃત્ત નહીં હોતા હૈ ઇસ કારણ ગુરુ ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! અનાદિકાલ સે ઇસ સમયતક દેહાભિમાનરૂપી ફાઁસી સે તૂ દૃઢ બંધા હુઆહૈ, અનેક જન્મોંમેં ભી ઉસ બંધન કે કાટને કો તૂ સમર્થ નહીં હોગા ઇસ કારણ, શુદ્ધ વિચાર બારંબાર કર કે ‘મૈં બોધરૂપ’ અખંડ પરિપૂર્ણ આત્મરૂપ હૂં, ઇસ જ્ઞાનરૂપી ખડ્ગ કો હાથ મેં લેકર ઉસ ફાઁસી કો કાટકર સુખી હો ..૧૪..

નિઃસંગો નિષ્ક્રિયોઽસિ તં સ્વપ્રકાશો નિરંજનઃ .
અયમેવ હિ તે બન્ધઃ સમાધિમનુતિષ્ઠસિ ..૧૫..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ) ત્વમ્ ( વસ્તુતઃ ) સ્વપ્રકાશઃ નિરંજનઃ નિઃસંગઃ નિષ્ક્રિયઃ અસિ (તથાપિ ) હિ તે બન્ધઃ અયમ્ એવ ( યત્ ) સમાધિમ્ અનુતિષ્ઠસિ .. ૧૫ ..

કેવલ ચિત્ત કી વૃત્તિ કા નિરોધરૂપ સમાધિ હી બંધન કી નિવૃત્તિ કા હેતુ હૈ ઇસ પાતંજલમત કા ખંડન કરતે હૈં કિ, પાતંજલયોગશાસ્ત્ર મેં વર્ણન કિયા હૈ કિ, જિસ કે અંતઃકરણ કી વૃત્તિ વિરામ કો પ્રાપ્ત હો જાતી હૈ ઉસ કા મોક્ષ હોતા હૈ સો યહ બાત કલ્પનામાત્ર હી હૈ અર્થાત્ તૂ અંતઃકરણ કી વૃત્તિ કો જીતકર સવિકલ્પક હઠસમાધિ મત કર ક્યોંકિ તૂ નિઃસંગ ક્રિયારહિત સ્વપ્રકાશ ઔર નિર્મલ હૈ ઇસ કારણ સવિકલ્પ હઠસમાધિ કા અનુષ્ઠાન ભી તેરા બંધન હૈ, આત્મા સદા શુદ્ધ મુક્ત હૈ તિસ કારણ ભ્રાંતિયુક્ત જીવ કે ચિત્ત કો સ્થિર કરને કે નિમિત્ત સમાધિ કા અનુષ્ઠાન કરને સે આત્મા કી હાનિ વૃદ્ધિ કુછ નહીં હોતી હૈ જિસ કો સિદ્ધિ લાભ અર્થાત્ આત્મજ્ઞાન હો જાતા હૈ ઉસ કો અન્ય સમાધિક અનુષ્ઠાન સે ક્યા પ્રયોજન હૈ ? ઇસ કારણ હી રાજા જનક કે પ્રતિ અષ્ટાવક વર્ણન કરતે હૈં કિ, તૂ જો સમાધિ કા અનુષ્ઠાન કરતા હૈ ય હી તેરા બંધન હૈ, પરંતુ આત્મજ્ઞાનવિહીન પુરુષ કો જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કે નિમિત્ત સમાધિ કા અનુષ્ઠાન કરના આવશ્યક હૈ .. ૧૫..

ત્વયા વ્યાપ્તમિદં વિશ્વં ત્વયિ પ્રોતં યથાર્થતઃ .
શુદ્ધબુદ્ધસ્વરૂપસ્ત્વં મા ગમઃક્ષુદ્રચિત્તતામ્..૧૬..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ) ઇદમ્ વિશ્વમ્ ત્વયા વ્યાપ્તમ્ ત્વયિ પ્રોતમ્ યથાર્થતઃ શુદ્ધબુદ્ધ સ્વરૂપઃ ત્વમ્ ક્ષુદ્રચિત્તતામ્ મા ગમઃ ..૧૬..

અબ શિષ્ય કી વિપરીત બુદ્ધિ કો નિવારણ કરને કે નિમિત્ત ગુરુ ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! જિસ પ્રકાર સુવર્ણ કે કટક કુંડલ આદિ સુવર્ણ સે વ્યાપ્ત હોતે હૈં ઇસી પ્રકાર યહ દૃશ્યમાન સંસાર તુઝ સે વ્યાપ્ત હૈ ઔર જિસ પ્રકાર મૃત્તિકા કે વિષય મેં ઘટ શરાવ આદિ કિયા હુઆ હોતા હૈ તિસી પ્રકાર યહ સંપૂર્ણ સંસાર તેરે વિષય મેં પ્રોત હૈ, હે શિષ્ય ! યથાર્થ વિચાર કર કે તૂ સર્વ પ્રપંચરહિત હૈ તથા શુદ્ધ બુદ્ધ ચિદ્રૂપ હૈ, તૂ ચિત્ત કી વૃત્તિ કો વિપરીત મત કર ..૧૬..

નિરપેક્ષો નિર્વિકારો નિર્ભરઃ શીતલાશયઃ.
અગાધબુદ્ધિરક્ષુબ્ધો ભવ ચિન્માત્રવાસનઃ .. ૧૭..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ત્વમ્ ) નિરપેક્ષઃ નિર્વિકારઃ નિર્ભરઃ શીતલાશયઃ અગાધબુદ્ધિઃ અક્ષુબ્ધઃ ચિન્માત્રવાસનો ભવ .. ૧૭..

ઇસ દેહ કે વિષય મેં છઃ ઉર્મી તથા છઃ ભાવવિકાર પ્રતીત હોતે હૈં સો તૂ નહીં હૈ કિન્તુ ઉન સે ભિન્ન ઔર નિરપેક્ષ અર્થાત્ ઇચ્છારહિત હૈ, તહાં શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો! છઃ ઉર્મી ઔર છઃ ભાવવિકારોં કો વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન કરો તહાં ગુરુ વર્ણન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! ક્ષુધા, પિપાસા (ભૂખ પ્યાસ ) યે દો પ્રાણ કી ઊર્મી અર્થાત્ ધર્મ હૈં ઔર તિસી પ્રકાર શોક તથા મોહ યે દો મન કી ઊર્મી હૈં. તિસી પ્રકાર જન્મ ઔર મરણ યે દો દેહ કી ઊર્મી હૈં, યે જો છઃ ઊર્મી હૈં સો તૂ નહીં હૈ અબ છઃ ભાવવિકારોં કો શ્રવણ કર “જાયતે, અસ્તિ, વર્ધતે, વિપરિણમતે, અપક્ષીયતે, વિનશ્યતિ” યે છઃ ભાવ સ્થૂલદેહ કે વિષેં રહતે હૈં સો તૂ નહીં હૈ તૂ તો ઉન કા સાક્ષી અર્થાત્ જાનનેવાલા હૈ, તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! મૈં કૌન ઔર ક્યા હૂં સો કૃપા કર કે કહિયે. તહાં ગુરુ કહતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તૂ નિર્ભર અર્થાત્ સચ્ચિદાનંદઘનરૂપ હૈ, શીતલ અર્થાત્ સુખરૂપ હૈ, તૂ અગાધબુદ્ધિ અર્થાત્ જિસ કી બુદ્ધિ કા કોઈ પાર ન પા સ કે ઐસા હૈ ઔર અક્ષુબ્ધ કહિયે ક્ષોભરહિત હૈ ઇસ કારણ તૂ ક્રિયા કા ત્યાગ કર કે ચૈતન્યરૂપ હો ..૧૭..

સાકારમનૃતં વિદ્ધિ નિરાકારંતુ નિશ્ચલમ્.
એતત્તત્વોપદેશેન ન પુનર્ભવસમ્ભવઃ..૧૮..

અન્વય:- (હે શિષ્ય !) સાકારમ્ અનૃતમ્ નિરાકાર તુ નિશ્ચલમ્ વિદ્ધિ એતત્તત્ત્વોપદેશેન પુનર્ભવ સમ્ભવઃ ન .. ૧૮..

શ્રીગુરુ અષ્ટાવક્રમુનિને પ્રથમ એક શ્લોક મેં મોક્ષ કા વિષય દિખાયા થા કિ, “વિષયાન્ વિષવત્ત્યજ” ઔર “સત્યં પીયૂષવદ્ભજ” ઇસ પ્રકાર પ્રથમ શ્લોક મેં સબ ઉપદેશ દિયા. પરંતુ વિષયોં કે વિષતુલ્ય હોને મેં ઔર સત્યરૂપ આત્મા કે અમૃતતુલ્ય હોને મેં કોઈ હેતુ વર્ણન નહીં કિયા સો ૧૭ વેં શ્લોક કે વિષય મેં ઇસ કા વર્ણન કર કે આત્મા કો સત્ય ઔર જગત્ કો અધ્યસ્ત વર્ણન કિયા હૈ. દર્પણ કે વિષેં દીખતા હુઆ પ્રતિબિમ્બ અધ્યસ્ત હૈ, યહ દેખને માત્ર હોતા હૈ સત્ય નહીં, ક્યોંકિ દર્પણ કે દેખને સે જો પુરુષ હોતા હૈ ઉસ કા શુદ્ધ પ્રતિબિંબ દીખતા હૈ ઔર દર્પણ કે હટાન સે યહ પ્રતિબિંબ પુરુષ મેં લીન હો જાતા હૈ ઇસ કારણ આત્મા સત્ય હૈ ઔર ઉસ કા જો જગત્ વહ બુદ્ધિયોગ સે ભાસતા હૈ તિસ જગત્ કો વિષતુલ્ય જાન ઔર આત્મા કો સત્ય જાન તબ મોક્ષરૂપ પુરુષાર્થ સિદ્ધ હોગા ઇસ કારણ અબ તીન શ્લોકોં સે જગત્ કા મિથ્યાત્વ વર્ણન કરતે હૈં કિ-હે શિષ્ય ! સાકાર જો દેહ તિસ કો આદિ લે સંપૂર્ણ પદાર્થ મિથ્યા કલ્પિત હૈં ઔર નિરાકાર જો આત્મતત્ત્વ સો નિશ્ચલ હૈ ઔર ત્રિકાલ મેં સત્ય હૈ, શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ “ નિત્યં વિજ્ઞાનમાનંદં બ્રહ્મ “ ઇસ કારણ ચિન્માત્રરૂપ તત્વ કે ઉપદેશ સે આત્મા કે વિષેં વિશ્રામ કરને સે ફિર સંસાર મેં જન્મ નહીં હોતા હૈ અર્થાત્ મોક્ષ હો જાતા હૈ .. ૧૮..

યથૈવાદર્શમધ્યસ્થે રૂપેઽન્તઃ પરિતસ્તુ સઃ .
તથૈવાસ્મિન્શરીરેઽન્તઃ પરિતઃ પરમેશ્વરઃ૧૯..

અન્વય:- યથા એવ આદર્શમધ્યસ્થે રૂપે અન્તઃ પરિતઃ તુ સઃ (વ્યાપ્ય વર્ત્તતે ) તથા એવ અસ્મિન્ શરીરે અન્તઃ પરિતઃ પરમેશ્વરઃ (વ્યાપ્ય સ્થિતઃ)..૧૯..

અબ ગુરુ અષ્ટાવક્રજી વર્ણાશ્રમધર્મવાલા જો સ્થૂલ શરીર હૈ તિસ સે ઔર પુણ્યઅપુણ્યધર્મવાલા જો લિઙ્ગશરીર હૈ તિસ સે વિલક્ષણ પરિપૂર્ણ ચૈતન્યસ્વરૂપ કા દૃષ્ટાંતસહિત ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! વર્ણાશ્રમધમરૂપ સ્થૂલશરીર તથા પુણ્યપાપરૂપી લિંગશરીર યહ દોનોં જડ હૈં સો આત્મા નહીં હો સકતે હૈં ક્યોંકિ આત્મા તો વ્યાપક હૈ ઇસ વિષય મેં દૃષ્ટાંત દિખાતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર દર્પણ મેં પ્રતિબિંબ પડતા હૈ, ઉસ દર્પણ કે ભીતર ઔર બાહર એક પુરુષ વ્યાપક હોતા હૈ. તિસી પ્રકાર ઇસ સ્થૂલ શરીર કે વિષેં એક હી આત્મા વ્યાપ રહા હૈ સો કહા ભી હૈ “યત્ર વિશ્વમિદં ભાતિ કલ્પિતં રજ્જુ સર્પવત્ “ અર્થાત્ જિસ પરમાત્મા કે વિષેં યહ વિશ્વ રજ્જુ કે વિષેં કલ્પિત સર્પ કી સમાન પ્રતીત હોતા હૈ, વાસ્ત મેં મિથ્યા હૈ .. ૧૯..

એકં સર્વગતં વ્યોમ બહિરંતર્યથા ઘટે.
નિત્યં નિરન્તરં બ્રહ્મ સર્વભૂતગણે તથા..૨૦..

અન્વય:- યથા સર્વગતમ્ એકમ્ વ્યોમ ઘટે બહિઃ અંતઃ વર્તતે તથા નિત્યમ્ બ્રહ્મ સર્વભૂતગણે નિરન્તરમ્ વર્તતે .. ૨૦ ..

ઊપર કે શ્લોક મેં કાંચ કા દૃષ્ટાંત દિયા હૈ તિસ મેં સંશય હોતા હૈ કિ, કાંચ મેં દેહ પૂર્ણરીતિસે વ્યાપ્ત નહીં હોતા હૈ તિસી પ્રકાર દેહ મેં કાંચ પૂર્ણ રીતિસે વ્યાપ્ત નહીં હોતી હૈ કારણ દૂસરા દૃષ્ટાંત કહતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર આકાશ હૈ, વહ ઘટાદિ સંપૂર્ણ પદાર્થોં મેં વ્યાપ રહા હૈ, તિસી પ્રકાર અખંડ અવિનાશી બ્રહ્મ હૈ વહ સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કે વિષેં અંતર મેં તથા બાહર મેં વ્યાપ રહા હૈ, ઇસ વિષય મેં શ્રુતિ કા ભી પ્રમાણ હૈ, “ એષ ત આત્મા સર્વસ્યાન્તરઃ” ઇસ કારણ જ્ઞાનરૂપી ખડ઼ કો લેકર દેહાભિમાનરૂપી ફાઁસી કો કાટકર સુખી હો ..૨૦..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં સાન્વયભાષાટીકયા સહિતમાત્માનુભવોપદેશવર્ણનંનામ પ્રથમં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧..

=====
અથ દ્વિતીયં પ્રકરણમ્ ૨.

અહો નિરંજનઃ શાન્તો બોધોઽહં પ્રકૃતેઃ પરઃ.
એતાવન્તમહં કાલં મોહેનૈવ વિડંબિતઃ..૧..

અન્વય:- અહો અહમ્ નિરંજનઃ શાન્તઃ પ્રકૃતેઃ પરઃ બોધઃ ( અસ્મિ ) અહમ્ એતાવંતમ્ કાલમ્ મોહેન વિડંબિતઃ એવ ..૧..

શ્રીગુરુ કે વચનરૂપી અમૃત પાનકર તિસ સે આત્મા કા અનુભવ હુઆ, ઇસ કારણ શિષ્ય અપને ગુરુ કે પ્રતિ આત્માનુભવ કહતા હૈ કિ, હે ગુરો બડ઼ા આશ્ચર્ય દીખને મેં આતા હૈ કિ, મૈં તો નિરંજન હૂં, તથા સર્વઉપાધિરહિત હૂં, શાન્ત અર્થાત્ સર્વવિકારરહિત હૂં તથા પ્રકૃતિસે પરે અર્થાત્ માયા કે અંધકાર સે રહિત હૂં, અહો ! આજ દિનપર્યંત ગુરુ કી કૃપા નહીં થી ઇસ કારણ બહુત મોહ થા ઔર દેહ આત્મા કા વિવેક નહીં થા તિસ સે દુઃખી થા અબ આજ સદ્ગુરુ કો કૃપા હુઈ સો પરમ આનંદ કો પ્રાપ્ત હુઆ હૂં..૧..

યથા પ્રકાશયામ્યે કો દેહમેનં તથા જગત્ .
અતોમમ જગત્ સર્વમથવા ન ચ કિંચન..૨..

અન્વય:- યથા ( અહમ્ ) એક: (એવ) જગત્ પ્રકાશયામિ તથા એનમ દેહમ્ (પ્રકાશયામિ) અતઃ સર્વમ્ જગત મમ અથવા ચ કિંચન ન ..૨..

ઊપર કે શ્લોક મેં શિષ્યને અપના મોહ ગુરુ કે પાસ વર્ણન કિયા . અબ ગુરુ કો કૃપા સે દેહ આત્મા કા વિવેક પ્રાપ્ત હુઆ તહાં સમાધાન કરતા હૈ કિ, હે ગુરો! મૈં જિસ પ્રકાર સ્થૂલ શરીર કો પ્રકાશ કરતા હૂં તિસ હી પ્રકાર જગત્ કો ભી પ્રકાશ કરતા હૂં, તિસ કારણ દેહ જડ હૈ તિસ હી પ્રકાર જગત્ ભી જડ હૈ. યહાં શંકા હોતી હૈ કિ, શરીર જડ ઔર આત્મા ચૈતન્ય હૈ તિન દોનોં કા સંબંધ કિસ પ્રકાર હોતા હૈ ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, ભ્રાંતિસે દેહ કે વિષય મેં મમત્વ માના હૈ યહ અજ્ઞાનકલ્પિત હૈ, દેહ કો આદિલેકર બંધા જગત્ દૃશ્ય પદાર્થ હૈ, તિસ કારણ મેરે વિષય મેં કલ્પિત હૈ, ફિર યદિ સત્ય વિચાર કરે તો દેહાદિક જગત્ હૈ હી નહીં, જગત્ કી ઉત્પત્તિ ઔર પ્રલય યહ દોનોં અજ્ઞાનકલ્પિત હૈં, તિસ કારણ દેહ સે પર આત્મા શુદ્ધ સ્વરૂપ હૈ..૨..

સશરીરમહોવિશ્વં પરિત્યજ્ય મયાઽધુના.
કુતશ્ચિત્કૌશલાદેવપરમાત્માવિલોક્યતે..૩..

અન્વય:- અહો અધુના સશરીરમ્ વિશ્વમ્ પરિત્યજ્ય કુતશ્ચિત કૌશલાત્ એવ મયા પરમાત્મા વિલોક્યતે ..૩..

શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, લિંગશરીર ઔર કારણ શરીર ઇન દોનોં કા વિવેક તૌ હુઆ હી નહીં ફિર પ્રકૃતિસે પર આત્મા કિસ પ્રકાર જાના જાયગા ? તહાં ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, લિંગશરીર, કારણશરીર, તથા સ્થૂલશરીર સહિત સંપૂર્ણ વિશ્વ હૈ તહાં ગુરુ શાસ્ત્ર કે ઉપદેશ કે અનુસાર ત્યાગકર કે ઔર ઉન ગુરુ શાસ્ત્ર કી કૃપા સે ચાતુયતા કો પ્રાપ્ત હુઆ હૂં તિસ કારણ પરમ શ્રેષ્ઠ આત્મા જાનન મેં આતા હૈ અર્થાત્ અધ્યાત્મ વેદાન્તવિદ્યા પ્રાપ્ત હોતી હૈ ..૩..

યથાનતોયતોભિન્નાસ્તરઙ્ગાઃફેનબુદ્ધદાઃ .
આત્મનોનતથાભિન્નવિશ્વમાત્મવિનિર્ગતમ્ .. ૪..

૨ અન્વય:- યથા તોયતઃ તરઙ્ગાઃ ફેનવુદ્ધદાઃ ભિન્નાઃ ન તથા આત્મવિનિર્ગતમ્ વિશ્વમ્ આત્મનઃ ભિન્નમ્ ન .. ૪..

શરીર તથા જગત્ આત્મા સે ભિન્ન હોગા તો દ્વૈતભાવ સિદ્ધ હો જાયગા, ઐસી શિષ્ય કી શંકા કરનેપર ઉસ કે ઉત્તર મેં દૃષ્ટાંત કહતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર તરંગ, ઝાગ બુલબુલે જલ સે અલગ નહીં હોતે હૈં પરંતુ ઉન તીનોં કા કારણ એક જલમાત્ર હૈ તિસ હી પ્રકાર ત્રિગુણાત્મક જગત્ આત્મા સે ઉત્પન્ન હુઆ હૈ આત્મા સે ભિન્ન નહીં હૈ જિસ પ્રકાર તરંગ, ઝાગ ઔર બુલબુલોં મેં જલ વ્યાપ્ત હૈ તિસ હી પ્રકાર સર્વ જગત્ મેં આત્મા વ્યાપક હૈ, આત્મા સે ભિન્ન કુછ નહીં હૈ ..૪..

તંતુમાત્રોભવેદેવપટોયદ્વિચારિતઃ .
આત્મતન્માત્રમેવેદંતદ્વિશ્વવિચારિતમ્ ..૫..

અન્વય:- યદત વિચારિતઃ પટઃ તંતુમાત્રઃ એવ ભવેત્ તદ્વત્ વિચારિતમ્ ઇદમ્ વિશ્વમ્ આત્મતન્માત્રમ્ એવ ..૫..

સર્વ જગત્ આત્મસ્વરૂપ હૈ તિસ કે નિરૂપણ કરને કે અર્થ દૂસરા દૃષ્ટાંત કહતે હૈં કિ, વિચારદૃષ્ટિ કે બિના દેખે તો વસ્ત્ર સૂત્ર સે પૃથક્ પ્રતીત હોતા હૈ, પરંતુ વિચારદૃષ્ટિ સે દેખનેપર વસ્ત્ર સૂત્રરૂપ હી હૈ, ઇસી પ્રકાર અજ્ઞાનદૃષ્ટિ સે જગત્ બ્રહ્મ સે ભિન્ન પ્રતીત હોતા હૈ, પરંતુ શુદ્ધવિચારપૂર્વક દેખન સે સંપૂર્ણ જગત્ આત્મરૂપહીં હૈ, સિદ્ધાંત યહ હૈ કિ, જિસ પ્રકાર વસ્ત્ર મેં સૂત્ર વ્યાપક હૈ, તિસી પ્રકાર જગત્ મેં બ્રહ્મ વ્યાપક હૈ..૫..

યથૈવેક્ષુરસેકૃપ્તાતેનવ્યાપ્તવશકરા ..તથા
વિશ્વમયિકૃપ્તમયાવ્યાપ્તનિરન્તરમ્ ..૬..

અન્વય:- યથા ઇક્ષુર સે ક્લૃપ્તા શર્કરા તેન એવ વ્યાપ્તા તથા એક મયિ કૃપ્તમ્ વિશ્વમ્ નિરન્તરં મયા વ્યાપ્તમ્ .. ૬ ..

આત્મા સંપૂર્ણ જગત્ મેં વ્યાપક હૈ ઇસ વિષય મેં તીસરા દૃષ્ટાંત દિખાતે હૈં, જિસ પ્રકાર ઇક્ષુ (પૌંડા) કે રસ કે વિષય મેં શર્કરા રહતી હૈ ઔર શર્કરા કે વિષય મેં રસ વ્યાપ્ત હૈ, તિસી પ્રકાર પરમાનંદરૂપ આત્મા કે વિષય મેં જગત્ અધ્યસ્ત હૈ ઔર જગત કે વિષય મેં નિરંતર આત્મા વ્યાપ્ત હૈ, તિસ કારણ વિશ્વ ભી આનંદસ્વરૂપ હી હૈ. તિસ કર કે “અસ્તિ, ભાતિ, પ્રિયમ્, “ ઇસ પ્રકાર આત્મા સર્વત્ર વ્યાપ્ત હૈ ..૬..

આત્માજ્ઞાનાજગદ્ભાતિઆત્મજ્ઞાનાનભાસતે.
રજ્જ્વજ્ઞાનાદહિભાંતિતજ્જ્ઞાનાદ્ભાસતેનહિ ૭..

અન્વય:- જગત્ આત્માજ્ઞાનાત્ માતિ આત્મજ્ઞાનાત્ ન ભાસતે હિ રજ્જ્વજ્ઞાનાત્ અહિઃ ભાતિ તજ્જ્ઞાનાત્ ન ભાસતે .. ૭ ..

શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! યદિ જગત્ આત્મા સે ભિન્ન નહીં હૈ તો ભિન્ન પ્રતીત કિસ પ્રકાર હોતા હૈ ? તહાં ગુરુ ઉત્તર દેતે હૈં કિ, જબ આત્મજ્ઞાન નહીં હોતા હૈ, તબ જગત્ ભાસતા હૈ ઔર જબ આત્મજ્ઞાન હો જાતા હૈ, તબ જગત્ કોઈ વસ્તુ નહીં હૈ, તહાં દૃષ્ટાંત દિખાતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર અંધકાર મેં પડ઼ી હુઈ રજ્જુ અમ સે સર્પ પ્રતીત હોને લગતા હૈ ઔર જબ દીપક કા પ્રકાશ હોતા હૈ તબ નિશ્ચય હો જાતા હૈ કિ, યહ સર્પ નહીં હૈ ..૭..

પ્રકાશોમેનિજરૂપનાતિરિક્તોઽસ્મ્યહંતતઃ.
યદાપ્રકાશતેવિશ્વંતદાહંભાસએવહિ ..૮..

અન્વય:- પ્રકાશઃ મે નિજમ્ રૂપમ્ અહમ્ તતઃ અતિરિક્ત ન આસ્મિ . હિ યદા વિશ્વ પ્રકાશતે તદા અહં ભાસઃ એવ ..૮..

જિસ કો આત્મજ્ઞાન નહીં હોતા હૈ ઉસ કો પ્રકાશ ભી નહીં હોતા હૈ, ફિર જગત્ કી પ્રતીતિ કિસ પ્રકાર હોતી હૈ ? ઇસ પ્રશ્ન કા ઉત્તર કહતે હૈં કિ, નિત્ય બોધરૂપ પ્રકાશ મેરા (આત્મા કા ) સ્વાભાવિક સ્વરૂપ હૈ, ઇસ કારણ મૈં (આત્મા) પ્રકાશ સે ભિન્ન નહીં હૂં, યહાં શંકા હોતી હૈ કિ, આત્મચૈતન્ય જબ જગત્ કા પ્રકાશ હૈ તો ઉસ કો અજ્ઞાન કિસ પ્રકાર રહતા હૈ ? ઇસ કા સમાધાન યહ હૈ કિ, જિસ પ્રકાર સ્વપ્ન મેં ચૈતન્ય અવિદ્યા કી ઉપાઘિ સે કલ્પિત વિષયસુખ કો સત્ય માનતે હૈં, તિસ સે ચૈતન્ય મેં કિસી પ્રકાર કા બોધ નહીં હોતા હૈ, આત્મચૈતન્ય સર્વકાલ મેં હૈ પરંતુ ગુરુ કે મુખ સે નિશ્ચયપૂર્વક સમઝે બિના અજ્ઞાન કી નિવૃત્તિ નહીં હોતી હૈ ઔર આત્મા સત્ય હૈ યહ વાર્તા વેદાદિ શાસ્ત્રસંમત હૈ, અર્થાત્ જગત્ કો આત્મા પ્રકાશ કરતા હૈ યહ સિદ્ધાંત હૈ..૮..

અહો વિકલ્પિતં વિશ્વમજ્ઞાનાન્મયિભાસતે.
રૂપ્યં શુક્તૌ ફણી રજ્જૌ વારિ સૂર્યકરેયથા ..૯..

અન્વય:- અહો યથા શુક્તૌ રૂપ્યમ્ રજૌ ફણી સૂર્યકરે વારિ ( તથા ) અજ્ઞાનાત્ વિકલ્પિતમ્ વિશ્વમ્ મયિ ભાસતે ..૯..

શિષ્ય વિચાર કરતા હૈ કિ, મૈં સ્વપ્રકાશ હૂં તથાપિ અજ્ઞાન સે મેરે વિષેં વિશ્વ ભાસતા હૈ, યહ બડ઼ા હી આશ્ચર્ય હૈ, તિસ કા દૃષ્ટાંત કે દ્વારા સમાધાન કરતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર ભ્રાંતિસે સીપી મેં રજત કી પ્રતીતિ હોતી હૈ, જિસ પ્રકાર રજ્જુ મેં સર્પ કી પ્રતીતિ હોતી હૈ તથા જિસ પ્રકાર સૂર્ય કી કિરણોં મેં જલ કી પ્રતીતિ હોતી હૈ તિસી પ્રકાર અજ્ઞાન સે કલ્પિત વિશ્વ મેરે વિષેભાસતા હૈ ..૯..

મત્તો વિનિર્ગતં વિશ્વં મય્યેવ લયમેષ્યતિ.
મૃદિ કુમ્ભોજલે બીચિકનકેકટકં યથા .. ૧૦..

અન્વય:- ઇદમ્ વિશ્વં મત્તઃ વિનિર્ગતમ્ મયિ એવ લયમ્ એષ્યતિ યથા કુમ્ભઃ મૃદિ વીચિઃ જલે કટકમ્ કન કે .. ૧૦..

શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, સાંખ્યશાસ્ત્રવાલોં કે મતાનુસાર તો જગત્ માયા કા વિકાર હૈ ઇસ કારણ જગત્ માયાસકાશ સે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર અંત મેં માયા કે વિ હી લીન હો જાતા હૈ ઔર આત્મા સકાશ સે ઉત્પન્ન નહીં હોતા હૈ ? ઇસ શંકા કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, યહ માયાસહિત જગત્ આત્મા કે સકાશ સે ઉત્પન્ન હુઆ હૈ ઔર અંત મેં માયા કે વિષ હી લીન હોગા, તહાં દૃષ્ટાંત દેતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર ઘટ મૃત્તિકા મેં સે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર અંત મેં મૃત્તિકા કે વિષ હી લીન હો જાતા હૈ ઔર જિસ પ્રકાર તરંગ જલ મેં સે ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઔર અંત મેં જલ કે વિ હી લીન હો જાતે હૈં તથા જિસ પ્રકાર કટક કુણ્ડલાદિ સુવર્ણમે સે ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઔર સુવર્ણમેં હી અંત મેં લીન હો જાતે હૈં. તિસી પ્રકાર માયાસહિત જગત આત્મા કે સકાશ સે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર અંત મેં માયા કે વિ હી લીન હો જાતા હૈ, સોઈ શ્રુતિમેભીકહા હૈ “યતો વા ઇમાનિ ભૂતાનિ જાયન્તે યેન જાતાનિ જીવન્તિ યત્પ્રયન્ત્યભિસંવિશન્તિ “ ..૧૦..

અહો અહંનમો મહ્યં વિનાશીયસ્ય નાસ્તિમે.
બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તંજગન્નાશેપિતિષ્ઠતઃ..૧૧..

અન્વય:- અહો અહમ્ બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તમ્ ( યત્ ) જગત્ ( તસ્ય ) નાશે અપિ યસ્ય મે વિનાશઃ ન અસ્તિ ( તસ્મૈ ) મહ્યમ્ નમઃ .. ૧૧..

શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, યદિ જગત્ કા ઉપાદાન કારણ બ્રહ્મ હોગા તબ તો બ્રહ્મ કે વિષેં અનિત્યતા આવેગી, જિસ પ્રકાર ઘટ ફૂટતા હૈ ઔર મૃત્તિકા બિખર જાતી હૈ, તિસી પ્રકાર જગત્ કે નષ્ટ હોનેપર બ્રહ્મ ભી છિન ભિન્ન (વિનાશી) હો જાયગા ? ઇસ શંકા કા સમાધાન કરતે હુએ ગુરુ કહતે હૈં કિ, મૈં ( આત્મા બ્રહ્મ ) સંપૂર્ણ ઉપાદાન કારણ હૂં, તો ભી મેરા નાશ નહીં હોતા હૈ યહ બડ઼ા આશ્ચર્ય હૈ. સુવર્ણ કટક ઔર કુણ્ડલ કા ઉપાદાન કારણ હોતા હૈ ઔર કસ્ક કુંડલ કે ટૂટનેપર સુવર્ણ વિકાર કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, પરંતુ મૈં તો જગત્ કા વિવર્તાવિષ્ઠાન હૂં અર્થાત્ જિસ પ્રકાર રજ્જુ મેં સર્પ કી ભ્રાંતિ હોનેપર સર્પ વિવર્ત કહાતા હૈ ઔર રજ્જુ અધિષ્ઠાન કહાતા તિસી પ્રકાર જગત્ મેરે (આત્માકે) વિષેં પ્રતીતિ માત્ર હૈ, જિસ પ્રકાર દૂધ કા દધિ વાસ્તવિક અન્યથાભાવ (પરિણામ) હોતા હૈ, તિસ પ્રકાર જગત્ મેરા પરિણામ નહીં હૈ, મૈં સંપૂર્ણ જગત્ કા કારણ ઔર અવિનાશી હૂં, તિસ કારણ મૈં અપને સ્વરૂપ (આત્મા) કો નમસ્કાર કરતા હૂં. પ્રલયકાલ મેં બ્રહ્મા સે લેકર તૃણપર્યંત સંપૂર્ણ જગત્ નાશ કો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ પરંતુ મેરા (આત્માકા) નાશ નહીં હોતા હૈ, ઇસ વિષય મેં શ્રુતિ કા ભી પ્રમાણ હૈ “સત્યં જ્ઞાનમનન્તં બ્રહ્મ “ અર્થાત્ બ્રહ્મ સત્ય હૈ, જ્ઞાનરૂપ હૈ ઔર અનંત હૈ ..૧૧..

અહો અહંનમોમહ્યમેકોઽહંદેહવાનપિાવચિન્ન
ગન્તા નાગન્તા વ્યાપ્ય વિશ્વમવસ્થિતઃ..૧૨..

અન્વય:- અહો અહમ્ ( તસ્મૈ ) મહ્યમ્ નમઃ . ( યત્ ) દેહવાન્ અપિ એકઃ અહમ્ વિશ્વમ્ વ્યાપ્ય અવસ્થિતઃ ન વવિત્ ગન્તા ન આગન્તા .. ૧૨..

શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, સુખદુઃખરૂપી દેહયુક્ત આત્મા અનેકરૂપ હૈ, તિસ કારણ જાતા હૈ ઔર આતા હૈ, ફિર આત્મા કી સર્વવ્યાપકતા કિસ પ્રકાર સિદ્ધ હોગી, તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, મૈં બડ઼ા આશ્ચર્યરૂપ હૂં ઉસ કારણ મૈં અપને (આત્મા) કો નમસ્કાર કરતા હૂં. તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, ક્યા આશ્ચર્ય હૈ ? તિસે ગુરુ ઉત્તર દેતે હૈં કિ, મૈં (આત્મા) નાના પ્રકાર કે શરીરોં મેં નિવાસ કર કે નાના પ્રકાર કે સુખ દુઃખ કો ભોગતા હૂં, તથાપિ મેં એકરૂપ હૂં, તહાં દૃષ્ટાંત દિખાતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર જલ સે ભરે હુએ અનેક પાત્રોં મેં ભરે હુએ જલ કે વિષેં શીત, ઉષ્ણ સુગંધ, દુર્ગંધ, શુદ્ધ, અશુદ્ધ ઇત્યાદિ અનેક ઉપાધિયાં રહતી હૈ ઔર ઉન અનેકોં પાત્રોં મેં ભિન્ન સૂર્ય કે પ્રતિબિંબ પડતે હૈં, તથાપિ વહ સૂર્ય એક હી હોતા હૈ ઔર જલ કી શીત ઉષ્ણાદિ ઉપાધિયોં સે રહિત હોતા હૈ ઇસી પ્રકાર મેં સંપૂર્ણ વિશ્વ મેં વ્યાપ રહા હૂં, તથાપિ જગત્ કી સંપૂર્ણ ઉપાધિયોં સે રહિત હૂંઅર્થાત્ ન કોઈ જાતા હૈ ન કોઈ આતા હૈ ઔર જાતા હૈ આતા હૈ ઇસ પ્રકાર કી જો પ્રતીતિ હૈ સો અજ્ઞાનવશ હૈ, વાસ્તવ મેં નહીં હૈ .. ૧૨..

અહોઅહંનમોમહ્યં દક્ષોનાસ્તીહમત્સમઃ .
અસંસ્ટશ્યશરીરેણયેનવિશ્વચિરંધૃતમ્..૧૩..

અન્વય:- અહમ્ અહો ( તસ્મ ) મહ્યમ્ નમઃ ઇહ મત્તમઃ (કઃ અપિ ) દક્ષઃ ન અસ્તિ યેન શરીરેણ અસંસ્પૃશ્ય (મયા) ચિરમ્ વિશ્વમ્ ધૃતમ્ .. ૧૩ ..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, જિસ આત્મા કા દેહ સે સંગ હૈ, વહ અસંગ કિસ પ્રકાર હો સકતા હૈ, તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, મૈં આશ્ચર્યરૂપ હૂં ઇસ કારણ મેરે અર્થ નમસ્કાર હૈ, ક્યોંકિ ઇસ જગત્ મેં મેરી સમાન કોઈ ચતુર નહીં હૈ, અર્થાત્ અઘટ ઘટના કરને મેં મૈં ચતુર હૂં, ક્યોંકિ મેં શરીર મેં રહકર ભી શરીર સે સ્પર્શ નહીં કરતા હૂં ઔર શરીરકાર્ય કરતા હૂં જિસ પ્રકાર આમ ધૃત કે પિંડ મેં લીન ન હોકર ભી ઘૃતપિંડ કો ગલાકર રસરૂપ કર દેતા હૈ, ઉસી પ્રકાર સંપૂર્ણ જગત્ મેં મૈં લીન નહીં હોતા હૂં ઔર સંપૂર્ણ જગત્ કો ચિરકાલ ધારણ કરતા હૂં ..૧૩..

અહોઅનમોમાયસ્યમેનાસ્તિકિઞ્ચન.
અથવાયસ્યમસવૈયદ્રાઙ્મનસગોચરમ્ .. ૧૪..

અન્વય:- અહો અહમ્ યસ્ય મે (પરમાર્થતઃ ) કિઞ્ચન ન અસ્તિ અથવા યત્ વાઙ્મનસગોચરમ્ ( તત્ ) સર્વમ્ યસ્ય મે ( સમ્બધેિ અસ્તિ અતઃ ) મહ્યં નમઃ .. ૧૪..

શિષ્ય આશંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો! સંબંધક બિના જગત્ કિસ પ્રકાર ધારણ હોતા હૈ ? ભીત ગૃહ કી છત આદિ કો ધારણ કરતી હૈ પરંતુ કાષ્ઠ આદિ સે ઉસ કા સંબંધ હોતા હૈ, સો આત્મા બિના સંબંધ કે જગત્ કો કિસ પ્રકાર ધારણ કરતા હૈ ઇસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, અહો મૈં બડ઼ા આશ્ચર્યરૂપ હૂં ઇસ કારણ અપને સ્વરૂપ કો નમસ્કાર કરૂં હૂં, આશ્ચર્યરૂપતા દિખાતે હૈં કિ, પરમાર્થદૃષ્ટિ સે તો મેરા કિસી સે સંબંધ નહીં હૈ, ઔર વિચારદૃષ્ટિ સે દેખો તો મુઝ સે ભિન્ન ભી કોઈ નહીં હૈ ઔર યદિ સાંસારિકદૃષ્ટિ સે દેખો તો જો કુછ મન વાણી સે વિચારા જાતા હૈ વહ સબ મેરા સંબંધી હૈ પરંતુ વહ મિથ્યા સંબંધ હૈ, જિસ પ્રકાર સુવર્ણ તથા કુંડલ કા સંબંધ હૈ, ઇસી પ્રકાર મેરા ઔર જગત્ કા સંબંધ હૈ અર્થાત્ મેરા સબ સે સંબંધ હૈ ભી ઔર નહીંભો હૈ, ઇસ કારણ આશ્ચર્યરૂપ જો મૈં તિસ મેરે અર્થ નમસ્કાર હૈ .. ૧૪..

જ્ઞાનજ્ઞેયંતથાજ્ઞાતાત્રિતયં નાસ્તિવાસ્તવમ્.
અજ્ઞાનાદ્ભાતિયત્રેદંસોઽહમસ્મિનિરઞ્જનઃ ..૧૫..

અન્વય:- જ્ઞાનમ જ્ઞેયમ્ તથા જ્ઞાતા (ઇદમ્ ) ત્રિતયમ્ વાસ્તવમ્ ન અસ્તિ યત્ર ઇદમ્ અજ્ઞાનાત્ ભાતિ સઃ અહમ્ નિરઞ્જનઃ અસ્મિ..૧૫..

ત્રિપુટીરૂપ જગત્ તો સત્યસા પ્રતીત હોતા હૈ ફિર જગત્ કા ઔર આત્મા કા મિથ્યા સંબંધ કિસ પ્રકાર કહા, ઇસ શિષ્ય કો શંકા કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, જ્ઞાન જ્ઞેય તથા જ્ઞાતા ઇન તીનોં કા ઇકટ્ઠા નામ “ત્રિપુટી” હૈ, વહ ત્રિપુટી વાસ્તવિક અર્થાત્ સત્ય નહીં હૈ, તિસ ત્રિપુટી કા જિસ મેરે ( આત્મા કે ) વિ મિથ્યા સંબંધ અર્થાત્ અજ્ઞાન સે પ્રતીત હૈ, વહ મૈં અર્થાત્ આત્મા તો નિરંજન કહિયે સંપૂર્ણ પ્રપંચ સે રહિત હૂં ..૧૫..

દ્વૈતમૂલમહોદુઃખંનાન્યત્તસ્યાસ્તિભેષજમ્ .
દૃશ્યમેતન્મૃષાસમેકોઽહંચિદ્રસોઽમલઃ .. ૧૬..
અન્વય:- અહો ( નિરઞ્જનસ્ય અપિ આત્મનઃ ) દ્વૈતમૂલમ્ દુઃખમ્ (ભવતિ ) તસ્ય ભેષજમ્ એતત્ દૃશ્યમ્ સર્વમ્ મૃષા અહમ્ એકઃ અમલ: ચિદ્રસઃ ( ઇતિ બોવાત્ ) અન્યત્ ન અસ્તિ .. ૧૬..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ યદિ આત્મા નિરંજન હૈ તો દુઃખ કા સંબંધ કિસ પ્રકાર હોતા હૈ, તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, સુખદુઃખ ભ્રાંતિમાત્ર હૈ, વાસ્તવિક નહીં, નિરંજન આત્મા કે વિષેં દ્વૈતમાત્ર સે સુખદુઃખ ભાસતા હૈ વાસ્તવ મેં આત્મા કે વિષેં સુખદુઃખ કુછ ભી નહીં હોતા હૈ તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હે કિ, હે ગુરો! દ્વૈતભ્રમ કો ઔષધિ કહિયે જિસ કે સેવન કરને સે દ્વૈતભ્રમ કી નિવૃત્તિ હોતી હૈ ! તિસ કા ગુરુ ઉત્તર દેતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! મૈં આત્મા હૂં, અમલ હૂં, માયા ઔર માયા કા કાર્ય જો જગત્ તિસ સે રહિત ચિન્માત્ર અદ્વિતીયરૂપ હૂં ઔર દૃશ્યમાન યહ સંપૂર્ણ સંસાર જડ ઔર મિથ્યા હૈ, સત્ય નહીં હૈ, ઐસા જ્ઞાન હોને સે દ્વૈતભ્રમ નષ્ટ હો જાતા હૈ, ઇસ કે બિના દૂસરી દ્વૈત ભ્રમ સે ઉત્પન્ન હુએ દુઃખ કે દૂર કરને કી અન્ય ઔષધિ નહીં હૈ ..૧૬..

બોધમાત્રોઽહમજ્ઞાનાડુપાધિઃ કલ્પિતોમયા.
એવંવિમૃશતોનિત્યનિર્વિકલ્પેસ્થિતિર્મમ ..૧૭..
અન્વય:- અહમ્ બોધમાત્રઃ મયા અજ્ઞાનાત્ ઉપાધિઃ કલ્પિતઃ એવમ્ નિત્યમ્ વિમૃશતઃ મમ નિર્વિકલો સ્થિતિઃ (પ્રજાતા)..૧૭..

શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, આત્મા કે વિષેં દ્વૈતપ્રપંચ કા અધ્યાસ કિસ પ્રકાર હુઆ હૈ ઔર વહ કલ્પિત હૈ યા વાસ્તવિક હે તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, મૈં બોધરૂપ ચૈતન્યસ્વરૂપ હૂં પરંતુ મૈંને અપને વિષેં અજ્ઞાન સે ઉપાધિ (અહંકારાદિ દ્વૈતપ્રપંચ) કલ્પના કિયા હૈ અર્થાત્ મૈં અખંડાનંદબ્રહ્મ નહીં હૂં કિંતુ દેહ હૂં યહ માના હૈ. ઇસ કારણ નિત્ય વિચાર કર કે મેરી નિર્વિકલ્પ અર્થાત્ વાસ્તવિક નિજ સ્વરૂપ (બ્રહ્મ) કે વિષેં સ્થિતિ હુઈ હૈ .. ૧૭..

નમેબન્ધોઽસ્તિ મોક્ષા વા ભ્રાન્તિઃશાન્તા નિરાશ્રયા .
અહો મયિ સ્થિતં વિશ્વં વસ્તુતો ન મયિ સ્થિતમ્..૧૮..

અન્વય:- મે બન્ધઃ વા મોક્ષઃ ન અસ્તિ અહો મયિ સ્થિતમ્ (અપિ) વિશ્વં વસ્તુતઃ મયિ ન સ્થિતમ્ (ઇતિ વિચારતઃ અપિ) નિરાશ્રયા ભ્રાન્તિઃ ( એવ ) શાન્તા .. ૧૮..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ, કિ, હે ગુરો ! યદિ કેવલ વિચાર કરને હી સે મુક્તિ હોતી હૈ તબ તો મુક્તિ કા વિનાશ હોના ચાહિયે ક્યોંકિ જબ વિચાર નષ્ટ હોતા હૈ તબ મુક્તિ કા ભી નાશ હોના ચાહિયે ઔર યદિ કહો કિ વિચાર કે બિના હી મુક્તિ હો જાતી હૈ તબ તો ગુરુ ઔર શાસ્ત્ર કે ઉપદેશ કો પ્રાપ્ત ન હોનેવાલે પુરુષોંકી ભી મુક્તિ હોના ચાહિયે ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, યદિ શુદ્ધ વિચાર કી દૃષ્ટિ સે દેખો તો મેરે બંધ નહીં હૈ ઔર મોક્ષ ભી નહીં હૈ અર્થાત્ વિચારદૃષ્ટિ સે ન આત્મા કા બંધ હોતા હૈ, ન મોક્ષ હોતા હૈ, ક્યોંકિ મૈં (આત્મા) નિત્ય ચિત્સ્વરૂપ હૂં, તહાં શિષ્ય શંકિત હોકર પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ હે ગુરો ! વેદાન્તશાસ્ત્ર વિચાર કા જો ફલ હૈ સો કહિયે. તહાં ગુરુ કહતે હૈં કિ ભ્રાંતિ કી નિવૃત્તિ હી વેદાંતશાસ્ત્ર કે વિચાર કા ફલ હૈ ક્યોંકિ બડ઼ા આશ્ચર્ય હૈ જો મેરે વિષેં સ્થિત ભી જગત્ વાસ્તવ મેં મેરે વિષેં સ્થિત નહીં હૈ ઇસ પ્રકાર વિચાર કરનેપર ભી ભ્રાંતિમાત્ર હી નષ્ટ હુઈ, પરમાનંદ કી પ્રાપ્તિ નહીં હુઈ ઇસ સે પ્રતીત હોતા હૈ કિ, ભ્રાંતિ કી નિવૃત્તિ હી શાસ્ત્રવિચાર કા ફલ હૈ, તહાં શિષ્ય કહતા હૈ કિ, હે ગુરો ! ભ્રાતિ કૈસી થી જો વિચાર કરનેપર તુરંત હી નષ્ટ હો ગઈ, તિસ કા ગુરુ ઉત્તર દેતે હૈ કિ, ભ્રાતિ નિરાશ્રય અર્થાત્ અજ્ઞાનરૂપથી સોવિચાર સે નષ્ટ હો ગઈ ..૧૮..

સ શરીરમિદંવિશ્વં ન કિઞ્ચિદિતિ નિશ્ચિતમ્ .
શુદ્ધચિન્માત્ર આત્મા ચ તત્કસ્મિકલ્પનાધુના..૧૯..

અન્વય:- ઇદમ્ શરીરમ્ વિશ્વં કિઞ્ચિત્ ન ઇતિ નિશ્ચિતમ્ આત્મા વ શુદ્ધચિન્માત્રઃ તત્ અધુના કલ્પના કસ્મિન્ ( સ્યાત્ ) .. ૧૯..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ ઉસ મુક્ત પુરુષ કે વિ ભી પ્રપંચ કા ઉદય હોના ચાહિયે, ક્યોંકિ રજ્જુ હોતી હૈ તો ઉસ મેં ક ભી અંધકાર કે વિષેં સર્પ કી ભ્રાંતિ હો હી જાતી હૈ, તિસી પ્રકાર અધિષ્ઠાન જો બ્રહ્મ હૈ તિસ કે વિષેં દ્વૈત (પ્રપંચ ) કી કલ્પના હો જાતી હૈ ઇસ શંકા કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, યહ શરીરસહિત સંપૂર્ણ જગત્ જો પ્રતીત હોતા હૈ સો કુછ નહીં હૈ અર્થાત્ ન સત્ હૈ, ન અસત્ હૈ, ક્યોંકિ સબ બ્રહ્મરૂપ હૈ, સોઈ શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ “ નેહ નાનાસ્તિ કિઞ્ચન “ અર્થાત્ યહ સંપૂર્ણ નગત્ બ્રહ્મરૂપ હી હૈ, આત્મા શુદ્ધ અર્થાત્ માયારૂપી મલરહિત ઔર ચિત્સ્વરૂપ હૈ, ઇસ કારણ કિસ અધિઠાન મેં વિશ્વ કી કલ્પના હોતી હૈ ? .. ૧૯..

શરીરંસ્વર્ગનર કો બન્ધમોક્ષોભયંતથા.
કલ્પ-નામાત્રમેવૈતત્કિમેકાચિદાત્મનઃ..૨૦..

અન્વય:- શરીરમ્ સ્વર્ગનર કો બન્ધમોક્ષૌ તથા ભયમ્ એતત્ કલ્પનામાત્રમેવ ચિદાત્મનઃ મે એતૈઃ કિમ્ કાર્યમ્ .. ૨૦ ..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો! યદિ સંપૂર્ણ પ્રપંચ મિથ્યા હૈ, તબ તો બ્રાહ્મણાદિ વર્ણ ઔર મનુષ્યાદિ જાતિ ભી અવાસ્તવિક હોંગે ઔર વર્ણજાતિ કે અર્થ પ્રવૃત્ત હોનેવાલે વિધિનિષેધ શાસ્ત્ર ભી અવાસ્તવિક હોંગે, ઔર વિધિનિષેધ શાસ્ત્રોં કે વિષેં વર્ણન કિયે હુએ સ્વર્ગ નરક તથા સ્વર્ગ કે વિષેપ્રીતિ ઔર નરક કા ભય ભી અવાસ્તવિક હો જાયગે ઔર શાસ્ત્રોં કે વિષેં વર્ણન કિયે હુએ બંધ મોક્ષ ભી અવાસ્તવિક અર્થાત્ મિથ્યા હો જાયઁગે ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તેને જો શંકા કી સો શરીર, સ્વર્ગ, નરક, બંધ, મોક્ષ તથા ભય આદિ
સંપૂર્ણ મિથ્યા હૈં, તિન શરીરાદિ કે સાથ સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ જો મેં તિસ મેરા કોઈ કાર્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ સંપૂર્ણ વિધિનિષેધરૂપ કાર્ય અજ્ઞાની પુરુષ કે હોતે હૈં, બ્રહ્મજ્ઞાની કે નહીં ..૨૦..

અહો જનસમૂહેઽપિ ન દ્વૈતં પશ્યતો મમ.
અરણ્યભિવસંવૃત્તંકરતિકરવાણ્યહમ્ ..૨૧..

અન્વય:- અહો ન દૈતમ્ પશ્યતઃ મમ જનસમૂહે અપિ અરણ્યમ્ ઇવ સંવૃત્તમ્ અહમ્ ક રતિમ્ કરવાણિ ..૨૧..

અબ ઇસ પ્રકાર વર્ણન કરતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર સ્વર્ગ નરક આદિ કો અવાસ્તવિક વર્ણન કિયા તિસી પ્રકાર યહ લોક ભી અવાસ્તવિક હૈ ઇસ કારણ ઇસ લોક મેં મેરી પ્રીતિ નહીં હોતી હૈ, બડે આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ કિ, મૈં જનપ્તમૂહ મેં નિવાસ કરતા હૂં, પરંતુ મેરે મન કો વહ જનસમૂહ અરણ્યસા પ્રતીત હોતા હૈ, સો મૈં ઇસ અવાસ્તવિક કહિયે મિથ્યાભૂત સંસાર કે વિષેં ક્યા પ્રીતિ કરૂં ? ..૨૧..

નાહંદેહો ન મેરેહોજીવો નાહમહંહિ ચિત્ .
અયમેવહિમેબન્ધઆસીદ્યાજીવિતેસ્ટહા૨૨..

અન્વય:- અહમ્ દેહઃ ન મે દેહઃ ન અહમ્ જીવઃ ન હિ અહમ્ ચિત્ મે અયમ્ એવ હિ બન્ધઃ યા જીવિતે સ્પૃહા આસીત્ .. ૨૨..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! પુરુષ શરીર કે વિષેં મૈં હૂં મેરા હૈ ઇત્યાદિ વ્યવહાર કર કે પ્રીતિ કરતા હૈ ઇસ કારણ શરીર કે વિષેં તો સ્પૃહા કરની હી હોગી, તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, દેહ મૈં નહીં હૂં, ક્યોંકિ દેહ જડ હૈ ઔર દેહ મેરા નહીં હૈ, ક્યોંકિ મૈં તો અસંગ હૂં ઔર જીવ જો અહંકાર સો મૈં નહીં, તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, તુ કૌન હૈ ? તિસ કે ઉત્તર મેં કહતે હૈં કિ, મૈં તો ચૈતન્યસ્વરૂપ બ્રહ્મ હૂં તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, યદિ આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ હૈ, દેહાદિરૂપ જડ નહીં હૈ તો ફિર જ્ઞાની પુરુષોંકી ભી જીવન મેં ઇચ્છા ક્યોં હોતી હૈ ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, યહ જીવને કી જો ઇચ્છા હૈ સોઈ બંધન હૈ, દૂસરા બંધન નહીં હૈ, ક્યોંકિ, પુરુષ જીવન કે નિમિત્તહો સુવર્ણ કો ચોરી આદિ અનેક પ્રકાર કે અનર્થ કર કે કર્માનુસાર સંસારબંધન મેં બઁધતા હૈ ઔર સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા કે વાસ્તવિક સ્વરૂપ કા જ્ઞાન હોનેપર પુરુષ કી જીવન મેં સ્પૃહા નહીં રહતી હૈ ..૨૨..

અહોભુવનકલ્લોલૈવિચિત્ર ક્સમુત્થિતમ્ .
મય્યનન્તમહામ્ભોધૌચિત્તવાતેસમુદ્યતે..૨૩..

અન્વય:- અહો અનન્તમહામ્ભોધૌ મયિ ચિત્તવાતે સમુદ્યતે વિચિત્રઃ ભુવનકલ્લોલૈઃ દ્રાક્સમુત્થિતમ્ .. ૨૩ ..

જબ પુરુષ કો સબ કે અધિષ્ઠાનરૂપ આત્મસ્વરૂપ કા જ્ઞાન હોતા હૈ, તબ કહતા હૈ કિ, અહો ! બડે આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ કિ, મૈં ચૈતન્યસમુદ્રસ્વરૂપ હૂં ઔર મેરે વિષેં ચિત્તરૂપી વાયુ કે યોગ સે નાનાપ્રકાર કે બ્રહ્માંડરૂપી તરંગ ઉત્પન્ન હોતે હૈં અર્થાત્ જિસ પ્રકાર જલ સે તરંગ ભિન્ન નહીં હોતે હૈં, તિસી પ્રકાર બ્રહ્માંડ મુઝ સે ભિન્ન નહીં હૈ ..૨૩..

મય્યનંતમહામ્ભોધી ચિત્તવાતેપ્રશામ્યતિ .
અભાગ્યાજ્જીવવણિજોજગત્પોતોષિનશ્વરઃ .. ૨૪ ..

અન્વય:- અનન્તમહામ્ભોધૌ મષિ ચિત્તવાતે પ્રશામ્યતિ (સતિ) જીવવણિજઃ અભાગ્યાત્ જગત્ પોતઃ વિનશ્વરઃ ( ભવતિ ) .. ૨૪ ..

અબ પ્રારબ્ધ કર્મોં કે નાશ કી અવસ્થા દિખાતે હૈં કિ મૈં સર્વવ્યાપક ચૈતન્યસ્વરૂપ સમુદ્ર હૂં, તિસ મેરે વિષેં ચિત્તવાયુ કે અર્થાત્ સંકલ્પવિકલ્પાત્મક મનરૂપ વાયુ કે શાંત હોનેપર અર્થાત્ સંકલ્પાદિરહિત હોનેપર જીવાત્મારૂપ વ્યાપારી કે અભાગ્ય કહિયે પ્રારબ્ધ કે નાશરૂપ વિપરીત પવન સે જગત્ સમુદ્ર કે વિષેં લગા હુઆ શરીર આદિરૂપ નૌકા કા સમૂહ વિનાશવાન હોતા હૈ ..૨૪..

મય્યનન્તમહામ્ભોધાવાશ્ચર્યજીવવીચયઃ.
ઉદ્યન્તિઘ્નન્તિખેલન્તિપ્રવિશન્તિસ્વભાવતઃ.. ૨૫ ..

અન્વય:- આશ્ચર્યમ્ ( યત્ ) અનન્તમહામ્ભોધૌ મયિ જીવબીચયઃ સ્વભાવતઃ ઉદ્યન્તિ પ્રન્તિ ખલન્તિ પ્રવિશન્તિ .. ૨૫ ..

અબ સંપૂર્ણ પ્રપંચ કો મિથ્યા જાનકર કહતે હૈં કિ, આશ્ચર્ય હૈ કિ, નિષ્ક્રિય નિર્વિકાર મુઝ ચૈતન્યસમુદ્ર કે વિષેં અવિદ્યાકામકર્મરૂપ સ્વભાવ સે જીવરૂપી તરંગ ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઔર પરસ્પર શત્રુભાવ સે તાડન કરતે હૈં ઔર કોઈ મિત્રભાવ સે પરસ્પર ક્રીડા કરતે હૈં ઔર અવિદ્યાકામ કર્મ કે નાશ હોનેપર મેરે વિલીન હો જાતે હૈં અર્થાત્ જીવરૂપી તરંગ અવિદ્યા બંધન સે ઉત્પન્ન હોતે હૈં, વાસ્તવ મેં ચિદ્રૂપ હૈં જિસ પ્રકાર ઘટાકાશ મહાકાશ મેં લીન હો જાતા હૈ, તિસ પ્રકાર મેરે વિષેં સંપૂર્ણ જીવ લીન હો જાતે હૈં, વહી જ્ઞાન હૈ ..૨૫..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં સાન્વયભાષાટીકયા સહિતં શિષ્યેણોક્તમાત્માનુભવોલ્લાસપઞ્ચપઞ્ચવિશતિકં નામ દ્વિતીયં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૨..

=====
અથ તૃતીયં પ્રકરણમ્ ૩.

અવિનાશિનમાત્માનમેકં વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ.
તવાત્મજ્ઞસ્યધીરસ્યકથમર્થાર્જને રતિઃ..૧..

અન્વય:- હે શિષ્ય ! અવિનાશિનમ્ એકમ્ આત્માનમ્ વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ આત્મજ્ઞસ્ય ધીરસ્ય તવ અર્થાર્જને રતિઃ કથમ્ (લક્ષ્યતે)..૧..

કી આત્મજ્ઞાન કે અનુભવ સે યુક્ત ભી અપને શિષ્ય કો વ્યવહાર મેં સ્થિત દેખકર ઉસ કે આત્મજ્ઞાનાનુભવ કી પરીક્ષા કરને કે નિમિત્ત ઉસ કી વ્યવહાર કે વિષેં સ્થિતિ કી નિંદા કર કે આત્માનુભવાત્મક સ્થિતિ કા ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! અવિનાશી કહિયે ત્રિકાલ મેં સત્યસ્વરૂપ આત્મા કો કિસી દેશકાલ મેં ભેદ કો નહીં પ્રાપ્ત હોનેવાલા જાનકર, યથાર્થરૂપ સે આત્મજ્ઞાની ધૈર્યવાન્ જો તૂ તિસ તેરી વ્યાવહારિક અર્થ કે સંગ્રહ કરને મેં પ્રીતિ કિસ કારણ દેખન મેં આતી હૈ ..૧..

આત્મજ્ઞાનાદહોપ્રીતિર્વિષયભ્રમગોચરે.
શુક્રજ્ઞાનતોલોભોયથારજતવિભ્રમે..૨..

અન્વય:- અહો (શિષ્ય ) ! યથા શુક્તેઃ અજ્ઞાનતઃ રજતવિભ્રમે લોભઃ ( ભવતિ તથા) આત્મજ્ઞાનાત્ વિષયભ્રમગોચરે પ્રીતિઃ ( ભવતિ)..૨..

વિષય કે વિષેં જો પ્રીતિ હોતી હૈ સો આત્મા કે અજ્ઞાન સે હોતી હૈ ઇસ વાર્તા કો દૃષ્ટાંત ઔર યુક્તિપૂર્વક દિખાતે હૈં, અહો શિષ્ય ! જિસ પ્રકાર આત્મા કે સીપી કા જ્ઞાન હોને સે રજત કી ભ્રાંતિ કર કે લોભ હોતા હૈ, તિસી પ્રકાર આત્મા કે અજ્ઞાન સે ભ્રાંતિ જ્ઞાન સે પ્રતીત હોનેવાલે વિષયોં મેં પ્રીતિ હોતી હૈ. જિન કો આત્મજ્ઞાન હોતા હૈ, ઉન જ્ઞાનિયોં કી વિષયોં મેં કદાપિ પ્રીતિ નહીં હોતી હૈ ..૨..

વિશ્વસ્ફુરતિયત્રેદંતરંગા ઇવ સાગરે .
સોઽહમસ્મીતિવિજ્ઞાયકિંદીનઇવધાવસિ ..૩..

અન્વય:- સાગરે તરઙ્ગા ઇવ યત્ર ઇદમ્ વિશ્વમ્ સ્ફુગતિ સઃ અહમ્ અસ્મિ ઇતિ વિજ્ઞાય દીનઃ ઇવ કિમ્ ધાવા સે .. ૩ ..

ઊપર ઇસ પ્રકાર કહા હૈ કિ, વિષયોં કે વિષેં જો પ્રીતિ હોતી હૈ, સો અજ્ઞાન સે હોતી હૈ, અબ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, સંપૂર્ણ અધ્યસ્ત કો અધિષ્ઠાનભૂત જો આત્મા તિસ કે જાનનેપર ફિર વિષયોં કે વિષ પ્રીતિ નહીં હોતી હૈ, જિસ પ્રકાર સમુદ્ર કે વિષેં તરંગ સ્ફુરતે હૈં, અર્થાત્ અભિન્નરૂપ હોતે હૈં, તિસી પ્રકાર જિસ આત્મા કે વિષેં યહ વિશ્વ અભિન્નરૂપ હૈ, વહ નિર્વિશેષ આત્મા મૈં હૂં, ઇસ પ્રકાર સાક્ષાત્ કર કે દીન પુરુષ કી સમાન મૈં હૂં, ઔર મેરા હૈ ઇત્યાદિ અભિમાન કર કે ક્યોં દૌડતા હૈ..૩..

શ્રુત્વાપિશુદ્ધચૈતન્યમાત્માનમતિસુન્દરમ્.
ઉપસ્થેઽત્યંતસંસક્તોમાલિન્યમધિગચ્છતિ ..૪..

અન્વયઃ શુદ્ધચૈતન્યમ્ અતિ સુન્દરમ્ આત્માનમ્ શ્રુત્વા અપિ ઉપસ્થે અત્યન્તસંસક્તઃ ( અત્મજ્ઞઃ ) માલિન્યમ્ અધિગચ્છતિ..૪..

ઊપર કે તીન શ્લોકોં મેં શિષ્ય કી વ્યવહારાવર કી નિંદા કી અબ સંપૂર્ણ હી જ્ઞાનિયોં કી વ્યવહારાવસ્થા મેં સ્થિતિ કી નિદા કરતે હૈં કિ, ગુરુ કે મુખ સે વદાન્તવાઃ ક્યોં સે અતિસુંદરશુદ્ધ ચૈતન્ય આત્મા કો શ્રવણ કર કે તથા સાક્ષાત્ કર કે તદનંતર સમીપસ્થ વિષયોં કે વિષેં પ્રાતિ કરનેવાલા આત્મજ્ઞાના માલિન્ય કાહય મૂઢપન કો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ ..૪..

સર્વભૂતેષુ ચાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ.
મુનેજાનતઆશ્ચર્યમમત્વમનુવર્તતે ..૫..

અન્વય:- સર્વભૂતેષુ ચ આત્માનમ્ આત્મનિ ચ સર્વભૂતાનિ જાનતઃ મુનેઃ (વિષયેષુ) મમત્વમ્ અનુવર્તતે (ઇતિ) આશ્ચર્યમ્..૫..

ફિર ભી જ્ઞાની કે વિષયોં મેં પ્રીતિ કરને કો નિંદા કરત હૈં કિ, બ્રહ્મ સે લેકર તૃણપર્યંત સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કે વિષેં અધિષ્ઠાનરૂપ સે આત્મા વિદ્યમાન હૈ ઔર સંપૂર્ણ પ્રાણી આત્મા કે વિષેં અવ્યસ્ત અર્થાત્ કલ્પિત હૈં, જિસ પ્રકાર કિ, રજ્જુ કે વિષેં સર્પ કલ્પિત હોતા હૈ, ઇસ પ્રકાર જાનતે હુએ ભી મુનિ કો વિષયોં કે વિમમતા હોતી હૈ, યહ બડ઼ા હી આશ્ચર્ય હૈ. ક્યોંકિ સીપી કે વિષેરજત કો કાલ્પત જાનકર ભી મમતા કરના મૂર્ખતા હી હોતી હૈ ..૫..

આસ્થિતઃ પરમાદ્વૈતં મોક્ષાર્થેઽપિવ્યવસ્થિતઃ.
આશ્ચર્ય કામવશગોષિકલ કેલિશિક્ષયા૬..

અન્ધય:પરમાદ્વૈતમ્ આસ્થિતઃ ( તથા ) મોક્ષાર્થે વ્યવસ્થિતઃ અપિ કામવશગઃ (સન્ ) કેલિશિક્ષયા વિકલઃ ( દૃશ્યતે ઇતિ) યાશ્ચર્યમ્ ..૬..

આત્મજ્ઞાની કો વિષયોં કે વિષેં પ્રીતિ કરને કી નિંદા કરતે હુએ કહતે હૈં કિ, પરમ અદ્વૈત અર્થાત્ સજાતીયસ્વગતભેદશૂન્ય જો બ્રહ્મ તિસ કા આશ્રય ઔર મોક્ષરૂપો સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ કે વિષેં નિવાસ કરનેવાલા પુરુષ કામવશ હોકર નાના પ્રકાર કી ક્રીડા કે અભ્યાસ સે અર્થાત્ નાના પ્રકાર કે વિષયોં મેં લવલીન હોકર વિકલ દેખને મેં આતા હૈ, યહ બડ઼ા હી આશ્ચર્ય હૈ ..૬..

ઉદ્ભૂતં જ્ઞાનદુર્મિત્રમબધા-તિદુર્બલઃ.
આશ્ચર્ય કામમાકાંક્ષેત્કાલમંતમનુશ્રિતઃ..

અન્વય:- અન્તમ્ કાલમ્ અનુશ્રિતઃ અતિદુર્બલઃ ( જ્ઞાની) ઉદ્ભૂતમ્ જ્ઞાનદુર્મિતમ્ અવધાર્ય (અપિ ) કામમ્ આકાંક્ષેત્ ( ઇતિ ) આશ્ચર્યમ્ .. ૭ ..

અબ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, વિવે કી પુરુષ કો સર્વથા વિષયવાસના કા ત્યાગ કરના ચાહિયે, ઉદ્ભૂત કહિયે ઉત્પન્ન હોનેવાલા જો કામ વહ મહાશત્રુ જ્ઞાન કો નષ્ટ કરનેવાલા હૈ, ઐસા વિચાર કરકે ભી અતિ દીન હોકર જ્ઞાની વિષયભોગ કી આકાંક્ષા કરતા હૈ, યહ બડે હી આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ, ક્યોંકિ જો પુરુષ વિષયવાસના મેં લવલીન હોતા હૈ વહ કાલપાસ હોતા હૈ અર્થાત્ ક્ષણમાત્ર મેં નષ્ટ હો જાતા હૈ ઇસ કારણ જ્ઞાની પુરુષ કો વિષયતૃષ્ણા નહીં રખની ચાહિયે ..૭..

ઇહામુત્ર વિરક્તસ્ય નિત્યાનિત્યવિવેકિનઃ .
આશ્ચર્યમોક્ષકામસ્ય મોક્ષાદેવ વિભીષિકા૮..

અન્વય:- ઇહ અનુત્ર વિરક્તસ્ય નિત્યાનિત્યવિવેકિનઃ મોક્ષકામસ્ય મોક્ષાત્ એવ વિભીષિ કા ( ભવતિ ઇતિ ) આશ્ચર્યમ્ .. ૮..

અબ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, જ્ઞાની પુરુષ કો વિષયોં કા વિયોગ હોનેપર શોક નહીં કરના ચાહિયે, જિસ કો ઇસ લોક ઔર પરલોક કે સુખ સે વૈરાગ્ય હો ગયા હૈ ઔર આત્મા નિત્ય હૈ તથા જગત્ અનિત્ય હૈ, ઇસ પ્રકાર જિસ કો જ્ઞાન હુઆ હૈ, ઔર મોક્ષ જો સચ્ચિદાનંદ કી પ્રાપ્તિ તિસ કે વિષેં જિસ કી અત્યંત અભિલાષા હૈ, વહ પુરુષ ભી બલવાન્ દેહ આદિ અસત્ સ્ત્રીપુત્રાદિ કે વિયોગ સે ભયભીત હોતા હૈ, યહ બડે હી આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ, સ્વન મેં અનેક પ્રકાર કે સુખ દેખનેપર ભી જાગ્રત્ અવસ્થા મેં વહ સુખ નહીં રહતે હૈં તો ઉન સુખોં કા કોઈ પુરુષ શોક નહીં કરતા હૈ તિસી પ્રકાર સ્ત્રી પુત્ર ધન આદિ અસત્ વસ્તુ કા વિયોગ હોનેપર શોક કરના યોગ્ય નહીં હૈ ..૮..

ધીરસ્તુજ્યમાનોઽપિપીડ્યમાનોઽપિસર્વદા.
અત્માનંકવલંપશ્યન્નતુષ્યતિનકુ.પ્યતિ ..૯..

અન્વયધીરઃ તુ ( લોકૈ વિષયાન ) ભેજ્યમાનઃ અપિ (નિન્દાદિના ) પીડયમાનઃ અપિ કેવલમ્ આત્માનમ્ પશ્યન્ ન. દુષ્યાત ન વુ.પ્યતિ ..૯..

અબ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, જ્ઞાની કો શોક હર્ષ નહીં કરને ચાહિયે, જ્ઞાની પુરુષોં કો જગત્ કે વિષેં પુણ્યવાન્ પુરુષ નાના પ્રકાર કે ભોગ કરાતે હૈં, પરંતુ વહ જ્ઞાની પુરુષ તિસ સે હર્ષ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર પાપી પુરુષ પીડા દેતે હૈં તો ઉસ સે શોક નહીં કરતા હૈ ક્યોંકિ વહ જ્ઞાની પુરુષ જાનતા હૈ કિ, આત્મા સુખદુઃખરહિત હૈ અર્થાત્ આત્મા કો કદાપિ હર્ષ શોક નહીં હો સકતા હૈ..૯..

ચેષ્ટમાનં શરીરં સ્વં પશ્યત્યન્યશરીવત્ .
સંસ્તવેચાપિનિન્દાયાંકથંધુભ્યેન્મહાશયઃ..૧૦..

અન્વય:- (યઃ) ચેષ્ટમાનમ્ સ્વમ્ શરીરમ્ અન્યશરીરવત્ પશ્યતિ (સઃ) મહાશયઃ સંસ્તવે અપિ ચ નિન્દાયામ્ કથમ્ ક્ષુભ્યેત્ ..૧૦..

હર્ષ શાક કે હેતુ જો સ્તુતિ નિંદા આદિ સો તો શરીર કે ધર્મ હૈં ઔર શરીર આત્મા સે ભિન્ન હૈ ફિર જ્ઞાની કો હર્ષશોક કિસ પ્રકાર હો સકતે હૈં ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં, જો જ્ઞાની પુરુષ ચેષ્ટા કરનેવાલે અપને શરીર કો અન્ય પુરુષ કે શરીર કી સમાન આત્મા સે ભિન્ન દેખતા હૈ, વહ મહાશય સ્તુતિ ઔર નિંદા કે વિષેં કિસ પ્રકાર હર્ષશોકરૂપ ક્ષોભ કો પ્રાપ્ત હોયગા ? અર્થાત્ નહીં પ્રાપ્ત હોયગા ..૧૦..

માયામાત્રમિદં વિશ્વં પશ્યન્વિગતકૌતુકઃ.
અપિસન્નિહિતેમૃત્યૌકથંત્રસ્યતિધીરધીઃ૧૧..

અન્વય:- ઇદમ્ વિશ્વમ્ માયામાત્રમ્ ( ઇતિ ) પશ્યન્ વિગતકૌતુકઃ ધીરધીઃ મૃત્યૌ સન્નિહિતે અપિ કથમ્ ત્રસ્યતિ .. ૧૧ ..

જિસ કા મરણ હોતા હૈ ઔર જો બંધકરતા હૈ યે દોનોં અનિત્ય હૈં ઇસ પ્રકાર જાનને કે કારણ જ્ઞાની કો મૃત્યુકાલ કે સમીપ હોનેપર ભી ભય કિસ પ્રકાર હો સકતા હૈ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં, યહ દૃશ્યમાન વિશ્વ માયામાત્ર કહિયે મિથ્યારૂપ હૈ ઇસ પ્રકાર દેખતા હુઆ, ઇસ કારણ હી યહ શરીર આદિ વિશ્વ કહાં સે ઉત્પન્ન હુઆ હૈ ઔર કહાં લીન હોયગા ઇસ પ્રકાર વિચાર નહીં કરનેવાલા જ્ઞાની પુરુષ મૃત્યુ કે સમીપ આનેપર ભી ભયભીત નહીં હોતા હૈ ..૧૧..

નિસ્ટહંમાનસંયસ્યનૈરાશ્યેઽપિમહાત્મનઃ.
તસ્યાત્મજ્ઞાનતૃપ્તસ્યતુલનાકેનજાયતે..૧૨..

અન્વય:- નૈરાશ્યે અપિ યસ્ય માનસમ્ નિઃસ્પૃહમ્ (ભવતિ તસ્ય ) આત્મજ્ઞાનતૃપ્તસ્ય મહાત્મન: કેન (સમમ્ ) તુલના જાયતે ? .. ૧૨ ..

અબ જ્ઞાની કા સર્વ કી અપેક્ષા ઉત્કૃષ્ટપના દિખાતે હૈં કિ, મૈં બ્રહ્મરૂપ હૂં ઇસ પ્રકાર જ્ઞાન હોનેપર જિસ કે સંપૂર્ણ મનોરથ પૂર્ણ હો ગયે હૈં ઐસા જો મહાત્મા જ્ઞાની પુરુષ તિસ કા મન મોક્ષ કે વિષે ભી નિરાશ હોતા હૈ, અર્થાત્ વહ મોક્ષકી ભી અભિલાષા નહીં કરતા હૈ, ઐસે જ્ઞાની કી કિસ સે તુલના કી જાય અર્થાત્ જ્ઞાની કે તુલ્ય કોઈ ભી નહીં હોતા હૈ ..૧૨..

સ્વભાવાદેવ જાનાતિ દૃશ્યમેતન કિઞ્ચન .
ઇદંગ્રાહ્યમિદંત્યાજ્યંસકિંપશ્યતિધીરધી ૧૩

અન્વય:- સ્વભાવાત્ એવ ( ઇદમ્ ) દૃશ્યમ્ કિઞ્ચન ન ( ઇતિ ) જાનાતિ સઃ ધીરધીઃ ઇદમ્ ગ્રાહ્યમ્ ઇદમ્ ત્યાજ્યમ્ ( ઇતિ ) કિમ્ પશ્યતિ .. ૧૩ ..

જ્ઞાની પુરુષ કો “ યહ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ, યહ ત્યાગને યોગ્ય હૈ “ ઇસ પ્રકાર વ્યવહાર નહીં કરના ચાહિયે, ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં, સ્વભાવસેહીઅર્થાત્ અપની સત્તા સે હી જિસ પ્રકાર સીપી કે વિષેં રજત કલ્પના માત્ર હોતી હૈ, તિસી પ્રકાર યહ દૃશ્યમાન દ્વૈત, પ્રપંચ મિથ્યારૂપ હૈ, જગત્ કલ્પિત હૈ અર્થાત્ સત્ હૈ ન અસત્ ઇસ પ્રકાર જાનનેવાલે જ્ઞાની કી બુદ્ધિ ધૈર્યસંપન્ન હો જાતી હૈ, તો ભી વહ જ્ઞાની “યહ વસ્તુ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ, યહ વસ્તુ ત્યાગને યોગ્ય હૈ” ઇસ પ્રકાર કા વ્યવહાર ક્યોં કરતા હૈ, યહ બડે હી આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ અર્થાત્ જ્ઞાની પુરુષ કો કદાપિ યહ વસ્તુ ત્યાગને યોગ્ય હૈ, યહ વસ્તુ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ ઇસ પ્રકાર વ્યવહાર નહીં કરના ચાહિયે ..૧૩..

અન્તસ્ત્યક્તકષાયસ્ય નિઈન્દ્રસ્ય નિરાશિષઃ.
યદૃચ્છયાગતો ભોગો ન દુઃખાય નતુષ્ટયે..૧૪..

અન્વય:- અન્તસ્ત્યક્તકષાયસ્ય નિઈન્દસ્ય નિરાશિષઃ યદૃચ્છયા આગતઃ ભોગઃ દુઃખાય ન (ભવતિ ) તુષ્ટયે (ચ)ન (ભવતિ) ૧૪
ઉપરોક્ત વિષય મેં હેતુ કહતે હૈં કિ, અન્તઃકરણ કે રાગદ્વેષાદિ કષાયોં કો ત્યાગનેવાલે ઔર શીત ઉષ્ણાદિ દ્વંદરહિત તથા વિષયમાત્ર કી ઇચ્છા સે રહિત જો જ્ઞાની પુરુષ તિસ કો દૈવગતિસે પ્રાપ્ત હુઆ ભોગ ન દુઃખદાયક હોતા હૈ ઔર ન પ્રસન્ન કરનેવાલા હોતા હૈ ..૧૪..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવકવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં સાન્વયભાષાટીકયા સહિતમાક્ષેપદ્વારોપદેશકં નામ તૃતીયં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૩..

=====
અથ તુરીયં પ્રકરણમ્ ૪.
હન્તાત્મજ્ઞસ્ય ધીરસ્ય ખેલતો ભોગલીલયા .
નહિ સંસારવાહીકર્મૂઢૈઃ સહ સમાનતા ..૧..

અન્વય:- હન્ત ભોગલીલયા ખેલતઃ આત્મજ્ઞસ્ય ધીરસ્ય સંસારબાહીકૈઃ મૂઢૈઃ સહ સમાનતા નહિ .. ૧..

ઇસ પ્રકાર શ્રીગુરુને શિષ્ય કી પરીક્ષા લેને કે નિમિત્ત માક્ષેપ કરે, અબ તિસ કે ઉત્તર મેં શિષ્ય ગુરુ કે પ્રતિ ઇસ પ્રકાર કહતા હૈ કિ, જ્ઞાની સંપૂર્ણ વ્યવહારોં કો મિથ્યા જાનતા હૈ, ઔર પ્રારબ્ધાનુકૂલ નાના પ્રકાર કે જો ભોગ પ્રાપ્ત હોતે હૈં ઉન કો આત્મવિલાસ માનતા હૈ. આનંદ કી વાર્તા હૈ કિ, જો આત્મજ્ઞાની હૈ વહ અપને આત્મા કો સંપૂર્ણ જગત્ કા અધિષ્ઠાન જાનતા હૈ, વહી ધૈર્યવાન્ હૈ, અર્થાત્ ઉસ કા ચિત્ત વિષયોં મેં આસક્ત નહીં હોતા હૈ, પ્રારબ્ધ કે અનુસાર પ્રાપ્ત હુએ નિષયોં કી ક્રીડા કે વિષેં રમણ કરનેવાલે તિસ જ્ઞાની કી સંસાર કે વિષેં દેહાભિમાન કરનેવાલે સૂખાઁ સે તુલ્યતા નહીં હોતી હૈ, સોઈ ગીતા કે વિષેં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન્ને કહા હૈ-”તત્વવિત્ત મહાબાહો ગુણકર્મવિભાગયોઃ . ગુણા ગુણેષુ વર્તત ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે ..” અર્થાત્ આત્મજ્ઞાની સમ્પૂર્ણ વ્યવહારોં મેં રહતા હૈ પરંતુ કિસી કાર્ય કા અભિમાન નહીં કરતા હૈ, ક્યોંકિ વહ જાનતા હૈ કિ, ગુણ ગુણોં કે વિષેં વર્તતે હૈં, મેરી કોઈ હાનિ નહીં હૈ, મૈં તો સાક્ષી હૂં..૧..

યત્પદંપ્રેપ્સવોદીનાઃ શકાદ્યાઃ સર્વદેવતાઃ.
અહોતત્રસ્થિતોયોગીનહર્ષમુપગચ્છતિ ..૨..

અન્વય:- અહો શકાદ્યાઃ સર્વદેવતાઃ યત્પદમ્ પ્રેપ્સવઃ (સન્તઃ) દીનાઃ વર્તન્તે તત્ર સ્થિતઃ યોગી હર્ષમ્ ન ઉપગચ્છતિ ..૨..

કો તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, સાંસારિક વ્યવહારોં કા વર્તાવ કરનેવાલા જ્ઞાની સંસારી પુરુષ કો તુલ્ય ક્યોં નહીં હોતા હૈ, તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, બડે આશ્ચર્ય કી વાર્તા હૈ, હે ગુરો! ઇંદ્ર આદિ સંપૂર્ણ દેવતા જિસ આત્મપદ કી પ્રાપ્તિ કી ઇચ્છા કરતે હુએ આત્મપદ કી પ્રાપ્તિ ન હોને સે દીનતા કો પ્રાપ્ત હોતે હૈં, તિસ સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મપદ કે વિષેં સ્થિત અર્થાત્ તત્ ત્વમ્ પદાર્થ કે ઐક્યજ્ઞાન સે આત્મપદ કે વિષેં વર્તમાન આત્મજ્ઞાની વિષયભોગ સે સુખ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર તિસ વિષયસુખ કા નાશ હોનેપર શોક નહીં કરતા હૈ ..૨..

તજ્જ્ઞસ્ય પુણ્યપાપાભ્યાં સ્પર્શોહ્યન્તનં જાયતે.
નહ્યાકાશસ્યધૂમેનદૃશ્યમાનાપિસઙ્ગતિઃ..૩..

અન્વય:- ( યથા ) હિ આકાશસ્ય ધૂમેન ( સહ ) દૃશ્યમાના અપિ ( સઙ્ગતિઃ ) ન ( અસ્તિ તથા ) હિ તજ્જ્ઞસ્ય પુણ્યપાપાભ્યામ્ અન્તઃ સ્પર્શઃ ન જાયતે .. ૩ ..

અબ યહ વર્ણન કરતે હૈં કિ, આત્મજ્ઞાની પુણ્ય ઔર પાપ સે લિપ્ત નહીં હોતા હૈ ‘તત્ ત્વમ્ ‘ પદાર્થ કી એકતા કો જાનનેવાલે તત્વજ્ઞાની કો અંતઃકરણ કે ધર્મ જો પુણ્ય પાપ તિન સે સંબંધ નહીં હોતા હૈ, વહ વેદોક્ત વિધિ નિષેધ કે બંધન મેં નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ જિસ કો આત્મજ્ઞાન હો જાતા હૈ, ઉસ કે અંતઃકરણ મેં પાપ પુણ્યકા
સંબંધ નહીં હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર ધૂમ આકાશ મેં જાતા હૈ, પરંતુ ઉસ ધૂમ કા આકાશ સે સંબંધ નહીં હોતા હૈ, ગીતા કે વિષેં કહા હૈ કિ, “જ્ઞાનાગ્નિઃસંર્વકર્માણિ ભસ્મસાત્કુરુતે તથા “ અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ સમ્પૂર્ણ કર્મો કો ભસ્મ કર દેતા હૈ ..૩..

આત્મૈવેદં જગત્ સર્વ જ્ઞાતં યેન મહાત્મના.
યદૃચ્છયાવર્ત્તમાનંતંનિષેધુંક્ષમેતકઃ..૪..

અન્વય:- યેન મહાત્મના ઇદમ્ સર્વમ્ જગત્ આત્મા એવ (ઇતિ) જ્ઞાતમ્ તમ્ યદૃચ્છયા વર્તમાનમ્ કઃ નિષેદ્ધમ્ ક્ષમેત .. ૪..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, જ્ઞાની કર્મ કરતા હૈ ઔર ઉસ કો પાપ પુણ્ય કા સ્પર્શ નહીં હોતા હૈ, યહ કૈ સે હો સકતા હૈ તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, જિસ જ્ઞાની મહાત્માને “યહ દૃશ્યમાન સંપૂર્ણ જગત્ આત્માં હી હૈ. ઇસ પ્રકાર જાન લિયા ઔર તદનંતર પ્રારબ્ધ કે વશીભૂત હોકર વર્તતા હૈ, ઉસ જ્ઞાની કો કોઈ રોક નહીં સકતા હૈ અર્થાત્ વેદવચન ભી જ્ઞાની કો ન રોક સકતા હૈ ન, પ્રવૃત્ત કર સકતા હૈ. ક્યોંકિ “પ્રબોધનીય એવાસો સુપ્તો રાજે બંદિભિઃ “ અર્થાત્ જિસ પ્રકાર બંદી (ભાટ) રાજા કે ચરિત્રોં કા વર્ણન કરતે હૈં તિસી પ્રકાર વેદ ભી આત્મજ્ઞાની કા બખાન કરતે હૈં ..૪..

આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્ય્યન્તે ભૂતગ્રામે ચતુર્વિધે.
વિજ્ઞસ્યૈવહિસામર્થ્યમિચ્છાનિચ્છાવિસર્જને ..૫..
અન્વય:- હિ આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યન્તે ચતુર્વિધે ભૂતગ્રામે વિજ્ઞસ્ય એવ ઇચ્છાનિચ્છાવિસર્જને સામર્થ્ય ( અસ્તિ ) ..૫..

શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, જ્ઞાની અપની ઇચ્છા કે અનુસાર વર્તતા હૈ, યા દેવેચ્છા સે વર્તતા હૈ ? તિસ કા ગુરુ ઉત્તર દેતે હૈં કિ, બ્રહ્મા સે તૃણપર્યંત ચાર પ્રકાર કે પ્રાણિયોં સે ભરે હુએ બ્રહ્માંડ કે વિષેં ઇચ્છા ઔર અનિચ્છા યહ દો પદાર્થ કિસી કે દૂર કરને સે દૂર નહીં હોતે હૈં પરંતુ જ્ઞાની કો ઐસી સામર્થ્ય હૈ કિ, ન ઉસ કો ઇચ્છા હૈ, ન અનિચ્છા હૈ ..૫..

આત્માનમદ્રયં કશ્ચિન્જાનાતિ જગદીશ્વરમ્ .
યદ્વેત્તિ તત્સ કુરુતે નભયં તસ્ય કુત્રચિત્..૬..

અન્વય:- કશ્ચિત્ જગદીશ્વરમ્ આત્માનમ્ અદ્વયમ્ જાનાતિ; સઃ યત્ વેત્તિ તત્ કુરુતે; તસ્ય કુત્રચિત્ ભયમ્ ન ( ભવતિ ) .. ૬ ..

અબ ઇસ વાર્તા કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, જ્ઞાની પુરુષ સર્વથા નિર્ભય હોતા હૈ, આત્મજ્ઞાન સે દ્વૈતપ્રપંચ કો દૂર કરનેવાલે જ્ઞાની કો ભય નહીં હોતા હૈ પરંતુ અદ્વિતીય આત્મસ્વરૂપ કો હજારોં મેં કોઈ એક હી જાનતા હૈ ઔર અદ્વિતીય આત્મસ્વરૂપ કા જ્ઞાન હોને કે અનંતર કોઈ કર્મ કરે અથવા ન કરે તો ભી વહ ઇસ લોક તથા પરલોક કે વિષેં ભય કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ..૬..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં સાન્વયભાષાટીકયા સહિતં શિષ્યપ્રોક્તાનુભવોલ્લાસષટ્વં ચતુર્થ પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૪..

=====
અથ પઞ્ચમં પ્રકરણમ્ ૫.

નતે સંગોઽસ્તિ કેનાપિ કિં શુદ્ધસ્ત્ય- કા તુમિચ્છસિ ..

સંઘાતવિલયં કુર્વન્નેવ-મેવલયં વ્રજ..૧..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ) તે કેન અપિ સઙ્ગઃ ન અસ્તિ; શુદ્ધઃ (ત્વમ્ ) કિમ્ ત્યમ્ ( ઉપાદાતું ચ ) ઇચ્છસિ; સંઘાતવિલયમ્ કુર્વન્ એવમ્ એવ લયમ્ વ્રજ .. ૧..

ઇસ પ્રકાર શિષ્ય કી પરીક્ષા લેકર ઉસ કો દૃઢ ઉપદેશ દિયા, અબ ચાર શ્લોકોં સે ગુરુ લય કા ઉપદેશ કરતે હૈં, હે શિષ્ય ! તૂ શુદ્ધબુદ્ધસ્વરૂપ હૈ, અહંકારાદિ કિસીકે ભી સાથ તેરા સંબંધ નહીં હૈ, સો નિત્ય શુદ્ધબુદ્ધ મુક્તસ્વભાવ તૂ ત્યાગને કો ઓર ગ્રહણ કો કિસ કો ઇચ્છા કરતા હૈ અર્થાત તેરે ત્યાગને ઔર ગ્રહણ કરને યોગ્ય કોઈ પદાર્થ નહીં હૈ, તિસ કારણ સંઘાત કા નિષેધ કરતા
હુઆ લય કો પ્રાપ્ત હો અર્થાત્ દેહાદિ સંપૂર્ણ વસ્તુ જડ હૈં ઉસ કા ત્યાગ કર ઔર મિથ્યા જાન ..૧..

ઉદેતિ ભવતો વિશ્વં વારિધેરિવ બુદ્રુદઃ.
ઇતિ જ્ઞાત્વૈકમાત્માનમેવમેવ લયં વ્રજ ..૨..

અન્વય:- (હે શિષ્ય ! ) વારિધેઃ બુદ્ધદ ઇવ ભવતઃ વિશ્વમ્ ઉદેતિ; ઇતિ એકમ્ આત્માનમ્ જ્ઞાત્વા એવમ્ એવ લયમ્ વ્રજ ..૨..

હે શિષ્ય ! યહ જગત્ અપની ભાવના સે હુઆ હૈ અર્થાત્ જિસ પ્રકાર જલ સે બુલબુલે ભિન્ન નહીં હોતે હૈં, તિસી પ્રકાર તુઝ (આત્મા) સે યહ જગત્ ભિન્ન નહીં હૈ, સજાતીય વિજાતીય ઔર સ્વંગત યે તીન ભેદ આત્મા કે વિષેં નહીં હૈં આત્મા એક હૈ, સો મેં હી હૂં ઇસ પ્રકાર જાનકર આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં લય કો પ્રાપ્ત હો, ( એક મનુષ્ય જાતિ કે વિષેં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય ઔર શૂદ્ર આદિ અનેક ભેદ હૈં. યહ સજાતીય ભેદ કહાતા હૈ, ઔર મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી યહ જો ભિન્ન ૨ જાતિ હૈં. સો વિજાતીય ભેદ હૈં તથા એક દેહ કે વિષેં હાથ, ચરણ, મુખ ઇત્યાદિ જો ભેદ હૈં સો સ્વગત ભેદ કહાતા હૈ )..૨..

પ્રત્યક્ષમપ્યવસ્તુત્વાદિશ્વંનાસ્ત્યમલેત્વયિ .
રજ્જસર્પ ઇવ વ્યક્તમેવમેવ લયં વ્રજ ..૩..

અન્વય:- પ્રત્યક્ષમ્ અપિ વ્યક્તમ્ વિશ્વમ્ રજ્જુસઃ ઇવ અવસ્તુત્વાત્ અમલે ત્વયિ ન અસ્તિ; (તસ્માત્ ) એવમ્ એવ લયમ્ વ્રજ ..૩..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, જબ પ્રત્યક્ષ હાર ઔર સર્પ આદિ કા ભેદ પ્રતીત હોતા હૈ તો ફિર કિસ પ્રકાર હાર આદિ કો વિલય હો સકતા હૈ ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, રજ્જુ અર્થાત્ ડોરે કે વિષેં સર્પ કી પ્રત્યક્ષ પ્રતીતિ હોતી હે પરંતુ વાસ્તવ મેં વહ સર્પ નહીં હોતા હૈ, ઇસી પ્રકાર યહ પ્રત્યક્ષ સ્પષ્ટ પ્રતીત હોનેવાલા જગત્ નિર્મલ આત્મા કે વિષેં નહીં હૈ, ઇસ પ્રકાર હી જાનકર આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં લીન હો ..૩..

સમદુઃખસુખઃપૂર્ણઆશાનૈરાશ્યયોઃસમઃ.
સમજીવિતમૃત્યુઃસન્નેવમેવ લયં વ્રજ ..૪..

અન્વય:- હે ( શિષ્ય ! ) પૂર્ણઃ સમદુઃખસુખઃ ( તથા.) આશાનૈરાશ્યયોઃ સમઃ સન્ એવમ્ એવ લયં વ્રજ .. ૪ ..

હે શિષ્ય ! તૂ (આત્મા) આત્માનંદ સે પરિપૂર્ણ ઇસ કારણ હી પ્રારબ્ધવશ પ્રાપ્ત હુએ સુખ ઔર દુઃખ કે વિષેં સમદૃષ્ટિ કરનેવાલા તથા આશા ઔર નિરાશા કે વિષેં સમદૃષ્ટિ કરનેવાલા ઔર જીવન તથા મરણ કે સમદૃષ્ટિ સે દેખતા હુઆ બ્રહ્મદૃષ્ટિરૂપ લય કો પ્રાપ્ત હો ..૪..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રગીતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતમાચાર્યોક્તં લયચતુષ્ટયં નામ પઞ્ચ પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૫..

=====
અથ ષષ્ઠં પ્રકરણમ્ ૬.
આકાશવદનન્તોઽહં ઘટવત્પ્રાકૃતં જગત્ .
ઇતિ જ્ઞાનં તથૈતસ્ય ન ત્યાગો ન ગ્રહો લયઃ..
જંઅન્વય:- અહમ્ આકાશવત્ અનન્તઃ, પ્રાકૃતમ્ જગત્ ઘટવત્ ઇતિ જ્ઞાનમ્ ( અનુભવસિદ્ધમ્ ), તથા એતસ્ય ત્યાગઃ ન, ગ્રહઃ ન, લયઃ (ન ) .. ૧..

ઇસ પ્રકાર પંચમ પ્રકરણ મેં ગુરુને લયમાર્ગ કા ઉપદેશ કિયા, અબ શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, અત્માજો અનંતરૂપ હૈ ઉસ કા દેહાદિ કે વિષેં નિવાસ કરના કિસ પ્રકાર ઘટેગા ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, આત્મા આકાશ કી સમાન અનંતરૂપ હૈ ઔર પ્રકૃતિ કા કાર્ય જગત્ ઘટ કી સમાન આત્મા કા અવચ્છેદક ઔર નિવાસસ્થાન હૈ અર્થાત્ જિસ પ્રકાર આકાશ ઘટાદિ મેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ તિસી પ્રકાર આત્મા દેહ કે વિષેં વ્યાપ્ત હૈ, ઇસ પ્રકાર કા જો જ્ઞાન હૈ, સો વેદાંતસિદ્ધ ઔર અનુભવસિદ્ધ હૈ, ઇસ મેં કુછ સન્દેહ નહીં હૈ તિસ કારણ ઉસ આત્મા કા ત્યાગ નહીં હૈ ઔર ગ્રહણ નહીં હૈ, તથા લય નહીં હૈ…૧..

મહોદધિરિવાહં સ પ્રપઞ્ચો વીચિસનિમઃ .
ઇતિ જ્ઞાનં તથૈતસ્ય ન ત્યાગો ન ગ્રહો લયઃ..
અન્વય:- સઃ અહમ્ મહોદધિઃ ઇવ, પ્રપઞ્ચઃ વીચિસનિમઃ ઇતિ ઝાનમ્ ( અનુભવસિદ્ધમ્ ); તથા એતસ્ય ત્યાગઃ ન, ગ્રહઃ ન, જ્યઃ (ન)..૨..

ઇસ ઘટ ઔર આકાશ કે દૃષ્ટાંત સે દેહ ઔર આત્મા કે ભેદ કી શંકા હોતી હૈ, તહાં કહતે હૈં કિ, વહ પૂર્વોક્ત મૈં (આત્મા) સમુદ્ર કી સમાન હૂં ઔર પ્રપંચ તરંગોં કી સમાન હૈ, ઇસ પ્રકાર કા જ્ઞાન અનુભવસિદ્ધ હૈ, તિસ કારણ ઇસ આત્મા કા ત્યાગ ગ્રહણ ઔર લય હોના સંભવ નહીં હૈ ..૨..

અહંસશુક્તિસંકાશો રૂપ્યવદિશ્વકલ્પના .
ઇતિજ્ઞાનંતથેતસ્ય ન ત્યાગોન ગ્રહોલયઃ ..૩..

અન્વય:- સઃ અહમ્ શુક્તિસઙ્કાશઃ, વિશ્વકલ્પના રૂપ્યવત્, ઇતિ જ્ઞાનમ્ તથા એતસ્ય, ત્યાગઃ ન, ગ્રહઃ ન, લયઃ (ન) ..૩..

ઇસ સમુદ્ર ઔર તરંગોં કે દૃષ્ટાંત સે આત્મા કે વિષેં વિકાર કી શંકા હોતી હૈ ઇસ શિષ્ય કે સંદેહ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, જિસ પ્રકાર સીપી કે વિષેં રજત કલ્પિત હોતા હૈ ઇસી પ્રકાર આત્મા કે વિષેં યહ જગત્ કલ્પિત હૈ, ઇસ પ્રકાર કા વાસ્તવિક જ્ઞાન હોનેપર આત્મા કા ત્યાગ, ગ્રહણ ઔર લય નહીં હો સકતા હૈ ..૩..

અહં વા સર્વભૂતેષુ સર્વભૂતાન્યથો મયિ.
ઇતિ જ્ઞાનં તથૈતસ્ય ન ત્યાગોન ગ્રહો લયઃ૪..

કી અન્વયઃ સર્વભૂતેષુ અહમ્ અથો વા સર્વભૂતાનિ મયિ ઇતિ જ્ઞાનમ્ ( અનુભવસિદ્ધમ્ ); તથા એતસ્ય ત્યાગઃ ન, ગ્રહઃ ન, લયઃ ( ન ) .. ૪..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, સીપી ઔર રજતકોં જો દૃષ્ટાંત દિખાયા તિસ સે તો આત્મા કે વિષેં પરિચ્છિવ્રતા અર્થાત્ એકદેશીપનારૂપ દોષ આતા હૈ તહાં કહતે હૈં કિ, મૈં સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કે વિષેં સત્તારૂપ સે સ્થિત રહતા હૂં, ઇસ કારણ સંપૂર્ણ પ્રાણી મુઝ અધિષ્ઠાનરૂપ કે વિ હી સ્થિત હૈં, ઇસ પ્રકાર કા જ્ઞાન વેદાન્તશાસ્ત્ર કે વિષેં પ્રતિપાદન કિયા હૈ, ઐસા જ્ઞાન હોનેપર આત્મા કા ત્યાગ ગ્રહણ ઔર લય નહીં હોતા હૈ ..૪..

ઇતિ શ્રીમદૃષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં શિષ્યોક્તમુત્તરચતુષ્કં નામ ષષ્ઠં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૬..

=====
અથ સપ્તમં પ્રકરણમ્ ૭.
ભય્યનન્તમહામ્ભોધૌ વિશ્વપોત ઇતસ્તતઃ .
ભ્રમતિ સાંતવાતેન ન મમાસ્ત્યસહિષ્ણુતા..

અન્વય:- અનન્તમહામ્ભોધી માયે સ્વાન્તવાતેન વિશ્વપોતઃ ઇતસ્તતઃ ભ્રમતિ; મમ અસહિષ્ણુતા ન અસ્તિ .. ૧..

પંચમ પ્રકરણ કે વિષેં ગુરુને ઇસ પ્રકાર વર્ણન કિયા કિ, લય યોગ કા આશ્રય કિયે બિના સાંસારિક વ્યવહારોં કા વિક્ષેપ અવશ્ય હોતા હૈ, તિસ કે ઉત્તર મેં ષષ્ઠ પ્રકરણ કે વિષેં શિષ્યને કહા કિ, આત્મા કે વિષેં ઇષ્ટઅનિષ્ટભાવ તિસ કારણ આત્મા કા ત્યાગ, ગ્રહણ, લય આદિ નહીં હોતા હૈ, અબ ઇસ કથનકા હી પાંચ શ્લોકોં સે વિવેચન કરતે હૈં કિ, મૈં ચૈતન્યમય. અનંત સમુદ્ર હૂં ઔર મેરે વિષેં સંસારરૂપી નૌ કા મનરૂપી વાયુ કે વેગ સે ચારોં ઓર કો ઘૂમતી હૈ તિસ સંસારરૂપી નૌ કા કે ભ્રમણ સે મેરા મન ઇસ પ્રકાર ચલાયમાન નહીં હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર નૌ કા સે સમુદ્ર ચલાયમાન નહીં હોતા હૈ..૧..

મય્યનન્તમહામ્ભોધૌજગદીચિઃસ્વભાવતઃ .
ઉદેતુ વાસ્તમાયાતુન મે વૃદ્ધિર્ન ચ ક્ષતિઃ..૨..

અન્વય:- અનન્તમહામ્ભોધૌ મયિ સ્વભાવતઃ જગદ્દીચિઃ ઉદેતુ; વા અસ્તમ્ આયાતુ, મે વૃદ્ધિઃ ન ક્ષતિઃ ચ ન .. ૨..

.ઇસ પ્રકાર યહ વર્ણન કિયા કિ, સંસાર કે વ્યવહારોં સે આત્મા કી કોઈ હાનિ નહીં હોતી હૈ ઔર અબ યહ વર્ણન કરતે હૈં કિ, સંસાર કી ઉત્પત્તિ ઔર લય સે ભી આત્મા કી કોઈ હાનિ નહીં હોતી હૈ, મૈં ચૈતન્યમય અનંતરૂપ સમુદ્ર હૂં, તિસ મેરે (આત્માકે) વિષેં સ્વભાવ સે સંસારરૂપી તરંગ ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઔર નષ્ટ હો જાતે હૈં, તિન સંસારરૂપી તરંગોં કે ઉત્પન્ન હોને સે મેરા કોઈ લાભ નહીં હોતા હૈ ઔર નષ્ટ હોને સે હાનિ નહીં હોતી હૈ ક્યોંકિ, મેં સર્વવ્યાપી હૂં ઇસ કારણ મેરી ઉત્પત્તિ નહીં હો સકતી હૈ ઔર મૈં અનંત હૂં ઇસ કારણ મેરા લય (નાશ) નહીં હો સકતા હૈ ..૨..

મય્યનન્તમહામ્ભોધૌ વિશ્વનામ વિકલ્પના.
અતિશાંતોનિરાકાર એતદેવાહમાસ્થિતઃ..૩..

અન્વય:- અનન્તમહામ્ભોધૌ મયિ વિશ્વમ્ વિકલ્પના નામ ( અતઃ ) અહમ્ અતિશાન્તઃ નિરાકારઃ એતત્ એવ માસ્થિતઃ (અસ્મિ ) ..૩..

ઇસ કહે હુએ સમુદ્ર ઔર તરંગ કે દૃષ્ટાંત સે આત્મા કે વિષેં પરિણામીપને કી શંકા હોતી હૈ, તિસ શંકા કી નિવૃત્તિ કે અર્થ કહતે હૈં કિ, અનંતસમુદ્રરૂપ જો મૈં તિસ મેરે વિષેં જગત્ કેવલ કલ્પનામાત્ર હૈ સત્ય નહીં હૈ, ઇસ કારણ હી મેં શાંત કહિયે સંપૂર્ણ વિકારરહિત ઔર નિરાકાર તથા કેવલ આત્મજ્ઞાન કા આશ્રિત હૂં ..૩..

નાત્મા ભાવેષુ નો ભાવસ્તત્રાનન્તે નિરઞ્જને .
ઇત્યસક્તોઽસ્ટહ શાન્ત એતદેવાહમાસ્થિતઃ૪
અન્વય:- માવેષુ આત્મા ન, અનન્તે નિરઞ્જને તત્ર ભાવઃ નો ઇતિ મામ્ મસક્તઃ ભસ્પૃહઃ શાન્તઃ એતત્ એવ આશ્રિતઃ (અસ્મિ)..૪..

અબ આત્મા કી શાંતસ્વરૂપતાકા હી વર્ણન કરતે હૈં કિ, દેહ ઇંદ્રિયાદિ પદાર્થોં કે વિષેં આત્મપના અર્થાત્ સત્યપના નહીં હૈ, ક્યોંકિ દેહેંદ્રિયાદિ પદાર્થ ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઔર નષ્ટ હોતે હૈં ઔર દેહ-ઇંદ્રિયાદિરૂપ ઉપાધિ આત્મા કે વિષેં નહીં હૈ, ક્યોંકિ આત્મા અનંત ઔર નિરંજન હૈ, ઇસ કારણ હી ઇચ્છારહિત ઔર શાંત તથા તત્વજ્ઞાન કા આશ્રિત હૂં ..૪..

અહો ચિન્માત્રમેવાહમિંદ્રજાલોપમં જગત્ .
અતો મમ કથં કુત્ર હેયોપાદેયકલ્પના ..૫..

અન્વય:- અહો અહમ્ ચિન્માત્રમ્ એવ જગત્ ઇન્દ્રજાલોપમમ્ અતઃ મમ હેયોપાદેયકલ્પના કુત્ર કથમ્ ( સ્યાત્ ) ..૫..

આત્મા ઇચ્છાદિરહિત હૈ ઇસ વિષય મેં ઔર હેતુ કહતે હૈં કિ, અહો મૈં અલૌકિક ચૈતન્યમાત્ર હૂં ઔર જગત ઇંદ્રજાલ કહિયે બાજીગર કે ચરિત્રોં કી સમાન હૈ, ઇસ કારણ કિસી પદાર્થ કે વિષેં મેરે ગ્રહણ કરને કી ઔર ત્યાગને કી કલ્પના કિસ પ્રકાર હો સકતી હૈ ? અર્થાત્ ન તો મૈં કિસી પદાર્થ કો ત્યાગતા હૂં ઔર ન ગ્રહણ કરતા હૂં ..૫..

ઇતિ શ્રીમદૃષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં . ભાષાર્ટીકયા સહિતમનુભવપઞ્ચકવિવરણં નામ સપ્તમં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૭..

અથાષ્ટમં પ્રકરણમ્ ૮.
વ તદાબન્ધો યદા ચિત્તં કિઞ્ચિદ્વાઞ્છતિ શોચતિ .
કિઞ્ચિન્મુઞ્ચતિ ગૃહ્ણાતિ કિ-કાશ્ચિદ્ધૃષ્યતિકુપ્યતિ .. ૧..

અન્વય:- યદા ચિત્તમ્ કિઞ્ચિત્ વાઞ્છતિ શોચતિ કિઞ્ચિત્ મુઞ્ચતિ ગૃહ્ણાતિ કિઞ્ચિત્ હૃષ્યતિ કુપ્યતિ તદા બન્ધઃ ભવતિ .. ૧..

ઇસ પ્રકાર છઃ પ્રકરણોંકર કે અપને શિષ્ય કી સર્વથા પરીક્ષા લેકર, બંધમોક્ષ કી વ્યવસ્થા વર્ણન કરને કે મિષ સે ગુરુ અપને શિષ્ય કે અનુભવ કી ચાર શ્લોકોં સે પ્રશંસા કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તેંને જો કહા કિ, મેરે કો (આત્માકો) કુછ ત્યાગ કરના ઔર ગ્રહણ કરના નહીં હૈ સો સત્ય હૈ, ક્યોંકિ, જબ ચિત્ત કિસી વસ્તુ કી ઇચ્છા કરતા હૈ, કિસી વસ્તુ કા શોક કરતા હૈ, કિસી વસ્તુ કા ત્યાગ કરતા હૈ, કિસી વસ્તુ કા ગ્રહણ કરતા હૈ, કિસી વસ્તુ સે પ્રસન્ન હોતા હૈ, અથવા કોપ કરતા હૈ તબ હી જીવ કા બંધ હોતા હૈ..૧..

તદા મુક્તિર્યદા ચિત્તં ન વાઞ્છતિ ન શોચતિ.
નમુઞ્ચતિન ગૃહ્ણાતિ નહષ્યતિ નકુપ્યતિ..૨..

અન્વય:- યદા ચિત્તમ ન વાઞ્છતિ ન શોચતિ ન મુઞ્ચતિ ન હાતિ ન એજ્યતિ ન કુષ્યતિ .. ૨..

જબ ચિત્ત ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ, શોક નહીં કરતા હૈ; કિસી વસ્તુ કા ત્યાગ નહીં કરતા હૈ, ગ્રહણ નહીં કરતા હૈ, તથા કિસી વસ્તુ કી પ્રાપ્તિસે પ્રસન્ન નહીં હોતા હૈ ઔર કારણ હોનેપર ભી કોપ નહીં કરતા હૈ તબ હી જીવ કી મુક્તિ હોતી હૈ ..૨..

તદા બન્ધો યદા ચિત્તં સક્તં કાસ્વપિ દૃષ્ટિષુ .
તદા મોક્ષો યદા ચિત્તમસક્તં સર્વદૃષ્ટિષુ ..૩..

અન્ધય:યદા ચિત્તમ્ કાસુ અપિ દૃષ્ટિષુ સક્તમ્ તદા બન્ધઃ, યદા ચિત્તમ્ સર્વદૃષ્ટિષુ અસક્તમ્ તદા મોક્ષઃ .. ૩ ..

ઇસ પ્રકાર બંધ મોક્ષ કા ભિન્ન ૨ વર્ણન કિયા અબ દોનોં ઇકટ્ઠા વર્ણન કરતે હૈં, જિસ કા ચિત્ત આત્મભિન્ન કિસી ભી જડ પદાર્થ કે વિષેં આસક્ત હોતા હૈ, તબ જીવ કા બંધ હોતા હૈ ઔર જબ ચિત્ત આત્મભિન્ન સંપૂર્ણ જડ પદાર્થોં કે વિષેં આસક્તિરહિત હોતા હૈ, તબ હી જીવ કા મોક્ષ હોતા હૈ ..૩..

યદા નાહં તદા મોક્ષો યદાહ બન્ધનં તદા..
મત્વેતિહેલયાકિઞ્ચિન્માગૃહાણવિમુઞ્ચમા ૪..

અન્વય:- યદા અહમ્ ન તદા મોક્ષઃ, યદા અહમ્ તદા બન્ધનમ્ ઇતિ મત્વા હેલયા કિઞ્ચિત્ મા ગૃહાણ મા વિમુઞ્ચ .. ૪ ..

સંપૂર્ણ વિષયોં કે વિષેં ચિત્ત આસક્ત ન હોય ઐસી સાધનસંપત્તિ પ્રાપ્ત હોનેપર ભી અહંકાર દૂર હુએ બિના
મુક્તિ નહીં હોતી હૈ ય હી કહતે હૈં કિ, જબતક મૈં દેહ હૂં ઇસ પ્રકાર અભિમાન રહતા હૈ તબતક હી યહ સંસારબંધન રહતા હૈ ઔર જબ મૈં આત્મા હૂં, દેહ નહીં હૂં, ઇસ પ્રકાર કા અભિમાન દૂર હો જાતા હૈ, તબ મોક્ષ હોતા હૈ. ઇસ પ્રકાર જાનકર વ્યવહાર દૃષ્ટિ સે ન કિસી વસ્તુ કો ગ્રહણ કર ન કિસી વસ્તુ કા ત્યાગ કર ..૪..

.. ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં ગુરુપ્રોક્તં બન્ધમોક્ષવ્યવસ્થા નામાષ્ટમં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૮..

=====
અથ નવમં પ્રકરણમ્ ૯.
કૃતાકૃતેચદન્દ્રાનિકદાશાન્તાનિકસ્ય વા.
એવં જ્ઞાત્વેહ નિર્વદાદ્ભવત્યાગપરોઽવતી..૧..

અન્ધય:કૃતાકૃતે દ્વન્દ્વાનિ કસ્ય કદા વા શાન્તા એવમ્ જ્ઞાત્વા ઇહ નિર્વેદાત્ ત્યાગપરઃ અવતી ભવ .. ૧..

ઉપર કે પ્રકરણ કે વિષેં ગુરુને કહા કિ, “ ન કિસી વસ્તુ કો ગ્રહણ કર ન ત્યાગ કર તહાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરતા હૈ, ત્યાગ કી ક્યા રીતિ હૈ ? તિસ કે સમાધાન મેં ગુરુ આઠ શ્લોકોં સે વૈરાગ્ય વર્ણન કરતે હૈં કિ, કૃત ઔર ભકૃત અર્થાત્ યહ કરના ચાહિયે, યહ નહીં કરના
ચાહિયે, ઇત્યાદિ અભિનિવેશ ઔર સુખદુઃખ, શીત, ઉષ્ણ આદિ દ્વંદ્ર કિસી કે ક ભી શાંત હુએ હૈં ? અર્થાત્ ક ભી કિસી કે નિવૃત્ત નહીં હુએ. ઇસ પ્રકાર જાનકર ઇન કૃત અકૃત ઔર સુખદુઃખાદિ કે વિષેં વિરક્તિ હોને સે ત્યાગપરાયણ ઔર સંપૂર્ણ પદાર્થોં કે વિષેં આગ્રહ કા ત્યાગનેવાલા હો ..૧..

કસ્યાપિ તાત ધન્યસ્ય લોકચેષ્ટાવલો-કનાત્ .
જીવિતેચ્છા બુભુક્ષા ચ બુભુત્સો-પશમં ગતાઃ ..૨..

અન્વય:- હે તાત ! લોકચેષ્ટાવલોકનાત્ કસ્ય અપિ ધન્યસ્ય જીવિતેચ્છા બુભુક્ષા બુભુત્સા ચ ઉપશમમ્ ગતાઃ ..૨..

ચિત્ત કે ધર્મોં કા ત્યાગરૂપ વૈરાગ્ય તો કિસીકો હી હોતા હૈ, સબ કો નહીં, યહ વર્ણન કરતે હૈં, હે શિષ્ય ! સહસ્રોં મેં સે કિસી એક ધન્ય પુરુષકી હી સંસાર કી ઉત્પત્તિ ઔર નાશરૂપ ચેષ્ટા કે દેખને સે જીવન કી ઇચ્છા ઔર ભોગ કી ઇચ્છા તથા જાનને કી ઇચ્છા નિવૃત્ત હોતી હૈ…૨..

અનિત્યં સર્વમેવેદં તાપત્રિતયદૂષિતમ્ .
અસારંનિન્દિતંહેયમિતિનિશ્ચિત્યશામ્યતિ ૩
અન્વય:- તાપત્રિતયદૂષિતમ્ ઇદમ્ સર્વમ્ એવ અનિત્યમ્ અસારમ્ નિન્દિતમ્ હેયમ્ ઇતિ નિશ્ચિત્ય ( જ્ઞાની) શામ્યતિ ..૩..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, જ્ઞાની પુરુષોં કી જો સંપૂર્ણ વિષયોં મેં આસક્તિ નષ્ટ હો જાતી હૈ ઉસ મેં ક્યા કારણ હૈ ? તહાં કહતે હૈં કિ, યહ સંપૂર્ણ જગત્ અનિત્ય હૈ, ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા કી સત્તા સે સ્ફુરિત હોતા હૈ, વાસ્તવ મેં કલ્પનામાત્ર હૈ ઔર આધ્યાત્મિક, આધિદૈવિક ઔર આધિભૌતિક ઇન તીનોં દુઃખોં સે દૂષિત હો રહા હૈ અર્થાત્ તુચ્છ હૈ, ઝૂઠા હૈ, ઐસા નિશ્ચય કર કે જ્ઞાની પુરુષ ઉદાસીનતા કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૩..

કોઽસૌ કાલો વયઃ કિંવા યત્ર દ્વન્દ્વાનિ નો નૃણામ્ .
તાન્યુપેક્ષ્ય યથાપ્રાપ્તવર્તી સિદ્ધિમવાપ્નુયાત્ ..૪..

અન્વય:- યત્ર નૃણામ્ દ્વન્દ્વાનિ નો (સન્તિ ) અસૌ કઃ કાલઃ કિમ્ વયઃ તાનિ ઉપેક્ષ્ય યથાપ્રાપ્તવર્તી ( સન્ ) સિદ્ધિમ્ અવાપ્નુયાત્ .. ૪ ..

અબ યહ વર્ણન કરતે હૈં કિ, સુખદુઃખાદિ દ્વંદ્વ તો પ્રારબ્ધ કર્મોં કે અનુસાર અવશ્ય હી પ્રાપ્ત હોંગે પરંતુ તિન સુખદુઃખાદિ કે વિષેં ઇચ્છા ઔર અનિચ્છા કા ત્યાગ કર કે પ્રારબ્ધકર્માનુસાર પ્રાપ્ત હુએ સુખદુઃખાદિ દ્વંદ્વોં કો ભોગતા હુઆ મુક્તિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઐસા કૌનસા કાલ હૈ કિ, જિસ મેં મનુષ્ય કો સુખદુઃખાદિ ઇંદ્રોં કી પ્રાપ્તિ ન હો ઔર ઐસી કૌનસી અવસ્થા હૈ કિ, જિસમેં
મનુષ્ય કો સુખ દુઃખ આદિ ન હો ? અર્થાત્ જિસ મેં મનુષ્ય કો સુખ દુઃખાદિ નહીં હોતે હો ઐસા ન કોઈ સમય હૈ ઔર ન કોઈ ઐસીઅવસ્થા હૈ.સર્વ કાલ મેં ઔર સબ અવસ્થાઓં મેં સુખ દુઃખ તો હોતે હી હૈં ઐસા જાનકર તિન સુખ દુઃખાદિ કે વિષેં સંકલ્પ વિકલ્પ કો ત્યાગનેવાલા પુરુષ પ્રારબ્ધકર્માનુસાર પ્રાપ્ત હુએ સુખદુઃખાદિ કો આસક્તિરહિત ભોગકર સિદ્ધિ કહિયે મુક્તિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .. ૪..

નાના મતં મહર્ષીણાં સાધૂનાં યોગિનાં તથા .
દૃષ્ટ્વા નિર્વેદમાપન્નઃ કો નશામ્યતિ માનવઃ ૫
અન્વય:- મહર્ષીણામ્ સાધૂનામ્ તથા યોગિનામ્ નાના મતમ્ દૃષ્ટ્વા નિર્વેદમ્ આપન્નઃ કઃ માનવઃ ન શામ્યતિ .. ૫..

અબ ઇસ વાર્તા કો વર્ણન કરતે હૈં કિ, તત્વજ્ઞાન કે સિવાય અન્યત્ર કિસી વિષયમેં ભી નિષ્ઠા ન કરે . ઋષિયોં કે ભિન્ન ૨ રીતિ કે નાના પ્રકાર કે મત હૈં, તિન મેં કોઈ હોમ કરને કા ઉપદેશ કરતે હૈં, કોઈ મંત્ર જપ કરને કા ઉપદેશ કરતે હૈં, કોઈ ચાંદ્રાયણ આદિ વ્રતોં કી મહિમા વર્ણન કરતે હૈં, તિસી પ્રકાર સાધુ કહિયે ભક્તપુરુષકિ ભી અનેક ભેદ ઔર સંપ્રદાય હૈં. જૈ સે કિ, શૈવ શાક્ત વૈષ્ણવ આદિ તથા યોગિયોં કે મત ભી અનેક પ્રકાર કે હૈં, તિસ મેં કોઈ અષ્ટાંગયોગ કી સાધના કરતે હૈં આર કોઈ વત્વોં કી ગણના કરતે હૈં ઇસ પ્રકાર ભિન્ન ૨
પ્રકાર કે મત હોને કે કારણ તિન સબ કો ત્યાગકર વૈરાગ્ય કો પ્રાપ્ત હુઆ કોન પુરુષ શાંતિ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ? કિન્તુ શાંતિ કો પ્રાપ્ત હોગા હી ..૫..

કૃત્વા મૂર્તિપરિજ્ઞાનં ચૈતન્યસ્ય ન કિ ગુરુઃ.
નિર્વેદસમતાયુક્ત્યાયસ્તારયતિસંસૃતેઃ..૬..

અન્વય:- નિર્વેદસમતાયુક્ત્યા ચૈતન્યસ્ય મૂર્તિપરિજ્ઞાનમ્ કૃત્વા યઃ ન કિં ગુરુઃ ( સઃ ) સંસૃતેઃ તારયતિ .. ૬..

અબ યહ વર્ણન કરતે હૈં કિ, કર્માદિ કા ત્યાગ કર કે કેવલ જ્ઞાનનિષ્ઠાકા હી આશ્રય કરના ચાહિયે, નિર્વેદ કહિયે વૈરાગ્ય અર્થાત્ વિષયોં કે વિષેં આસક્તિ ન કરના ઔર સમતા કહિયે શત્રુમિત્રાદિ સબ કે વિષેં સમદૃષ્ટિ રખના અર્થાત્ સર્વત્ર આત્મદૃષ્ટિ કરના તથા યુક્તિ શ્રુતિયોં કે અનુસાર શંકાઓં કા સમાધાન કરના, ઇન કે દ્વારા સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ કા સાક્ષાત્કાર કર કે ફિર કર્મમાર્ગ કે વિષેં ગુરુ કા આશ્રય ન કરનેવાલા પુરુષ અપને આત્મા કો તથા ઔરોંકો ભી સંસાર સે તાર દેતા હૈ ..૬..

પશ્ય ભૂતવિકારાંસ્ત્વં ભૂતમાત્રાનયથાર્થતઃ.
તત્ક્ષણાદ્વન્ધનિર્મુક્તઃસ્વરૂપસ્થો ભવિષ્યસિ
અન્વય:- (હે શિષ્ય !) ભૂતવિકારાન્ યથાર્થતઃ ભૂતમાત્રાન્ પશ્ય ( એવમ્ ) ત્વમ્ તત્ક્ષણાત્ બન્ધનિર્મુક્તઃ સ્વરૂપસ્થ: ભવિષ્યસિ ..૭..

ચૈતન્યસ્વરૂપ કે સાક્ષાત્કરને કા ઉપાય કહતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! ભૂતવિકાર કહિયે દેહ ઇંદ્રિય આદિ કો વાસ્તવ મેં જડ જો પંચમહાભૂત તિન કા વિકાર જાન આત્મસ્વરૂપ મત જાન યદિ ગુરુ, શ્રુતિ ઔર અનુભવ સે ઐસા નિશ્ચય કર લેગા તો તાત્કાલહિ સંસારબંધન સે મુક્ત હોકર શરીર આદિ સે વિલક્ષણ જો આત્મા તિસ આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિતિ કો પ્રાપ્ત હોયગા, ક્યોંકિ શરીર આદિ કે વિષેં આત્મભિન્ન જડત્વ આદિ કા જ્ઞાન હોનેપર તિન શરીર આદિ કા સાક્ષી જો આત્મા સો શીઘ્ર હી જાના જાતા હૈ ..૭..

વાસના એવ સંસાર ઇતિ સર્વા વિમુઞ્ચતાઃ .
તત્ત્યાગોવાસનાત્યાગાત્સ્થિતિરદ્યયથાતથા ૮
અન્વય:- સંસારઃ વાસનાઃ એવ ઇતિ તાઃ સર્વાઃ વિમુઞ્ચ, વાસનાત્યાગાત્ તત્ત્યાગઃ અદ્ય સ્થિતિઃ તથા યથા .. ૮ ..

ઇસ પ્રકાર આત્મજ્ઞાન હોનેપર આત્મજ્ઞાન કે વિષેં નિષ્ઠા હોને કે લિયે વાસના કે ત્યાગ કરને કા ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, વિષયોં કે વિષેં વાસના હોના હી સંસાર હૈ, ઇસ કારણ હે શિષ્ય! તિન સંપૂર્ણ વાસનાઓં કા ત્યાગ કર વાસના કે ત્યાગ સે આત્મનિષ્ઠા હોનેપર તિસ સંસાર કા સ્વયં ત્યાગ હો જાતા હૈ ઔર વાસનાઓં કે ત્યાગ હોને
પર ભી સંસાર કે વિષેં શરીર કી સ્થિતિ પ્રારબ્ધ કર્મોં કે અનુસાર રહતી હૈ ..૮..

લા ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં મા ભાષાટીકયા સહિતં ગુરુપ્રોક્તં નિર્વેદાષ્ટકં નામ નવમંપ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૯..

=====
અથ દશમં પ્રકરણમ્ ૧૦.
વિહાય વૈરિણં કામમર્થ ચાનથસઙ્કુલમ્ .
ધર્મમપ્યેતયોહતું સર્વત્રાનાદરં કુરુ ..૧..

અન્વય:- વૈરિણમ્ કામમ્ અનર્થસંકુલમ્ અર્થમ્ ચ ( તથા ) એતયોઃ હેતુમ્ ધર્મમ્ અપિ વિહાય સર્વત્ર અનાદરમ્ કુરુ .. ૧..

પૂર્વ મેં વિષયોં કે બિના ભી સંતોષરૂપ સે વૈરાગ્ય કા વર્ણન કિયા, અબ વિષયતૃષ્ણા કે ત્યાગ કા ગુરુ ઉપદેશ કરતે હૈ, હે શિષ્ય! જ્ઞાન કા શત્રુ જો કામ તિસ કા ત્યાગ કર ઔર જિસ કે પૈદા કરને મેં, રક્ષા કરને મેં તથા ખર્ચ કરને મેં દુઃખ હોતા હૈ ઐસે સર્વથા દુઃખોં સે ભરે હુએ અર્થ કહિયે ધન કા ત્યાગ કર, તથા કામ ઔર અર્થ દોનોં કા હેતુ જો ધર્મ તિસ કા ભી ત્યાગ કર ઔર તદ્નંતર ધર્મ અર્થ કામરૂપ ત્રિવર્ગ કે હેતુ જો સકામ કર્મ તિન કે વિષેં આસક્તિ કા ત્યાગ કર ..૧..

સ્વપ્નેન્દ્રજાલવત્પશ્ય દિનાનિ ત્રીણિ પંચ વા .
મિત્રક્ષેત્રધનાગારદારદાયાદિસમ્પદઃ ..૨..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ) ત્રીણિ પંચ વા દિનાનિ (સ્થાયિન્યઃ) મિત્રક્ષેત્રધનાગારદાર માયાદિસમ્પદઃ સ્વપ્નેન્દ્રજાલવત્ પશ્ય .. ૨ ..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, સ્ત્રી, પુત્રાદિ ઔર અનેક પ્રકાર કે સુખ દેનેવાલે જો કર્મ તિન કા કિસ પ્રકાર ત્યાગ હો સકતા હૈ તહાં ગુરુ કહતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તીન અથવા પાંચ દિન રહનેવાલે મિત્ર, ક્ષેત્ર, ધન, સ્થાન, સ્ત્રી ઔર કુટુંબી આદિ સંપત્તિયોં કો સ્વપ્ન ઔર ઇંદ્રજાલ કી સમાન અનિત્ય જાન ..૨..

યત્રયત્ર ભવેત્તૃષ્ણા સંસારં વિદ્ધિ તત્ર વૈ.
પ્રૌઢવૈરાગ્યમાશ્રિત્ય વીતતૃષ્ણઃસુખીભવ ૩..

અન્વય:- વૈ યત્ર યત્ર તૃષ્ણા ભવેત્ તત્ર સંસારમ્ વિદ્ધિ (તસ્માત્) પ્રૌઢવૈરાગ્યમ્ આશ્રિત્ય વીતતૃષ્ણઃ ( સન્ ) સુખી ભવ .. ૩ ..

અબ યહ વર્ણન કરતે હૈં કિ, સંપૂર્ણ કામ્યકર્મોં મેં અનાદર કરના રૂપ વૈરાગ્ય હી મોક્ષરૂપ પુરુષાર્થ કા કારણ હૈ, જહાં ૨ વિષયોં કે વિષેં તૃષ્ણા હોતી હૈ તહાં હી સંસાર જાન, ક્યોંકિ, વિષયોં કી તૃષ્ણા હી કર્મોં કે દ્વારા સંસાર કા હેતુ હોતી હૈ, તિસ કારણ દૃઢ વૈરાગ્ય કા અવલમ્બન કરકે, અપ્રાપ્ત વિષયોં મેં ઇચ્છારહિત હોકર આત્મજ્ઞાન કી નિષ્ઠા કર કે સુખી હો ..૩..

તૃષ્ણામાત્રાત્મ કો બન્ધસ્તન્નાશોમોક્ષ ઉચ્યતે.
ભાસંસક્તિમાત્રેણ પ્રાપ્તિતુષ્ટિર્મુહુર્મુહુઃ ..૪..

અન્વય:- બન્ધઃ તૃષ્ણામાત્રાત્મકઃ તન્નાશઃ મોક્ષઃ ઉચ્યતે, ભવાસંસક્તિમાત્રેણ મુહુર્મુહુઃ પ્રાપ્તિતુષ્ટિઃ ( સ્યાત્ ) .. ૪ ..

જાઉપરોક્ત વિષયકો હી અન્ય રીતિસે કહતે હૈં, હે શિષ્ય! તૃષ્ણામાત્ર હી બડ઼ા ભારી બંધન હૈ ઔર તિસ તૃષ્ણામાત્ર કા ત્યાગ હી મોક્ષ કહાતા હૈ, ક્યોંકિ સંસાર કે વિષેં આસક્તિ કા ત્યાગ કર કે બારંબાર આત્મજ્ઞાન સે ઉત્પન્ન હુઆ સંતોષ હી મોક્ષ કહાતા હૈ .. ૪..

ત્વમેકશ્ચેતન શુદ્ધોજડં વિશ્વમસત્તથા .
અ-વિદ્યાપિ ન કિઞ્ચિત્સા કા બુભુત્સાતથાપિતે ૫
અન્વય:- ત્વમ્ એકઃ ચેતનઃ શુદ્ધઃ ( આસિ) વિશ્વમ્ જડમ્ તથા અસત્ ( અસ્તિ ) અવિદ્યા આપિ કિંચિત્ ન, તથા તે સા બુભુત્સા અપિ કા ? .. ૫..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, યદિ તૃષ્ણામાત્ર હી બંધન હૈ તબ તો આત્મપ્રાપ્તિ કી તૃષ્ણા ભી બંધન હો જાયગી ? તહાં કહતે હૈં કિ, ઇસ સંસાર મેં આત્મા, જગત્ ઔર અવિદ્યા યે તીન હી પદાર્થ હૈં, તિન તીનોં મેં આત્મા (તૂ) તો અદ્વિતીય, ચેતન ઔર શુદ્ધ હૈ, તિન ચૈતન્યસ્વરૂપ પૂર્ણરૂપ આત્મા કે જાનને કી ઇચ્છા (તૃષ્ણા) બંધન નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ આત્મભિન્ન જડ પદાર્થો કે વિષેં ઇચ્છા
કરના હી તૃષ્ણા કહાતી હૈ ક્યોંકિ જડ ઔર અનિત્ય હોને કે કારણ જગત્ કે વિષેં ઇચ્છા કરના વંધ્યાપુત્ર કી સમાન મિથ્યા હૈ, ઉસ ઇચ્છા સે કિસી પ્રકાર કી સિદ્ધિ નહીં હોતી હૈ, તિસી પ્રકાર માયા કે જાનને કી ઇચ્છા (તૃષ્ણા) કરના ભી નિરર્થક હી હૈ, ક્યોંકિ માયા સત્રૂપકર કે અથવા અસત્રરૂપ કર કે કહને મેં નહીં આતી હૈ ..૫..

રાજ્યં સુતાઃકલત્રાણિશરીરાણિસુખાનિચ .
સંસક્તસ્યાપિનષ્ટાનિતવજન્મનિજન્મનિ ..૬..

અન્વય:- સંસક્તસ્ય અપિ તવ રાજ્યમ્ સુતાઃ કલત્રાણિ શરીરાણિ સુખાનિ ચ જન્મનિ જન્મનિ નષ્ટાનિ .. ૬..

અબ સંસાર કી જડતા ઔર અનિત્યતા કો દિખાતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! રાજ્ય, પુત્ર, સ્ત્રી, શરીર ઔર સુખ ઇન કે વિષેં તૈંને અત્યંત હી પ્રીતિ કી તબ ભી જન્મજન્મ મેં નષ્ટ હો ગયે, ઇસ કારણ સંસાર અનિત્ય હૈ ઐસા જાનના ચાહિયે ..૬..

અલમર્થેન કામેન સુકૃતેનાપિ કર્મણા.
એભ્યઃ સંસારકાન્તારેન વિશ્રાન્તમભૂન્મનઃ૭
અન્વય:- અર્થેન કામેન સુકૃતેન કર્મણા અપિ અલમ્, (યતઃ) સંસારકાન્તારે એભ્યઃ મનઃ વિશ્રાન્તમ્ ન અભૂત્ ..૭..

અબ ધર્મઅર્થકામરૂપ ત્રિવર્ગ કી ઇચ્છા કા નિષેધ કરતે હૈં, હે શિષ્ય! ધન કે વિષે, કામ કે વિષેં ઔર સકામ કર્મોં કે વિષે ભી કામના ન કર કે અપને આનન્દસ્વરૂપ કે વિષેં પરિપૂર્ણ રહે, ક્યોંકિ, સંસારરૂપી દુર્ગમમાર્ગ કે વિષેં ભ્રમતા હુઆ મન ઇન ધર્મ-અર્થ-કામ સે વિશ્રામ કો કદાપિ નહીં પ્રાપ્ત હોયગા તો કદાપિ સંસારબંધન કા નાશ નહીં હોયગા ..૭..

કૃતં ન કતિ જન્માનિ કાયેન મનસા ગિરા.
દુઃખમાયાસદં કર્મ તદદ્યાપ્યુપરમ્યતામ્..૮..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ) આયાસદમ્ દુઃખમ્ કર્મ કાયેન મનમા ગિરા કતિ જન્માનિ ન કૃતમ્ તત્ અદ્ય અપિ ઉપરમ્યતામ્૮..

અબ ક્રિયામાત્ર કે ત્યાગ કા ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! મહાક્લેશ ઔર દુઃખોં કા દેનેવાલા કર્મકાય, મન ઔર વાણી સે કિતને જન્મોંપર્યંત નહીં કિયા ? અર્થાત્ અનેક જન્મોં મેં કિયા, ઔર તિન જન્મજન્મ મેં કિયે હુએ કર્મોં સે તૈંને અનર્થ હી પાયા, તિસ કારણ અબ તો તિન કર્મો કા ત્યાગ કર ..૮..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં ગુરુપ્રોક્તમુપશમાષ્ટકં નામ દશમં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૦..

====
અથૈકાદશં પ્રકરણમ્ ૧૧.

ભાવાભાવિકારશ્ચ સ્વભાવાદિતિ નિશ્ચયી.
નિર્વિકારો ગતક્લેશઃ સુખેનૈવોપશામ્યતિ..૧..

મ અન્વય:- ભાવાભાવવિકારઃ સ્વભાવાત્ ( જાયતે ) ઇતિ નિશ્ચયી (પુરુષઃ) નિર્વિકારઃ ગતક્લેશઃ ચ (સન્ ) સુખેન એવ ઉપશામ્યતિ .. ૧..

પૂર્વોક્ત શાંતિ જ્ઞાન સે હી હોતી હૈ અન્યથા નહીં હોતી હૈ, ઇસ કા બોધ કરને કે નિમિત્ત આઠ શ્લોકોં સે જ્ઞાન કા વર્ણન કરતે હુએ પ્રથમ જ્ઞાન કે સાધનોં કા વર્ણન કરતે હૈં, કિસી વસ્તુ કા ભાવ ઔર કિસી વસ્તુ કા અભાવ યહ જો વિકાર હૈ સો તો સ્વભાવ કહિયે માયા ઔર પૂર્વસંસ્કાર કે અનુસાર હોતા હૈ, આત્મા કે સકાશ સે નહીં હોતા હૈ ઐસા નિશ્ચય જિસ પુરુષ કો હોતા હૈ વહ પુરુષ અનાયાસ સે હી શાંતિ કો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ ..૧..

ઈશ્વરઃસર્વનિર્માતા નેહાન્ય ઇતિ નિશ્ચયી..
અન્તર્ગલિતસર્વાશઃશાન્તઃક્વાપિન સજ્જતે ૨
અન્વય:- ઇહ સર્વનિર્માતા ઈશ્વરઃ, અન્યઃ ન ઇતિ નિશ્ચયી (પુરુષઃ ) અન્તર્ગલિતસર્વાશઃ શાન્તઃ (સન્ ) ક અપિ ન સજતે ..૨..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, માયા તો જડ હૈ ઉસ કે સકાશ સે ભાવાભાવરૂપ સંસાર કી ઉત્પત્તિ કિસ પ્રકાર હો સકતી હૈ ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, સંપૂર્ણ જગત્ રચનેવાલા એક ઈશ્વર હૈ, અન્ય જીવ જગત્ કા રચનેવાલા નહીં હૈ, ક્યોંકિ જીવ ઈશ્વર કે વશીભૂત હૈં, ઇસ પ્રકાર નિશ્ચય કરનેવાલા પુરુષ ઐસે નિશ્ચય કે પ્રભાવ સે હી દૂર હો ગઈ હૈ સબ પ્રકાર કી તૃષ્ણા જિસ કી ઐસા ઔર શાંત કહિયે નિશ્ચલ ચિત્ત હોકર કહીં ભી આસક્ત નહીં હોતા હૈ ..૨..

આપદઃ સમ્પદઃ કાલે દૈવાદૈવેતિ નિશ્ચયી.
તૃપ્તઃસ્વસ્થેન્દ્રિયો નિત્યં ન વાંછતિ ન શોચતિ ..૩..

અન્વયઃ કાલે આપદઃ સમ્પદઃ (ચ) દેવાત્ એવ (ભવન્તિ . ઇતિ નિશ્ચયી તૃપ્તઃ ( પુરુષઃ ) નિત્યમ્ સ્વસ્થન્દ્રિયઃ ( સન્ ) ન વાઞ્છતિ ન શોચતિ .. ૩ ..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, યદિ ઈશ્વર હી સંસાર કો રચનેવાલા હૈ તો કિન્ હી પુરુષોં કો દરિદ્રી કરતા હૈ, કિન્ હી કો ધની કરતા હૈ ઔર કિન્ હી કો સુખી કરતા હૈ તથા કિન્ હી કો દુઃખી કરતા હૈ. ઇસ કારણ ઈશ્વર કે વિષેં વૈષમ્ય ઔર નૈર્ઘણ્ય દોષ આવેગા. તહાં કહતે હૈં કિ, કિસી સમય મેં આપત્તિયેં ઔર કિસી સમય મેં સંપત્તિયે
યે અપને પ્રારબ્ધ સે હોતી હૈં, ઇસ કારણ ઈશ્વર કે વિષેં વૈષમ્ય ઔર નૈપુણ્યદોષ નહીં લગ સકતા. ઇસ પ્રકાર નિશ્ચય કરનેવાલા પુરુષ સબ પ્રકાર કી તૃષ્ણાઓં સે રહિત ઔર વિષયોં સે ચલાયમાન નહીં હુઈ હૈં ઇંદ્રિયેં જિસ કી ઐસા હોકર અપ્રાપ્ત વસ્તુ કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ ઔર નષ્ટ હુઈ વસ્તુ કા શોક નહીં કરતા હૈ ..૩..

સુખદુઃખેજન્મમૃત્યૂ દૈવાદેવેતિનિશ્ચયી.
સાધ્યાદશીનિરાયાસઃકુર્વન્નપિનલિપ્યતે..૪..

7 અન્વય:- સુખદુઃખે, જન્મમૃત્યૂ દૈવાત્ એવ (ભવન્તિ ) ઇતિ નિશ્ચયી, સાધ્યાદર્શી, નિરાયાસઃ ( પુરુષઃ કર્માણિ) કુર્વન અપિ ન લિપ્યતે .. ૪..

તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, હે ગુરો ! પૂર્વોક્ત નિશ્ચયયુક્ત પુરુષ ભી કર્મ કરતા હુઆ દેખને મેં આતા હૈ સો કૈ સે હો સકતા હૈ ? તિસ કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ, કર્મ કે ફલરૂપ સુખદુઃખ ઔર જન્મમૃત્યુ પ્રારધ કે અનુસાર હોતે હૈં, ઇસ પ્રકાર નિશ્ચયવાલા પુરુષ ઐસી દૃષ્ટિ નહીં કરતા હૈ કિ, અમુક કર્મ મુઝે કરના ચાહિયે ઔર ઇસ કારણ હી કર્મ કરને મેં પરિશ્રમ નહીં કરતા હૈ, ઔર પ્રારબ્ધકર્માનુસાર કર્મ કર કે લિપ્ત ભી નહીં હોતા હૈ, અર્થાત્ પાપપુણ્યરૂપ ફલકા
ભોગનેવાલા નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસ પુરુષ કો મૈં કતા હૂં, ઐસા અભિમાન નહીં હોતા હૈ ..૪..

ચિન્તયાજાયતેદુઃખંનાન્યથેહેતિનિશ્ચયી.
તયાહીનઃસુખી શાન્તઃસર્વત્રગલિતસ્ટહઃ..

અન્વય:- ઇહ દુઃખમ્ ચિન્તયા જાયતે, અન્યથા ન ઇતિ નિશ્ચયી (પુરુષઃ) તયા હીનઃ ( સન્ ) સુખી શાન્તઃ સર્વત્ર ગલિતસ્પૃહઃ ( ભવતિ ) ..૫..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, યહ કૈ સે હો સકતા હૈ કિ, કર્મ કરકે ભી પાપપુણ્યરૂપ ફલ કા ભોક્તા ન હોતા હે ? તહાં કહતે હૈં, ઇસ સંસાર કે વિષેં દુઃખમાત્ર ચિન્તા સે ઉત્પન્ન હોતા હૈ, કિસી અન્ય કારણ સે નહીં હોતા હૈ, ઇસ પ્રકાર નિશ્ચયવાલા ચિન્તારહિત પુરુષ શાન્તિ તથા સુખ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઔર ઉસ પુરુષ કી સંપૂર્ણ વિષયોં સે અભિલાષા દૂર હો જાતી હૈ ..૫..

નાહંદેહો ન મે દેહો બોધોઽહમિતિ નિશ્ચયી.
કૈવલ્યમિવ સંપ્રાપ્તો ન સ્મરત્યકૃતં કૃતમ્..

અન્વય:- અહમ્ દેહઃ ન, મે દેહઃ ન, (કિન્તુ ) અહમ્ બોધઃ ઇતિ નિશ્ચયી (પુરુષઃ ) કૈવલ્યમ્ સંપ્રાપ્તઃ ઇવ કૃતમ્ અકૃતમ ન સ્મરતિ .. ૬ ..

પૂર્વોક્ત સાધનોં સે યુક્ત જ્ઞાનિયોં કી દશા કો નિરૂપણ કરતે હૈં કિ-મૈં દેહ નહીં હૂં તથા મેરા દેહ નહીં હૈ, કિંતુ
મેં જ્ઞાનસ્વરૂપ હૂં, ઇસ પ્રકાર જિસ પુરુષ કા નિશ્ચય હો જાતા હૈ, વહ પુરુષ જ્ઞાન કે દ્વારા અભિમાન કા નાશ હોને કે કારણ મુક્તિદશા કો પ્રાપ્ત હુએ પુરુષ કી સમાન કર્મ અકર્મ કા સ્મરણ નહીં કરતા હૈ અર્થાત્ ઉસ કે વિષેં લિપ્ત નહીં હોતા હૈ ..૬..

આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યન્તમહમેવેતિ નિશ્ચયી. નિર્વિકલ્પઃ શુચિઃ શાન્તઃપ્રાપ્તા-પ્રાપ્તવિનિર્વૃતઃ..૭..

અન્વય:- આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યંતમ્ અહમ્ એવ ઇતિ નિશ્ચયી ( પુરુષઃ ) નિર્વિકલ્પઃ શુચિઃ ( તથા ) શાન્તઃ ( સન ) પ્રાપ્તાપ્રાપ્ત વિનિર્વૃતઃ ( ભવતિ ) .. ૭..

બ્રહ્મા સે લેકર તૃણપર્યંત સંપૂર્ણ જગત્ મેં હી હૂં, ઇસ પ્રકાર નિશ્ચયવાલે પુરુષ કે સંકલ્પ વિકલ્પ નષ્ટ હો જાતે હૈં, વિષયાસક્તરૂપ મલ સે રહિત હો જાતા હૈ, ઉસ પુરુષ કા મહાપવિત્ર જો આત્મા સો પ્રાપ્ત ઔર અપ્રાપ્ત વસ્તુ કી ઇચ્છા સે રહિત હોકર પરમ સંતોષ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૭..

નાનાશ્ચર્યમિદં વિશ્વં ન કિઞ્ચિદિતિ નિશ્ચયી . નિર્વામનઃ સ્ફૂર્તિમાત્રો ન કિઞ્ચિદિતિ શામ્યતિ ..૮..

અન્વય:- નાનાશ્ચર્યમ્ ઇદમ્ વિશ્વમ્ કિઞ્ચિત્ ન, ઇતિ નિશ્ચયી ( પુરુષઃ ) નિર્વાસનઃ સ્ફૂર્તિમાત્રઃ ( સન્ ) ન કિઞ્ચિત્ ઇતિ શામ્યતિ .. ૮..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, જ્ઞાની કે સંકલ્પ, વિકલ્પ સ્વયં હી કિસ પ્રકાર નષ્ટ હો જાતે હૈં અધિષ્ઠાનરૂપ બ્રહ્મ કા સાક્ષાત્કારજ્ઞાન હોનેપર જગત્ કલ્પિત પ્રતીત હોને લગતા હૈ ઔર નાનારૂપવાલાજગત્ ભી જ્ઞાન કા આત્મસ્વરૂપ હી પ્રતીત હોતા હૈ કિ, યહ સમ્પૂર્ણ જગત્ મેરી (આત્માકી) સત્તા સે હી સ્ફુરિત હોતા હૈ ઐસા નિશ્ચય હોતે હી જ્ઞાની કી સંપૂર્ણ વાસના નષ્ટ હો જાતી હૈ ઔર ચૈતન્યસ્વરૂપ હો જાતા હૈ ઔર ઉસ કો કોઈ વ્યવહાર શેષ નહીં રહતા હૈ, ઇસ કારણ શાંતિ કો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ ઔર ઉસજ્ઞાની કી કાર્યકારણરૂપ ઉપાધિનષ્ટ હો જાતી હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કો સંપૂર્ણ જગત્ સ્વપ્ન કી સમાન ભાસને લગતા હૈ .. ૮..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં જ્ઞાનાષ્ટકં નામૈકાદશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૧૧..

=====
અથ દ્વાદશં પ્રકરણમ્ ૧૨.
કાયકૃત્યાસહઃપૂર્વ તતો વાગ્વિસ્તરાસહઃ .
અથચિંતાસહસ્તસ્માદેવમેવાહમાસ્થિતઃ..૧..

અન્વય:- પૂર્વમ્ કાયકૃત્યાસહઃ, તતઃ વાગ્વિસ્તરાસહઃ, અથ ચિન્તાસહઃ, તસ્માત્ અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ ( અસ્મિ )..૧..

પૂર્વ પ્રકરણ કે વિષેં જ્ઞાનાષ્ટક સે વર્ણન કિયે હુએ વિષયકો હી શિષ્ય અપને વિષેં દિખાતા હૈ શિષ્ય કહતા હૈ કિ હે ગુરો ! પ્રયમ મૈંને આપ કી કૃપા સે કાયિક ક્રિયાઓં કા ત્યાગ કિયા, તદનંતર વાણી કે જપરૂપ કર્મ કા ત્યાગ કિયા ઇસ કારણ હી મન કે સંકલ્પવિકલ્પરૂપ કર્મ કા ત્યાગ કિયા ઇસ પ્રકાર મૈં સબ પ્રકાર કે વ્યવહારોં કા ત્યાગ કર કે કેવલ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા કા આશ્રય કર કે સ્થિત હૂં ..૧..

પ્રીત્યભાવેન શબ્દાદેરદૃશ્યત્વેન ચાત્મનઃ .
વિક્ષેપૈકાગ્રહદય એવમેવાહમાસ્થિતઃ ..૨..

અન્વય:- શબ્દાદેઃ પ્રીત્યભાવેન, આત્મનઃ ચ અદૃશ્યત્વેન વિક્ષેપૈકાગ્રહૃદયઃ અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્મિ ) ..૨..

ઉપરોક્ત તીન પ્રકાર કે કાયિક આદિ વ્યાપારોં કે ત્યાગને મેં કારણ દિખાતા હૈ કિ નાશવાન્ ફલ કે ઉત્પન્ન કરનેવાલે શબ્દાદિ વિષયોં કે વિષેં પ્રીતિ ન હોને સે ઔર આત્મા કે અદૃશ્ય હોને સે મેરા હૃદય તીનોં પ્રકાર કે વિશેપોં સે રહિત ઔર એકાગ્ર હૈ, અર્થાત્ નાશવાન્ સ્વર્ગાદિ ફલ દેનેવાલે જપ આદિ કે વિષેં પ્રીતિ ન હોને સે તો મેરે વિષેં જપરૂપ વિક્ષેપ નહીં હૈ ઔર આત્મા અદૃશ્ય હૈ ઇસ
કારણ આત્મા ધ્યાન કા વિષય નહીં હૈ, ઇસ કારણ ચિંતારૂપ મન કા વિક્ષેપ ભી મેરે વિષેં નહીં હૈ, ઇસ કારણ મૈં આત્મસ્વરૂપ કર કે સ્થિત હૂં..૨..

સમાધ્યાસાદિવિક્ષિપ્તૌ વ્યવહારઃ સમાધયે.
એવં વિલોક્યનિયમમેવમેવાહમાસ્થિતઃ..૩..

અન્વય:- સમાધ્યાસાદિવિક્ષિપ્તૌ ( સત્યામ્ ) સમાધયે વ્યવહારઃ (ભવતિ ), એવમ્ નિયમમ્ વિલોક્ય અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્મિ )..૩..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, કિસી પ્રકાર કા વિક્ષેપ ન હોનેપર ભી સમાધિ કે અર્થ તો વ્યવહાર કરના હી પડેગા તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, યદિ કર્તૃત્વ ભોક્તૃત્વ કા અધ્યાસરૂપ વિક્ષેપ હોતા અર્થાત્ મૈં કર્ત્તા હૂં, મૈં ભોક્તા હૂં ઇત્યાદિ મિથ્યા અધ્યાસરૂપવિષેક્ષ યદિ હોતા તો ઉસ કી નિવૃત્તિ કે અર્થ સમાધિ કે નિમિત્ત વ્યવહાર કરના પડતા હૈ; યદિ ઐસા અધ્યાસ નહીં હોતા તો સમાધિ કે નિમિત્ત વ્યવહાર નહીં કરના પડતા હૈ, ઇસ પ્રકાર કે નિયમ કો દેખકર શુદ્ધ આત્મજ્ઞાન કા આશ્રય લેનેવાલે મેરે વિષેં અધ્યાસ ન હોને કે કારણ સમાધિશૂન્ય મેં આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત હૂં ..૩..

હેયોપાદેયવિરહાદેવં હર્ષવિષાદયોઃ.
અભાવાદદ્યહેબ્રહ્મન્નેવમેવાહમાસ્થિતઃ .. ૪..

અન્વયઃ હે બ્રહ્મન્ ! હેયોપાદેયવિરહાત્ એવમ્ હવિષાદયોઃ અભાવાત્ અદ્ય અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ ( અસ્મિ ) ..૪..

શિષ્ય કહતા હૈ કિ, હે ગુરો ! મૈં તો પૂર્ણસ્વરૂપ હૂં ઇસ કારણ કિસ કા ત્યાગ કરૂં ? ઔર કિસ કા ગ્રહણ કરૂં? અર્થાત્ ન મેરે કો કુછ ત્યાગને યોગ્ય હૈ ઔર ન કુછ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ, ઇસી પ્રકાર મેરે કો કિસી પ્રકાર કા હર્ષ શોક ભી નહીં હૈ, મૈં તો ઇસ સમય કેવલ અત્મસ્વરુપ કે વિષેં સ્થિત હૂઁ..૪..

આશ્રમાનાશ્રમં ધ્યાનં ચિત્તસ્વીકૃતવર્જનમ્.
વિકલ્પમમવીક્ષ્યતૈરેવમેવાહમાસ્થિતઃ..૫..

અન્વય:- આશ્રમાનાશ્રમમ્ ધ્યાનમ્ ચિત્તસ્વીકૃતવર્જનમ્ એતૈઃ એવ મમ વિકલ્પમ્ વીક્ષ્ય અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્મિ)..૫..

મૈં મન ઔર બુદ્ધિ સે પરે હૂં, ઇસ કારણ મેરે વિષેં વર્ણાશ્રમ કે વિષેં વિહિત ધ્યાન કર્મ ઔર સંકલ્પ, વિકલ્પ નહીં હૈં, મૈં સબ કા સાક્ષી હૂં ઐસા વિચાર કર આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત હૂં ..૫..

કર્માનુષ્ઠાનમજ્ઞાનાદ્યથૈવોપરમસ્તથા.
બુદ્ધાસમ્યગિદંતત્ત્વમેવમેવાહમાસ્થિતઃ..૬..

અન્વય:- યથા અજ્ઞાનાત્ કર્માનુષ્ઠાનમ્ તથા એવ ઉપરમઃ (ભવતિ ), ઇદમ્ તત્ત્વમ્ સમ્યક બુદ્ધા અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્મિ)..૬..

જિસ પ્રકાર કા કર્માનુષ્ઠાન ( કર્મ કરના) અજ્ઞાન સે હી હોતા હૈ તિસ પ્રકાર કર્મ કા ત્યાગ ભી અજ્ઞાન સે હી હોતા હૈ, ક્યોંકિ આત્મા કે વિષેં ત્યાગના ઔર ગ્રહણ કરના કુછ ભી નહીં બનતા હૈ, ઇસ તત્વ કો યથાર્થ રીતિસે જાનકર મૈં આત્મસ્વરૂપ કે વિષે હી સ્થિત હૂં ..૬..

અચિન્ત્યં ચિન્ત્યમાનોઽપિ ચિન્તારૂપં ભજત્યસૌ.
ત્યક્ત્વા તદ્ભાવનં તસ્માદેવ-મેવાહમાસ્થિતઃ..૭..

અન્વય:- અચિન્ત્યમ્ ચિન્ત્યમાનઃ અપિ અસૌ ચિન્તારૂપમ્ ભજતિ, તસ્માત્ તદ્ભાવનમ્ ત્યક્ત્વા અહમ્ એવમ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્મિ )..૭..

અચિંત્ય જો બ્રહ્મ હૈ તિસ કો ચિંતન કરતા હુઆ ભી યહ પુરુષ આત્મચિંતામય રૂપ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તિસ કારણ બ્રહ્મ કે ચિંતન કા ત્યાગ કર કે મૈં આત્મસ્વરૂપ કે વિત્રં સ્થિત હૂં .. ૭..

એવમેવ કૃતં યેન સ કૃતાર્થોં ભવેદ-સૌ .
એવમેવ સ્વભાવો યઃસ કૃતાર્થો ભવેદસૌ..૮..

અન્વય:- યેન એવમ્ એવ કૃતમ્ સઃ અસૌ કૃતાર્થઃ ભવેત્, યઃ એવમ્ એવ સ્વભાવઃ સઃ અસૌ કૃતાર્થઃ ભવેત્ .. ૮..

જિસ પુરુષને ઇસ પ્રકાર આત્મસ્વરૂપ કો સાધનોં કે દ્વારા સર્વક્રિયારહિત કિયા હૈ વહ કૃતાર્થ હૈ ઔર જો બિના સાધનોંકે હી સ્વભાવ સે ક્રિયારહિત શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ કે જ્ઞાનવાલા હૈ, ઉસ કે કૃતાર્થ હોને મેં તો કહના હી ક્યા હૈ..૮..

ઇતિ શ્રીમદૃષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતમેવમેવાષ્ટકં નામ દ્વાદશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૨..

=====
અથ ત્રયોદશં પ્રકરણમ્ ૧૩.
અકિઞ્ચનભવંસ્વાસ્થ્યં કૌપીનત્વેઽપિદુર્લભમ્.
ત્યાગાદાનેવિહાયાસ્માદહમાસેયથાસુખમ્ ૧
અન્વય:- કૌપીનત્વે અપિ અકિઞ્ચનભવમ્ સ્વાસ્થ્યમ્ દુર્લભમ્, અસ્માત્ અહમ્ ત્યાગાદાને વિહાય યથાસુખમ્ આ સે .. ૧..

અબ જીવન્મુક્તિ અવસ્થા કા ફલ જો પરમ સુખ તિસ કા વર્ણન કરતે હૈં, સંપૂર્ણ વિષયોં કે વિષેં આસક્તિ કા ત્યાગ કરને સે ઉત્પન્ન હોનેવાલી ચિત્ત કી સ્થિરતા, કોપીનમાત્ર મેં આસક્તિ કરને સે ભી નહીં પ્રાપ્ત હોતી હૈ, ઇસ કારણ મૈં ત્યાગ ઔર ગ્રહણ કે વિષેં આસક્તિ કા ત્યાગ કર કે સર્વદા સુખરૂપ સે સ્થિત હૂં ..૧..

કુત્રાપિ ખેદઃકાયસ્ય જિહ્વા કુત્રાપિ ખિદ્યતે.
મનઃ કુત્રાપિતત્ત્યક્ત્વા પુરુષાર્થેસ્થિતઃસુખં૨
અન્વય:- કુત્ર અપિ કાયસ્ય ખેદઃ (ભવતિ ) કુત્ર અપિ જિહ્વા (ખિદ્યતે) કુત્ર અપિ મનઃ (ખિદ્યતે) ( અતઃ) તત્ ત્યક્ત્વા સુખમ્ પુરુષાર્થ સ્થિતઃ ( અસ્મિ ) .. ૨..

યદિ વ્રતતીર્થાદિ સેવન કરે તો શરીર કો ખેદ હોતા હૈ ઔર યદિ ગીતાભાગવતાદિ સ્તોત્રોં કા પાઠ કિયા જાય તો જિહ્વા કો ખેદ હોતા હૈ, ઔર યદિ ધ્યાન સમાધિ કી જાય તો મન કો ખેદ હોતા હૈ, ઇસ કારણ મૈં ઇન તીનોં દુઃખોં કા ત્યાગ કર કે સુખપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ કે વિ સ્થિત હૂં ..૨..

કૃતં કિમપિ નૈવસ્યાદિતિ સચિન્ત્ય ત-ત્ત્વતઃ .
યદા યત્કર્તુમાયાતિ તત્કૃત્વા સે યથાસુખમ્ ..૩..

અન્વય:- કૃતમ્ કિમ્ અપિ તત્ત્વતઃ ન એવ સ્યાત્ ઇતિ સઞ્ચિન્ત્ય યદા યત્ કર્તુમ્ આયાતિ તત્ કૃત્વા યથાસુખમ્ આ સે .. ૩ ..

વાદી શંકા કરતા હૈ કિ, વાણી મન ઔર શરીર ઇન તીનોં કે વ્યાપાર કા ત્યાગ હોને સે તો તત્કાલ શરીર કા નાશ હો જાયગા, ક્યોંકિ ઇસ પ્રકાર કે ત્યાગ સે અન્નજલ કા ભી ત્યાગ હો જાયગા, ફિર શરીર કિસ પ્રકાર
રહ સકેગા ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં, કિ શરીર ઇંદ્રિયાદિ સે કિયા હુઆ કોઈ કર્મ આત્મા કા નહીં હો સકતા હૈ, ઇસ પ્રકાર વિચાર કર જો કર્મ કરના પડતા હૈ ઉસ કર્મ કો અહંકારરહિત કર કે મૈં આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સુખપૂર્વક સ્થિત હૂં ..૩..

કર્મનૈષ્કર્મ્યનિર્બન્ધભાવા દેહસ્થયોગિનઃ.
સંયોગાયોગવિરહાદહમા સે યથાસુખમ્..૪..

અન્વય:- કર્મનૈષ્કર્મ્યનિર્વન્ધભાવાઃ દેહસ્યયોગિનઃ (ભવન્તિ ) અહમ્ (તુ ) સંયોગાયોગવિરહાત્ યથાસુખમ્ આ સે .. ૪ ..

તહાં વાદી શંકા કરતા હૈ કિ, યા કર્મમાર્ગ મેં નિષ્ઠા કરે યા નિષ્કર્મમાર્ગમેં હી નિષ્ઠા કરે એકસાથ દોનોં માર્ગોંપર ચલના કિસ પ્રકાર હો સકેગા ? તહાં કહતે હૈં, કર્મ ઔર નિષ્કર્મ તૌ દેહ કા અભિમાન કરનેવાલે યોગીકો હી હોતે હૈં ઔર મૈં તો દેહ કે સંયોગ ઔર વિયોગ દોનોં કો ત્યાગકર સુખરૂપ સ્થિત હૂં ..૪..

અર્થાનૌઁ ન મે સ્થિત્યા ગત્યા ન શયનેન વા.
તિષ્ઠન્ ગચ્છન્ સ્વપન તસ્માદહમા સે યથાસુખમ્ ..૫..

અન્વય:- સ્થિત્યા ગત્યા (ચ) મે અર્થાનૌઁ ન વા શયનેન (ચ) ન તસ્માત્ તિષ્ઠન્ ગચ્છન્ સ્વપન્ યથાસુખમ્ આ સે ..૫..

લૌકિક વ્યવહાર કે વિષે ભી મેરે કો અભિમાન નહીં હૈ, ક્યોંકિ સ્થિતિ, ગતિ તથા શયન આદિ સે મેરા કોઈ હાનિ, લાભ નહીં હોતા હૈ, ઇસ કારણ મૈં ખડા રહૂં વા ચલતા રહૂં અથવા શયન કરતા રહૂં તો ઉસ મેં મેરી આસક્તિ નહીં હોતી હૈ, ક્યોંકિ મૈં તો સુખપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત હૂં ..૫..

સ્વપતો નાસ્તિ મે હાનિઃ સિદ્ધિર્યત્નવતો ન-વા.
નાશોલ્લાસૌ વિહાયાસ્માદહમા સે યથા-સુખમ્ ..૬..

અન્વય:- મે સ્વપતઃ હાનિઃ ન અસ્તિ યત્નવતઃ વા સિદ્ધિઃ ન (અસ્તિ); અસ્માત્ નાશોલ્લાસૌ વિહાય અહમ્ યથાસુખમ્ આસે..૬..

સંપૂર્ણ પ્રયત્નોં કો ત્યાગ કર કે શયન કરૂં તો મેરી કિસી પ્રકાર કી હાનિ નહીં હૈ ઔર અનેક પ્રકાર કે ઉદ્યમ કરૂં તો મેરા કિસી પ્રકાર કા લાભ નહીં હૈ, ઇસ કારણ ત્યાગ ઔર સંગ્રહ કો છોડકર મૈં સુખપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત હૂં ..૬..

સુખાદિરૂપાનિયમં ભાવેષ્વાલોક્યભૂરિશઃ .
શુભાશુભેવિહાયાસ્માદહમાસેયથાસુખમ્ ૭..

અન્વય:- માવેષુ ભૂરિશઃ સુખાદિરૂપાનિયમમ્ આલોક્ય અસ્માત્ અહમ્ શુભાશુભે વિહાય યથાસુખમ્ આ સે .. ૭..

ભાવ જો જન્મ તિન કે વિષેં અનેક સ્થાનોં મેં સુખદુઃખાદિ ધર્મો કી અનિત્યતા કો દેખકર ઔર ઇસ કારણ હી શુભ ઔર અશુભ કર્મો કો ત્યાગકર મૈં સુખપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત હૂં ..૭..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રાનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં યથાસુખસપ્તકં નામ ત્રયોદશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૩..

=====
અથ ચતુર્દશં પ્રકરણમ્ ૧૪.
પ્રકૃત્યા શૂન્યચિત્તોયઃપ્રમાદાદ્ભાવભાવનઃ ..

નિદ્રિતોબોધિત ઇવ ક્ષીણસંસરણો હિ સઃ ૧..

અન્વય:- પ્રકૃત્યા શૂન્યચિત્તઃ પ્રમાદાત્ ભાવભાવનઃ યઃ નિદ્રિતઃ ઇવ બોધિતઃ ( ભવતિ ) સઃ હિ ક્ષીણસંસરણઃ .. ૧..

અબ શિષ્ય અપની સુખરૂપ અવસ્થા કા વર્ણન કરતા હૈ કિ, અપને સ્વભાવ સે તો ચિત્ત કે ધર્મો સે રહિત હૈ ઔર બુદ્ધિ કે દ્વારા પ્રારબ્ધકમોં કે વશીભૂત હોકર અજ્ઞાન કે કારણ સંકલ્પવિકલ્પ કી ભાવના કરતા હૈ, જિસ પ્રકાર કોઈ પુરુષ સુખપૂર્વક શયન કરતા હોય ઉસ કો કોઈ પુરુષ જગાકર કામ કરાવે તો વહ કામ ઉસ પુરુષ કે મન કી ઇચ્છા કે અનુસાર નહીં હોતા હૈ, કિંતુ અન્ય
પુરુષ કે વશીભૂત હોકર કાર્ય કરતા હૈ વાસ્તવ મેં ઉસ કા ચિત્ત કાર્ય કે સંકલ્પવિકલ્પ સે રહિત હોતા હૈ તિસી પ્રકાર પ્રારબ્ધકર્માનુસાર સંકલ્પવિકલ્પ કરનેવાલે પુરુષ કા ચિત્ત વિષયોં સે શાન્ત અર્થાત્ સંસારરહિત હોતા હૈ ..૧..

કધનાનિ વ મિત્રાણિક મે વિષયદસ્યવઃ .
કશાસ્ત્રં ક ચ વિજ્ઞાનં યદા મે ગલિતાસ્ટહાર
અન્વય:- યદા મે સ્પૃહા ગલિતા (તદા) મે ધનાનિ વ, મિત્રાણિ ક, વિષયદસ્યવઃ ક્વ, શાસ્ત્રમ્ ક્વ, વિજ્ઞાનમ્ ચ ક્વ .. ૨..

વિષયવાસના સે રહિત પૂર્ણરૂપ જો મૈં હૂં તિસ મેરી યદિ ઇચ્છા નષ્ટ હો ગઈ તો ફિર મેરે ધન કહાં, મિત્રવર્ગ કહાં, વિષયરૂપ લુટેરે કહાં ઔર શાસ્ત્ર કહાં અર્થાત્ ઇન મેં સે કિસી વસ્તુ ભી મેરી આસક્તિ નહીં રહતીહૈ..૨..

વિજ્ઞાતે સાક્ષિપુરુષે પરમાત્મનિચેશ્વરે.
નૈરાશ્યેબન્ધમોક્ષેચન ચિન્તા મુક્તયે મમ ..૩..

અન્વય:- સાક્ષિપુરુષે પરમાત્મનિ ઈશ્વરે ચ વિજ્ઞાતે બન્ધમોક્ષેચ નૈરાશ્યે ( સતિ ) મમ મુક્તયે ચિન્તા ન .. ૩ ..

દેહ, ઇંદ્રિય ઔર અંતઃકરણ કે સાક્ષી સર્વશક્તિમાન પરમાત્મા કા જ્ઞાન હોનેપર પુરુષ કો બંધ તથા મોક્ષકી
આશા નહીં હોતી હૈ ઔર મુક્તિ કે લિયે ભી ચિંતા નહીં હોતી હૈ ..૩..

અન્તર્વિકલ્પશૂન્યસ્ય બહિઃસ્વચ્છન્દ-ચારિણઃ.
ભ્રાન્તસ્યેવ દશાસ્તાસ્તાસ્તાહ-શા એવ જાનતે ..૪..

અન્વય:- અન્તર્વિકલ્પશૂન્યસ્ય ભ્રાન્તસ્ય ઇવ બહિઃસ્વચ્છન્દચારિણઃ ( જ્ઞાનિનઃ ) તાઃ તાઃ દશાઃ તાદૃશાઃ એવ જાનતે .. ૪ ..

અંતઃકરણ કે વિષેં સંકલ્પવિકલ્પ સે રહિત ઔર બાહર ભ્રાંત (પાગલ) પુરુષ કી સમાન સ્વચ્છંદ હોકર વિચરનેવાલે જ્ઞાની કી તિન તિન દશાઓં કો તૈ સે હી જ્ઞાની પુરુષ જાનતે હૈં ..૪..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રગીતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં શાંતિચતુષ્ટયં નામ ચતુર્દશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૧૪..

=====
અથ પઞ્ચદશં પ્રકરણમ્ ૧૫.
યથાતથોપદેશેન કૃતાર્થઃસત્વબુદ્ધિમાન્..
આજીવમપિજિજ્ઞાસુઃ પરસ્તત્ર વિમુહ્યતિ..૧..

અન્વય:- સત્વબુદ્ધિમાન (શિષ્યઃ ) યથા તથા ઉપદેશેન કૃતાર્થઃ ( ભવતિ ), પરઃ આજીવમ્ જિજ્ઞાસુઃ અપિ તત્ર વિમુહ્યતિ .. ૧ ..

યદ્યપિ ગુરુને શિષ્ય કે અર્થ પહિલે આત્મતત્વ કા ઉપદેશ કિયા હૈ તથા શાસ્ત્ર મેં ઐસા નિયમ હૈ કિ, કઠિન સે જાનને યોગ્ય હોને કે કારણ શિષ્યોં કે અર્થ આત્મતત્વ કા બારંબાર ઉપદેશ કરના ચાહિયે ઔર છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ્ કે વિષેં ગુરુને શિષ્ય કે અર્થ બારંબાર આત્મતત્વ કા ઉપદેશ કિયા હૈ, ઇસ કારણ ગુરુ ફિર ભી શિષ્ય કે અર્થ આત્મતત્વ કા ઉપદેશ કરતે હુએ પ્રથમ જ્ઞાન કે અધિકારી ઔર અનધિકારી કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, જિસ કી બુદ્ધિ સાત્વિ કી હોતી હૈ વહ શિષ્ય યથાકથંચિત્ ઉપદેશ શ્રવણ કરકે ભી કૃતાર્થ હો જાતા હૈ, ઇસ કારણ હી સત્યયુગ કે વિષેં કેવલ એક અક્ષર બ્રહ્મ જો ૐ કાર તિસકે હી ઉપદેશમાત્ર સે અનેક શિષ્ય કૃતાર્થ હોગયે અર્થાત્ જ્ઞાન કો પ્રાપ્ત હોગયે ઔર જિન કી તામસી બુદ્ધિ હોતી હૈ, ઉન કો મરણપર્યંત ઉપદેશ કરો તબ ભી ઉન કો આત્મસ્વરૂપ કા જ્ઞાન નહીં હોતા હૈ, કિંતુ મહામોહ મેં પડ઼ે રહતે હૈં, પ્રહ્લાદજી કા પુત્ર વિરોચન દૈત્ય થા ઉન કો બ્રહ્માજીને અનેક બાર ઉપદેશ કિયા, તો ભી વહ મહામોહયુક્ત હી રહા, ક્યોંકિ વહ તામસી બુદ્ધિવાલા થા ..૧..

મોક્ષો વિષયવૈરસ્ય બન્ધો વૈષયિ કો રસઃ .
એતાવદેવ વિજ્ઞાનં યથેચ્છસિ તથા કુરુ ..૨..

અન્વય:- વિષયવૈરસ્યમ્ મોક્ષઃ, વૈષયિકઃ રસઃ બન્ધઃ વિજ્ઞાનમ્ એતાવત્ એવ; યથા ઇચ્છસિ તથા કુરુ .. ૨..

અબ બંધ ઔર મોક્ષ કા સ્વરૂપ દિખાતે હૈં કિ, વિષયોં કે વિષેં આસક્તિ ન કરના ય હી મોક્ષ હૈ ઔર વિષયોં મેં પ્રતિ કરના ય હી બંધન હૈ, ઇતના હી ગુરુ ઔર વેદાંત કે વાક્યોં સે જાનને યોગ્ય હૈ, ઇસ કારણ હે શિષ્ય ! જૈસી તેરી રુચિ હો વૈસા કર ..૨..

વાગ્મિપ્રાજ્ઞમહોદ્યોગંજનં મૂકજડાલસમ્ .
કરોતિતત્ત્વબોધોઽયમતસ્ત્યક્તો બુભુક્ષુભિઃ૩
અન્વય:- અયમ્ તત્ત્વબોધઃ વાગ્મિપ્રાજ્ઞમહોદ્યોગમ્ જનમ્ મૂકજડાલસમ્ કરોતિ અતઃ બુભુક્ષુભિઃ ત્યક્તઃ .. ૩..

અબ ઇસ બાત કા વર્ણન કરતે હૈં કિ, તત્વજ્ઞાન કે સિવાય કિસી અન્ય સે વિષયાસક્તિ કા નાશ નહીં હો સકતા હૈ, યહ પ્રસિદ્ધ તત્વજ્ઞાન વાચાલ પુરુષ કો મૂક (ગૂંગા) કર દેતા હૈ, પણ્ડિત કો જડ કર દેતા હૈ, પરમ ઉદ્યોગી પુરુષકો ભી આલસી કર દેતા હૈ, ક્યોંકિ, મન કે પ્રત્યગાત્મા કે વિષેં લગને સે જ્ઞાની કી વાણી મન ઔર શરીર કી વૃત્તિયે નષ્ટ હો જાતી હૈં ઇસ કારણ હી વિષયભોગ કી લાલસા કરનેવાલે પુરુષોંને આત્મજ્ઞાન કા અનાદર કર રખા હૈ ..૩..

ન ત્વં દેહો ન તે દેહો ભોક્તા કર્તા ન વા ભવાન્ .
ચિદ્રૂપોઽસિ સદા સાક્ષીનિરપેક્ષઃ સુખં ચર..૪..

અન્વય:- હે શિષ્ય ! ત્વમ્ દેહઃ ન, ( તથા ) તે દેહઃ ન, ભવાન્ કર્તા વા ભોક્તા ન, ( યતઃ ) ( ભવાન્ ) ચિદ્રૂપઃ સદા સાક્ષી અસિ, ( અતઃ ) નિરપેક્ષઃ ( સન્ ) સુખં ચર .. ૪ ..

અબ તત્વજ્ઞાન કી પ્રાપ્તિ કે અર્થ ઉપદેશ કરતે હૈં કિ, હે શિષ્ય ! તૂ દેહરૂપ નહીં હૈ તથા તેરા દેહ નહીં હૈ ક્યોંકિ તૂ ચૈતન્યરૂપ હૈ તિસી પ્રકાર તૂ કર્મોં કા કરનેવાલા તથા કર્મફલ કા ભોગનેવાલા નહીં હૈ, ક્યોંકિ કર્મ કરના ઔર ફલ ભોગના યહ મન ઔર બુદ્ધિ કે ધર્મ હૈં ઔર તૂ તો મન ઔર બુદ્ધિ સે ભિન્ન સાક્ષીમાત્ર ઇસ પ્રકાર હૈ જિસ પ્રકાર ઘટ કા દેખનેવાલા ઘટ સે ભિન્ન હોતા હૈ, ઇસ કારણ હે શિષ્ય ! દેહ કે સંબંધી જોસ્ત્રીપુત્રાદિ તિન સે ઉદાસીન હોકર સુખપૂર્વક વિચર ..૪..

રાગદ્વેષૌ મનોધર્મોં ન મનસ્તે કદાચન .
નિર્વિકલ્પોઽસિ બોધાત્માનિર્વિકારઃ સુખં ચર ..૫..

અન્વય:- રાગદ્વેષૌ મનોધર્મી (ભવતઃ) મનઃ તે ( સમ્બન્ધિ ) કદાચન ન ( ભવતિ ), (યતઃ ત્વમ્ ) નિર્વિકલ્પઃ બોધાત્મા અસિ, ( અતઃ ) નિર્વિકારઃ ( સન્ ) સુખં ચર .. ૫ ..

હે શિષ્ય ! રાગ ઔર દ્વેષ આદિ મન કે ધર્મ હૈં તેરે નહીં હૈં ઔર તેરા મન કે સાથ કદાપિ સંબંધ નહીં હૈ, ક્યોં કિ તૂ સંકલ્પવિકલ્પરહિત જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ, ઇસ કારણ તૂ રાગાદિવિકારરહિત હોકર સુખપૂર્વક વિચર ..૫..

સર્વભૂતેષુ ચાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ .
વિજ્ઞાયનિરહંકારોનિર્મમસ્ત્વં સુખીભવ ..૬..

અન્વય:- સર્વભૂતેષુ ચ આત્માનમ્ સર્વભૂતાનિ ચ આત્મનિ વિજ્ઞાય ત્વમ્ નિરહંકારઃ નિર્મમઃ ( સન્ ) સુખી ભવ .. ૬..

આત્મા સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કે વિષેં કારણરૂપ સે સ્થિત હૈ, ઔર સંપૂર્ણ પ્રાણી આત્મા કે વિષેં અધ્યસ્ત હૈં ઇસ પ્રકાર જાનકર મમતા ઔર અહંકારરહિત સુખપૂર્વક સ્થિત હો ..૬..

વિશ્વ સ્ફુરતિ યત્રેદં તરઙ્ગા ઇવ સાગરે.
તત્ત્વમેવ ન સન્દેહશ્ચિન્મૂત વિજ્વરો ભવ ..૭..

અન્વય:- યત્ર ઇદમ્ વિશ્વમ્ સાગરે તરઙ્ગા ઇવ સ્ફુરતિ, તત્ ત્વમ્ એવ ( અત્ર) સન્દેહઃ ન, ( અતઃ ) હે ચિન્મૂત ! ( ત્વમ્ ) વિજ્વરઃ ભવ .. ૭..

જિસ પ્રકાર સમુદ્ર કે વિષેં જો તરંગ હૈં વે કલ્પિત ઔર અનિત્ય હૈં, તિસી પ્રકાર જિસ આત્મા કે વિષેં યહ વિશ્વ કલ્પિત હૈ વહ તૂ હી હૈ, ઇસ મેં કુછ સંદેહ નહીં
હૈ, ઇસ કારણ હે ચૈતન્યરૂપ શિષ્ય ! તૂ સંપૂર્ણ સન્તાપરહિત હો ..૭..

શ્રદ્ધસ્વ તાત શ્રદ્ધસ્વ નાત્ર મોહં કુરુષ્વ ભોઃ.
જ્ઞાનસ્વરૂપોભગવાનાત્મા ત્વં પ્રકૃતેઃપરઃ..૮..

અન્વય:- ભોઃ તાત ! શ્રદ્વસ્વ શ્રદ્ધસ્વ, અત્ર મોહમ્ ન કુરુષ્વ (યતઃ) ત્વમ્ જ્ઞાનસ્વરૂપઃ ભગવાન્ પ્રકૃતેઃ પરઃ આત્મા (અસિ) .. ૮ ..

હે તાત ! ગુરુ ઔર વેદાન્ત કે વચનોંપર વિશ્વાસ કર, વિશ્વાસ કર, આત્મા કી ચેતનસ્વરૂપતા કે વિષય મેં મોહ કહિયે સંશયવિપર્યયસ્વરૂપ અજ્ઞાન મત કર, ક્યોંકિ તૂ જ્ઞાનસ્વરૂપ, સર્વશક્તિમાન, પ્રકૃતિસે પર આત્મસ્વરૂપ હૈ ..૮..

ગુણૈઃ સંવેષ્ટિતો દેહસ્તિષ્ઠત્યાયાતિ યાતિ ચ .
આત્મા ન ગન્તા નાગન્તા કિમેનમનુશોચસિ..૯..

અન્વય:- ગુણૈઃ સંવોષ્ટતઃ દેહઃ તિષ્ઠતિ આયાતિ યાતિ ચ આત્મા ન ગન્તા ન આગન્તા ( અતઃ) એનમ્ કિમ્ અનુશોચસિ .. ૯..

ગુણ કહિયે ઇંદ્રિય આદિ સે વેષ્ટિત દેહ હી સંસાર કે વિષેં રહતા હૈ, આતા હૈ ઔર જાતા હૈ ઔર આત્મા તો ન જાતા ન આતા હૈ, ઇસ કારણ મૈં જાઊંગા, મેરા મરણ હોગા ઇત્યાદિ દેહ કે ધર્મોં સે આત્મા કે વિષેં શોક મત કર, ક્યોંકિ આત્મા તો સર્વવ્યાપી ઔર નિત્યસ્વરૂપ હૈ..૯..

દેહસ્તિષ્ઠતુ કલ્પાન્તં ગચ્છત્વચૈવ વા પુનઃ.
વ વૃદ્ધિઃક્વ ચ વા હાનિસ્તવ ચિન્માત્રરૂપિણઃ..૧૦..

અન્વય:- દેહઃ કલ્પાન્તમ્ તિષ્ઠતુ વા પુનઃ અદ્ય એવ ગચ્છતુ; ચિન્માત્રરૂપિણઃ તવ ક્વ હાનિઃ વા ક્વ ચ વૃદ્ધિઃ .. ૧૦ ..

હે શિષ્ય ! યહ દેહ કલ્પપર્યંત સ્થિત રહે, અથવા અબ હી નષ્ટ હો જાય તો ઉસ સે તેરી ન હાનિ હોતી હૈ ઔર ન વૃદ્ધિ હોતી હૈ, ક્યોંકિ તૂ તો કેવલ ચૈતન્યસ્વરૂપ હૈ..૧૦..

ત્વય્યનન્તમહામ્ભોધૌવિશ્વવીચિઃસ્વભાવતઃ .
ઉદેતુવાસ્તમાયાતુનતેવૃદ્ધિર્નવાક્ષતિઃ..૧૧..

અન્વય:- અનન્તમહામ્ભોધૌ ત્વયિ સ્વભાવતઃ વિશ્વવીચિઃ ઉદેતુ વા અસ્તમ્ આયાતુ તે વૃદ્ધિઃ ન વા ક્ષતિઃ ન .. ૧૧ ..

હે શિષ્ય ! તૂ ચૈતન્ય અનંતસ્વરૂપ હૈ ઔર જિસ પ્રકાર સમુદ્ર કે વિષેં તરંગ ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઔર લીન હો જાતી હૈં, તિસ પ્રકાર તેરે (આત્માકે) વિષેં સ્વભાવ સે સંસાર કી ઉત્પત્તિ ઔર લય હો જાતા હૈ, તિસ સે તેરી કિસી પ્રકાર કી હાનિ અથવા વૃદ્ધિ નહીં હૈ .. ૧૧ ..

તાતચિન્માત્રરૂપોઽસિન તે ભિન્નમિદંજગત્ .
અતઃકસ્યકથંકુત્રહેયોપાદેયકલ્પના..૧૨..

અન્વય:- હે તાત ! ( ત્વમ્ ) ચિન્માત્રરૂપઃ અસિ, ઇદમ્ જગત્ તે ભિન્નમ્ ન, અતઃ હેયોપાદેયકલ્પના કસ્ય કુત્ર કથમ્ (સ્યાત્ ) .. ૧૨..

હે શિષ્ય ! તૂ ચૈતન્યમાત્રસ્વરૂપ હૈ, યહ જગત્ તુઝ સે ભિન્ન નહીં હૈ, ઇસ કારણ ત્યાગના ઔર ગ્રહણ કરના કહાં બન સકતા હૈ ઔર કિસ કા હો સકતા હૈ ઔર કિસ મેં હો સકતા હૈ .. ૧૨..

એકસ્મિન્નવ્યયેશાન્તેચિદાકાશેઽમલેત્વયિ .
કુતોજન્મકુતોકમકુતોઽહઙ્કારએવચ .. ૧૩..

અન્વય:- એકસ્મિન્ અવ્યયે શાન્તે ચિદાકાશે અમલે ત્વયિ જન્મ કુતઃ કર્મ કુતઃ, અહઙ્કારઃ ચ એવ કુતઃ .. ૧૩ ..

હે શિષ્ય ! તૂ અવિનાશી, એક, શાંત, ચૈતન્યાકાશસ્વરૂપ ઔર નિર્મલાકાશસ્વરૂપ હૈ, ઇસ કારણ તેરા જન્મ નહીં હોતા હૈ તથા તેરે વિષેં અહંકાર હોના ભી નહીં ઘટ સકતા હૈ, ક્યોંકિ કોઈ દ્વિતીય વસ્તુ હોય તો અહંકાર હોતા હૈ, તથા તેરે વિષેં જન્મ હોના ભી નહીં બન સકતા હૈ, ક્યોંકિ અહંકાર કે બિના કર્મ નહીં હોતા હૈ, ઇસ કારણ તૂ શુદ્ધસ્વરૂપ હૈ .. ૧૩..

યત્ત્વં પશ્યસિ તત્રેકસ્ત્વમેવ પ્રતિભાસ સે . કિં પૃથક્ ભાસતે સ્વર્ણાત્કટકાંગદનૂપુરમ્ .. ૧૪..

અન્વય:- યત્ ત્વમ્ પશ્યસિ તત્ર ત્વમ્ એવ એકઃ પ્રતિભાસસે; કટકાઙ્ગદનૂપુરમ્ કિમ્ સ્વર્ણાત્ પૃથક્ ભાસતે .. ૧૪..

જિસ પ્રકાર કટક, બાજૂબંદ ઔર નૂપુર આદિ આભૂષણોં કે વિષેં એક સુવર્ણ હી ભાસતા હૈ, તિસી પ્રકાર જિસ ૨ કાર્ય કો તૂ દેખતા હૈ તિસ ૨ કાર્ય કે વિષેં એક કારણ સ્વરૂપ તૂ હી (આત્મા હી ) ભાસતા હૈ ..૧૪..

અયં સોઽહમયં નાહં વિભાગમિતિ સન્ત્યજ.
સર્વમાત્મેતિ નિશ્ચિત્ય નિ:સંકલ્પઃસુખીભવ ..૧૫..

અન્વય:- સઃ અયમ્ અહમ્, અયમ્ અહમ્ ન ઇતિ વિભાગમ્ સંત્યજ, (તથા ) સર્વમ્ આત્મા ઇતિ નિશ્ચિત્ય નિઃસંકલ્પઃ (સન્ ) સુખી ભવ .. ૧૫..

યહ જો સંપૂર્ણ દેહ આદિ પદાર્થ હૈં તિન કા મૈં સાક્ષી હૂં ઔર મૈં દેહ, ઇંદ્રિય આદિરૂપ નહીં હૂં અથવા યહ મૈં હૂં ઔર યહ મૈં નહીં હૂં, ઇસ ભેદ કા ત્યાગ કર ઔર સંપૂર્ણ જગત્ આત્મા હી હૈ ઐસા નિશ્ચય કરકે, સમ્પૂર્ણ સંકલ્પ વિકલ્પોં કો ત્યાગકર સુખી હો ..૧૫..

તવૈવાજ્ઞાનતો વિશ્વં ત્વમેકઃ પરમાર્થતઃ.
ત્વત્તોઽન્યો નાસ્તિ સંસારી નસંસારીચ કશ્ચન .. ૧૬..

અન્વયઃ-વિશ્વમ્ તવ અજ્ઞાનતઃ એવ ( ભવતિ ), પરમાર્થતઃ ત્વમ્ એકઃ ( એવ અતઃ) સંસારી ત્વત્તઃ અન્યઃ ન અસ્તિ; અસં. સારી ચ કશ્ચન ( ત્વત્તઃ અન્યઃ ) ન ( અસ્તિ )..૧૬..

હે શિષ્ય ! તેરે અજ્ઞાન સે હી વિશ્વ ભાસતા હૈ, વાસ્તવ મેં સંસાર કોઈ નહીં હૈ, પરમાર્થસ્વરૂપ અદ્વિતીય તૂ એક હી હૈ, ઇસ કારણ હી તુઝ સે અન્ય કોઈ સંસારી અથવા અસંસારી નહીં હૈ .. ૧૬..

ભ્રાન્તિમાત્રમિદં વિશ્વં ન કિઞ્ચિદિતિ નિશ્ચયી .
નિર્વાસનઃસ્ફૂર્તિમાત્રો ન કિઞ્ચિદિવ શામ્યતિ.. ૧૭..

અન્વય:- ઇદમ્ વિશ્વમ્ ભ્રાન્તિમાત્રમ્ કિઞ્ચિત્ ન, ઇતિ નિશ્ચયી (પરુષઃ ) નિર્વાસનઃ સ્ફૂર્તિમાત્રઃ ( સન્ ) ન કિશ્ચિત શામ્યતિ .. ૧૭ ..

યહ વિશ્વ ભાંતિમાત્ર સે કલ્પિત હૈ, વાસ્તવ મેં કિંચિન્માત્ર ભી સત્ય નહીં હૈ, ઇસ પ્રકાર જિસ કો નિશ્ચય હુઆ હૈ વહ પુરુષ વાસનારહિત ઔર પ્રકાશસ્વરૂપ હોકર કેવલ ચૈતન્યસ્વરૂપ કે વિષેં શાન્તિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .. ૧૭..

એક એવ ભવામ્ભોધાવાસીદસ્તિ ભવિષ્યતિ. નતેબન્ધોઽસ્તિ મોક્ષો વા કૃતકૃત્યઃસુખં ચર ..૧૮..

અન્વય:- ભવામ્ભોધૌ એકઃ એવ આસીત્, અસ્તિ ભવિષ્યતિ, ( અતઃ ) તે બન્ધઃ વા મોક્ષઃ ન અસ્તિ (અતઃ ત્વમ્ ) કૃતકૃત્યઃ ( સન્ ) સુખં ચર .. ૧૮..

ભૂત ભવિષ્યત્ ઔર વર્તમાનરૂપ ત્રિકાલમેં ભી ઇસ સંસારસમુદ્ર કે વિષેં તૂ હી થા ઔર તૂ હી હૈ તથા તૂ હી હોગા અર્થાત્ ઇસ સંસાર કે વિષેં સદા એક તૂ હી રહા હૈ, ઇસ કારણ તેરા બંધ ઔર મોક્ષ નહીં હૈ, સો કૃતાર્થ હુઆ તૂ સુખપૂર્વક વિચર .. ૧૮..

મા સઙ્કલ્પવિકલ્પાભ્યાં ચિત્તં ક્ષોભય ચિન્મય .
ઉપશામ્ય સુખં તિષ્ઠ સ્વાત્મન્યાનન્દવિગ્રહે .. ૧૯..

અન્વય:- ( હે શિષ્ય ! ) ચિન્મય ! સઙ્કલ્પવિકલ્પાભ્યામ્ ચિત્તમ્ મા ક્ષોભય ઉપશામ્ય આનન્દવિગ્રહે સ્વાત્મનિ સુખમ્ તિષ્ઠ .. ૧૯..

હે શિષ્ય ! તૂ ચૈતન્યસ્વરૂપ હૈ, સંકલ્પ ઔર વિકલ્પોં સે ચિત્ત કો ચલાયમાન મત કર, કિંતુ ચિત્ત કો સંકલ્પવિકલ્પોં સે શાંત કર કે આનંદરૂપઆત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સુખપૂર્વક સ્થિત હો .. ૧૯..

ત્યજૈવ ધ્યાનં સર્વત્ર મા કિઞ્ચિદ્ધૃદિધારય ..

આત્મા ત્વં મુક્ત એવાસિ કિં વિમૃશ્ય કરિષ્યસિ ..૨૦..

અન્વય:- સર્વત્ર એવ ધ્યાનમ્ ત્યજ, હદિ કિઞ્ચિત્ અપિ મા ધારય, આત્મા ત્વમ્ મુક્તઃ એવ અસિ, ( અતઃ) વિમૃશ્ય કિમ્ કરિષ્યસિ ..૨૦..

હે શિષ્ય.! સર્વત્ર હી ધ્યાન કા ત્યાગ કર, કુછ ભી સંકલ્પ વિકલ્પ હૃદય કે વિષેધારણ મત કર, ક્યોંકિ આત્મરૂપ તૂ સદા મુક્ત હી હૈ, ફિર વિચાર (ધ્યાન) કર કે ઔર ક્યા ફલ પ્રાપ્ત કરેગા..૨૦..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં તત્ત્વોપદેશવિંશતિકં નામ પઞ્ચદશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૯..

=====
અથ ષોડશં પ્રકરણમ્ ૧૬.
આચક્ષ્વ શૃણુ વાતાત નાનાશાસ્ત્રાણ્યનેકશઃ.
તથાપિ ન તવ સ્વાસ્થ્યંસર્વવિસ્મરણાહતે..૧..

અન્વય:- હે તાત ! નાનાશાસ્ત્રાણિ અનેકશઃ આચક્ષ્વ વા શૃણુ તથાપિ સર્વવિસ્મરણાત્ ઋતે તવ સ્વાસ્થ્યમ્ ન સ્યાત્ .. ૧..

તત્વજ્ઞાન કે ઉપદેશ સે જગત્ કો આત્મસ્વરૂપ સે દેખના ઔર તૃષ્ણા કા નાશ કરના હી મુક્તિ કહાતી હૈ, યહ વિષય વર્ણન કરતે હૈં, હે શિષ્ય ! તૂ નાના પ્રકાર કે શાસ્ત્રોં કો અનેક બાર અન્ય પુરુષોં કે અર્થ ઉપદેશ કર અથવા અનેક બાર શ્રવણ કર પરંતુ સબ કો ભૂલે બિના અર્થાત્ સંપૂર્ણ વસ્તુ કે ભેદ કા ત્યાગ કિયે બિના સ્વસ્થતા અર્થાત મુક્તિ કદાપિ નહીં હોગી કિંતુ સંપૂર્ણ વસ્તુઓં મેં ભેદ દૃષ્ટિ કા ત્યાગ કરને સે હી મોક્ષ હોગા. તહાં શિષ્ય શંકા કરતા હૈ કિ, સુષુપ્તિ અવસ્થા કે વિષેં કિસી વસ્તુ કા ભી ભાન નહીં હોતા હૈ ઇસ કારણ સુષુપ્તિ અવસ્થા મેં સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કા મોક્ષ હો જાના ચાહિયે. ઇસ શંકા કા ગુરુ સમાધાન કરતે હૈં કિ સુષુપ્તિ મેં સંપૂર્ણ વસ્તુઓં કા ભાન તો નહીં રહતા હૈ પરંતુ એક અજ્ઞાન કા ભાન તો રહતા હૈ, ઇસ કારણ મોક્ષ નહીં હોતા હૈ ઔર જીવન્મુક્ત કા તો અજ્ઞાનસહિત જગન્માત્ર કા જ્ઞાન નહીં રહતા હૈ, ઇસ કારણ ઉસ કા મુક્તિ હુઇહા સમઝના ચાહિય..૧..

ભોગં કર્મ સમાધિ વા કુરુ વિજ્ઞ તથાપિ તે.
ચિત્તં નિરસ્તસર્વાશમત્યર્થરોચયિષ્યતિ..૨..

અન્વય:- હે વિજ્ઞ ! ( ત્વમ્ ) ભોગમ્ કર્મ વા સમાધિમ્ કુરુ તથાપિ તે ચિત્તમ્ અત્યર્થમ્ નિરસ્તસર્વાશમ્ રોચયિષ્યતિ ..૨..

હે શિષ્ય ! તૂ જ્ઞાનસંપન્ન હોકર વિષયભોગ કર અથવા સકામ કર્મ કર અથવા સમાધિ કો કર તથાપિ સંપૂર્ણ વસ્તુઓં કે વિસ્મરણ સે સબ પ્રકાર કી આશા સે રહિત તેરા ચિત્ત આત્મસ્કરૂપ કે વિ હી અધિક રુચિ કો ઉત્પન્ન કરેગા ..૨..

આયાસાત્સકલો દુઃખી નૈનં જાનાતિ કશ્ચન .
અનેનૈવોપદેશેન ધન્યઃ પ્રાપ્નોતિ નિર્વૃતિમ્ ..૩..

અન્વય:- સકલ: આયાસાત્ દુઃખી ( ભવતિ ), ( પરન્તુ ) એનમ્ કશ્ચન ન જાનાતિ; અનેન ઉપદેશેન એવ ધન્યઃ નિર્વૃતિમ્ મામોતિ .. ૩ ..

પ્રાણિમાત્ર વિષય કે પરિશ્રમ સે દુઃખી હોતે હૈં પરંતુ કોઈ ઇસ વાર્તા કો નહીં જાનતા. ક્યોંકિ વિષયાનંદ કે વિષેં નિમગ્ન હોતા હૈ, જો ભાગ્યવાન્ પુરુષ હોતા હૈ વહ સદ્ગુરુ સે ઇસ ઉપદેશ કો ગ્રહણ કર કે પરમ સુખ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ..૩..

વ્યાપારેખિદ્યતે યસ્તુ નિમેષોન્મેષયોરપિ .
તસ્યાલસ્યધુરીણસ્થ સુખં નાન્યસ્ય કસ્યચિત્ ..૪..

અન્વય:- યઃ તુ નિમેષોન્મેષયોઃ અપિ વ્યાપારે ખિદ્યતે આલસ્યધુરીણસ્ય તસ્ય (એવ) સુખમ્ (ભવતિ), અન્યસ્ય કસ્યચિત્ ન..૪..

જો પુરુષ નેત્રોં કે નિમેષ ઉન્મેષ કે વ્યાપાર મેં અર્થાત્ નેત્રોં કે ખોલનેમૂંદનમેં ભી પરિશ્રમ માનકર દુઃખિત હોતા હૈ, ઇસ પરમ આલસીકો હી અર્થાત્ ઉસ નિષ્ક્રિય પુરુષકો હી પરમ સુખ મિલતા હૈ, અન્ય કિસીકો હી નહીં..૪..

ઇદં કૃતમિદં નેતિ દ્વન્દ્વૈર્મુક્તં યદા મનઃ.
ધર્માર્થકામમોક્ષેષુ નિરપેક્ષં તદા ભવેત્ ..૫..

અન્વય:- ઇદમ્ કૃતમ્, ઇદમ્ ન ( કૃતમ્ ), ઇતિ દ્વન્દૈઃ યદા મનઃ મુક્તમ્ ( ભવતિ ) તદા ધર્માર્થકામમોક્ષેષુ નિરપેક્ષમ્ ભવેત્ .. ૫..

જિસ કે મન કા દ્વૈતભાવ નષ્ટ હો જાય અર્થાત્ યહ કાર્ય કરના ચાહિયે, યહ નહીં કરના ચાહિયે, યહ વિધિનિષેધરૂપી ઇન્દ્ર જિસ કે મન સે દૂર હો જાય, વહ પુરુષ ધર્મ, અર્થ, કામ ઔર મોક્ષ ઇન ચારોંમેં ભી ઇચ્છા ન કરે, ક્યોંકિ વહ પુરુષ જીવન્મુક્ત અવસ્થા કો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ ..૫..

વિરક્તો વિષયદ્વેષ્ટા રાગી વિષયલોલુપઃ .
ગ્રહમોક્ષવિહીનસ્તુ ન વિરક્તો નરાગવાન્..૬..

અન્વય:- વિરક્તઃ વિષયદ્વેષ્ટા ( ભવતિ ), રાગી વિષયલોલુપઃ (ભવતિ ) ગ્રહમોક્ષવિહીનઃ તુ ન વિરક્તઃ (ભવતિ ) ન રાગવાન ( ભવતિ ) .. ૬..

જો પુરુષ વિષય સે દ્વેષ કરતા હૈ વહ વિરક્ત કહાતા હૈ ઔર જો વિષયોં મેં અતિલાલસા કરતા હૈ વહ રાગી (કામુક) કહાતા હૈ, પરંતુ જો ગ્રહણ ઔર મોક્ષ સે રહિત જ્ઞાની હોતા હૈ, વહ ન વિષયોં સે દ્વેષ કરતા હૈ, ઔર ન વિષયોં સે પ્રીતિ કરતા હૈ અર્થાત્ પ્રારબ્ધયોગાનુસાર જો પ્રાપ્ત હોય ઉસ કા ત્યાગ નહીં કરતા હૈ ઔર
અપ્રાપ્ત વસ્તુ કે મિલને કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ ઇસ કારણ જીવન્મુક્ત પુરુષ વિરક્ત ઔર રાગી દોનોં સે વિલક્ષણ હોતા હૈ ..૬..

હેયોપાદેયતા તાવત્સંસારવિટપાંકુરઃ.
સ્ટહા જીવતિ યાવ? નિર્વિચારદશાસ્પદમ્.. ૭ ..

અન્વય:- નિર્વિચારદશાસ્પદમ્ સ્પૃહા યાવત્ જીવતિ તાવત્ વૈ હેયોપાદેયતા સંસારવિટપાંકુરઃ ( ભવતિ ) .. ૭ ..

તહાં શંકા હોતી હૈ કિ, જ્ઞાનિયોં કે વિષેં તો ત્યાગ ઔર ગ્રહણ કા વ્યવહાર દેખને મેં આતા હૈ . તહાં કહતે હૈં કિ જિસ સમયપર્યંત અજ્ઞાનદશા કે નિવાસ કરને કા સ્થાનરૂપ ઇચ્છા રહતી હૈ તિસ સમયપર્યંત હી પુરુષ કા ગ્રહણ કરના ઔર ત્યાગનારૂપ સંસારરૂપી વૃક્ષ કા અંકુર રહતા હૈ ઔર જ્ઞાનિયોં કા તો ઇચ્છા ન હોને કે કારણ ત્યાગના ઔર ગ્રહણ કરના દેખને માત્ર હોતે હૈં ..૭..

પ્રવૃત્તૌ જાયતે રાગો નિવૃત્તૌ દ્વેષ એવ હિ.
નિર્દ્વન્દ્રો બાલવદ્વીમાનેવમેવ વ્યવસ્થિતઃ..૮..

અન્વય:- હિ પ્રવૃત્તૌ રાગઃ, નિવૃત્તૌ એવ દ્વેષઃ જાયતે ( અતઃ) ધીમાન્ બાલવત્ નિઈન્દ્રઃ ( સન્ ) એવમ્ એવ વ્યવસ્થિતઃ ભવેત્ ૮
યદિ વિષયોં મેં પ્રીતિ કરે તો પ્રીતિ દિનપર દિન બઢતી જાતી હૈ ઔર વિષયોં સે દ્વેષપૂર્વક નિવૃત્ત હોય
તો દિનપર દિન વિષયોં મેં દ્વેષ હોતા જાતા હૈ; ઇસ કારણ જ્ઞાની પુરુષ શુભ ઔર અશુભ કે વિચારરહિત જો બાલક તિસ કી સમાન રાગદ્વેષરહિત હોકર સંગપૂર્વક જો વિષયોં મેં પ્રવૃત્તિ કરના ઔર દ્વેષપૂર્વક જો વિષયોં સે નિવૃત્ત હોના ઇન દોનોં સે રહિત હોકર રહે ઔર પ્રારબ્ધકર્માનુસાર જો પ્રાપ્ત હોય ઉસ મેં પ્રવૃત્ત હોય ઔર અપ્રાપ્તિ કી ઇચ્છા ન કરે ..૮..

હાતુમિચ્છતિ સંસારં રાગીદુઃખજિહાસયા.
વીતરાગોહિ નિર્મુક્તસ્તસ્મિન્નપિ ન ખિદ્યતિ ..૯..

અન્વય:- રાગી દુઃખજિહાસયા સંસારમ્ હાતુમ્ ઇચ્છતિ; હિ વીતરાગઃ નિર્મુક્તઃ ( સન્ ) તસ્મિન્ અપિ ન ખિદ્યતિ .. ૯ ..

જો વિષયાસક્ત પુરુષ હૈ વહ અત્યંત દુઃખ ભોગને કે અનંતર, દુઃખોં કે દૂર હોને કી ઇચ્છા કર કે સંસાર કો ત્યાગ કરને કી ઇચ્છા કરતા હૈ ઔર જો વૈરાગ્યવાન્ પુરુષ હૈ વહ દુઃખોં સે રહિત હુઆ સંસાર મેં રહકર ભી ખેદ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૯..

યસ્યાભિમાનો મોક્ષેઽપિ દેહેઽપિ મમતા તથા .
ન ચ જ્ઞાની ન વા યોગી કેવલં દુઃખભાગસૌ ..૧૦..

અન્વય:- યસ્ય મોક્ષે અપિ અભિમાનઃ તથા દેહે અપિ મમતા અસૌ ન ચ જ્ઞાની ન વા યોગી (કિન્તુ ) કેવલમ્ દુઃખભાક્ ૧૦
જિસ પુરુષ કો ઐસા અભિમાન હૈ કિ, મૈં મુક્ત હૂં, ત્યાગી હૂં, મેરા શરીર ઉપવાસ આદિ અનેક પ્રકાર કે કષ્ટ સહને મેં સમર્થ હૈ ઔર જિસ કા દેહ કે વિષેં મમત્વ હૈ, વહ પુરુષ ન જ્ઞાની હૈ, ન યોગી હૈ કિંતુ કેવલ દુઃખી હૈ, ક્યોંકિ ઉસ કા અભિમાન ઔર મમતા દૂર નહીં હુએ હૈં ..૧૦..

હરો યાપદેષ્ટા તે હરિઃ કમલજોઽપિ વા.
તથાપિ ન તવ સ્વાસ્થ્યં સર્વવિસ્મરણાહતે ..૧૧..

અન્વય:- યદિ હરઃ વા હરિઃ (અથવા ) કમલજઃ અપિ તે ઉપદેષ્ટા (સ્યાત) તથાપિ સર્વવિસ્મરણાત્ ઋતે તવ સ્વાસ્થ્યમ ન સ્યાત્ .. ૧૧..

હે શિષ્ય ! સાક્ષાત્ સદાશિવ તથા વિષ્ણુ ભગવાન્ ઔર બ્રહ્માજી યે તીનોં મહાસમર્થ ભી તેરે કો ઉપદેશ કરેં, તૌ ભી સંપૂર્ણ પ્રાકૃત, અનિત્ય વસ્તુઓં કી વિસ્મૃતિ બિના તેરા ચિત્ત શાંતિ કો પ્રાપ્ત નહીં હોયગા ઔર જીવન્મુક્તદશા કા સુખ પ્રાપ્ત નહીં હોયગા ..૧૧..

ઇતિ શ્રીમદૃષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં વિશેષોપદેશં નામ ષોડશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૬..

=====
અથ સપ્તદશં પ્રકરણમ્ ૧૭.
તેન જ્ઞાનફલં પ્રાપ્તં યોગાભ્યાસફલં તથા .
તૃપ્તઃ સ્વચ્છેન્દ્રિયો નિત્યમે- કા કી રમતે તુ યઃ..૧..

અન્વય:- યઃ તુ તૃપ્તઃ સ્વચ્છેન્દ્રિયઃ (સન્ ) નિત્યમ્ એ કા કી રમતે; તેન જ્ઞાનફલં તથા યોગાભ્યાસફલમ્ પ્રાપ્તમ્ .. ૧..

અબ અન્ય પુરુષોંકી ભી જ્ઞાન મેં પ્રવૃત્તિ હોને કે અર્થ તત્વજ્ઞાન કે ફલ કા નિરૂપણ કરને કી ઇચ્છા કરતે હુએ ગુરુ પ્રથમ તત્વજ્ઞાન કી દશા કા નિરૂપણ કરતે હૈં જો પુરુષ ઇંદ્રિયોં કો વિષયોં સે હટાકર ઔર અપને સ્વરૂપમેં હી તૃપ્ત હોકર વિષયસંયોગ કે બિના ઇકલા હી સદા આત્મા કે વિષેં રમણ કરતા હૈ, ઉસ પુરુષને હી જ્ઞાન કા તથા યોગ કા ફલ પાયા હૈ ..૧..

ન કદાચિજગત્યસ્મિસ્તત્ત્વજ્ઞો હન્ત ખિદ્યતિ .
યત એકેન તેનેદં પૂર્ણ બ્રહ્માણ્ડમણ્ડલમ્ ..૨..

અન્વય:- હન્ત ! તત્વજ્ઞઃ કદાચિત્ અસ્મિન્ જગતિ ન ખિદ્યતિ; યતઃ એકેન ઇદં બ્રહ્માણ્ડમણ્ડલમ્ પૂર્ણમ્ .. ૨ ..

હે શિષ્ય ! ઇસ સંસાર કે વિષેં આત્મતત્વજ્ઞાની કદાપિ ખેદ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ક્યોંકિ તિસ ઇકલે સે હી યહ બ્રહ્માણ્ડમંડલ પૂર્ણ હૈ, સો દૂસરે કે ન હોને સે ખેદ કિસ પ્રકાર હો સકતા હૈ, સોઈ શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ “દ્વિતીયા? ભયં ભવતિ ..૨..

નજાતુ વિષયાઃ કેપિ સ્વારામં હર્ષયન્ત્યમી .
સલ્લકીપલ્લવપ્રીતભિવેભં નિમ્બપલ્લવાઃ .. ૩..

અન્વય:- સલ્લકીપલ્લવપ્રીતમ્ ઇભં નિમ્બપલવાઃ ઇવ અમી કે અપિ વિષયાઃ સ્વારામં જાતુ ન હર્ષયન્તિ .. ૩ ..

જો નિરંતર આત્મા કે વિષેં રમતા હૈ, વહ આત્મારામ કહાતા હૈ, તિસ આત્મારામ પુરુષ કો જગત્ કે કોઈ વિષય ક્યા પ્રસન્ન કર સકતે હૈં, જિસ પ્રકાર એક મહામદોન્મત્ત હસ્તી વન મેં હજાર હસ્તિયોં કે ઝુંડ મેં વિહાર કરતા હૈ ઔર પરમ મધુરસ્વાદવાલી સલ્લકીનામક લતા કે કોમલ પત્તોં કા પ્રેમપૂર્વક ભક્ષણ કરતા હૈ, ઔર કડુવે નીમ કે પત્તોં સે પ્રસન્ન નહીં હોતા હૈ, તિસી પ્રકાર જ્ઞાની ભી પરમ મધુર આત્મા કા સ્વાદ લેતા હૈ ઔર વિષયોં કે સુખોં કો પરમ કડુઆ જાનકર ત્યાગ દેતા હૈ અર્થાત્ ઉન કી ઓર દૃષ્ટિ ભી નહીં દેતા હૈ ..૩..

યસ્તુ ભોગેષુ ભુક્તેષુ ન ભવત્યધિવાસિતા.
અભુક્તેષુ નિરાકાંક્ષી તાહશો ભવદુલભઃ..૪..

અન્વય:- યઃ તુ ભુક્તેષુ ભોગેષુ અધિવાસિતા ન ભવતિ; (તથા) અભુક્તેષુ નિરાકાંક્ષી ( ભવતિ ) તાદૃશઃ (પુરુષઃ) ભવદુર્લભઃ..૪..

જિસ કી ભોગે હુએ વિષયોં મેં આસક્તિ નહીં હોતી હૈ, ઔર નહીં ભોગે હુએ વિષયોં મેં અભિલાષા નહીં હોતી હૈ, ઐસા પુરુષ સંસાર મેં દુર્લભ હૈ અર્થાત્ કરોડોં મેં એક આદમી હોતા હૈ ..૪..

બુભુક્ષુરિહ સંસારે મુમુક્ષુરપિ દૃશ્યતે.
ભોગમોક્ષનિરાકાંક્ષીવિરલોહિ મહાશયઃ..૫..

અન્વય:- ઇહ સંસારે બુભુક્ષુઃ મુમુક્ષુઃ અપિ દૃશ્યતે હિ ભોગમોક્ષનિરાકાંક્ષી મહાશયઃ વિરલઃ .. ૫..

ઇસ સંસાર મેં વિષયભોગ કી અભિલાષા કરનેવાલે ભી બહુત દેખને મેં આતે હૈં ઔર મોક્ષ કી ઇચ્છા કરનેવાલે ભી બહુત દેખને મેં આતે હૈં પરંતુ વિષયભોગ ઔર મોક્ષ દોનોં કી ઇચ્છા ન કરનેવાલા તથા પૂર્ણબ્રહ્મ કે વિષેં અંતઃકરણ લગાનેવાલા વિરલા હી હોતા હૈ, સોઈ શ્રીકૃષ્ણભગવાન્ને ભગવદ્વીતા કે વિષેં કહા હૈ કિ “યતતામપિ સિદ્ધાનાં કશ્ચિન્માં વેત્તિ તત્વતઃ” ..૫..

ધર્માર્થકામમોક્ષેષુજીવિતે મરણે તથા.
કસ્યાપ્યુદારચિત્તસ્યહેયોપાદેયતાન હિ..૬..

અન્વય:- ધમાર્થકામમોક્ષેષુ જીવિતે તથા મરણે કસ્ય અપિ ઉદારચિત્તસ્ય હિ હેયોપાદેયતા ન .. ૬..

ધર્મ, અર્થ, કામ ઔર મોક્ષ યે ચાર પરમ ફલ હૈં, ઇન કે વિષેં સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કા અંતઃકરણ બંધા હૈ તથા સંપૂર્ણ પ્રાણિયોં કો જન્મમરણ કા ભય રહતા હૈ, પરંતુ જ્ઞાની પુરુષ કા મન ધર્માદિ કે વિષેં નહીં બંધતા હૈ ઔર જો જ્ઞાની તિન ધર્માદિક કો સુખરૂપ જાનકર ગ્રહણ નહીં કરતા હૈ ઔર દુઃખરૂપ જાનકર ત્યાગતા નહીં હૈ, તથા જીવનમરણ સે અપની કુછ વૃદ્ધિ ઔર હાનિ નહીં સમઝતા હૈ ઐસા જ્ઞાની કોઈ વિરલા હી હોતા હૈ ..૬..

વાઞ્છા ન વિશ્વવિલયે ન દ્વેષસ્તસ્ય ચ સ્થિતૌ .
યથા જીવિકયા તસ્માદ્ધન્ય આસ્તે યથાસુખમ્ ..૭..

અન્વય:- ( યસ્ય ) વિશ્વવિલયે વાઞ્છા ન, તસ્ય સ્થિતૌ ચ દેષઃ ન ( અસ્તિ ) તસ્માત્ ધન્યઃ ( સઃ ) યથાજીવિકયા યથાસુખમ્ આસ્તે .. ૭ ..

જો જ્ઞાની હૈ, ઉસ કો ઇસ વિશ્વ કે નાશ કી ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ તથા તિસ વિશ્વ કી સ્થિતિસે દ્વેષ નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ વહ જ્ઞાની તો જાનતા હૈ કિ, સદા સર્વત્ર એક
બ્રહ્મ હી પ્રકાશ કર રહા હૈ ઔર પ્રારબ્ધકર્માનુસાર દેહ કો ધારણ કરતા હૈ તથા સદા સુખરૂપ રહતા હૈ ઐસા જ્ઞાની પુરુષ ધન્ય હૈ .. ૭..

કૃતાર્થોઽનેન જ્ઞાનેનેત્યેવં ગલિતધીઃ કૃતી.
પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્ટશન જિઘનશ્નન્નાસ્તે યથાસુખમ્ .. ૮..

અન્વય:- અનેન જ્ઞાનેન ( અહમ્ ) કૃતાર્થઃ ઇતિ એવમ્ ગલિ. તધીઃ કૃતી પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્પૃશન્ જિઘ્રન્ અનન્ યથાસુખમ્ આસ્તે .. ૮..

ઇસ “ તત્વમસિ “ આદિ મહાવાક્ય કે જ્ઞાન સે મૈં કૃતાર્થ હોગયા હૂં ઐસા નિશ્ચય હોને સે દેહાદિ કે વિષેં જિસ કી આત્મબુદ્ધિ નષ્ટ હો ગઈ હૈ, ઐસા જ્ઞાની દેખતા હુઆ, શ્રવણ કરતા હુઆ, સ્પર્શ કરતા હુઆ, સૂંઘતા હુઆ તથા ભક્ષણ કરતા હુઆ ભી સુખપૂર્વક હી સ્થિત હોતા હૈ અર્થાત્ મૈં જ્ઞાન સે કૃતાર્થ હોગયા ઐસી બુદ્ધિ કે કારણ, બાહ્ય ઇંદ્રિયોં કા વ્યાપાર હોનેપર ભી મૂર્ખ કી સમાન જ્ઞાની કો ખેદ નહીં હોતા હૈ ..૮..

શૂન્યા દૃષ્ટિર્વૃથા ચેષ્ટા વિકલાનીન્દ્રિયાણિ ચ .
ન સ્પૃહા ન વિરક્તિર્વા ક્ષીણસંસારસાગરે .. ૯..

અન્વય:- ક્ષીણસંસારસાગરે ( પુરુષે ) દૃષ્ટિઃ શૂન્યા, ચેષ્ટા વૃથા, ઇન્દ્રિયાણિ ચ વિકલાનિ, સ્પૃહા ન વા વિરક્તિઃ ન ..૯..

જિસ જ્ઞાની કા સંસારસાગર ક્ષીણ હો જાતા હૈ ઉસ કો વિષયભોગ કી ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ ઔર વિષયોં સે વિરક્તિ ભી નહીં હોતી હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કી દૃષ્ટિ કહિયે મન કા વ્યાપાર શૂન્ય કહિયે સંકલ્પવિકલ્પરહિત હોતા હૈ ઔર ચેષ્ટા કહિયે શરીર કા વ્યાપાર વૃથા કહિયે ફલ કી ઇચ્છા સે રહિત હોતા હૈ તથા નેત્ર આદિ ઇંદ્રિયે વિકલ કહિયે સમીપ મેં આયે હુએ ભી વિષયોં કો યથાર્થ રૂપ સે ન જાનનેવાલી હોતી હૈં સોઈ ભગવદ્ગીતા કે વિષેં કહા ભી હૈ કિ “ યસ્મિન્ જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતો મુનેઃ “ .. ..૯..

ન જાગર્તિ ન નિદ્રાતિ નોન્મીલતિ ન મીલતિ .
અહો પરદશા કાપિ વર્ત્તતે મુક્તચેતસઃ .. ૧૦..

અન્વય:- ન જાગર્તિ ન નિદ્રાતિ ન ઉન્મીલતિ ન મીલતિ, અહો મુક્તચેતસઃ કા અપિ પરદશા વર્તતે .. ૧૦ ..

ન જાગતા હૈ, ન શયન કરતા હૈ, ન નેત્રોં કે પલકોં કો ખોલતા હૈ, ન મીચતા હૈ અર્થાત્ સંપૂર્ણ વિષયોં કો બ્રહ્મરૂપ દેખતા હૈ, ઇસ કારણ આશ્ચર્ય હૈ કિ, મુક્ત હૈ ચિત્ત જિસ કા ઐસે જ્ઞાની કી કોઈ પરમ ઉત્કૃષ્ટ દશા હૈ..૧૦..

સર્વત્ર દૃશ્યતે સ્વસ્થઃ સર્વત્ર વિમલાશયઃ .
સમસ્તવાસનામુક્તો મુક્તઃ સર્વત્ર રાજતે .. ૧૧ ..

અન્વય:- મુક્તઃ સર્વત્ર સ્વસ્થઃ સર્વત્ર વિમલાશયઃ ( ચ ) દૃશ્યતે; ( તથા ) સમસ્તવાસનામુક્તઃ ( સન્ ) સર્વત્ર રાજતે .. ૧૧..

જીવન્મુક્ત જ્ઞાની પુરુષ સુખ દુઃખાદિ સર્વત્ર સ્વસ્થ ચિત્ત રહનેવાલા ઔર શત્રુ મિત્ર આદિ સબ કે વિષેં નિર્મલ અંતઃકરણવાલા (સમદર્શી ) દીખતા હૈ ઔર સંપૂર્ણ વાસનાઓં સે રહિત હોકર સબ અવસ્થાઓં કે વિષેં આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં વિરાજમાન હોતા હૈ ..૧૧..

પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્ટશન જિઘનશ્નન્ગૃહ્ણન્વદન્ વજન્ .
ઈહિતાનીહિતૈર્મુક્તો મુક્ત એવ મહાશયઃ .. ૧૨..

અન્વય:- પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્પૃશન્ જિવન્ અનન્ ગૃહ્ણન્ વદન વજન ( આપ ) ઈહિતાનીહિતઃ મુક્તઃ મહાશયઃ મુક્તઃ એવ .. ૧૨..

દેખતા હુઆ, સુનતા હુઆ, સ્પર્શ કરતા હુઆ, સૂંઘતા હુઆ, ગ્રહણ કરતા હુઆ, ભોજન કરતા હુઆ, કથન કરતા હુઆ તથા ગમન કરતા હુઆ ભી ઇચ્છા ઔર દ્વેષ સે રહિત બ્રહ્મ કે વિષેં ચિત્ત લગાનેવાલા મુક્ત હી હૈ ..૧૨..

સુખે દુઃખે નરે નાયાઁ સમ્પત્સુ ચ વિપત્સુચ.
વિશેષો નૈવ ધીરસ્ય સર્વત્ર સમદર્શિનઃ..૧૫..

અન્વય:- સુખે દુઃખે, નરે ના-મ્ સમ્પત્સુ, ચ વિપત્સુ ચ ધીરસ્ય સર્વત્ર સમદર્શિનઃ વિશેષઃ ન એવ .. ૧૫ ..

સંપૂર્ણ વસ્તુઓં કે વિષેં એક આત્મદૃષ્ટિ કરનેવાલે જિસ ધીર પુરુષ કા મન સુખ કે વિષ ઔર સ્ત્રીવિલાસ કે વિષેં તથા સંપત્તિ કે વિષેં પ્રસન્ન નહીં હોતા હૈ ઔર મહાદુઃખ તથા વિપત્તિ કે વિષેં કંપાયમાન નહીં હોતા હૈ વહી મુક્ત હૈ ..૧૫..

ન હિંસા નૈવ કારુણ્યં નૌદ્ધત્યં ન ચ દીનતા.
નાશ્ચર્ય નૈવ ચ ક્ષોભઃ ક્ષીણ સંસરણે નરે..૧૬..

અન્વય:- ક્ષીણસંસરણે નરે હિંસા ન, કારુણ્યમ્ ન, ઔદ્ધત્યમ્ ન, દીનતા ચ એવ ન, આશ્ચર્યમ્ ન, ક્ષોભઃ ચ એવ ન .. ૧૬ ..

જિસ પુરુષ કા સંસાર ક્ષીણ હો જાતા હૈ અર્થાત્ દેહાભિમાન દૂર હો જાતા હૈ ઉસ કા જન્મમૃત્યુરૂપ બંધન દૂર હો જાતા હૈ, ઐસે જ્ઞાની કે મન મેં હિંસા કહિયે પરદ્રોહ નહીં હો જાતા, દયાલુતા નહીં હોતી હૈ, ઉદ્ધતતા નહીં હોતી હૈ, દીનતા નહીં રહતી હૈ, આશ્ચર્ય નહીં રહતા
હૈ ઔર ક્ષોભ ભી નહીં રહતા હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કા એક બ્રહ્માકાર હો જાતા હૈ ..૧૬..

નમુક્તો વિષયદ્વેષ્ટા ન વા વિષયલોલુપઃ.
અસંસક્તમના નિત્યં પ્રાપ્તાપ્રાપ્તમુપાશ્નુતે..૧૭..

અન્વય:- મુક્તઃ વિષયદ્વેષ્ટા ન ( ભવતિ ), વા વિષયલોલુપઃ (ચ) ન ( ભવતિ, ), (કિન્તુ ) નિત્યમ્ અસંસક્તમનાઃ (સન) પ્રાપ્તાપ્રાપ્તમ્ ઉપાઇનુતે .. ૧૭ ..

જીવન્મુક્ત પુરુષ વિષયોં સે દ્વેષ ( વિષયોં કા ત્યાગ) નહીં કરતા હૈ ઔર વિષયોં મેં આસક્ત ભી નહીં હોતા હૈ કિંતુ વિષયાસક્તિરહિત હૈ મન જિસ કા ઐસા હોકર નિત્ય પ્રારબ્ધ કે અનુસાર પ્રાપ્ત ઔર અપ્રાપ્ત કો ભોગતા હૈ ..૧૭..

સમાધાનાસમાધાનહિતાહિતવિકલ્પનાઃ .
શૂન્યચિત્તો ન જાનાતિ કૈવલ્યમિવ સંસ્થિતઃ..૧૮..

અન્વય:- શૂન્યચિત્તઃ કૈવલ્યમ્ સંસ્થિતઃ ઇવ સમાધાનાસમાધાનહિતાહિતવિકલ્પનાઃ ન જાનાતિ .. ૧૮ ..

શૂન્ય હૈ ચિત્ત જિસ કા ઐસા જીવન્મુક્ત જ્ઞાની પુરુષ વિદેહ કૈવલ્યદશા કો પ્રાપ્ત હુએ કી સમાન સમાધાન,
અસમાધાન, હિત ઔર અહિત કી કલ્પના કો નહીં જાનતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસ કા મન બ્રહ્માકાર હો જાતા હૈ .. ૧૮..

નિર્મમો નિરહંકારો ન કિઞ્ચિદિતિ નિશ્ચિતઃ.
અન્તર્ગલિતસર્વાશઃ કુર્વનપિ કરોતિ ન..૧૯..

અન્વય:- નિર્મમઃ નિરહઙ્કારઃ કિઞ્ચિત્ ન ઇતિ નિશ્ચિતઃ અન્તર્ગ: લિતસર્વાશઃ કુર્વન્ અપિ ન કરોતિ .. ૧૯ ..

જિસ કી સ્ત્રીપુત્રાદિ કે વિષેં મમતા દૂર હો ગઈ હૈ ઔર જિસ કા દેહાભિમાન દૂર હો ગયા હૈ તથા બ્રહ્મ સે અન્ય દ્વિતીય કોઈ વસ્તુ નહીં હૈ ઐસા જિ સે નિશ્ચય હો ગયા હૈ ઔર જિસ કી ભીતર કી આશા નષ્ટ હો ગઈ હૈ ઐસા જ્ઞાની પુરુષ વિષયભોગ કરતા હુઆ ભી નહીં કરતા હૈ અર્થાત્ ઉસ મેં આસક્તિ નહીં કરતા હૈ .. ૧૯..

મનઃપ્રકાશસંમોહસ્વપ્નજાડ્યવિવર્જિતઃ.
દશાં કામપિ સમ્પ્રાપ્તો ભવેદલિતમાનસઃ ..૨૦..

અન્વય:- મનઃપ્રકાશસંમોહસ્વમજાડયવિવર્જિતઃ . ગલિતમાનસઃ કામ અપિ દશામ્ સમ્પ્રાપ્તઃ ભવેત્ .. ૨૦ ..

જિસ કે મન કે વિષેં મોહ નહીં હૈ ઐસા જો જ્ઞાની પુરુષ હૈ ઉસ કે મન કા પ્રકાશ તથા અજ્ઞાનરૂપી જડત્વ નિવૃત્ત હો જાતા હૈ તિસ જ્ઞાની કી કોઈ અનિર્વચનીય
અષ્ટાવક્રગીતા.દશા હોતી હૈ અર્થાત્ ઉસ જ્ઞાની કી દશા કિસી કે જાનને મેં નહીં આતી હૈ ..૨૦..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવકમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં તત્ત્વજ્ઞસ્વરૂપવિશતિકં નામ સપ્તદશં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૭..

અષ્ટાદશં પ્રકરણમ્ ૧૮.
યસ્ય બોધોદયે તાવત્સ્વપ્નવદ્ભવતિ ભ્રમઃ.
તસ્મૈ સુખૈકરૂપાય નમઃશાન્તાય તેજસે..૧..

અન્વયઃ યસ્ય બોધોદયે ભ્રમઃ સ્વમવત્ ભવતિ; તાવત્ તસ્મૈ સુખૈકરૂપાય શાન્તાય તેજ સે નમઃ .. ૧..

ઇસ પ્રકરણ મેં શાંતિ કી પ્રધાનતા વર્ણત કરતે હુએ પ્રથમ શાંતિ કા વર્ણન કરતે હૈં તહાં ભી પ્રથમ શાંત આત્મા કો નમસ્કાર કરતે હૈં, જિસ આત્મા કા જ્ઞાન હોતે હી યહ પ્રત્યક્ષ સંસાર સ્વપ્ર કી સમાન મિથ્યા ભાસને લગતા હૈ, પ્રથમ તિસ સુખરૂપ પ્રકાશમાન શાંતસંકલ્પસ્વરૂપ આત્મા કે અર્થ નમસ્કાર હૈ ..૧..

અર્જયિત્વાઽખિલાનર્થાન્ ભોગાનાપ્નોતિ પુષ્કલાન્ .
નહિ સર્વપરિત્યાગમન્તરેણ સુખી ભવેત્ ..૨..

અન્વય:- અખિલાન્ અર્થાન્ અર્જયિત્વા પુષ્કલાન્ ભોગાન આપ્નોતિ, સર્વપરિત્યાગમન્તરેણ સુખી નહિ ભવેત્ .. ૨..

યહાં શાંતસંકલ્પસ્વરૂપકો હી સુખરૂપ કહા, તિસ કારણ શંકા હોતી હૈ કિ, ધની પુરુષ ભી તો સુખી હોતા હૈ ફિર શાંતસંકલ્પકો હી સુખરૂપ કિસ પ્રકાર કહા ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ પુરુષ ધન, ધાન્ય, સ્ત્રી ઔર પુત્ર આદિ અનેક પદાર્થોં કો પ્રાપ્ત કર કે અનેક પ્રકાર કે ભોગોંકો હી ભોગતા હૈ, સુખરૂપ નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉન ભોગોં કે નષ્ટ હોનેપર ફિર દુઃખ પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઇસ કારણ સંપૂર્ણ સંકલ્પવિકલ્પોં કા ત્યાગ કિયે બિના સુખરૂપ કદાપિ નહીં હો સકતા ..૨..

કર્તવ્યદુઃખમાર્તણ્ડજ્વાલાદગ્ધાન્તરાત્મનઃ .
કુતઃ પ્રશમપીયૂષધારાસારમૃતે સુખમ્ ..૩..

અન્વય:- કર્ત્તવ્યદુઃખમાર્તણ્ડજ્વાલાદગ્ધાન્તરાત્મનઃ પ્રશમપીયૂપધારાસારમ્ ઋતે સુખં કુતઃ ? .. ૩ ..

મિથ્યારૂપ જો સંકલ્પ વિકલ્પ હૈ ઉન કો તુચ્છ જાનના હી સંકલ્પવિકલ્પ કા ત્યાગ હૈ, જૈ સે વંધ્યાપુત્ર કો મિથ્યારૂપ જાન લેના હી ત્યાગ હૈ ક્યોંકિ મિથ્યારૂપ વસ્તુ કા અન્ય કિસી પ્રકાર કા ત્યાગ નહીં હો સકતા, યહ વિષય અન્ય રીતિસે દિખાતે હૈં નાના પ્રકાર કે જો
કર્મ ઉન કર્મોં સે ઉત્પન્ન હોનેવાલે જો દુઃખ વહી હુઆ સૂર્ય કી કિરણોં કા અત્યંત તીક્ષ્ણ તાપ તિસ સે દગ્ધ હુઆ હૈ અંતઃકરણ જિસ કા ઐસે પુરુષ કો સંકલ્પ વિકલ્પ કી શાંતિરૂપ અમૃતધારા કી વૃષ્ટિ કે બિના સુખ કહાં સે હો સકતા હૈ ? ..૩..

ભવોઽયં ભાવનામાત્રો ન કિઞ્ચિત્પરમાર્થતઃ .
નાસ્ત્યભાવઃ સ્વભાવાનાં ભાવાભાવવિભાવિનામ્ ..૪..

અન્વય:- અયમ્ ભવઃ ભાવનામાત્રઃ પરમાર્થતઃ કિઞ્ચિત્ ન ( અસ્તિ ); ભાવાભાવવિભાવિનામ્ સ્વભાવાનામ્ અભાવઃ ન અસ્તિ .. ૪..

સંસારરૂપી વિષ કો દૂર કરનેવાલા હોને કે કારણ સંકલ્પવિકલ્પ કે શાન્તિરૂપ કો અમૃતરૂપ કર કે વર્ણન કરતે હૈં કિ યહ સંસાર સંકલ્પમાત્ર હૈ, વાસ્તવદૃષ્ટિ સે એક આત્મા કે સિવાય દૂસરા કુછ નહીં હૈ, યહાં વાદી શંકા કરતા હૈ કિ ભાવરૂપ જો દૃશ્યમાન જગત્ હૈ સો નષ્ટ હોને કે અનંતર અભાવરૂપ શૂન્ય હો જાતા હૈ, ઇસ પ્રકાર તો શૂન્યવાદી કા મત સિદ્ધ હોતા હૈ ? ઇસ કે ઉત્તર મેં શ્રીગુરુ અષ્ટાવક્રજી કહતે હૈં, કિ સંકલ્પમાત્ર જગત્ કે નાશ હોન કે અનંતર સત્યસ્વભાવ આત્મા અખંડરૂપ સે વિરાજમાન રહતા હૈ, ઇસ કારણ સંસાર કા નાશ હોને કે અનંતર શૂન્ય નહીં રહતા હૈ, કિંતુ ઉસ સમય નિર્વિકલ્પ કેવલાનંદરૂપ મુક્ત આત્મા રહતા હૈ ..૪..

ન દૂરં ન ચ સંકોચાલ્લબ્ધમેવાત્મનઃ પદમ્ .
નિર્વિકલ્પં નિરાયાસં નિર્વિકારં નિરઞ્જનમ્ ..૫..

અન્યય:નિર્વિકલ્પમ્ નિરાયાસમ્ નિર્વિકારમ્ નિરઞ્જનમ્ આત્મનઃ પદમ્ ન દૂરમ્ ન ચ સંકોચાત્ (કિન્તુ ) લબ્ધમ્ એવ (અસ્તિ) ..૫..

વાદી પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ, સંકલ્પવિકલ્પ કી નિવૃત્તિ હોતે હી આત્મા કો અમૃતત્વ કી પ્રાપ્તિ કિસ પ્રકાર હો જાતી હૈ ? તહાં કહતે હૈં કિ આત્મસ્વરૂપ દૂર નહીં હૈ કિંતુ સદા પ્રાપ્ત હૈ; ઔર પરિપૂર્ણ હૈ સદા સંકલ્પવિકલ્પરહિત હૈ, નિરાયાસ કહિયે શ્રમ કે બિના હી પ્રાપ્ત હૈ, વિકાર જો જન્મ ઔર મૃત્યુ તિન સે રહિત હૈ ઔર નિરંજન કહિયે માયા (અવિદ્યા) રૂપ ઉપાધિરહિત હૈ, જિસ પ્રકાર કંઠ મેં ધારણ કી હુઈ મણિ ભૂલ સે દૂસરે સ્થાન મેં ઢૂંઢને સે નહીં મિલતી હૈ ઔર વિસ્મૃતિ કે દૂર હોતે હી કંઠ મેં પ્રતીત હો જાતી હૈ, તિસી પ્રકાર અજ્ઞાન સે આત્મા દૂર પ્રતીત હોતા હૈ પરંતુ જ્ઞાન હોનેપર પ્રાપ્ત હી હૈ ..૫..

વ્યામોહમાત્રવિરતૌ સ્વરૂપાદાનમાત્રતઃ.
વીતશો કા વિરાજન્તે નિરાવરણદૃષ્ટયઃ..૬..

અન્વય:- નિરાવરણદૃષ્ટયઃ વ્યામોહમાત્રવિરતૌ સ્વરૂપાદાનમાત્રતઃ વીતશોકાઃ ( સંતઃ ) વિરાજન્તે .. ૬..

તત્વજ્ઞાન સે આત્મપ્રાપ્તિ હોતી હૈ ઐસા જો શાસ્ત્રકારોં કો વ્યવહાર હૈ સો કિસ પ્રકાર હોતા હૈ ? ઔર યદિ આત્મા નિત્ય પ્રાપ્ત હી હૈ તો ગુરુ કે ઉપદેશ ઔર શાસ્ત્રાભ્યાસ કી ક્યા આવશ્યકતા હૈ, તહાં કહતે હૈં કિ કેવલ અજ્ઞાનરૂપી મોહ કા પરદા પડ રહા હૈ, તિસ સે આત્મસ્વરૂપ કા પ્રકાશ નહીં હોતા હૈ. ઇસ કારણ સમુદ્ર ઉપદેશ સે મોહ કો દૂર કર કે જિસ સે સ્વરૂપ કા નિશ્ચય કિયા હૈ, ઐસા જો જ્ઞાની હૈ, વહ જગત્ મેં શોભાયમાન હોતા હૈ ઔર ઉસ કી દૃષ્ટિપર ફિર મોહરૂપી પરદા નહીં પડતા હૈ..૬..

સમસ્તં કલ્પનામાત્રમાત્મા મુક્તઃસનાતનઃ.
ઇતિ વિજ્ઞાય ધીરો હિ કિમભ્યસ્યતિ બાલવત્ ..૭..

અન્વય:- સમસ્તમ્ કલ્પનામાત્રમ્, આત્મા સનાતનઃ મુક્તઃ ધીરઃ ઇતિ વિજ્ઞાય હિ બાલવત્ કિમ્ અભ્યસ્યતિ .. ૭..

યહ સંપૂર્ણ જગત્ કલ્પનામાત્ર હૈ ઔર આત્મા નિત્યમુક્ત હૈ; જ્ઞાની પુરુષ ઇસ પ્રકાર જાનકર ક્યા બાલક કી સમાન સાંસારિક વ્યવહાર કરતા હૈ ? અર્થાત્ કદાપિ નહીં કરતા હૈ ..૭..

આત્મા બ્રહ્મેતિ નિશ્ચિત્ય ભાવાભાવૌ ચ કલ્પિતૌ .
નિષ્કામઃ કિં વિજાનાતિ કિં બ્રૂતે ચ કરોતિ કિમ્..૮..

અન્વય:- આત્મા બ્રહ્મ, ભાવાભાવૌ ચ કલ્પિતૌ ઇતિ નિશ્ચિત્ય નિષ્કામઃ ( સન્ ) કિં વિજાનાતિ, કિં બ્રૂતે, કિં ચ કરોતિ ..૮..

સંપૂર્ણ કલ્પનામાત્ર હૈ, ઇસ જ્ઞાન કા મૂલ કારણ જો તત્ત્વંપદાર્થ કા ઐક્યજ્ઞાન ઉસી કો કહતે હૈં કિ, આત્મા કહિયે, જીવાત્મા જો ત્વમ્ ‘ પદાર્થ હૈ ઔર બ્રહ્મ તત્પદાર્થ હૈ, યે દોનોં અભિન્ન હૈં ઔર અધિષ્ઠાનરૂપ બ્રહ્મ કા સાક્ષાત્કાર હોનેપર ભાવ, અભાવરૂપસંપૂર્ણ ઘટાદિ દૃશ્ય પદાર્થ કલ્પિત હૈં ઐસા નિશ્ચય કર કે નિષ્કામ હોતા હુઆ જ્ઞાની ક્યા જાનતા હૈ ક્યા કહતા હૈ ? ઔર ક્યા કરતા હૈ ? અર્થાત્ મન કે બ્રહ્માકાર હોને કે કારણ ન કુછ જાનતા હૈ, ન કુછ કહતા હૈ, ઔર ન કુછ કરતા હૈ કિંતુ આત્મસ્વરૂ મેં સ્થિત હોતા હૈ ..૮..

અયં સોઽહમયં નાહમિતિ ક્ષીણા વિકલ્પનાઃ .
સર્વમાત્મેતિ નિશ્ચિત્ય તૂષ્ણીભૂતસ્ય યોગિનઃ..૯..

અન્વય:- સર્વમ્ આત્મા ઇતિ નિશ્ચિત્ય તૂષ્ણીભૂતસ્ય યોગિનઃ અયમ્ સઃ અહમ્, અયમ્ અહમ્ ન ઇતિ વિકલ્પનાઃ ક્ષીણા: (ભવન્તિ) ..૯..

આત્મજ્ઞાન સે સંપૂર્ણ કલ્પના નિવૃત્ત હો જાતી હૈ યહ દિખાતે હૈં. જિસ પુરુષ કો સંપૂર્ણ જગત્ બ્રહ્મરૂપ ભાસતા હૈ વહ પુરુષ મુનિવ્રતરૂપી યોગદશા કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસ પુરુષ કા મન વૃત્તિરહિત હોકર બ્રહ્મ કે વિષેં એકાકાર હો જાતા હૈ તદનંતર ઉસ પુરુષ કો અપના તથા પર કા જ્ઞાન નહીં રહતા હૈ, અર્થાત્ મૈં ધ્યાન કરતા હૂં ઔર દૂસરા પુરુષ અન્ય કાર્ય કરતા હૈ, યહ અજ્ઞાન દૂર હો જાતા હૈ, તાત્પર્ય યહ હૈ કિ, ઉસ પુરુષ કી કલ્પનામાત્ર નષ્ટ હો જાતી હૈ ..૯..

ન વિક્ષેપો ન ચૈકાગ્રયં નાતિબોધો ન મૂઢતા.
ન સુખં ન ચ વા દુઃખમુપશાન્તસ્ય યોગિનઃ..૧૦..

અન્વય:- ઉપશાન્તસ્ય યોગિનઃ વિક્ષેપઃ ન, ઐકાગ્ર્યમ્ ચ ન, અતિબોધઃ ન, મૂહત. ન, સુરક્મ્ ન વા, દુઃખમ્ ચ ન (ભવતિ)..૧૦..

અબ સંકલ્પવિકલ્પરહિત પુરુષ કા સ્વરૂપ દિખાતે હૈં, જો પુરુષ સંકલ્પવિકલ્પરહિત હોકર શાંતિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઉસ શાંતસ્વભાવ યોગી કે મન કો કિસી બાત કા વિક્ષેપ નહીં હોતા હૈ, એકાગ્રતા નહીં હોતી હૈ, અત્યંત જ્ઞાન અથવા મૂઢતા નહીં હોતી હૈ, સુખ નહીં હોતા હૈ, ઔર દુઃખ ભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ વહ કેવલ બ્રહ્માનંદસ્વરૂપ હોતા હૈ…૧૦..

સ્વારાજ્યે ભૈક્ષ્યવૃત્તૌ ચ લાભાલાભે જને વને .
નિર્વિકલ્પસ્વભાવસ્ય ન વિશેષોઽસ્તિ યોગિનઃ..૧૧..

અન્વય:- નિર્વિકલ્પસ્વભાવસ્ય યોગિનઃ સ્વારાજ્યે મૈક્ષ્યવૃત્તી લાભાલાભે જને વને ચ વિશેષઃ ન અસ્તિ .. ૧૧..

સંકલ્પ ઔર વિકલ્પ સે રહિત હૈ સ્વભાવ જિસ કા ઐસે યોગી (જ્ઞાની) કો સ્વર્ગ કા રાજ્ય મિલનેસે, પ્રારબ્ધકર્માનુસાર પ્રાપ્ત હુએ વસ્તુ સે તથા જનસમૂહ મેં નિવાસ હોને સે કુછ પ્રસન્નતા નહીં હોતી હૈ ઔર ભિક્ષા માંગકર નિર્વાહ કરનેસે, કિસી પદાર્થ કી પ્રાપ્તિ ન હોને સે તથા નિર્જન સ્થાન મેં રહને સે કુછ અપ્રસન્નતા નહીં હોતી હૈ, ક્યોંકિ ઉસ કા મન તો બ્રહ્માકાર હોતા હૈ ..૧૧..

ક્વ ધર્મઃ ક્વ ચ વા કામઃ ક્વ ચાર્થઃ ક્વ વિવેકિતા.
ઇદં કૃતમિદં નેતિ દ્વન્દ્વૈર્મુક્તસ્ય યોગિનઃ..૧૨..

અન્વય:- ઇદમ્ કૃતમ્, ઇદમ્ ન ( કૃતમ્ ), ઇતિ દ્વન્દ્વૈઃ મુક્તસ્ય યોગિનઃ ધર્મઃ ક્વ, કામઃ ચ ક્વ, અર્થઃ ક્વ વા વિવેકિતા ચ ક્વ ..૧૨..

યહ કિયા, યહ નહીં કિયા ઇત્યાદિ દ્વંદ્વોં સે રહિત યોગી કો ધર્મ કહાં, કામ કહાં, અર્થ કહાં ઔર મોક્ષ કા ઉપાયરૂપ જ્ઞાન કહાં ? ક્યોંકિ જબ ધર્માદિ કા કારણ
અવિદ્યા ઔર સંકલ્પવિકલ્પાદિ હી નહીં હોતે તો ધર્માદિ કિસ પ્રકાર હો સકતે હૈં .. ૧૨ ..

કૃત્યં કિમપિ નૈવાસ્તિ ન કાપિ હૃદિ રઞ્જના .
યથાજીવનમેવેહ જીવન્મુક્તસ્ય યોગિનઃ..૧૩..

અન્વય:- જીવન્મુક્તસ્ય યોગિનઃ ઇહ કિમ્ અપિ કૃત્યમ્ ન એક અસ્તિ, ( તથા ) હૃદિ કા અપિ રઞ્જના ન ( અસ્તિ ), કિન્તુ યથાજીવનમ્ એવ ( ભવતિ ) .. ૧૩ ..

જીવન્મુક્ત યોગી કો ઇસ સંસાર મેં કુછ ભી કરને કો નહીં હોતા હૈ ઔર હૃદય કે વિષેં કોઈ અનુરાગ હી નહીં હોતા હૈ, તથાપિ જીવન્મુક્ત પુરુષ જીવન કે હેતુ અદૃષ્ટ કે અનુસાર કર્મ કરતા હૈ .. ૧૩..

ક્વ મોહઃ ક્વ ચ વા વિશ્વં ક્વ તદ્ધયાનં ક્વ મુક્તતા .
સર્વસંકલ્પસીમાયાં વિશ્રાન્તસ્ય મહાત્મનઃ..૧૪..

અન્વય:- સર્વસઙ્કલ્પસીમાયામ્ વિશ્રાન્તસ્ય મહાત્મનઃ મોહઃ કા વિશ્વમ્ ક્વ, તદ્ધયાનમ્ ક્વ વા મુક્તતા ચ ક્વ .. ૧૪ ..

સંપૂર્ણ સંકલ્પોં કી સીમા કહિયે અવધિ જો આત્મજ્ઞાન તિસ કે વિષેં વિશ્રામ કો પ્રાપ્ત હોનેવાલે યોગી કો મોહ કહાં ? ઔર વિશ્વ કહાં ? ઔર વિશ્વ કા ચિંતન
કહાં ? તથા મુક્તપના કહાં ? ક્યોંકિ વહ તો બ્રહ્મસ્વરૂપ હો જાતા હૈ ..૧૪..

યેન વિશ્વમિદં દૃષ્ટં સ નાસ્તીતિ કરોતુ વૈ.
નિર્વાસનઃ કિં કુરુતે પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ..૧૯..

અન્વય:- યેન ઇદમ્ વિશ્વમ્ દૃષ્ટમ્ સઃ વૈ ન અસ્તિ, ઇતિ કરોતુ (યઃ) પશ્યન્ અપિ ન પશ્યતિ (સઃ) નિર્વાસનઃ (સન્ ) કિમ્ કુરુતે .. ૧૫..

જિસને યહ ઘટાદિ વિશ્વ દેખા હૈ, વહ કદાચિત્ ઘટાદિ વિશ્વ નહીં હૈ ઐસા જાને, પરંતુ જો દેખતા હુઆ ભી નહીં દેખતા હૈ વહ વાસનારહિત હોકર ક્યા કરે ? અર્થાત્ કુછ ભી નહીં અર્થાત્ જિસ કો વાસનાઓં કા સંસ્કાર હી નહીં હૈ વહ ત્યાગ હી ક્યા કરે ..૧૫..

યેન દૃષ્ટં પરં બ્રહ્મ સોઽહં બ્રહ્મેતિ ચિન્તયેત્ .
કિં ચિન્તયતિ નિશ્ચિન્તો દ્વિતીયં યોન પશ્યતિ.. ૧૬..

અન્વય:- યેન પરમ બ્રહ્મ દૃષ્ટમ્ સઃ અહં ‘બ્રહ્મ’ ઇતિ ચિન્તયેત્, યઃ (તુ ) દ્વિતીયમ્ ન પશ્યતિ ( સઃ ) નિશ્ચિન્તઃ ( સન્ ) કિમ્ ચિન્તયતિ .. ૧૬ ..

જો પુરુષ પરબ્રહ્મ કો દેખે, વહ ‘મૈં બ્રહ્મ હૂં’ ઐસા ચિંતન કરે ઔર જો દ્વિતીય કો દેખતા હી નહીં હૈ, વહ નિશ્ચિન્ત
હોકર ક્યા ચિન્તન નહીં કરેગા ? અર્થાત્ કુછ ભી ચિન્તન નહીં કરેગા, અર્થાત્ જિસ કી દ્વૈતદૃષ્ટિ નહીં હૈ ઉ સે બ્રહ્મચિંતન કરનેકો ભી કોઈ આવશ્યકતા નહીં હૈ..૧૬..

દૃષ્ટો યેનાત્મવિક્ષેપો નિરોધં કુરુતે ત્વસૌ.
ઉદારસ્તુ ન વિક્ષિપ્તઃ સાધ્યાભાવાત્કરોતિ કિમ્ ..૧૭..

અન્વય:- યેન આત્મવિક્ષેપઃ દૃષ્ટઃ અસૌ તુ નિરોધમ્ કુરુતે, ઉદારઃ તુ વિક્ષિપ્તઃ ન ભવતિ, (સઃ) સાધ્યાભાવાત્ કિમ કરોતિ ? .. ૧૭..

અંતઃકરણ કા વિક્ષેપ જિસ પુરુષ કે દેખને મેં આતા હો વહ મન કો વશ મેં કરને કા ઉપાય કરે ઔર જો સર્વત્ર એક બ્રહ્મકો હી દેખતા હૈ, ઉસ કે તો વિક્ષેપ હૈ હી નહીં, ઉસ કો કુછ સાધને યોગ્ય નહીં હોતા હૈ ઇસ કારણ વહ કુછ સાધન ભી નહીં કરતા હૈ .. ૧૭..

ધીરો લોકવિપર્યસ્તો વર્તમાનોઽપિ લોકવત્.
નસમાધિન વિક્ષેપં ન લેપ સ્વસ્ય પશ્યતિ..૧૮..

અન્વય:- લોકવિપર્યસ્તઃ ધીરઃ લોકવતુ વર્તમાનઃ અપિ સ્વસ્ય સમાધિમ્ વિક્ષેપમ્ ન (તથા) લેપમ્ (ચ) ન પશ્યતિ .. ૧૮..

સંસાર કે વિક્ષેપોં સે રહિત ધીર પુરુષ સંસારી પુરુષ કી સમાન વર્તાવ કરતા હુઆ ભી અપને વિષેં સમાધિ કો નહીં
માનતા હૈ, વિક્ષેપ નહીં માનતા હૈ, તથા કિસી કાર્ય મેં આસક્તિ ભી નહીં માનતા હૈ ..૧૮..

ભાવાભાવવિહીનો યસ્તૃપ્તો નિર્વાસનો બુધઃ .
નૈવ કિઞ્ચિત્કૃતં તેન લોકદૃષ્ટયા વિકુર્વતા..૧૯..

અન્વય:- યઃ બુધઃ તૃપ્તઃ ભાવાભાવવિહીનઃ (તથા) નિર્વાસનઃ ( ભવતિ ) લોકદૃષ્ટયા વિકુર્વતા ( અપિ ) તેન કિઞ્ચિત્ એવ કૃતમ્ .. ૧૯ ..

જોજ્ઞાની હૈ વહ અપને આનંદ સે પરિપૂર્ણ રહતા હૈ. ઇસ કારણ કિસી કી સ્તુતિ નિંદા નહીં કરતા હૈ. લોક તો યહ દેખતે હૈ કિ જ્ઞાની અનેક પ્રકાર કી ક્રિયા કરતા હૈ, પરંતુ જ્ઞાની આસક્તિપૂર્વક કોઈ ભી ક્રિયા નહીં કરતા હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કો અભિમાન નહીં હોતા હૈ .. ૧૯..

પ્રવૃત્તૌ વા નિવૃત્તૌ વા નૈવ ધીરસ્ય દુર્ગ્રહઃ .
યદા યત્કર્તુમાયાતિ તત્કૃત્વા તિષ્ઠતઃ સુખમ્ ..૨૦..

અન્વય:- યદા યત્ કર્તુમ્ આયાતિ તત્ સુખમ્ કૃત્વા તિષ્ઠતઃ ધીરસ્ય પ્રવૃત્તૌ વા નિવૃત્તૌ દુર્ગ્રહઃ ન એવ ( ભવતિ ) .. ૨૦ ..

પ્રારબ્ધ કે અનુસાર જો પ્રવૃત્ત અથવા નિવૃત્ત કર્મ જબ કરને મેં આવે, ઉસ કો અનાયસ હી મેં કર કે સ્થિત હોનેવાલે
ધીર પુરુષ કો પ્રવૃત્તિ કે વિષેં અથવા નિવૃત્તિ કે વિષેં દુરાગ્રહ નહીં હોતા હૈ ..૨૦..

નિર્વાસનો નિરાલમ્બઃસ્વચ્છન્દોમુક્તવન્ધનઃ . ક્ષિપ્તઃ સંસ્કારવાતેન ચેષ્ટતે શુષ્કપર્ણવત્ ..૨૧..

અન્વય:- નિર્વાસનઃ નિરાલમ્બઃ સ્વચ્છંદઃ મુક્તબંધનઃ ( જ્ઞાની) સંસ્કારવાતેન ક્ષિપ્તઃ (સન્ ) શુષ્કપર્ણવત્ ચેષ્ટતે .. ૨૧ ..

યહાં વાદી શંકા કરતા હૈ કિ, તુમ તો જ્ઞાની કો વાસનારહિત કહ રહે હો ફિર વહ પ્રવૃત્ત અથવા નિવૃત્ત કર્મ કિસ પ્રકાર સે કરતા હૈ ? તહાં કહતે હૈં કિ, જ્ઞાની વાસનારહિત હૈ, જ્ઞાની કો કિસી કા આધાર નહીં લેના પડતા હ, ઇસ કારણ હી સ્વાધીન હોતા હૈ, તથા જ્ઞાની કો રાગ દ્વેષ નહીં હૈ પરંતુ પ્રારબ્ધ કે અનુસાર પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઉસ કો કરતા હૈ. જિસ પ્રકાર પૃથ્વી કે ઊપર પડ઼ે હુએ સૂખે પત્તોં મેં કહાં જાને કી અથવા સ્થિત હોને કી વાસના (સામર્થ્ય) નહીં હોતી હૈ પરંતુ જિસ દિશા કા વાયુ આતા હૈ ઉસી દિશા કો પત્તેઉડને લગતે હૈં, ઇસી પ્રકાર જ્ઞાની પ્રારબ્ધ કે અનુસાર ભોગચેષ્ટા કરતા હૈ ..૨૧..

અસંસારસ્ય તુ ક્વાપિ ન હર્ષોં ન વિષાદતા. સ શીતલમના નિત્યં વિદેહ ઇવ રાજતે..૨૨..

અન્વય:- અસંસારસ્ય તુ કે, અપિ હર્ષઃ ન (ભવતિ ), વિષાદતા (ચ) ન (ભવતિ) નિત્યમ્ શીતલમનાઃ સઃ વિદેહઃ ઇવ રાજતે..૨૨..

જિસ કે સંસાર કે હેતુ સંકલ્પ વિકલ્પ દૂર હો જાતે હૈં, ઉસ અસારી પુરુષ કો ન હર્ષ હોતા હૈ ન વિષાદ હોતા હૈ અર્થાત ઉસ કે ચિત્ત મેં હર્ષ આદિછઃ ઉર્મિ નહીં ઉત્પન્ન હોતી હૈં, વહ નિત્ય શીતલ મનવાલા મુક્ત કી સમાન વિરાજમાન હોતા હૈ ..૨૨..

કુત્રાપિન જિહાસાસ્તિ નાશોવાપિ ન કુત્રચિત્ .
આત્મારામસ્ય ધીરસ્ય શીતલાચ્છતરાત્મનઃ..૨૩..

અન્વય:- શીતલાચ્છતરાત્મનઃ આત્મારામસ્ય ધીરસ્ય કુત્ર અપિ જિહાસા ન (અસ્તિ) વા કુત્રચિત્ અપિ નાશઃ ન (અસ્તિ) ..૨૩..

જો પુરુષ આત્મા કે વિષેં રમણ કરતા હૈ, વહ ધીરવાન હોતા હૈ ઔર ઉસ પુરુષ કા અંતઃકરણ પરમ પવિત્ર ઔર શીતલ હોતા હૈ ઉસ કો કિસી વસ્તુ કે ત્યાગને કી ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ, ઔર કિસી વસ્તુ કે ગ્રહણ કરને કી ભી ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ, ક્યોંકિ ઉસ જ્ઞાની કે રાગ દ્વેષ કા લેશમાત્ર ભી નહીં હોતા હૈ ઔર ઉસ જ્ઞાની કો કહીં અનર્થ ભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ અનર્થ કા હેતુ જો અજ્ઞાન સો ઉસ કે વિષેં નહીં હોતા હૈ ..૨૩..

પ્રકૃત્યા શૂન્યચિત્તસ્ય કુર્વતોઽસ્ય યદૃચ્છયા.
પ્રાકૃતસ્યેવ ધીરસ્ય ન માનો નાવમાનતા..૨૪..

અન્વય:- પ્રકૃત્યા શૂન્યચિત્તસ્ય પ્રાકૃતસ્ય ઇવ યદૃચ્છયા કુર્વતઃ અસ્ય માનઃ ન (વા ) અવમાનતા ન .. ૨૪ ..

સ્વભાવ સે હી જિસ કા ચિત્ત સંકલ્પવિકલ્પરૂપ વિકાર સે રહિત હૈ ઔર જો પ્રારબ્ધાનુસાર પ્રવૃત્ત નિવૃત્ત કર્મો કો અજ્ઞાની કી સમાન કરતા હૈ, ઐસે ધીર કહિયે જ્ઞાની કો માન ઔર અપમાન કા અનુસંધાન નહીં હોતા હૈ ..૨૪..

કૃતં દેહેન કર્મેદં ન મયા શુદ્ધરૂપિણા .
ઇતિ ચિન્તાનુરોધી યઃ કુર્વન્નપિ કરોતિ ન ..૨૫..

અન્વય:- ઇદમ્ કર્મ દેહેન કૃતમ્ શુદ્ધરૂપિણા મયા ન ( કૃતમ્) યઃ ઇતિ ચિન્તાનુરોધી ( સઃ) કુર્વન્ અપિ ન કરોતિ .. ૨૫..

સંપૂર્ણ કર્મ કિયા દેહ કરતા હૈ મૈં નહીં કરતા હૂં ક્યોંકિ મૈં તો શુદ્ધરૂપ સાક્ષી હૂં. ઇસ પ્રકાર જો વિચારતા હૈ, વહ પુરુષ કર્મ કરતા હુઆ ભી બંધન કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કો કર્મ કરને કા અભિમાન નહીં હોતા હૈ ..૨૫..

અતદ્વાદીવ કુરુતે ન ભવેદપિ બાલિશઃ.
જીવન્મુક્તઃ સુખી શ્રીમાન્ સંસરનપિશોભતે..૨૬..

અન્વય:- જીવન્મુક્તઃ અતદ્વાદી ઇવ કુરુતે, (તથા)અપિ બાલિશ: ન ભવેત્ ( અતઃ એવ ) સંસરન્ અપિ સુખી શ્રીમાન્ શોભતે ..૨૬..

કિયે હુએ કાર્ય કો “ મૈં કરતા હૂં “ ઐસે નહીં કહતા હુઆ જીવન્મુક્ત પુરુષ કાર્ય કો કરતા હુઆ ભી મૂર્ખ નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ અંતઃકરણ કે વિષેં જ્ઞાનવાન હોતા હૈ, ઇસ કારણ હી સંસાર કે વ્યવહાર કો કરતા હુઆ ભી ભીતર સુખી ઔર શોભાયમાન હોતા હૈ ..૨૬..

નાનાવિચારસુશ્રાન્તો ધીરો વિશ્રાન્તિ માગતઃ.
ન કલ્પતેન જાનાતિ ન શૃણોતિ ન પશ્યતિ ..૨૭..

અન્વય:- નાનાવિચારસુશ્રાન્તઃ વિશ્રાન્તિમ્ આગતઃ ધીરઃ ન કલ્પતે ન જાનાતિ ન શૃણોતિ ન પશ્યતિ .. ૨૭..

નાના પ્રકાર કે સંકલ્પવિકલ્પરૂપ વિચારોં સે રહિત હોકર આત્મા કે વિષેં વિશ્રામ કો પ્રાપ્ત હુઆ ધીર કહિયે જ્ઞાની પુરુષ સંકલ્પવિકલ્પરૂપ મન કે વ્યાપાર કો નહીં કરતા હૈ, ઔર ન જાનતા હૈ તથા બુદ્ધિ કે વ્યાપાર કો નહીં કરતા હૈ, શબ્દ કો નહીં સુનતા હૈ, રૂપ કો નહીં
દેખતા હૈ અર્થાત્ ઇંદ્રિયમાત્ર કે વ્યાપાર કો નહીં કરતા હૈ ક્યોં કિ ઉ સે કર્તૃત્વ કા અભિમાન કદાપિ નહીં હોતા હૈ ..૨૭..

અસમાધેરવિક્ષેપાન્ન મુમુક્ષુર્ન ચેતરઃ.
નિશ્ચિત્ય કલ્પિતં પશ્યન્બ્રહ્મૈવાસ્તે મહાશયઃ..૨૮..

અન્વય:- ( જ્ઞાની ) અસમાધેઃ મુમુક્ષુઃ ન અવિક્ષેપાત્ ઇતરઃ ચ ન (સર્વમ્ ) કલ્પિતમ્ ( ઇતિ ) નિશ્ચિત્ય પશ્યન્ ( અપિ) મહાશયઃ બ્રહ્મ એવ આસ્તે .. ૨૮ ..

જ્ઞાની મુમુક્ષુ નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ સમાધિ નહીં કરતા હૈ ઔર બદ્ધ ભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કે વિષેં વિક્ષેપ કહિયે દ્વૈત ભ્રમ નહીં હોતા હૈ, કિંતુ યહ સંપૂર્ણ દૃશ્યમાન જગત્ કલ્પિત હૈ ઐસા નિશ્ચય કર કે તદનંતર બાધિત પ્રપંચ કી પ્રતીતિસે દેખતા હુઆ ભી નિર્વિકાર ચિત્ત હોતા હૈ ઇસ કારણ સાક્ષાત્ બ્રહ્મસ્વરૂપ હોકર સ્થિત હોતા હૈ ..૨૮..

યસ્યાન્તઃ સ્યાદહઙ્કારો ન કરોતિ કરોતિ સઃ .
નિરહઙ્કારધીરેણ ન કિઞ્ચિદ્ધિ કૃતં કૃતમ્ ..૨૯..

અન્વયઃ યસ્ય અન્તઃ અહઙ્કારઃ સ્યાત્ સઃ ન કરોતિ (અપિ) કરોતિ નિરહઙ્કારધીરણ હિ કૃતમ્ ( અપિ) કિઞ્ચિત્ન કૃતમ્..૨૯..

તહાં વાદી શંકા કરતા હૈ કિ, સંસાર કો દેખતા હુઆ ભી બ્રહ્મરૂપ કિસ પ્રકાર હો સકતા હૈ તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિ, જિસ કે અંતઃકરણ કે વિષેં અહંકાર કા અધ્યાસ હોતા હૈ, વહ પુરુષ લોકદૃષ્ટિ સે ન કરતા હુઆ ભી સંકલ્પવિકલ્પ કરતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કો કર્તૃત્વ કા અધ્યાસ હોતા હૈ ઔર અહંકારરહિત જો ધીર કહિયે જ્ઞાની પુરુષ હૈ, વહ લોકદૃષ્ટિ સે કાર્ય કરતા હુઆ ભી અપની દૃષ્ટિ સે નહીં કરતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કો કર્તૃત્વ કા અભિમાન નહીં હોતા હૈ ..૨૯..

નોદ્વિગ્નં ન ચ સન્તુષ્ટમકર્તૃસ્પન્દવર્જિતમ્.
નિરાશં ગતસન્દેહં ચિત્તં મુક્તસ્ય રાજતે ..૩૦..

અન્વય:- મુક્તસ્ય ચિત્તમ્ ઉદ્વિગ્નમ્ ન (ભવતિ) સન્તુષ્ટમ્ ચ ના ( ભવતિ ) અકર્તૃસ્પંદવર્જિતમ્ નિરાશમ્ ગતસન્દેહમ્ રાજતે ..૩૦..

જો જીવન્મુક્ત પુરુષ હૈ ઉસ કે ચિત્ત મેં ક ભી ઉદ્વેગ (ઘબડ઼ાહટ ) નહીં હોતા હૈ તિસી પ્રકાર સંતોષ ભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ કર્તાપને કે અભિમાન કા ઉસ કે વિષેં લેશ ભી નહીં હોતા હૈ, તિસી પ્રકાર ઉસ કો આશા તથા સંદેહ ભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ વહ તો સદા જીવન્મુક્ત હૈ ..૩૦..

નિર્વ્યાતું ચેષ્ટિતું વાપિ યચ્ચિત્તં ન પ્રવર્તતે .
નિનિમિત્તમિદં કિન્તુ નિર્ધ્યાયતિ વિચેષ્ટતે ..૩૧..

અન્વય:- યચ્ચિત્તમ્ નિર્ધ્યાતુમ્ અપિ વા ચેષ્ટિતુમ્ ન પ્રવર્ત્તતે કિન્તુ ઇદમ્ નિર્નિમિત્તમ્ નિયા॑યતિ વિચેષ્ટતે .. ૩૧ ..

જિસ જ્ઞાની કા ચિત્ત કિયારહિત હોકર સ્થિત હોને કો અથવા સંકલ્પ વિકલ્પાદિરૂપ ચેષ્ટા કરને કો પ્રવૃત્ત નહીં હોતા હૈ, પરંતુ જ્ઞાની કા ચિત્ત નિમિત્ત કહિયે સંકલ્પવિકલ્પરહિત હોકર આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં નિશ્ચલ સ્થિત હોતા હૈ તથા અનેક પ્રકાર કી સંકલ્પવિકલ્પરૂપ ચેષ્ટા ભી કરતા હૈ ..૩૧..

તત્ત્વં યથાર્થમાકણ્યં મન્દઃ પ્રાપ્નોતિ મૂઢતામ્ .
અથવા યાતિ સંકોચમમૂઢઃ કોઽપિ મૂઢવત્ ..૩૨..

અન્વય:- મન્દઃ યથાર્થમ્ તત્ત્વમ્ આકર્ણ્ય મૂઢતામ્ પ્રાપ્નોતિ અથવા સંકોચમ્ આયાતિ કઃ અપિ અમૂઢઃ ( અપિ ) મૂઢવત્ (ભવતિ ) .. ૩૨ ..

કોઈ અજ્ઞાની શ્રુતિસે યથાર્થતત્વ ( તત્ ઔર ત્વમ્ પદાર્થ કે કલ્પિત ભેદ ) કો શ્રવણ કર કે અસંભાવના ઔર વિપરીત ભાવનાઓં કે દ્વારા અર્થાત્ સંશય ઔર
વિપર્યય કર કે મૂઢતા કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, અથવા તત્-ત્વમ્ પદાર્થ કે ભેદ કો જાનને કે નિમિત્ત સંકોચ કહિયે ચિત્ત કી સમાધિ લગાતા હૈ ઔર કોઈ જ્ઞાની ભી બાહર કી ગતિસે મૂઢ કી સમાન બાહર કે વ્યવહારોં કો કરતા હૈ ..૩૨..

એકાગ્રતા નિરોધો વા મૂઢૈરભ્યસતે ભૃશમ્ .
ધીરાઃ કૃત્યં ન પશ્યન્તિ સુપ્તવત્ સ્વપદે સ્થિતાઃ..૩૩..

અન્વય:- મૂતૈઃ એકાગ્રતા વા નિરોધઃ ભૃશમ્ અભ્યસ્યતે સ્વપદે સ્થિતાઃ ધીરાઃ સુપ્તવત્ કૃત્યમ્ ન પશ્યન્તિ .. ૩૩ ..

જો દેહાભિમાની મૂર્ખ હૈં વે મન કો વશ મેં કરને કે અર્થ અનેક પ્રકાર કા અભ્યાસ કરતે હૈં પરંતુ ઉન કા મન વશ મેં નહીં હોતા હૈ ઔર જો આત્મજ્ઞાની ધૈર્યવાન્ પુરુષ હૈ, વહ આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિતિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઉસ કા મન તો સ્વભાવ સે હી વશીભૂત હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર નિદ્રા કે સમય મેં મન કી ચેષ્ટા બંદ હો જાતી હૈ, તિસી પ્રકાર જ્ઞાન હોનેપર મન કી ચેષ્ટા બન્દ હો જાતી હૈ, ક્યોંકિ અદ્વૈતાત્મસ્વરૂપ કે જ્ઞાન સે ભ્રમમાત્ર કી નિવૃત્તિ હો જાતી હૈ ..૩૩..

અપ્રયત્નાત્પ્રયત્નાદ્રા મૂઢા નાપ્નોતિ નિતિમ્ .
તત્ત્વનિશ્ચયમાત્રેણ પ્રાજ્ઞો ભવતિ નિર્વૃતઃ૩૪..

અન્વય:- મૂઢઃ અપ્રયત્નાત્ વા પ્રયત્નાત્ ( અપિ ) નિવૃતિમ્ ન આમોતિ પ્રાજ્ઞઃ તત્ત્વનિશ્ચયમાત્રેણ નિર્વૃતઃ ભવતિ .. ૩૪ ..

જો મૂઢ પુરુષ હૈ ઔર જિસ કો આત્મજ્ઞાન નહીં હુઆ હૈ વહ અનેક પ્રકાર કા અભ્યાસ કર કે મન કો વશ મેં કરે અથવા ન કરે તૌ ભી ઉસ કો નિવૃત્તિ કા સુખ નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઔર જોઆત્મજ્ઞાની હે ઉસને તો જ્યોં હી આત્મસ્વરૂપ કા નિશ્ચય કિયા કિ, વહ પરમ નિવૃત્તિ કે સુખ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૩૪..

શુદ્ધં બુદ્ધ પ્રિયં પૂર્ણ નિષ્પ્રપઞ્ચં નિરામયમ્ .
આત્માનં તં ન જાનન્તિ તત્રાભ્યાસપરાજનાઃ..૩૫..

અન્વય:- તત્ર અભ્યાસપરાઃ જનાઃ શુદ્ધમ્ બુદ્ધમ્ પ્રિયમ્ પૂર્ણમ્ નિષ્પ્રપઞ્ચમ્ નિરામયમ્ તમ્ આત્માનમ્ ન જાનન્તિ .. ૩૫ ..

સદ્ગુરુ ઔર વેદાંતવાક્યોં કી શરણ લિયે બિના દેહાભિમાન દૂર નહીં હોતા હૈ તિસ દેહાભિમાન સે મન જગત્ કે વિષેં આસક્ત રહતા હૈ, તિસ કારણ વહ પુરુષ આત્મસ્વરૂપ કો નહીં જાનતા હૈ ક્યોંકિ આત્મસ્વરૂપતા શુદ્ધ હૈ, ચૈતન્યસ્વરૂપ હૈ ઔર આનંદરૂપપરિપૂર્ણ, સંસાર કી ઉપાધિ સે રહિત તથા વિવિધતાપરહિત હૈ, ઇસ કારણ દેહાભિમાની પુરુષ કો ઉસ કા જ્ઞાન નહીં હોતા હૈ ..૩૫..

નાપ્નોતિ કર્મણા મોક્ષં વિમૂઢોઽભ્યાસરૂપિણા .
ધન્યો વિજ્ઞાનમાત્રેણ મુક્તસ્તિષ્ઠત્યવિક્રિયઃ..૩૬..

અન્વયઃ વિમૂઢઃ અભ્યાસરૂપિણા કર્મણા મોક્ષમ્ ન આપ્નોતિ ધન્યઃ વિજ્ઞાનમાત્રેણ અવિક્રિયઃ મુક્તઃ તિષ્ઠતિ .. ૩૬..

જો પુરુષ દેહાભિમાની હૈ વહ યોગાભ્યાસરૂપ કર્મ કર કે મોક્ષ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ક્યોંકિ, કર્મમાત્ર સે મોક્ષપ્રાપ્તિ હોના દુર્લભ હૈ. સોઈ શ્રુતિમેં ભી કહા હૈ કિ “ન કર્મણા ન પ્રજયા ધનેન ત્યાગેનૈ કે અમૃતત્વમાનશુઃ “ યોગાભ્યાસ આદિ કર્મ સે મોક્ષ નહીં હોતા હૈ, સંતાન ઉત્પન્ન કરને સે મોક્ષ નહીં હોતા હૈ, ધન પ્રાપ્ત કરને સે મોક્ષ નહીં હોતા હૈ, યદિ કિન્ હી જ્ઞાનિયોં કો મોક્ષ કી પ્રાપ્તિ હુઈ હૈ તો દેહાભિમાન કે ત્યાગ સે હી હુઈ હૈ ઇસ કારણ કોઈ ભાગ્યવાન્ વિરલા પુરુષ હી આત્મજ્ઞાન કી પ્રાપ્તિમાત્ર સે ત્યાગ દિયે હૈં સંપૂર્ણ સંકલ્પ વિકલ્પાદિ જિસને ઐસા હોકર મુક્ત હો જાતા હૈ .. ૩૬..

મૂઢો નાપ્નોતિ તદ્બ્રહ્મ યતો ભવિતુમિચ્છતિ.
અનિચ્છન્નપિ ધીરો હિ પરબ્રહ્મસ્વરૂપભાક્..૩૭..

અન્વય:- યતઃ મૂઢઃ બ્રહ્મ મતિમ ઇચ્છ ત ( અન ) નત્ ન . આપ્નોતિ હિ ધીરઃ અનિચ્છન્ અપિ પર કહ રૂપક ભવતિ..૩૭..

મૂઢપુરુષ યોગાભ્યાસરૂપ કર્મ કર કે બ્રહ્મરૂપ હોને કી ઇચ્છા કરતા હૈ, ઇસ કારણ બ્રહ્મ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર જ્ઞાતા તો મોક્ષ કી ઇચ્છા ન કરતા હૈ તો ભી પરબ્રહ્મ કે સ્વરૂપ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કા દેહાભિમાન દૂર હો ગયા હૈ ..૩૭..

નિરાધારાગ્રહવ્યગ્રા મૂઢાઃ સંસારપોષકાઃ.
એતસ્યાનર્થમૂલસ્ય મૂલચ્છેદઃ કૃતો બુધૈઃ૩૮
અન્વય:- મૂઢાઃ નિરાધારાઃ ગ્રહવ્યગ્રાઃ સંસારપોષકાઃ ( ભવન્તિ); બુધૈઃ અનર્થમૂલસ્ય એતસ્ય મૂલચ્છેદઃ કૃતઃ .. ૩૮ ..

”મૂઢ જો અજ્ઞાની પુરુષ હૈં વે સદ્ગુરુ ઔર વેદાંતવાક્યોં કે આધાર કે બિના હી કેવલ યોગાભ્યાસરૂપ કર્મ કરકે હી મૈં મુક્ત હો જાઊઁગા ઇસ પ્રકાર નિરર્થક દુરાગ્રહ કરનેવાલે ઔર સંસાર કો પુષ્ટ કરનેવાલે હોતે હૈં, સંસાર કો દૂર કરનેવાલા જો જ્ઞાન જિસ કા ઉન કે વિષેં લેશ ભી નહીં હૈ ઔર જ્ઞાની પુરુષ જો હૈં ઉન્હોંને જન્મમરણરૂપઅનર્થ કે મૂલકારણ ઇસ સંસાર કો જ્ઞાન કે દ્વારા મૂલ સે હી છેદન કર દિયા હૈ ..૩૮..

નશાન્તિ લભતે મૂઢો યતઃશમિતુમિચ્છતિ.
ધીરસ્તત્ત્વં વિનિશ્ચિત્ય સર્વદા શાન્તમાનસઃ..૩૯..

અન્વય:- યતઃ મૂઢઃ શમિતુમ્ ઇચ્છતિ ( અતઃ ) શાન્તિમ્ ન લભતે; ધીરઃ તત્ત્વમ્ વિનિશ્ચિત્ય સર્વદા શાન્તમાનસઃ(ભવતિ)..૩૯..

જોમૂઢ કહિયે દેહાભિમાની પુરુષ હૈ વહ યોગાભ્યાસ કે દ્વારા શાંતિ કી ઇચ્છા કરતા હૈ, પરંતુ યોગાભ્યાસ સે શાંતિ કો પ્રાપ્ત નહીં હોતા હૈ, ઔર જ્ઞાની પુરુષ આત્મતત્વ કા નિશ્ચય કર કે સદા શાંતમન રહતા હૈ ..૩૯..

કાત્મનો દર્શનં તસ્ય યદૃષ્ટમવલમ્બતે.
ધીરાસ્તં તનપશ્યન્તિ પશ્યન્ત્યાત્માનમવ્યયમ્ ..૪૦..

અન્વય:- યત્ દૃષ્ટમ્ અવલમ્બતે તસ્ય આત્મનઃ દર્શનમ્ ક; તે ધીરાઃ તમ્ પશ્યન્તિ ( કિન્તુ ) તમ્ અવ્યયમ્ આત્માનમ્ પશ્યન્તિ .. ૪૦..

જો અજ્ઞાની પુરુષ દૃષ્ટ પદાર્થોં કો સત્ય માનતા હૈ, ઉસ કો અત્મદર્શન કિસ પ્રકાર હો સક્તા હૈ? પરંતુ ધૈર્યવાન્ પુરુષ તિન દૃષ્ટ પદાર્થો કો સત્ય નહીં માનતા હૈ કિંતુ એક અવિનાશી આત્મા કો દેખતા હૈ ..૪૦..

ક નિરોધો વિમૂઢોઽસ્ય યો નિબન્ધં કરોતિ વૈ .
સ્વારામસ્યૈવ ધીરસ્ય સર્વદાસાવકૃત્રિમઃ..૪૧..

અન્વય:- યઃ વૈ નિર્બન્ધમ્ કરોતિ, ( તસ્ય ) વિમૂઢસ્ય નિગેધઃ ક; સ્વારામસ્ય ધીરસ્ય એવ અસો સર્વદા અકૃત્રિમઃ (ભવતિ) ..૪૧..

જો મૂઢ દેહાભિમાની પુરુષ શુષ્કચિત્તનિરોધ કે વિષેં દુરાગ્રહ કરતા હૈ, તિસ મૂઢ કે ચિત્ત કા નિરોધ કિસ પ્રકાર હો સકતા હૈ ? અર્થાત્ ઉસ કે ચિત્ત કા નિરોધ કદાપિ નહીં હો સકતા હૈ, ક્યોંકિ સમાધિ કે અનંતર અજ્ઞાની કા ચિત્ત ફિર સંકલ્પવિકલ્પયુક્ત હો જાતા હૈ ઔર આત્મારામ ધીર પુરુષ કે ચિત્ત કા નિરોધ સ્વાભાવિક હી હોતા હૈ. ક્યોંકિ ઉસ કા ચિત્ત સંકલ્પાદિરહિત નિશ્ચલ ઔર બ્રહ્માકાર હોતા હૈ ..૪૧..

ભાવસ્ય ભાવકઃ કશ્ચિન્ન કિઞ્ચિદ્ભાવકોઽપરઃ.
ઉભયાભાવકઃકશ્ચિદેવમેવ નિરાકુલઃ..૪૨..

અન્વય:- કશ્ચિત્ ભાવસ્ય ભાવકઃ અપરઃ ન કિઞ્ચિત્ ભાવક: એવમ્ કશ્ચિત્ ઉભયાભાવકઃ એવ નિ કુલઃ આસ્તે .. ૪૨ ..

કોઈ નૈયાયિક આદિ ઐસા માનતે હૈં કિ, યહ જગત્ વાસ્તવ મેં સત્ય હૈ ઔર કોઈ શૂન્યવાદી ઐસા માનતે હૈં કિ, કુછ ભી નહીં હૈ ઔર હજારોં મેં એક આદમીઆત્મા કા અનુભવ કરનેવાલાઅભાવ ઔર ભાવ દોનોં કો ન માનકર સ્વસ્થચિત્તવાલા રહતા હૈ .. ૪૨ ..

શુદ્ધમદ્વયમાત્માનં ભાવયન્તિ કુબુદ્વયઃ.
નતુ જાનન્તિ સંમોહાદ્યાવજ્જીવમનિર્વૃતાઃ..૪૩..

અન્વય:- કુબુદ્ધયઃ શુદ્ધમ્ અદ્વયમ્ આત્માનમ્ ભાવયન્તિ, જાનન્તિ તુ ન; સંમોહાત્ યાવજ્જીવમ્ અનિવૃતાઃ ( ભવન્તિ ) ..૪૩..

મૂઢબુદ્ધિ અર્થાત્ દેહાભિમાની પુરુષ આત્મા કા ચિંતન કરતે હૈં, પરંતુ જાનતે નહીં ક્યોંકિ મોહ સે યુક્ત હોતે હૈં. ઇસ કારણ હી જન્મભર ઉન કી સંકલ્પવિકલ્પોં સે નિવૃત્તિ નહીં હોતી હૈ, અતએવ સંતોષકો ભી નહીં પ્રાપ્ત હોતે હૈં ..૪૩..

મુમુક્ષોર્બુદ્ધિરાલમ્બમન્તરેણ ન વિદ્યતે.
નિરાલમ્બૈવ નિષ્કામા બુદ્ધિમુંક્તસ્ય સર્વદા ..૪૪..

અન્વય:- મુમુક્ષોઃ બુદ્ધિઃ આલમ્બમ્ અન્તરેણ ન વિદ્યતે; મુક્તસ્ય બુદ્ધિઃ સર્વદા નિરાલમ્બા નિષ્કામા એવ .. ૪૪ ..

જિસ કો આત્મા કા સાક્ષાત્કાર નહીં હુઆ હૈ ઐસે મુમુક્ષુપુરુષ કી બુદ્ધિ સધર્મકવસ્તુરૂપ આશ્રય કે બિના નહીં હોતી હૈ ઔર જીવન્મુક્ત પુરુષ કી બુદ્ધિ મુક્તિવિષયમેં ભી ઇચ્છારહિત ઔર સદા નિરાલમ્બ (નિર્વિશેષ આત્માનુરૂપ ) હોતી હૈ ..૪૪..

વિષયદ્વીપિનો વીક્ષ્ય ચકિતાઃશરણાર્થિનઃ .
વિશન્તિ ઝટિતિ કોડં નિરોધૈકાગ્રસિદ્ધયે..૪૫..

અન્વય:- વિષયદ્વીપિનઃ વીક્ષ્ય ચકિતાઃ શરણાર્થિનઃ ( મૂઢાઃ) નિરોધૈકાગ્રસિદ્ધયે ઝટિતિ ક્રોડમ્ વિશન્તિ .. ૪૫ ..

વિષયરૂપ વ્યાઘ્ર કો દેખકર ભયભીત હુએ, રક્ષા કી ઇચ્છા કરનેવાલે અજ્ઞાની પુરુષ હી જલ્દી સે ચિત્ત કા નિરોધ ઔર એકાગ્રતા કો સિદ્ધિ કે અર્થ ગુહા કે ભીતર ઘુસતે હૈં, જ્ઞાની નહીં ઘુસતે હૈં .. ૪૫ ..

નિર્વાસનં હરિં દૃષ્ટ્વા તૂષ્ણીં વિષયદન્તિનઃ.
પલાયન્તેન શક્તાસ્તે સેવન્તે કૃતચાટવઃ૪૬..

અન્વય:- વિષયદન્તિનઃ નિર્વાસનમ્ હરિમ્ દૃષ્ટ્વા ન શક્તઃ ( સન્તઃ) તૂષ્ણીમ્ પલાયન્તે તે કૃતચાટવઃ સેવન્તે .. ૪૬ ..

વાસનારહિત પુરુષરૂપ સિંહ કો દેખકર વિષયરૂપી હસ્તી અસમર્થ હોકર ચુપચાપ ભાગ જાતે હૈં ઔર તિસ વાસનારહિત પુરુષ કો આકર્ષિત હોકર સ્વયં સેવન કરતે

નમુક્તિકારિ કા ધત્તે નિઃશં કો યુક્તમાનસઃ .
પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્ટશન જિઘનશ્નન્નાસ્તે યથાસુખમ્ ..૪૭..

અન્વય:- નિઃશઙ્કઃ યુક્તમાનસઃ (જ્ઞાની) મુક્તિકારિકાં ન ધત્તેઃ (કિન્તુ ) પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્પૃશન્ જિઘ્રન્ અનન્ યથાસુખમ્ આસ્તે .. ૪૭..

અનિઃશંક ઔર નિશ્ચલ મનવાલા જ્ઞાની યમ નિયમ આદિ યોગક્રિયા કો આગ્રહ સે નહીં કરતા હૈ, કિંતુ દેખતા હુઆ, સુનતા હુઆ, સ્પર્શ કરતા હુઆ, સૂંઘતા હુઆ ઔર ભોજન કરતા હુઆ ભી આત્મસુખ કે વિષે હી નિમગ્ન રહતા હૈ ..૪૭..

વસ્તુશ્રવણમાત્રેણ શુદ્ધબુદ્ધિનિરાકુલઃ.
નૈવાચારમનાચારમૌદાસ્યવાન પશ્યતિ ..૪૮..

અન્વય:- વસ્તુશ્રવણમાત્રેણ શુદ્ધ બુદ્ધિઃ નિરાકુલઃ (જ્ઞાની) આચારમ્ અનાચરમ્ વા ઔદાસ્થમ્ ન એવ પશ્યતિ .. ૪૮ ..

ગુરુ ઔર વેદાંતવાક્યોં કે દ્વારા ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા કે શ્રવણમાત્ર સે હુઆ હૈ પરિપૂર્ણ આત્મા કા સાક્ષાત્કાર જિસ કો ઔર નિરાકુલ અર્થાત્ અપને સ્વરૂપકે વિષં સ્થિત જ્ઞાની આચાર કો વા અનાચાર કો અથવા ઉદાસીનતા ઇન કી ઓર દૃષ્ટિ નહીં દેતા હૈ, ક્યોંકિ વહ બ્રહ્માકાર હોતા હૈ .. ૧૮..

યદા યત્કર્તુમાયાતિ તદા તત્કુરુતે ઋજુઃ .
શુભ વાપ્યશુભં વાપિ તસ્ય ચેષ્ટા હિ બાલવત્ ..૪૯..

અન્વય:- યદા યત્ વા અપિ શુભમ્ અપિ વા અશુભમ્ કર્તુમ્ આયાતિ તદા તત્ ઋજુઃ ( સન્ ) કુરુતે ( યતઃ ) હિ તસ્ય ચેષ્ટા બાલવત્ ( ભવતિ ) .. ૪૯ ..

અબ જો શુભ અથવા અશુભ કર્મ પ્રારબ્ધાનુસાર કરના પડ઼તા હૈ, ઉસ કો આગ્રહરહિત હોકર કરતા હૈ ક્યોંકિ તિસ જીવન્મુક્ત જ્ઞાની કી ચેષ્ટા બાલક કી સમાન હોતી હૈ, અર્થાત્ વહ પ્રારબ્ધાનુસાર કર્મ કરતા હૈ રાગદ્વેષ સે નહીં કરતા હૈ ..૪૯..

સ્વાતન્ત્ર્યાત્સુખમાપ્નોતિ સ્વાતન્ત્ર્યાલ્લભતે પરમ્ .
સ્વાતન્ત્ર્યાનિવૃતિ ગચ્છેત્સ્વાતન્ત્ર્યાત્પરમં પરમ્..૫૦..

અન્વય:- સ્વાતન્ત્ર્યાત સુખમ્ આપ્નોતિ, સ્વાતન્ત્ર્યાત્ પરમૂ લમતે; સ્વાતન્ત્ર્યાત નિવૃતિ ગચ્છેત, સાતચ્યાત્ પરમમ્ પદમા (પ્રામુયાત્ )..૫૦..

રાગદ્વેષરહિત પુરુષ સુખ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, પરમ જ્ઞાન કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર નિત્ય સુખ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ તથા આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં વિશ્રામ કો પ્રાપ્ત હોતા હે..૫૦..

અકર્તૃત્વમભોક્તૃત્વં સ્વાત્મનો મન્યતે યદા.
તદા ક્ષીણા ભવન્ત્યેવ સમસ્તાશ્ચિત્તવૃત્તયઃ..૫૧..

અન્વય:- યદા સ્વાત્મનઃ અકર્તૃત્વમ્ અભોક્તૃત્વમ્ મન્યતે તદા એવ ( અસ્ય ) સમસ્તાઃ ચિત્તવૃત્તયઃ ક્ષીણાઃ ભવન્તિ ..૫૧..

જબ પુરુષ અપને વિષેં કર્તાપને કા ઔર ભોક્તાપનેકા અભિમાન ત્યાગ દેતા હૈ તબ હી ઉસ પુરુષ કી સંપૂર્ણ ચિત્ત કી વૃત્તિ ક્ષીણ હો જાતી હૈં ..૫૧..

ઉચ્છૃખલાપ્યકૃતિ કા સ્થિતિ(રસ્ય રાજતે.
ન તુ સસ્ટહચિત્તસ્ય શાંતિમૂંઢસ્ય કૃત્રિમા..૫૨..

અન્વય:- ધીરસ્ય ઉચ્છૃખલા અપિ અકૃતિ કા સ્થિતિઃ રાજતે; સસ્પૃહચિત્તસ્ય મૂહસ્ય કૃત્રિમા શાંતિઃ તુ ન ( રાજતે ) .. ૫૨..

જો પુરુષ નિઃસ્પૃહચિત્ત હોતા હૈ ઉસ ધૈર્યવાન જ્ઞાની કી સ્વાભાવિક શાંતિરહિત ભી સ્થિતિ શોભાયમાન હોતી હૈ ઔર ઇચ્છા સે આકુલ હૈ ચિત્ત જિસકા ઐસે અજ્ઞાની પુરુષ કી બનાવટી શાંતિ શોભિત નહીં હોતી હૈ ..૫૨..

વિલસંતિ મહાભોગવિશન્તિ ગિરિગહરાન્ .
નિરસ્તકલ્પના ધીરા અબદ્ધા મુક્તબુદ્ધયઃ..૫૩..

અન્વય:- અબદ્ધાઃ મુક્તબુદ્ધયઃ નિરસ્તકલ્પનાઃ ધીરાઃ મહામોગૈઃ વિલસતિ ગિરિગહ્વરાન્ વિશન્તિ ..૫૩..

જિન જ્ઞાનિયોં કી કલ્પના નિવૃત્ત હો ગઈ હૈ, જો આસક્તિરહિત હૈં, તથા જિન કી બદ્ધિ અભિમાનરહિત હૈ વે જ્ઞાની પુરુષ ક ભી પ્રારબ્ધાનુસાર પ્રાપ્ત હુએ ભોગોં સે વિલાસ કરતે હૈં ઔર ક ભી પ્રારબ્ધાનુસાર પર્વત ઔર વનોં કે વિષેં વિચરતે હૈં ..૫૩..

શ્રોત્રિયં દેવતાં તીર્થમંગનાં ભૂપતિં પ્રિયમ્ .
દૃષ્ટ્વા સમ્પૂજ્ય ધીરસ્ય ન કાપિ હૃદિ વાસના..૫૪..

અન્વય:- શ્રોત્રિયમ્ દેવતામ્ તીર્થમ્ સમ્પૂજ્ય (તથા) અઙ્ગનામ્ ભૂપતિમ્ પ્રિયમ્ દૃષ્ટ્વા ધીરસ્ય હદિ કા અપિ વાસના ન (જાયતે)..૫૪..

વેદપાઠી બ્રાહ્મણ ઔર દેવતા કી પ્રતિમા તથા તીર્થકા પૂજન કર કે ઔર સુન્દર સ્ત્રી રાજા ઔર પ્રિય પુત્રાદિકો દેખકર ભી જ્ઞાની કે હૃદય મેં કોઈ વાસના નહીં ઉત્પન્ન હોતી હૈ ..૫૪..

ભૃત્યૈઃ પુત્રૈઃ કલત્રૈશ્ચ દૌહિત્રૈશ્ચાપિ ગોત્રજૈઃ.
વિહસ્ય ધિકૃતો યોગી ન યાતિ વિકૃતિ મનાકૂ..૫૫..

અન્વય:- યોગી ભૃત્યૈઃ પુત્રૈઃ કલત્રૈઃ દૌહિત્રૈઃ ચ અપિ ચ ગોત્રજૈઃ વિહસ્ય ધિકૃતઃ ( અપિ) મનાક વિકૃતિમ્ ન યાતિ .. ૫૫..

સેવક સ્ત્રી પુત્ર દૌહિત્ર (ધેવતે ) ઔર અન્ય ગોત્રકે પુરુષ ભી યદિ યોગી કા ઉપહાસ કરેં યા ધિકાર દેવેં તો ઉસ કા મન કિંચિન્માત્ર ભી ક્ષોભ કો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસ જ્ઞાની કા મોહ દૂર હો જાતા હૈ .. ૫૯..

સન્તુષ્ટોઽપિ ન સન્તુષ્ટઃ ખિન્નોઽપિ ન . ચ ખિદ્યતે .
તસ્યાશ્ચર્યદશાં તાં તાં તાશા એવ જાનતે..૫૬..

અન્વય:- (યોગી) સન્તુષ્ટઃ અપિ સન્તુષ્ટઃ ન ( ભવતિ); ખિન્નઃ અપિ ચ ન ખિદ્યતે; તસ્ય તાં તાં તાદૃશામ્ આશ્ચર્યદશામ્. તાદૃશાઃ એવ જાનતે ..૫૬..

જ્ઞાની લોકદૃષ્ટિ સે સંતોષયુક્ત દીખતા હુઆભી સંતોષયુક્ત નહીં હોતા હૈ ઔર લોકદૃષ્ટિ સે ખિન્ન દખિતા હુઆ ભી ખિન્ન નહીં હોતા હૈ, જ્ઞાની કી ઇસ પ્રકારકી દશા કો જ્ઞાની હી જાનતે હૈં ..૫૬..

કર્તવ્યતૈવ સંસારો ન તાં પશ્યન્તિ સૂરયઃ.
શૂન્યાકારા નિરાકારા નિર્મિકારાનિરામયાઃ..૫૭..

અન્વય:- સંસારઃ કર્તવ્યતા એવ શૂન્યાકારાઃ નિરાકારાઃ નિર્વિકારાઃ નિરામયાઃ સૂરયઃ તામ્ ન પશ્યન્તિ ..૫૭..

કર્તવ્યતા કહિયે મેરા યહ કર્તવ્ય હૈ ઇસ પ્રકાર કા જો કાર્ય કા સંકલ્પ હૈ સોઈ સંસાર હૈ પરંતુ સંપૂર્ણ વિશ્વકે નાશ હોનેપર ભી જો વર્તમાન રહતે હૈં ઔર જો નિરાકાર કહિયે ઘટાદિકે સે આકાર સે રહિત હૈં ઔર જો સર્વત્ર આત્મદૃષ્ટિ કરનેવાલે તથા સંકલ્પવિકલ્પરૂપી રોગસે રહિત હૈં વે કદાપિ કર્તવ્યતા કો નહીં દેખતે હૈં અર્થાત્ કિસી કાર્ય કે કરને કા સંકલ્પ નહીં કરતે હૈં ..૧૭..

અકુર્વન્નપિ સંક્ષોભાવ્યગ્રઃસર્વત્ર મૂઢધીઃ.
કુર્વન્નપિ તુ કૃત્યાનિ કુશલો હિ નિરાકુલઃ..૫૮..

અન્વય:- મૂઢધીઃ અકુર્વન્ અપિ સર્વત્ર સંક્ષોભાત્ વ્યગ્રઃ ( ભવતિ); હિ કુશલઃ તુ કૃત્યાનિ કુર્વન્ અપિ નિરાકુલ: ( ભવતિ ) ..૫૮..

અજ્ઞાની પુરુષ કર્મો કો ન કરતા હુઆ ભી સર્વત્ર સંકલ્પવિકલ્પ કરને કે કારણ વ્યગ્ર રહતા હૈ, ઔર જ્ઞાની કાર્યા કો કરતા હુઆ ભી નિર્વિકારચિત્ત રહતા હૈ ક્યોંકિ વહ તો આત્મસુખ કે વિષેં વિરાજમાન હોતા હૈ ..૫૮..

સુખમાસ્તે સુખં શેતે સુખમાયાતિ યાતિ ચ .
સુખં વક્તિ સુખં તે વ્યવહારેઽપિ શાન્તધીઃ..૫૯ ..

અન્વય:- શાન્તધીઃ વ્યવહારે અપિ સુખમ્ આસ્તે; સુખમ્ શેતે; સુખમ્ આયાતિ; ( સુખમ્ ) ચ યાતિ; સુખમ્ વક્તિ, સુખમ્ મુંક્તે .. ૫૯..

પ્રારબ્ધ કે અનુસાર વ્યવહાર કે વિષેં વર્તમાન ભી આત્મનિષ્ઠા બુદ્ધિવાલા જ્ઞાની સુખપૂર્વક બૈઠતા હૈ, સુખપૂર્વક શયન કરતા હૈ, સુખપૂર્વક આતા હૈ, સુખપૂર્વક જાતા હૈ, સુખપૂર્વક કહતા હૈ તથા સુખપૂર્વક હી ભોજન કરતા હૈ અર્થાત્ સંપૂર્ણ ઇંદ્રિયોં કે વ્યાપાર કો કરતા હૈ પરંતુ આસક્ત નહીં હોતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કા ચિત્ત તો બ્રહ્માકાર હોતા હૈ ..૨૯..

સ્વભાવાદ્યસ્ય નૈવાર્તિલાકવદ્યાહારિણઃ .
મહાતૂદ ઇવાક્ષોભ્યો ગતકેશઃસ શોભતે ..૬..

અન્વય:- વ્યવહારિણઃ યસ્ય સ્વભાવાત્ લોકવત્ આતિઃ નૈવ ( ભવતિ કિન્તુ ) સઃ મહાદઃ ઇવ અક્ષોભ્યઃ ગતક્લેશઃ શોભતે .. ૬૦..

વ્યવહાર કરતે હુએ ભી જ્ઞાની કો સ્વભાવ સે હી સંસારી પુરુષ કી સમાન ખેદ નહીં હાતા હૈ કિંતુ વહ જ્ઞાની બડ઼ે જલ કે સરાવર કી સમાન ચલાયમાન નહીં હોતા હૈ ઔર નિર્વિકાર સ્વરૂપ મેં શોભાયમાન હોતા હૈ ..૬..

નિવૃત્તિરપિ મૂઢસ્ય પ્રવૃત્તિરુપજાયતે .
પ્રવૃત્તિરપિ ધીરસ્ય નિવૃત્તિફલભાગિની..૬૧..

અન્વય:- મૂઢસ્ય નિવૃત્તિઃ અપિ પ્રવૃત્તિઃ ઉપજાયતે ધીરસ્ય પ્રવૃત્તિઃ અપિ નિવૃત્તિકલભાગિની ( ભવતિ ) .. ૬૧..

અમૂઢ કી નિવૃત્તિ કહિયે બાહોંદ્રિયોં કો વિષયોં સે નિવૃત્ત કરના ભી પ્રવૃત્તિરૂપ હી હોતા હૈ ક્યોંકિ ઉસ કે અહંકારાદિ દૂર નહીં હોતે હૈં ઔર જ્ઞાની કી સાંસારિક વ્યવહારમેં પ્રવૃત્તિ ભી નિવૃત્તિરૂપ હી હોતી હૈ ક્યોંકિ જ્ઞાની કો ‘અહં કરોમિ ‘ ઐસા અભિમાન નહીં હોતા હૈ .. ૬૧..

પરિગ્રહેષુ વૈરાગ્યં પ્રાયો મૂઢસ્ય દૃશ્યતે .
દેહે વિગલિતાશસ્ય વ રાગઃક વિરાગતા ..૬૨..

અન્વય:- મૂઢસ્ય પ્રાયઃ પરિગ્રહેષુ વૈરાગ્યમ્ દૃશ્યતે; દેહે વિગલિતાશસ્ય વ રાગઃ ( સ્યાત્ ) વ વિરાગિતા ( સ્યાત્ ) .. ૬૨ ..

જો મૂર્ખ દેહાભિમાની પુરુષ હૈ વહી મોક્ષ કી ઇચ્છાસે ધન, ધામ, સ્ત્રી, પુત્રાદિકોં કા ત્યાગ કરતા હૈ ઔર જિસ કા દેહાભિમાન દૂર હો ગયા હૈ ઐસે જીવન્મુક્ત જ્ઞાની પુરુષ કા સ્ત્રીપુત્રાદિ કે વિષેં ન રાગ હોતા હૈ, ન વિરાગ હોતા હૈ.. ૬૨..

ભાવનાભાવનાસક્તા દૃષ્ટિમૂઢસ્ય સર્વદા.
ભાવ્યભાવનયા સા તુ સ્વસ્થસ્યાદૃષ્ટરૂપિણી..૬૩..

અન્વય:- મૂહસ્ય દૃષ્ટિઃ સર્વદા ભાવનાભાવનાસક્તા (ભવતિ) સ્વસ્થસ્ય તુ સા ભાવ્યભાવનયા અદૃષ્ટરૂપિણી ( ભવતિ ) .. ૬૩ ..

મૂર્ખ દેહાભિમાની પુરુષ કી દૃષ્ટિ સર્વદા સંકલ્પ ઔર વિકલ્પ કે વિષેં આસક્ત હોતી હૈ ઔર આત્મસ્વરૂપકે વિર્ષે સ્થિત જ્ઞાની કી દૃષ્ટિ યદ્યપિ સંકલ્પવિકલ્પયુક્તસી દીખતી હૈ પરંતુ તથાપિ સંકલ્પવિકલ્પ કે લેપ સે શુદ્ધ રહતી હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કો ‘અહં કરોમિ ઐસા અભિમાન નહીં હોતા હૈ .. ૬૩..

સર્વારમ્ભેષુ નિષ્કામો યશ્ચરેદ્વાલવન્મુનિઃ. ન લેપસ્તસ્ય શુદ્ધસ્ય ક્રિયમાણેઽપિ કર્મણિ..૬૪..

અન્વય:- યઃ મુનિઃ બાલવત્ સર્વારમ્ભેષુ નિષ્કામઃ ચરેત્ તસ્ય શુદ્ધસ્ય કર્મણિ ક્રિયમાણે અપિ લેપઃ ન ( ભવતિ ) .. ૬૪ ..

તહાઁ વાદી શંકા કરતા હૈ કિ, યદિ જ્ઞાની સંકલ્પવિકલ્પ કર કે ક્રિયા કરતા હૈ તો ઉસ કી દ્વૈતબુદ્ધિ ક્યોં નહીં હોતી હૈ ? તિસ કા સમાધાન કરતે હૈં કિજો જ્ઞાની પુરુષ બાલક કી સમાન નિષ્કામ હોકર પ્રારબ્ધાનુસાર પ્રાપ્ત હુએ કર્મો કે વિષેં પ્રવૃત્ત હોતા હૈ ઉસ નિરંહકાર જ્ઞાની કો કર્મ કરનેપર ભી કર્તૃત્વ કા દોષ નહીં લગતા હૈ ક્યોં કે ઉસ કો તો કર્તાપને કા અભિમાનહી નહીં હોતા હૈ .. ૬૪..

સ એવ ધન્ય આત્મજ્ઞઃ સર્વભાવેષુ યઃ સમઃ .
પશ્યઞ્મૃણ્વન્સ્ટશઅિઘનશ્નનિસ્તષમાનસઃ..૬૫..

અન્વય:- સઃ એવ આત્મજ્ઞઃ ધન્યઃ યઃ સર્વભાવેષુ સમઃ ( ભવતિ અત એવ સઃ) પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્પૃશન્ જિઘ્રન્ અનન્ ( અપિ) નિસ્તર્ષમાનસઃ ( ભવતિ ) .. ૬૫ ..

વહી ધૈર્યવાન જ્ઞાની ધન્ય હૈ, જો સંપૂર્ણ ભાવોં મેં સમાનબુદ્ધિ રખતા હૈ, ઇસ કારણ હી વહ દેખતા હુઆ, શ્રવણ કરતા હુઆ, સ્પર્શ કરતા હુઆ, સૂંઘતા હુઆ ઔર ભોજન કરતા હુઆ ભી સબ પ્રકાર કી તૃષ્ણારહિત મનવાલા હોતા હૈ ..૬૫..

કસંસારક ચાભાસઃ ક્વ સાધ્યં ક ચ સાધનમ્ .
આકાશસ્યેવ ધીરસ્ય નિર્વિકલ્પસ્ય સર્વદા..૬૬..

અન્વય:- આકાશસ્ય ઇવ સવદા નિર્વિકલ્પસ્ય ધીરસ્ય સંતારઃ ક આભાસઃ ચ ક સાધ્યમ્ વ સાધનમ્ ચ ક .. ૬૬ ..

જો ધૈર્યવાન જ્ઞાની હૈ, વહ સંપૂર્ણ સંકલ્પવિકલ્પરહિત હોતા હૈ, ઉસ કો સંસાર કહાં ? ઔર સંસારકાભાન કહાઁ ઔર સ્વર્ગાદિસાધ્ય કહાં તથા યજ્ઞ આદિ સાધન કહાં ! ક્યોંક વહ સદા આકાશવત્ નિર્લેપ ઔર કલ્પનારહિત હોતા હૈ..૬૬..

સ જયત્યર્થસંન્યાસી પૂર્ણસ્વરસવિગ્રહઃ.
અકૃત્રિમોઽનવચ્છિન્ને સમાધિયસ્ય વર્તતે ..૬..

અન્વય:- પૂર્ણસ્વરમવિગ્રહઃ સઃ અર્થસંન્યાસી જયતિ યસ્ય અનબચ્છિન્ન અકૃત્રિમઃ સમાધિઃ વર્તતે .. ૬૭ ..

પૂર્ણ સ્વભાવવાલા હૈ સ્વરૂપ જિસ કા ઐસે અર્થ કહિયે દૃષ્ટ ઔર અદૃષ્ટ ફલ કો ત્યાગનેવાલે કી જય ( સર્વોપરિ ઉન્નતિ ) હોતી હૈ, જિસ કા પૂર્ણસ્વરૂપ આત્મા કે વિષેં સ્વાભાવિક સમાધિ હોતા હૈ .. ૬..

બહુનાત્ર કિમુક્તેન જ્ઞાતતત્ત્વો મહાશયઃ .
ભેગમોક્ષનિરાકાંક્ષી સદા સાત્રનીરસઃ..૬૮..

અન્વય:- અત્ર બના ઉક્તત કિમ્ ? ( યતઃ ) જ્ઞાનતત્ત્વ: મહાશયઃ ભોગમે ક્ષાનરાકાંક્ષ સદા સત્ર નીરમઃ ( ભવતિ ..૬૮..

જ્ઞાની પુરુષ કે અનેક પ્રકાર કે લક્ષણ હૈં ઉન કા પૂર્ણરીતિસે તો વર્ણન કરના કઠિન હૈ પરન્તુ જ્ઞાની પુરુષકા એક સાધારણ લક્ષણ યહ હૈ કિ યહાં જ્ઞાનીક બહુત લક્ષણ કહને સે કુછ પ્રયોજન નહીં હૈ. કંબલ સાધારણ લક્ષણ યહ હૈ કિ, જ્ઞાની આત્મતત્વ કા જાનનેવાલા, આત્મસ્વરૂપ કે વિ મન, ભોગ ઔર મોક્ષકી ઇચ્છા સે રહિત તથા સદા યાગ આદિ સાધનોં કે વિર્ષે પ્રીતિ ન કરનેવાલા હોતા હૈ .. ૬૮..

મહદાદિ જગદ્વૈતં નામમાત્રવિજૃમ્ભિતમ્ .
વિહાય શુદ્ધબોધસ્ય કિં કૃત્યમવશિષ્યતે ..૬૯..

અન્વય:- દૈતમ્ નામમાત્રવિજૃમ્ભિતમ્ મહદાદિ જગત્ વિહાય શુદ્ધબોધસ્ય કિમ્ કૃત્યમ્ અવશિષ્યતે .. ૬૯ ..

દ્વૈત રૂપ સે ભસનેવાલે, નામમાત્ર હી ભિન્નરૂપસે ભાસમાન, મહત્તત્વ આદિ જગત્ કે વિષેં કલ્પના કો દૂર કર કે સ્વપ્રકાશ ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાની કો ક્યા કઈ કાર્ય કરના બા કી રહતા હૈ ? અર્થાત્ કોઈ કાર્ય કરના નહીં રહતા હૈ .. ૬૯..

ભ્રમભૂતમિદં સર્વ કિઞ્ચિન્નાસ્તીતિ નિશ્ચયી .
અધ્ક્ષ્યસ્ફરણઃ શુદ્ધઃ. સ્વભાવેનૈવ શામ્યાતે..૭..

અન્વય:- ઇદમ્ સર્વમ્ ભ્રમભૂતમ્ (પરમાર્થતઃ) કિઞ્ચિત્ ન અસ્તિ ઇતિ નિશ્ચયી અલક્ષ્યસ્ફુગ્ણઃ શુદ્ધઃ સ્વભાવેન એવ શામ્યતિ .. ૭૦ ..

અધિષ્ઠાન કા સાક્ષાત્કાર હોનેપર યહ સંપૂર્ણ વિશ્વ ‘ભ્રમમાત્ર હૈ, પરમાર્થહાષ્ટ સે કુછ ભી નહીં હૈ, ઇસ પ્રકાર જિસ કા નિશ્ચય હુઆ હ ર સ્વપ્રકાશ ચેતનસ્વરૂપ તથા સ્વરૂપ કે સાક્ષાત્કાર સે દૂર હો ગયા હૈ અજ્ઞાનરૂપ મલ જિસ કા ઐસા જ્ઞાની સ્વભાવ સે હી શાંતિ કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ… ૭૦ ..

શુદ્ધસ્ફુરણરૂપસ્ય દૃશ્યભાવમપશ્યતઃ.
ક વિધિઃ ક ચ વૈરાગ્યં ક ત્યાગઃકશમોઽપિવા..૭..

અન્વય:- શુદ્ધસ્ફુરણરૂપસ્ય દૃશ્યભાવમ્ અપશ્યતઃ ( જ્ઞાનિનઃ ) વિધિઃ ક વૈરાગ્યમ્ વ ત્યાગઃ વ અપિ વા શમઃ ચ ક .. ૭૧ ..

શુદ્ધ સ્ફુરણરૂપ અર્થાત્ સ્વપ્રકાશચેતનસ્વરૂપ ઔર દૃશ્ય પદાર્થોકો ભી ન દેખનેવાલે જ્ઞાની કો કિસી કર્મ કે કરને કી વિધિ કહાં ? ઔર વિષયોં સે વૈરાગ્ય કહાં ? ઔર ત્યાગ કહાં? તથા શાંતિભો કરના કહાં? યહ સબ તો તા હો સકતા હૈ જબ સાંસારિક પદાર્થાક વિ હાટ હોતી હૈ .. ૭૧..

સ્ફુરતોઽનન્તરૂપેણ પ્રકૃતિં ચ ન પશ્યતઃ .
ક્વ બન્ધઃ ક ચ વા મોક્ષઃ વ હર્ષેઃક્ વિષાદતા..૭૨..

અન્વય:- અનન્તરૂપેણ સ્ફુરતઃ પ્રકૃતિમ્ ચ ન પશ્યતઃ (જ્ઞાનિનઃ) બન્ધ. વ મોક્ષ કહઃ ક વા વિષાન્તા ચ ક .. ૭૨ ..

જો જ્ઞાની હૈ વહ અનંતરૂપ કર કે ભાસતા હૈ ઔર આત્માકોજાનતા હૈ ઔર દેહાદેિ કે વિષેં દૃષ્ટિ નહીં લગાતા હૈ, ઉસ કો સંસાર કા બંધન નહીં હોતા હૈ, મોક્ષ કી ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ, હર્ષ નહીં હોતા હૈ ઔર વિષાદ ભી નહીં હોતા હૈ .. ૭૨..

બુદ્ધિપર્યન્તસંસારે માયામાત્ર વિવતતે.
નિર્મપો નિરહંકારો નિષ્કામઃ શોભતે બુધઃ..૭૩..

અન્વય:- બુદ્ધિપર્યન્તસંમારે માયામાત્રમ્ વિવર્ત્તતે ( અતઃ) બુધઃ નિર્મમઃ નિહિઙ્કારઃ નિષ્કામઃ શોભતે .. ૭ ..

યહ જગત્ અજ્ઞાન સે ભાસતા હૈ ઔર જ્ઞાન સે જબ માયામાત્ર (અજ્ઞાન) નિવૃત્ત હો જાતા હૈ તબ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા હી શેષ રહતા હૈ ઇસ કારણ જ્ઞાની કો ઇસ સંસારમેં મમતા અહંકાર તથા ઇચ્છા નહીં હોતી હૈ, ઇસ કારણ બ્રહ્માકારાત્તેકર કે અત્યંત શોભાયમાન હોતા હૈ ..૭૩..

અક્ષયં ગતસન્તાપમાત્માનં પશ્યતો મુનઃ.
ક વિદ્યા કચ વા વિશ્વંક દેહાઽહં મમતિ વા ..૭૪..

અન્વય:- અક્ષયમ્ ગતસન્તાપમ્ આત્માનમ્ પશ્યતઃ મુનેઃ વિદ્યા ક વા વિષયક દહઃ વા અહમ્ મમ ઇતિ ચ ક .. ૭૪ ..

અવિનાશી સંતાપરહિત ઐસે આત્મસ્વરૂપ કા જિસકો જ્ઞાન હુઆ હૈ ઐસે જ્ઞાની કો વિદ્યા (શાસ્ત્ર ) કહાં ? ઔર વિશ્વ કહાં ? ઔર દેહ કહાં ? તથા અહંમમભાવ કહાઁ ? ક્યોંકિ ઉસ કો આત્મા સે ભિન્ન અન્ય સ્ફુરણ હી નહીં હોતા હૈ .. ૭૪..

નિરોધાદીનિ કર્માણિજહાતિ જડધીયદિ.
મનોરથાન્પ્રલાપાંશ્ચ કર્તુમાનોત્યતત્ક્ષણાત્..૭૯..

અન્વય:- જડધીઃ યદિ નિરોધાદીનિ કર્માણિ જહાતિ ( તર્હિ ) અતત્ક્ષણાત્ મનોરથાન પ્રલાપાન ચ કર્તુમ્ આનોતિ .. ૭૫ ..

જો મૂઢબુદ્ધિ દેહાભિમાની પુરુષ હૈ વહ અતિ પરિશ્રમ કર કે મન કા નિરોધ કરતા હૈ પરંતુ નિરોધ સમાધિકે છૂટતે હી ઉસ કા મન ફિર તુરંત હી અનેક પ્રકાર સે સંકલ્પ વિકલ્પ કરને લગતા હૈ ઔર પ્રલાપ આદિ સંપૂર્ણ વ્યાપારોં કો કરને લગતા હૈ ઇસ કારણ જ્ઞાન કે બિના નિરોધ કુછ કામ નહીં દેતા હૈ .. ૭૫ ..

મન્દઃ શ્રુત્વાપિ તદ્વસ્તુ ન જહાતિ વિમૂઢતામ્ .
નિર્વિકલ્પો બહિયત્નાદન્તવિષયલાલસઃ..૭૬..

અન્વય:- મન્દઃ તત્ વસ્તુ શ્રુત્વા અપિ વિમૂહતામ્ ન જહાતિ (અતઃ મૂઢઃ ) યત્નાત્ બહિઃ નિર્વિકલ્પઃ અન્તઃ વિષયલાલસ: (ભવતિ).. ૭૬ ..

જો દેહાભિમાની મૂઢ પુરુષ હૈ વહ વેદાંતશાસ્ત્રકે અનેક ગ્રંથોં કે દ્વારા આત્મસ્વરૂપ કો સુનકર ભી દેહાભિમાન કો નહીં ત્યાગતા હૈ. યદ્યપિ અતિ પરિશ્રમ કરકે ઊપર સે ત્યાગ દિખાતા હૈ પરંતુ મન મેં અનેક વિષયવાસના રહતી હૈ .. ૭૬..

જ્ઞાનાઇલિત કા યો લોકદૃષ્ટયાપિ કર્મકૃત્ .
નાપ્નોત્યવસરં કર્તું વક્તુમેવ ન કિઞ્ચન .. ૭૭..

અન્વય:- યઃ જ્ઞાનાત્ ગલિતકર્મા ( સઃ ) લોકદૃષ્ટયા કર્મકા અપિ કિઞ્ચન કર્તુમ્ ન વક્તુમ એવ (ચ) અવસરમ્ ન આમોતિ..૭૭..

જ્ઞાની લોકાચાર કે અનુસાર કર્મ કરતા હૈ પરંતુ જ્ઞાન કે પ્રતાપલે કર્મફલ કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ ક્યોંકિ વહ કેવલ આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં લીન રહતા હૈ તિસ સે ઉસ કો કર્મ કરને કા અથવા કહને કા અવસર નહીં મિલતા હૈ .. ૭..

કતમઃવ પ્રકાશોવા હાન ક ચ ન કિઞ્ચન . નિર્વિકારસ્ય ધીરસ્ય નિરાતઙ્કસ્ય સર્વદા..૭૮..

અન્વય:- સર્વદા નિરાતકસ્ય નિર્વિકારસ્ય ધીરસ્ય તમઃ કવા પ્રકાશઃ ક હાનમ્ ચ ક ( તસ્ય ) કિશ્ચન ન ( ભવતિ ) ..૭૮..

જો જ્ઞાની હૈ વહ નિર્વિકાર હોતા હૈ, ઉસ કો કાલ આદિ કા ભય નહીં હોતા હૈ, ઉસ કો અંધકાર કા ભાન નહીં હોતા હૈ, પ્રકાશ કા ભાન નહીં હોતા હૈ, ઉસકો કિસી બાત કી હાનિ નહીં હોતી હૈ, ભય નહીં હોતા હૈ, વહ સર્વદા મુક્ત હોતા હૈ .. ૭૮..

વ ધૈર્ય ક વિવેકિત વ નિરાતંકતાપિવા. અનિર્વાચ્યસ્વભાવસ્ય નિઃસ્સભાવસ્ય યોગિનઃ..૭૯..

અન્વય:- તિર્વાચ્યસ્વભાવસ્ય નિઃસ્વભાવસ્ય યોગિનઃ ધૈર્યમ કવિવેકિત્વમ્ ક અપિ ચ નિરાતઙ્કતા ક .. ૭૧ ..

જ્ઞાની કા સ્વભાવ કિસી કે ધ્યાન મેં નહીં આતા હૈ. ક્યોંકિ જ્ઞાની સ્વભાવરહિત હોતા હૈ ઉસ કા ધીરજપના, જ્ઞાનીપના તથા નિર્ભયપના નહીં હોતા હૈ .. ૭૯ ..

નસ્વર્ગોં નૈવ નર કો જીવન્મુક્તિન ચૈવ હિ .
બહુનાત્ર કિમુક્તેન યોગદૃષ્ટયાન કિઞ્ચન ..૮..

અન્વય:- અત્ર બહુના ઉક્તેન કિમ યોગદૃષ્ટયા સ્વર્ગઃ ન નરક: ન એવ હિ જીવન્મુક્તિઃ ચ એવ ન, કિશ્ચન ન (ભવતિ )..૮..

જિસ જ્ઞાની કી સર્વત્ર આત્મદૃષ્ટિ હો જાતી હૈ ઉસકો સ્વર્ગ, નર્ક ઔર મુક્તિ આદિ કા ભેદ નહીં હોતા હૈ અર્થાત્ અધિક કહને સે ક્યા પ્રયોજન હૈ, જ્ઞાની પુરુષ કો કિસી પ્રકાર કા ભી ભેદ નહીં ભાસતા હૈ ..૮..

નૈવં પ્રાર્થયતે લાભં નાલાભેનાનુશોચતિ.
ધીરસ્ય શીતલં ચિત્તમમૃતેનૈવ પૂરિતમ્ ..૮..

અન્વય:- (ધીરઃ) લામમ્ પ્રાર્થયતે ન એવમ્ અલામેન અનુશોચતિ ન ( અતઃ ) ધીરસ્ય ચિત્તમ્ અમૃતેન પૂરિતમ્ શીતલમા એવ ( ભવતિ ) .. ૮૧ ..

જો જ્ઞાની હૈ વહ લાભ કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ ઔર લાભ નહીં હોતે તો શોક નહીં કરતા હૈ ઔર ઇસ કારણ હી ધૈર્યવાન્ જ્ઞાની કા ચિત્તજ્ઞાનામૃત સે પરિપૂર્ણ ઔર ઇસી કારણ શીતલ કહિયે તાપત્રયરહિત હોતા હૈ .. ૮૧..

નશાન્તં સ્તૌતિ નિષ્કામો ન દુષ્ટમપિ નિન્દતિ.
સમદુઃખસુખસ્તૃપ્તઃ કિઞ્ચિત્કૃત્યં ન પશ્યતિ .. ૮૨..

અન્વય:- નિષ્કામઃ શાન્તમ્ ન સ્તૌતિ; દુષ્ટમ્ અપિ ન નિન્દતિ, એસઃ (સન ) સમદુઃખસુખઃ (ભવતિ ) ( નિષ્કામત્વાત ) કિશ્ચિત્ કૃત્યમ્ ન પશ્યતિ ..૮૨..

જો પુરુષ કામનાશૂન્ય જ્ઞાની હૈ વહ કિસી શાંત પુરુષ કો દેખકર પ્રશંસા નહીં કરતા હૈ ઔર દુષ્ટ કો દેખકર નિંદા નહીં કરતા હૈ ક્યોંકિ વહ અપને જ્ઞાનરૂપી અમૃત સે તૃપ્ત હોતા હૈ તિસ કારણ સુખદુઃખ કી કલ્પના નહીં કરતા હૈ, તથા કિસી કૃત્ય કો નહીં દેખતા હૈ .. ૮૨ ..

ધીરો ન દ્વેષ્ટિ સંસારમાત્માનં ન દિદૃક્ષતિ .
હર્ષામર્ષવિનિર્મુક્તો ન તોનચજીવતિ..૮૩..

અન્વય:- હર્ષામર્ષવિનિર્મુક્તઃ ધીરઃ સંસારમ્ ન દેટિ; આત્માનમ્ ન દિદૃક્ષતિ; ન મૃતઃ ( ભવતિ ); ન ચ જીવતિ .. ૮૩ ..

જો ધૈર્યવાન અર્થાત્ જ્ઞાની હૈ વહ સંસાર કા દ્વેષ નહીં કરતા હૈ તથા આત્મા કો દેખને કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ, ક્યોંકિ વહ સ્વયં હી આત્મસ્વરૂપ હૈ ઇસ કારણ ઉસકો હર્ષ તથા શોક નહીં હોતા હૈ ઔર જન્મમરણરહિત હોતા હૈ.. ૮૩..

નિઃસ્નેહઃ પુત્રદારાદૌ નિષ્કામો વિષયેષુ ચ .
નિશ્ચિન્તઃસ્વશરીરેઽપિ નિરાશઃ શોભતે બુધઃ.. ૮૪..

અન્વય:- પુત્રારાદી નિઃસ્નેહઃ, વિષયેષુ ચ નિષ્કામઃ, સ્વશરીરે મપિ નિશ્ચિન્તઃ; નિરાશઃ, બુધઃ શોભતે .. ૮૪ ..

પુત્ર સ્ત્રી આદિ કે વિષેપ્રીતિ ન કરનેવાલા, વિષયોંકે નાદિક કી ચિન્તા ન કરનેવાલા, ઇસ પ્રકાર સર્વત્ર આશારહિત જ્ઞાની શોભા કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .. ૮૪..

તુષ્ટિઃ સર્વત્ર ધીરસ્ય યથા પતિતવર્તિનઃ.
સ્વચ્છન્દં ચરતો દેશાન્યવાસ્ત-મિતશાયિનઃ.. ૮..

અન્વય:- યત્રાસ્તમિતશાયિનઃ દેશાન્ સ્વચ્છન્દમ્ ચરતઃ, વથાપતિતવર્તિનઃ ધીરસ્ય સર્વત્ર તુષ્ટિ ( ધવનિ ) .. ૮૫ ..

જો જ્ઞાની પુરુષ હૈ, ઉસ કો જો કુછ પ્રારબ્ધાનુસાર મિલ જાય ઉસસ હી વહ વર્તાવ કરતા હૈ ઔર પરમ સંતોપકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, તદનંતર અપની દૃષ્ટિ જિધર કો ઉઠ જાતી હૈ ઉની દેશોં મેં વિચરતા હૈ ઔર જહાં હી સૂર્ય અસ્ત હોય તહાં હી શયન કરતા હૈ .. ૮૫..

પતતૂહેતુ વા દેહો નાસ્ય ચિન્તા મહાત્મનઃ .
સ્વભાવભૂમિવિશ્રાન્તિવિસ્મૃતાશેષસંસૃતેઃ..૮૬..

અન્વય:- દેહઃ પતતુ વા ઉદેતુ, સ્વભાવભૂમિવિશ્રાન્તિવિસ્મૃતાશેપસંમૃતેઃ મહાત્મનઃ અસ્ય ચિન્તા ન ( ભવતિ ) ..૮૬ ..

દેહ નષ્ટ હોય અથવા રહે પરંતુ અપને સ્વરૂપરૂપી ભૂમિ કે વિશ્રામકર કે સંપૂર્ણ સંસારકોભૂલનેવાલે જ્ઞાનીકો ઇસ દેહ કી ચિંતા નહીં હોતી હૈ ..૮૬..

અકિઞ્ચનઃ કામચારો નિન્દ્રશ્છિન્નસંશયઃ .
અસક્તઃ સર્વભાવેષુ કેવલો રમતે બુધઃ..૮૭..

અન્વય:- અકિઞ્ચનઃ કામચારઃ નિઈન્દઃ છિન્નસંશયઃ સર્વભાવેષુ અસક્તઃ વુધઃ કેવલ: રમતે .. ૮૭ ..

જો જ્ઞાની હૈ વહ ઇકલા હી આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં રમતા હૈ, કુછ પાસ નહીં રખતા હૈ, તથાપિઅપની ઇચ્છાનુસાર બર્તા કરતા હૈ, સુખદુઃખતે રહિત હોતા હૈ, જ્ઞાની કો સંશય નહીં હોતા હૈ ઔર સંપૂર્ણ વિષયોં સે વિરક્ત રહતા હૈ..૮૭..

નિર્મમઃ શોભતે ધીરઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ .
સુભિન્નહૃદયગ્રન્થિવિનિધૂતરજસ્તમઃ..૮૮..

અન્વય:- નિર્મમઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ સુભિન્નહૃદયગ્રન્થિઃ વિનિર્ધૂતરજસ્તમઃ ધીરઃ શોભતે .. ૮૮ ..

મમતા કા ત્યાગનેવાલા, મટ્ટી. પત્થર ઔર સુવર્ણકો સમાન માનનેવાલા આર દૂર હો ગઈ હૈ હૃદય કી અજ્ઞાનરૂપી ગ્રંથિ જિસ કી ઐસા ઔર દૂર હો ગયે હૈં રજ ઔર તમગુણ જિસ કે ઐસા જ્ઞાની શોભા કો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૮૮..

સર્વત્રાનવધાનસ્ય ન કિઞ્ચિદ્વાસના હૃદિ .
મુક્તાત્માનો વિતૃપ્તસ્ય તુલના કેન જાયતે .. ૮૯..

અન્વય:- સર્વત્ર અનવધાનસ્ય હદિ કિશ્ચિત્ વાસના ન (ભવતિ); (અતઃ) મુક્તાત્મનઃ વિતૃપ્તસ્ય ( તસ્ય) કેન તુલના જાયતે .. ૮૯..

જિસ કી સંપૂર્ણ વિષયોં મેં આસક્તિ નહીં હૈ ઔર જિસકે હૃદય કે વિષેં કિચિન્માત્ર ભી વાસના નહીં હૈ ઔર જો માત્માનંદ કે વિષેં તૃપ્ત હૈ, ઐસે જીવન્મુક્ત જ્ઞાની પુરુષકી સમાન ત્રિલો કી મેં કૌન હો સકતા હૈ .. ૮૯ ..

જાનન્નપિ ન જાનાતિ પશ્યન્નપિન પશ્યતિ. બ્રુવન્નપિ ન ચ બ્રૂતે કોઽન્યો નિવાસનાહતે ..૯..

અન્વય:- (યઃ ) જાનન્ અપિ ન જાનાતિ, પશ્યન્ અપિ ન પશ્યતિ બ્રુાન્ અપિ ચ ન બ્રૂતે; ( સઃ) નિર્વાસનાત્ ઋતે અન્યઃ કઃ ? ..૯ ..

જો જાનતા હુઆ ભી નહીં જાનતા હૈ, દેખતા હુઆભી નહીં દેખતા હૈ, બોલતા હુઆ ભી નહીં બોલતા હૈ, ઐસા પુરુષ જ્ઞાની કે સિવાય જગત્ મેં ઔર દૂસરા કૌન હૈ ? અર્થાત્ કોઈ નહીં હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાની કો અભિમાન તથા વાસના નહીં હોતી હૈ ..૯..

ભિક્ષુર્વા ભૂપતિવાપિ યો નિષ્કામઃ સ શોભતે.
ભાવેષુ ગલિતા યસ્ય શોભનાશોભના મતિઃ..૯..

અન્વય:- યસ્ય માવેષુ શોમનાશીમના મતિઃ ગલિતા, (એતાહુશઃ યઃ) નિષ્કામઃ સઃ ભિક્ષુઃ વા અપિ વા ભૂપતિઃ શોભતે..૯..

જિસ જ્ઞાની કી શુભ પદાર્થોં મેં ઇચ્છા બુદ્ધિ નહીં હોતી હૈ ઔર અશુભ પદાર્થોં મેં દ્વેષબુદ્ધિ નહીં હોતી હૈ ઐસા જો કામનારહિત જ્ઞાની હૈ વહ રાજા હો તો વિદેહ ( જનક) સમાન શોભિત હોતા હૈ ઔર ભિક્ષુ હોય તો પરમ બ્રહ્મનિષ્ઠ યાજ્ઞવલ્ક્યમુનિ કી સમાન શાભાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ક્યોં કિ આત્માનદ કે વિષેં મન પુરુષકો રાજ્ય બંધન નહીં કરતા હૈ ઔર ત્યાગ માક્ષદાયક નહીં હોતા હૈ . ૯૧..

કસ્વાચ્છન્ધ કસંકોચઃકવા તત્વવિનિશ્ચયઃ .
નિર્વ્યાજાજવભૂતસ્વ ચરિતાર્થસ્ય યોગિનઃ..૯૨..

અન્વય:- નિયાજાવભૂતસ્ય ચરિતાર્થસ્ય યોગિનઃ સ્વાન્છન્ધમ્ ક સઙ્કોચઃ ક વા તત્ત્વાંવનિશ્ચયઃ ક .. ૯૨ ..

જિસ પુરુષ કા મન કપટરહિત ઔર કોમલતાયુક્ત હૈ ઔર જિસને આત્મજ્ઞાનરૂપી કાર્ય કો સિદ્ધ કિયા હૈ, ઐસે જીવન્મુક્ત પુરુષ કો સ્વાધીનપના નહીં હોતા હૈ ઔર પરાધીનપના ભી નહીં હોતા હૈ, તત્વ કા નિશ્ચય કરનાભી નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસ કા દેહાભિમાન દૂર હો જાતા હૈ .. ૯૨ ..

આત્મવિશ્રાન્તિતૃપ્તેન નિરાશેન ગતાતિના .
અન્તર્યદનુભૂયેત તત્કથં કસ્ય કથ્યતે..૯૩..

અન્વય:- આત્મવિશ્રાન્તિતૃપ્તેન નિરાશેન ગતાતિના (જ્ઞાનિના) અન્તઃ યત્ અનુભૂયેત, તત્ કથમ્ કસ્ય કથ્યતે .. ૯૩ ..

જો પુરુષ આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં વિશ્રામરૂપઅમૃતકા પાન કર કે તૃપ્ત હુઆ હૈ ઔર આશામાત્ર નિવૃત્ત હો ગઈ હૈ તથા જિસ કે ભીતર કી પીડા શાંત હો ગઈ હૈ ઐસા જ્ઞાની અપને અંતઃકરણ કે વિષેં જો અનુભવ કરતા હૈ, ઉસ કો પ્રાણી કિસ પ્રકાર કહ સકતા હૈ ઔર ઉસ અનુભવ કો કિસ કો કહાં જાય ? ક્યોંકિ ઇસ કા આધિકારી દુર્લભ હૈ .. ૯૩..

સુપ્તોઽપિન સુષુપ્તૌ ચ સ્વપ્નેઽપિ શાયતો નચ.
જાગરેઽપિ ન જાગતિ ધીરસ્તૃપ્તઃપદે પદે ..૯૪ ..

અન્વય:- પદે પદે તૃપ્તઃ ધીઃ સુષુમો ભી ચ ન સુપ્તા, સ્વપ્ને અપિ ચ ન શયિતઃ, જાગરે અપિ ન જાગતિ .. ૯૪ ..

જ્ઞાની કી સુષુપ્તિ અવસ્થા દીખતી હૈ પરંતુ જ્ઞાની સુષુપ્તિ કે વશીભૂત નહીં હોતા હૈ, સ્વપ્નાવસ્થા ભાસતી હૈ પરંતુ જ્ઞાની શયન નહીં કરતા હૈ કિંતુ સાક્ષીરૂપ રહતા હે ઔર જાગ્રદઅવસ્થા ભાસતી હૈ પરંતુ જ્ઞાની જાગ્રદવસ્થા કે વિકારોં સે અલગ રહતા હૈ ક્યોંકિ યહ તો ન અવસ્થા બુદ્ધિ કી હૈ ઔર જો બુદ્ધિ સે પર હૈ ઔર આત્માનંદ સે તૃપ્ત હૈ .. ૯૪..

જ્ઞઃ સચિન્તોઽપિ નિશ્ચિન્તઃ સેંદ્રિયોઽપિ નિરિન્દ્રિયઃ.
સુબુદ્ધિરપિ નિર્બુદ્ધિઃ સાહઙ્કારોઽનહંકૃતી..૯૫..

અન્વય:- જ્ઞઃ સચિન્તઃઅપિ નિશ્ચિન્તઃ ( ભવતિ ), સેન્દ્રિયઃ અપિ નિરિન્દ્રિયઃ ( ભાત ); સુબુદ્ધિઃ અપિ નિદ્ધિઃ ( ભવતિ ); સાહંકારઃ અપિ નિરહંકૃતિઃ (ભવાત) .. ૯૫ ..

જ્ઞાની કો ચિંતા હૈ ઐસા લોકોં કે દેખને મેં આતા હૈ પરંતુ જ્ઞાની નિશ્ચિત હોતા હૈ, જ્ઞાની ઇંદ્રિયોંતહિત દીખતા હૈ પરંતુ વાસ્તવ મેં જ્ઞાન ઇંદ્રિયરહિત હોતા હૈ, વ્યવહારમેં જ્ઞાની ચતુરબુદ્ધિવાલા દીખતા હૈ, પરંતુ બાની બુદ્ધિરહિત હોતા હૈ ઔર જ્ઞાની અહંકારયુક્તસા દીખતા હૈ પરંતુ જ્ઞાની કો અહંકાર કા લેશ ભી નહીં હોતા હૈ .. ૯૫ ..

ન સુખીન ચ વા દુઃખી ન વિરક્તો ન સઙ્ગવાન્.
ન મુમુક્ષુને વા મુક્તો ન કિઞ્ચિન્નચ કિઞ્ચન.. ૨૬..

અન્વય:- ( જ્ઞાની ) ન સુખી; વા ન ચ દુઃખી; ન વિરક્તઃ, ન સઙ્ગવાન્ ન મુમુક્ષુ વા ન મુક્તઃ, ન કિઞ્ચિત્ ન ચ કિઞ્ચન ..૧૬..

જ્ઞાની સુખી નહીં હોતા હૈ, દુઃખી નહીં હોતા હૈ, વિરક્ત નહીં હોતા હૈ, આસક્ત નહીં હોતા હૈ, મોક્ષકી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ, મુક્ત નહીં હોતા હૈ, સત્રૂપ, અનિર્વચનીય હોતા હૈ .. ૯૬..

વિક્ષેપેઽપિન વિભિપ્તઃમમાધૌ ન મમાધિમાન્ .
જાડ્યાપન જડો ધન્યઃ પાણ્ડિત્યઽપિન પણ્ડિતઃ..૨૭..

અન્વય:- ધન્યઃ વિક્ષપે અપિ લિક્ષિપ્ત. ન, મમાચૌ સમાધિમાન્ મ, જાડયે અપિ જડ. ન; પાણ્ડિન્યે અપિ પણ્ડિત ન .. ૯૭ ..

જ્ઞાની કા વિક્ષેપ દીખતા હૈ પરંતુ જ્ઞાની વિક્ષિપ્ત નહીં હોતા હૈ, જ્ઞાની કી સમાધિ દીખતી હૈ પરંતુ જ્ઞાની સમાધિ નહીં કરતા હૈ, જ્ઞાની કે વિપેં જડપના દીખતા હૈ પરંતુ જ્ઞાની જડ નહીં હોતા હૈ તથા જ્ઞાની મેં પંડિતપના દોખતા હૈ પરંતુ જ્ઞાની પંડિત નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ યહ સંપૂર્ણ વિકાર દેહાભિમાની કે વર્ષે રહતે હૈં .. ૯૭..

મુક્તો યથાસ્થિતિવ યઃ કૃતકર્તવ્યનિવૃતઃ.
સમઃ સર્વત્ર વૈતષ્ણ્યાન્ન સ્મરત્યકૃતં કૃતમ્ .. ૯૮..

અન્વય:- યથાસ્થિતિસ્વસ્થઃ કૃત કર્નવ્યનિર્વૃતઃ સર્વત્ર સમઃ મુક્તઃ બૈતડણ્યાત કૃતમ્ અકૃતમ્ ન સ્મરતિ .. ૯૮..

જૈસી અવસ્થા પ્રાપ્ત હોય ઉસમેં હી સ્વસ્થ રહનેવાલા ઔર કિયે હુએ ઔર કર્તવ્યકર્મો કે વિષેં અહંકાર ઔર ઉદ્વેગ ન કરનેવાલા અર્થાત્ સંતોષયુક્ત તથા સર્વત્ર આત્મદૃષ્ટિ કરનેવાલા જીવન્મુક્ત જ્ઞાની પુરુષ તૃષ્ણા કે ન હોને સે યહ કાર્ય કિયા, યહ નહીં કિયા ઐસા સ્મરણ નહીં કરતા હૈ .. ૯૮..

ન પ્રીયતે વન્ધમાનો નિંદ્યમાનો ન કુપ્યતિ .
નૈવોદિજતિ મરણેજીવને નાભિનન્દતિ..૯૯..

અન્વય:- (જ્ઞાની) વંદ્યમાનઃ પ્રીયતે ન નિન્દ્યમાનઃ કુપ્યતિ ન; મરણે ઉદ્વિજતિ ન; એવ જીવને અભિનન્દતિ ન .. ૯૯ ..

જો જ્ઞાની હૈ ઉસ કી કોઈ પ્રશંસા કરે તો પ્રસન્ન નહીં હોતા હૈ ઔર નિંદા કરે તો કોપ નહીં કરતા હૈ, તિસી પ્રકાર મૃત્યુ ભી સામને આતા દીખે તો ભી જ્ઞાની ઘબડતા નહીં હૈ ઔર બહુત વર્ષાંપર્યંત જીવેં તો ભી પ્રસન્ન નહીં હોતા હૈ .. ૯૯ ..

ન ધાવતિ જનાકીર્ણ નારણ્યમુપશાન્તધીઃ .
યથા તથા યત્ર તત્ર સમ એવાવતિષ્ઠતે ..૧૦..

અન્વય:- ઉપશાન્તધીઃ જનાકીર્ણમ્ ન ધાવતિ, (તથા ) અરણ્યમ્ ન (ધાવતિ) કિન્તુ યત્ર તત્ર યથા તથા સમઃ એવ અવતિષ્ઠતે .. ૧૦૦..

જિસ જ્ઞાની કી વૃત્તિ શાંત હો ગઈ હૈ વહ જહાં મનુષ્યોં કી સભા હોય તહાં જાને કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ, તિસી પ્રકાર નિર્જન સ્થાન જો વન તહાં ભી જાને કી ઇચ્છા નહીં કરતા હૈ, કિંતુ જિસ સમય જો સ્થાન મિલ જાય તહાં હી સ્થિતિ કર કે નિવાસ કરતા હૈ, ક્યોંકિ નગરમેં તથા વન મેં જ્ઞાની કી એક સમાન બુદ્ધિ હોતી હૈ અર્થાત્ જ્ઞાની કી દૃષ્ટિ મેં જૈસા નગર હૈ વૈસા હી વન હોતા હૈ..૧૦૦..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતં શાન્તિશતકં નામાટાદશ પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૧૮..

====
અથૈકોનવિંશતિકં પ્રકરણમ્ ૧૯.

તત્ત્વવિજ્ઞાનસંદંશમાદાય હૃદયોદરાત્ .
નાનાવિધપરામર્શશલ્યોદ્ધારઃ કૃતોમયા..૧..

અન્વય:- મયા હૃદયોદરાત્ તત્ત્વવિજ્ઞાનસંદંશમ્ આદાય નાનાવિધપરામર્શશલ્યોદ્ધારઃ કૃતઃ .. ૧..

શ્રીગુરુ કે મુખ સે સાધનસહિત જ્ઞાન કા શ્રવણ કરકે શિષ્ય કો આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં વિશ્રામપ્રાપ્ત હુઆ, તિસકા સુખ આઠ શ્લોકોંકર કે વર્ણન કરતે હૈં. હે ગુરો! આપસે તત્વજ્ઞાનરૂપ સાંડસી કો લેકર અપને હૃદય મેં સે નાના પ્રકાર કે સંકલ્પવિકલ્પરૂપ કાંટે કો દૂર કર દિયા ..૧..

કધર્મઃકચ વા કામઃ ક ચાર્થઃ ક વિવેકિતા.
કદ્વૈતંક ચ વાદ્વૈતં ખમહિનિ સ્થિતસ્ય મે..૨..

અન્વય:- સ્વમહિમ્નિ સ્થિતસ્ય સે ધમઃ ક, વા કામઃ ચ ક; અર્થઃ ક; વિવકિતા ચ કા દ્વૈતમ્ ક; વા અદ્વૈતમ્ ચ કે .. ૨..

હે ગુરો ! ધર્મ અર્થ કામ મોક્ષ ઇન ચારોં કા ફલ તુચ્છ હૈ, ઇસ કારણ તિન ધર્માદિરૂપ કાંટે કો દૂર કરકે આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિતિ કો પ્રાપ્ત હુઆ જો મૈં તિસ મુઝે દ્વૈત નહીં ભાસતા હૈ, ઇસ કારણ હી મુઝે અદ્વૈતવિચાર ભી નહીં કરના પડતા હૈ, ક્યોંકિ “ ઉત્તીર્ણે તુ પરે પારે નોકાયાઃ કિં પ્રયોજનમ્ “ જબ પરલી પાર ઉતર ગયે તો ફિર નૌ કા કી ક્યા આવશ્યકતા હૈ ? ઇસ કારણ જબ દ્વૈત કા ભાન હી નહીં હૈ તો ફિર અદ્વૈત વિચાર કરને સે ફલ હી ક્યા ? ..૨..

ક ભૂતં વ ભવિષ્યદ્વા વર્તમાનમપિ ક વા .
ક દેશઃવ ચવા નિત્યં સ્વમહિનિ સ્થિતસ્ય મે ..૩..

અન્વય:- નિત્યમ્ સ્વમહિનિ સ્થિતસ્ય મે ભૂતમ્ ક વા ભવિષ્યત્ ક, અપિ વા વર્તમાનમ્ ક, દેશઃ ક ( અન્યત્ ) ચ વા ક.. ૩ ..

નિત્ય આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત જો મૈં તિસ મુઝે ભૂતકાલ કહાં હૈ, ભવિષ્યત્ કાલ કહાઁ હૈ, વર્તમાનકાલ કહાં હૈ, દેશ કહાં હૈ તથા અન્ય વસ્તુ કહાં હૈ ?..૩..

વ ચાત્મા ક ચવાનાત્મા ક શુભકાશુભં તથા .
કચિન્તાક ચવાચિન્તા સ્વમહિમ્નિસ્થિતસ્ય મે..૪..

અન્વય:- સ્વમહિન્નિ સ્થિતસ્ય મે આત્મા ક બા અનાત્મા ચ ક; શુભમ્ ક તથા અશુભમ્ ક. ચિન્તા કવા અચિન્તા ચ વ .. ૪ ..

આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત જો મૈં તિસ મુઝે આત્મા, અનાત્મા, શુભ, અશુભ, ચિંતા ઔર અચિંતા યહ નાના પ્રકાર ભેદ નહીં ભાસતા હૈ ..૪..

કસ્વપ્નઃક્ક સુષુપ્તિા ક ચ જાગરણં તથા.
વ તુરીયં ભયં વાપિ સ્વમહિમ્નિ સ્થિતસ્ય મે..૫..

અન્વય:- સ્વમહિમ્ન સ્થિતસ્ય મે સ્વપ્નઃ વ વા સુષુપ્તિઃ ચ ક, તથા જાગરણમ્ ક્વ, તુરીયમ્ અપિ વા ભયમ્ વ ..૫..

આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત જો મૈં તિસ મેરી સ્વપ્નાવસ્થા નહીં હોતી હૈ, સુષુપ્તિ અવસ્થા નહીં હૈ તથા જાયત્ અવસ્થા નહીં હોતી હૈ, ક્યોંકિ યહ તીનોં અવસ્થા બુદ્ધિ કી હૈં, આત્મા કી નહીં હૈં, મેરી તુરીયાવસ્થાભી નહીં હોતી હૈ તથા અંતઃકરણધર્મ જો ભય આદિ સોભી મુઝે નહીં હોતા હૈ ..૫..

ક દૂરંક સમીપં વા બાહ્ય કાભ્યન્તરં કવાક
સ્થૂલંકચ વા સૂક્ષ્મ સ્વમહિન્નિ સ્થિતસ્ય મે..૬..

અન્વય:- સ્વમહિમ્નિ સ્થિતસ્ય મે દૂરમ્ ક વા સમીપમ્ ક્વ, બાહ્યમ્ ક વા આભ્યન્તરમ્ ક, સ્થૂલમ્ ક્વ વા સૂક્ષ્મમ્ ચ વ .. ૬ ..

દૂરપના, સમીપપના, બાહરપના, ભીતરપના, મોટાપના તથા સૂક્ષ્મપના યે સબ મેરે વિષેં નહીં હૈં ક્યોંકિ મૈં તો સર્વવ્યાપી આત્મસ્વરૂપ મેં સ્થિત હૂં..૬..

જિગાટ ક મૃત્યુ વિતં વા વ લોકાઃ કાસ્ય ક લૌકિકમ્ .
ક લયઃ વ સમાધિવા સ્વમહિમ્નિ સ્થિતસ્ય મે .. ૭..

અન્વય:- સ્વમહિમ્નિ સ્થિતસ્ય અસ્ય મે મૃત્યુઃ ક્વ, જીવિતમ્ ક, લોકાઃ ક્વ વા લૌકિકમ્ ક્વ, લયઃ ક્વ વા સમાધિઃ ક્વ .. ૭..

આત્મસ્વરૂપ કે વિષેં સ્થિત જો મૈં તિસ મેરા મરણ નહીં હોતા હૈ, જીવન નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ મૈં તો ત્રિકાલ મેં સત્યરૂપહ, કેવલ આત્મામાત્ર કો દેખનેવાલા જો મેં તિસ મુઝે ભૂ આદિ લોકોં કી પ્રાપ્તિ નહીં હોતી હૈ ઇસી કારણ મુઝે કોઈ લોકિક કાર્ય ભી કર્તવ્ય નહીં હૈ. મૈં પૂર્ણાત્મા હૂં, ઇસ કારણ મેરા લય વા સમાધિ નહીં હોતી હૈ ..૭..

અલં ત્રિવર્ગકથયા યોગસ્ય કથયાપ્યલમ્ .
અલં વિજ્ઞાનકથયા વિશ્રાન્તસ્ય મમાત્મનિ ..૮..

અન્વય:- આત્મનિ વિશ્રાન્તસ્ય મમ ત્રિવર્ગકથયા યોગસ્ય કથયા અલમ્ વિજ્ઞાનકથયા અપિ અલમ્ .. ૮..

આત્મા કે વિષેં વિશ્રામ કો પ્રાપ્ત હુઆ જો મૈં તિસમઝે ધર્મ, અર્થ, કામરૂપ ત્રિવર્ગ કી ચર્ચા સે કુછ પ્રયોજન નહીં હૈ, યોગ કી ચર્ચા કર કે કુછ પ્રયોજન નહીં હૈ, તથા જ્ઞાન કી ચર્ચા કરને સે ભી કુછ પ્રયોજન નહીં હૈ .. ૮..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિકૃતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકયા સહિતકોનવિંશતિકં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ .. ૧૯..

=====
અથ વિંશતિકં પ્રકરણમ્ ૨૦.

ક ભૂતાનિ વ દેહો વા કેન્દ્રિયાણિ ક વા મનઃ .
ક શૂન્યં ક ચ નૈરાશ્યં મત્સ્વરૂપે નિરઞ્જને..૧..

અન્વય:- નિરઞ્જને મત્સ્વરૂપે ભૂતાનિ ક્વ વા દેહઃ ક્વ, ઇન્દ્રિયાણિ ક વા મનઃ ક્વ, શૂન્યમ્ ક્વ, નૈરાશ્યમ્ ક્વ ચ .. ૧ ..

પૂર્વ વર્ણન કી હુઈ આત્મસ્થિતિ જિસ કી હો જાય ઉસ જીવન્મુક્ત કી દશા કા ઇસ પ્રકારણ મેં ચૌદહ શ્લોકોંકર કે વર્ણન કરતે હૈં કિ, હે ગુરો! મૈં સંપૂર્ણ ઉપાધિરહિત હૂં, ઇસ કારણ મેરે વિષેં પંચમહાભૂત તથા દેહ તથા ઇંદ્રિયેં તથા મન નહીં હૈ, ક્યોંકિ મેં ચેતનસ્વરૂપહૂંતિસી પ્રકાર શૂન્યપના ઔર નિરાશપના ભી નહીં હૈ ..૧..

ક શાસ્ત્રં ક્વાત્મવિજ્ઞાનં ક્વ વા નિર્વિષયં મનઃ .
ક તૃપ્તિઃ ક વિતૃષ્ણાત્વં ગતદ્વન્દ્રસ્ય મે સદા ..૨..

અન્વય:- સદા ગતદ્વન્દ્વસ્ય મે શાસ્ત્રમ્ ક્વ, આત્મવિજ્ઞાનમ્ ક, વા નિર્વિષયમ્ મનઃ ક્વ, તૃપ્તિઃ ક્વ, વિતૃષ્ણાત્વમ્ વ .. ૨ ..

શાસ્ત્રાભ્યાસ કરના, આત્મજ્ઞાન કા વિચાર કરના, મન કો જીતના, મન મેં તૃપ્તિ રખના ઔર તૃષ્ણા કો દૂર કરના યહ કોઈ ભી મુઝ મેં નહીં હૈ, ક્યોંકિ મૈં ઇંદરહિત હૂં ..૨..

ક વિદ્યાક્કચ વાંવિદ્યા કાહં વેદં મમ કવા.
કબન્ધઃ ક્વ ચ વા મોક્ષઃસ્વરૂપસ્ય વરૂપિતા ..૩..

અન્વય:- (મયિ ) વિદ્યા વ વા વિદ્યા ચ ક્વ, અહમ્ ક્વ ઇદમ્ ક્ક વા મમ ક્વ, બન્ધઃ ક્વ વા મોક્ષઃ ચ ક્વ, સ્વરૂપસ્ય રૂપિતા વ ..૩..

અહંકારરહિત જો મૈં હૂં તિસ મેરે વિષેં વિદ્યા અવિદ્યા મૈં હૂં, મેરા હૈ, યહ હૈ ઇત્યાદિ આભિમાન કે ધર્મ નહીં હૈ તથા વસ્તુ કા જ્ઞાન મેરે વિષેં નહીં હૈ ઔર બંધ મોક્ષ મેરે નહીં હોતે હૈં, મેરા રૂપ ભી નહીં હૈ, ક્યોંકિ મૈ ચૈતન્ય માત્ર હૂં..૩..

ક પ્રારબ્ધાનિ કર્માણિ જીવન્મુક્તિરપિ કવા .
ક તદ્વિદેહકૈવલ્યં નિર્વિશેષસ્ય સર્વદા..૪..

અન્વય:- સર્વદા નિર્વિશેષસ્ય ( મે ) પ્રારબ્ધાનિ કર્માણિ ક્વ, વા જીવન્મુક્તિઃ અપિ ક્વ, તદ્વિદેહકૈવલ્યમ્ ક્વ .. ૪..

સર્વદા નિર્વિશેષ સ્વરૂપ જો મૈં તિસ મેરે પ્રારબ્ધકર્મ નહીં હોતા હૈ ઔર જીવન્મુક્તિ અવસ્થા તથા વિદેહમુક્તિભી નહીં હૈ ક્યોંકિ મૈં સર્વધર્મરહિત હૂં..૪..

વ કર્તા ક્વ ચ વા ભોક્તા નિષ્કિંયં ગ સ્ફુરણં વ વા.
વાપરોક્ષં ફલં વાક નિઃસ્વભાવસ્ય મે સદા ..૫..

અન્વય:- સદા નિઃસ્વભાવસ્ય મે કર્તા વ વા ભોક્તા વ વા નિષ્ક્રિયમ્ સ્ફુરણમ્ ક્વ, અપરોક્ષમ્ વ વા ફલમ્ ક્વ .. ૫ ..

મૈં સદા સ્વભાવરહિત હૂં, ઇસ કારણ મેરે વિષેં કર્તાપના નહીં હૈ, ભોક્તાપના નહીં હૈ તથા વિષયાકારવૃત્ત્યવચ્છિન્ન ચૈતન્યરૂપ ફલ નહીં હૈ ..૫..

કલોકઃ ક્વ મુમુક્ષુર્વા ક યોગી જ્ઞાનવાન્ કવા.
કબદ્ધઃકચ વા મુક્તઃ સ્વસ્વરૂપેઽહમદ્વયે..૬..

અન્વય:- અહમદ્રયે સ્વસ્વરૂપે લોકઃ ક્વ વા મુમુક્ષુઃ ક્વ, યોગી ક, જ્ઞાનવાન્ ક્વ, બદ્ધઃ ક્વ વા મુક્તઃ ચ ક્વ .. ૬ ..

આત્મરૂપ અદ્વૈત સ્વસ્વરૂપ કે હોનેપર ન લોક હૈ, ન મોક્ષ કી ઇચ્છા કરનેવાલા હૂં, ન યોગી હૂં, ન જ્ઞાની હૂં, નબંધન હૈ, ન મુક્તિ હૈ ..૬..

વ સૃષ્ટિઃ ક્વ ચ સંહારઃક્ક સાધ્યં ક ચ સાધનમ્ .
વ સાધકઃ ક સિદ્ધિા સ્વસ્વરૂપેઽહમદ્રયે .. ૭..

અન્વય:- અહમ્-અદ્વયે સ્વસ્વરૂપે સૃષ્ટિઃ ક, સંહારઃ ચ વ સાધ્યમ્ ક્વ, સાધનમ્ ચ ક્વ, સાધકઃ ક્વ વા સિદ્ધિઃ ક્વ .. ૭..

આત્મરૂપ અદ્વૈત સ્વસ્વરૂપ કે હોનેપર ન સૃષ્ટિ હૈ, ન કાર્ય હૈ, ન સાધન હૈ ઔર ન સિદ્ધિ હૈ, ક્યોંકિ મૈં સવેંધર્મ રહિત હૂઁ..૭..

ક પ્રમાતા પ્રમાણ વાક પ્રમેયંક ચ પ્રમા.
ક કિઞ્ચિત્ક ન કિઞ્ચિદ્વા સર્વદા વિમલસ્ય મે .. ૮..

અન્વય:- સર્વદા વિમલસ્ય મે પ્રમાણં વા પ્રમાતા ક્વ પ્રમેયં ક પ્રમા ચ ક્વ કિઞ્ચિત્ ક્વ ન કિઞ્ચિત્ ક્વ .. ૮..

આત્મા ઉપાધિરહિત હૈ તિસ આત્મા કે વિષેં પ્રમાતા, પ્રમાણ તથા પ્રમેય યે તીનોં નહીં હૈ ઔર કુછ હૈ અથવા કુછ નહીં હૈ, ઐસી કલ્પના ભી નહીં હૈ .. ૮..

ક વિક્ષેપઃ ક ચૈકામ્યં ક નિર્બોધઃ ક મૂઢતા.
ક હષઃ ક વિષાદો વા સર્વદા નિષ્ક્રિયસ્ય મે ..૯..

અન્વય:- સર્વદા નિષ્ક્રિયસ્ય મે વિક્ષેપઃ ક્વ ઐકામ્યં ચક્ક નિર્બોધઃ ક્વ મૂહતા ક્વ હર્ષઃ ક્વ વિષાદઃ ક્વ .. ૯ ..

મૈં સદા નિર્વિકાર આત્મસ્વરૂપ હૂં ઇસ કારણ મેરે વિષેં વિક્ષેપ તથા એકાગ્રતા, જ્ઞાનીપના, મૂઢતા, હર્ષ ઔર વિષાદ યે વિકાર નહીં હૈ .. ૯..

કચૈષ વ્યવહારો વા ક ચ સા પરમાર્થતા .
વ સુખં ક ચ વા દુઃખં નિર્વિમર્શસ્ય મે સદા ..૧૦..

અન્વય:- સદા નિર્વિમર્શસ્ય મે એષઃ વ્યવહારઃ ક્વ વા સા પરમાર્થતા ચ ક્વ, સુખં ચ ક્વ વા દુઃખં ચ ક્વ .. ૧૦ ..

મૈં સદા સંકલ્પવિકલ્પરહિત આત્મસ્વરૂપ હૂં, ઇસ કારણ મેરે વિષેં વ્યવહારાવસ્થા નહીં હૈ, પરમાર્થાવસ્થા નહીં હૈ ઔર સુખ નહીં હૈ તથા દુઃખ ભી નહીં હૈ ..૧૦..

ક્વમાયાક ચ સંસારઃવ પ્રીતિર્વિરતિઃ કવા.
ક જીવઃ ક્વ ચ તદ્બ્રહ્મ સર્વદા વિમલસ્ય મે ..૧૧..

અન્વય:- સર્વદા વિમલસ્ય મે માયા વ સંસારઃ ચ ક્વ પ્રીતિઃ કવા વિરતિઃ ક જીવઃ ક્વ તત્ બ્રહ્મ ચ ક્વ .. ૧૧ ..

મૈં સદા શુદ્ધ ઉપાધિરહિત આત્મસ્વરૂપ હૂં, ઇસ કારણ મેરે વિષેં માયા નહીં હૈ, સંસાર નહીં હૈ, પ્રીતિ નહીં હૈ, વૈરાગ્ય નહીં હૈ, જીવભાવ નહીં હૈ તથા બ્રહ્મભાવભી નહીં હૈ .. ૧૧..

ક પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિા ક મુક્તિઃ ક ચ બન્ધનમ્ .
કૂટસ્થનિવિભાગસ્ય સ્વસ્થસ્ય મમ સર્વદા .. ૧૨..

અન્વય:- કૂટસ્થનિર્વિભાગસ્ય સદા સ્વસ્થસ્ય મમ પ્રવૃત્તિઃ ક. વા નિવૃત્તિઃ ક, મુક્તિઃ ક, બન્ધનમ્ ચ ક્વ .. ૧૨ ..

આત્મસ્વરૂપ જો મૈં હૂં તિસ મેરે વિષેં પ્રવૃત્તિ નહીં હૈ, મુક્તિ નહીં હૈ તથા બંધન ભી નહીં હૈ .. ૧૨..

કોપદેશઃવ વા શાસ્ત્રં ક શિષ્યઃ કં ચ વા ગુરુઃ.
ક ચાસ્તિ પુરુષાર્થો વા નિરુપાધેઃ શિવસ્ય મે .. ૧૩ ..

અન્વય:- નિરુપાધેઃ શિવસ્ય મે ઉપદેશઃ ક્વ વા શાસ્ત્રં વ શિષ્યઃ ક્વ વા ગુરુઃ ક્વ વા પુરુષાર્થઃ ક્વ ચ અસ્તિ .. ૧૩ ..

ઉપાધિશૂન્ય નિત્યાનંદસ્વરૂપ જો મૈં હૂં તિસ મેરે અર્થ ઉપદેશ નહીં હૈ, શાસ્ત્ર નહીં હૈ, શિષ્ય નહીં હૈ, ગુરુ નહીં હૈ તથા પરમ પુરુષાર્થ જો મોક્ષ સો ભી નહીં હૈ ..૧૩..

ક ચાસ્તિ ક ચ વા નાસ્તિ ક્વાસ્તિ ચૈકં ક ચ દ્વયમ્ . બહુનાત્ર કિમુક્તેન કિઞ્ચિન્નોત્તિષ્ઠતે મમ .. ૧૪..

અન્વય:- ( મમ ) અસ્તિ ચ ક, વા ન અસ્તિ ચ ક્વ, એક ચ કે અસ્તિ, દ્વયં ચ ક્વ, ઇહ બહુના ઉક્તેન કિમ્, મમ કિશ્ચિત્ ન ઉત્તિષ્ઠતે .. ૧૪ ..

મૈં આત્મસ્વરૂપ હૂં ઇસ કારણ મેરે વિષેં અસ્તિપના નહીં હૈ, નાસ્તિપના નહીં હૈ, એકપના નહીં હૈ, દ્વૈતપના નહીં હૈ ઇસ પ્રકાર કલ્પિત પદાર્થો કી વાર્તા કરોડોં વર્ષાપર્યંત કહૂં તબ ભી હાર નહીં મિલ સકતા, ઇસ કારણ સે કહતા હૂં કિ, મેરે વિષેં કિસી કલ્પના કા ભી આભાસ નહીં હોતા હૈ, ક્યોંકિ મૈં એકરસ ચેતન સ્વરૂપ હૂં ..૧૪..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં ભાષાટીકાસહિતં વિશતિકં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૨૦..

======
અથૈકવિંશતિકં પ્રકરણમ્ ૨૧ .

વિંશતિશ્ચોપદેશે સ્યુઃશ્લોકાશ્ચ પઞ્ચવિંશતિઃ.
સત્યાત્માનુભવોલ્લા સે ઉપદેશે ચતુર્દશ..૧..

અન્વય:- ઉપદેશે વિંશતિઃ ચ સ્યુઃ . સત્યાત્માનુભવોલ્લા સે ચ પઞ્ચવિંશતિઃ . ઉપદેશે ચતુર્દશ .. ૧..

અબ ગ્રંથકર્તાને ઇસ પ્રકરણ મેં ગ્રંથ કી શ્લોકસંખ્યા ઔર વિષય દિખાયે હૈં. ગુરૂપદેશનામક પ્રથમ પ્રકરણ મેં ૨૦ શ્લોક હૈં શિષ્યાનુભવનામક દ્વિતીય પ્રકરણમેં ૨૫ શ્લોક હૈં આક્ષેપોપદેશનામકં તૃતીય પ્રકરણ મેં ૧૪ શ્લોક હૈં ..૧..

ષડલ્લા સે લયે ચૈવોપદેશે ચ ચતુશ્ચતુઃ . પઞ્ચકં સ્યાદનુભવે બન્ધમોક્ષે ચતુષ્કકમ્ ..૨..

અન્વય:- (ચતુર્થે ) ઉલ્લા સે ષટ્ . લયે ચ ઉપદેશે ચ એવ ચતુશ્ચતુઃ . અનુભવે પઞ્ચકમ્ . બન્ધમોક્ષે ચતુષ્કકં સ્યાત્ .. ૨ ..

શિષ્યાનુભવનામક ચતુર્થ પ્રકરણ મેં ૬ શ્લોક હૈં. લયનામક પંચમ પ્રકરણ મેં ૪ શ્લોક હૈં. ગુરૂપદેશનામક પષ્ઠ પ્રકરણમેં ભી ૪ શ્લોક હૈં. શિષ્યાનુભવનામક સપ્તમ પ્રકરણ મેં ૫ શ્લોક હૈં. બંધમોક્ષનામક અષ્ટમ પ્રકરણમેં ૪ શ્લોક હૈં ..૨..

નિર્વેદોપશમે જ્ઞાને એવમેવાષ્ટકં ભવેત્ .
યથાસુખસપ્તકંચ શાંતીસ્યાટે. દસંમિતમ્ ..૩..

અન્વય:- નિર્વેદોપશમે એવં એવ જ્ઞાને અષ્ટકમ્ ભવેત્ . યથા સુખે ચ સપ્તકમ્ . શાન્તૌ ચ વેદસંમિતં સ્યાત્ .. ૩ ..

નિર્વેદનામક નવમ પ્રકરણ મેં ૮ શ્લોક હૈં . ઉપશમનામક દશમ પ્રકરણ મેં ૮ શ્લોક હૈ . જ્ઞાનાષ્ટકનામક એકાદશ પ્રકરણ મેં ૮ શ્લોક હૈં . એવમેવાષ્ટક નામક દ્વાદશ પ્રકરણ મેં ૮ શ્લોક હૈં . યથાસુખનામક ત્રયોદશ પ્રકરણ મેં ૭ શ્લોક હૈં. શાંતિચતુષ્કનામક ચતુર્દશ પ્રકરણ મેં ૪ શ્લોક હૈં ..૩..

તત્ત્વોપદેશે વિશચ્ચ દશ જ્ઞાનોપદેશ કે .
તત્ત્વસ્વરૂપે વિંશચ શમે ચ શતકં ભવેત્..૪..

અન્વય:- તત્ત્વોપદેશે વિંશત્ . જ્ઞાનોપદેશ કે ચ દશ . તત્ત્વસ્વરૂપ કે ચ વિંશત્ . શમે ચ શતકમ્ ભવેત્ .. ૪..

તત્વોપદેશનામક પંચદશપ્રકરણ મેં ૨૦ શ્લોક હૈં. જ્ઞાનોપદેશનામક ષોડશ પ્રકરણ મેં ૧૦ શ્લોક હૈં. તત્વસ્વરૂપનામક સપ્તદશ પ્રકરણ મેં ૨૦ શ્લોક હૈં. શમનામક અષ્ટાદશપ્રકરણ મેં ૧૦૦ શ્લોક હૈં ..૪..

અષ્ટકં ચાત્મવિશ્રાન્તૌ જીવન્મુક્તી ચતુર્દશ .
ષટ્ સંખ્યાક્રમવિજ્ઞાને ગ્રન્થેકાત્મ્યં તતઃ પરમ્ ..૫..
વિશકમિતૈઃ ખણ્ડૈઃ શ્લોકૈરાત્માનિમધ્યખૈઃ.
અવધૂતાનુભૂતેશ્ચ શ્લોકાઃ સંખ્યાક્રમા અમી..૬..

અન્વય:- આત્મવિશ્રાન્તૌ ચ અષ્ટકમ્ . જીવન્મુક્તી ચતુર્દશ . સંખ્યાઃ ક્રમવિજ્ઞાને પટ્ . તતઃ પરમ્ આત્માગ્નિમધ્યખૈઃ શ્લોકઃ વિંશત્યેકમિતૈઃ ખણ્ડૈઃ ગ્રન્થૈકાત્મ્યમ્ ( ભવતિ ) . અમી શ્લોકાઃ અવધૂતાનુભૂતેઃ સંખ્યાક્રમાઃ ( કથિતાઃ ) .. ૫.. ૬ ..

આત્મવિશ્રાન્તિનામક ઉન્નીસવેં પ્રકરણ મેં ૮ શ્લોક હૈં. જીવન્મુક્તિનામક વિંશતિક પ્રકરણ મેં ૧૪ શ્લોક હૈં. ઔર સંખ્યાકમવિજ્ઞાનનામક એકવિંશતિક પ્રકરણ મેં ૬ શ્લોક હૈં ઔર સંપૂર્ણગ્રંથ મેં ઇક્કીસ પ્રકરણ ઔર ૩૦૩ શ્લોક હૈં. ઇસ પ્રકાર અવધૂત કા અનુભવરૂપ જો ᳚અષ્ટાવક્રગીતા” હૈ ઉસ કે શ્લોકોં કી સંખ્યા કા ક્રમ કહા. યદ્યપિ અંત કે શ્લોકકર કે સહિત ૩૦૩ શ્લોક હૈં પરંતુ દશમપુરુષ કી સમાન યહ શ્લોક અપને કો ગ્રહણકર અન્ય શ્લોકોં કી ગણના કરતા હૈ..૫..૬..

ઇતિ શ્રીમદષ્ટાવક્રમુનિવિરચિતાયાં બ્રહ્મવિદ્યાયાં સાન્વયભાષાટીકયા સહિતં સંખ્યાક્રમવ્યાખ્યાનં નામૈકવિંશતિકં પ્રકરણં સમાપ્તમ્ ..૨૧..

ઇતિ સાન્વયભાષાટીકાસમેતા અષ્ટાવક્રગીતા સમાપ્તા.

પુસ્તક મિલને કા ઠિકાના
ગંગાવિષ્ણુ શ્રીકૃષ્ણદાસ,
“લક્ષ્મીવેંકટેશ્વર “ છાપાખાના,
કલ્યાણ (જિ. ઠાણા.)

– Chant Stotra in Other Languages –

Geeta » Ashtavakra Gita Hindi Translation Lyrics in Sanskrit » English » Bengali » Kannada » Malayalam » Odia » Telugu » Tamil