॥ Rishabha Geetaa Gujarati Lyrics ॥
॥ ઋષભગીતા ॥ (Mahabharata Shantiparva)
અધ્યાયઃ ૧૨૪
ય્
ઇમે જના નરશ્રેષ્ઠ પ્રશંસન્તિ સદા ભુવિ ।
ધર્મસ્ય શીલમેવાદૌ તતો મે સંશયો મહાન્ ॥ ૧ ॥
યદિ તચ્છક્યમસ્માભિર્જ્ઞાતું ધર્મભૃતાં વર ।
શ્રોતુમિચ્છામિ તત્સર્વં યથૈતદુપલભ્યતે ॥ ૨ ॥
કથં નુ પ્રાપ્યતે શીલં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત ।
કિં લક્ષણં ચ તત્પ્રોક્તં બ્રૂહિ મે વદતાં વર ॥ ૩ ॥
ભ્
પુરા દુર્યોધનેનેહ ધૃતરાષ્ટ્રાય માનદ ।
આખ્યાતં તપ્યમાનેન શ્રિયં દૃષ્ટ્વા તથાગતામ્ ॥ ૪ ॥
ઇન્દ્રપ્રસ્થે મહારાજ તવ સ ભ્રાતૃકસ્ય હ ।
સભાયાં ચાવહસનં તત્સર્વં શૃણુ ભારત ॥ ૫ ॥
ભવતસ્તાં સભાં દૃષ્ટ્વા સમૃદ્ધિં ચાપ્યનુત્તમામ્ ।
દુર્યોધનસ્તદાસીનઃ સર્વં પિત્રે ન્યવેદયત્ ॥ ૬ ॥
શ્રુત્વા ચ ધૃતરાષ્ટ્રોઽપિ દુર્યોધન વચસ્તદા ।
અબ્રવીત્કર્ણ સહિતં દુર્યોધનમિદં વચઃ ॥ ૭ ॥
કિમર્થં તપ્યસે પુત્ર શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ ।
શ્રુત્વા ત્વામનુનેષ્યામિ યદિ સમ્યગ્ભવિષ્યસિ ॥ ૮ ॥
યથા ત્વં મહદૈશ્વર્યં પ્રાપ્તઃ પરપુરઞ્જય ।
કિઙ્કરા ભ્રાતરઃ સર્વે મિત્રાઃ સમ્બન્ધિનસ્તથા ॥ ૯ ॥
આચ્છાદયસિ પ્રાવારાનશ્નાસિ પિશિતૌદનમ્ ।
આજાનેયા વહન્તિ ત્વાં કસ્માચ્છોચસિ પુત્રક ॥ ૧૦ ॥
દ્
દશ તાનિ સહસ્રાણિ સ્નાતકાનાં મહાત્મનામ્ ।
ભુઞ્જતે રુક્મપાત્રીષુ યુધિષ્ઠિર નિવેશને ॥ ૧૧ ॥
દૃષ્ટ્વા ચ તાં સભાં દિવ્યાં દિવ્યપુષ્પફલાન્વિતામ્ ।
અશ્વાંસ્તિત્તિર કલ્માષાન્રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ ॥ ૧૨ ॥
દૃષ્ટ્વા તાં પાણ્ડવેયાનામૃદ્ધિમિન્દ્રોપમાં શુભામ્ ।
અમિત્રાણાં સુમહતીમનુશોચામિ માનદ ॥ ૧૩ ॥
ધ્
યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત યાદૃશીં તાં યુધિષ્ઠિરે ।
વિશિષ્ટાં વા નરવ્યાઘ્ર શીલવાન્ભવ પુત્રક ॥ ૧૪ ॥
શીલેન હિ ત્રયો લોકાઃ શક્યા જેતું ન સંશયઃ ।
ન હિ કિં ચિદસાધ્યં વૈ લોકે શીલવતાં ભવેત્ ॥ ૧૫ ॥
એકરાત્રેણ માન્ધાતા ત્ર્યહેણ જનમેજયઃ ।
સપ્તરાત્રેણ નાભાગઃ પૃથિવીં પ્રતિપેદિવાન્ ॥ ૧૬ ॥
એતે હિ પાર્થિવાઃ સર્વે શીલવન્તો દમાન્વિતાઃ ।
અતસ્તેષાં ગુણક્રીતા વસુધા સ્વયમાગમત્ ॥ ૧૭ ॥
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
નારદેન પુરા પ્રોક્તં શીલમાશ્રિત્ય ભારત ॥ ૧૮ ॥
પ્રહ્રાદેન હૃતં રાજ્યં મહેન્દ્રસ્ય મહાત્મનઃ ।
શીલમાશ્રિત્ય દૈત્યેન ત્રૈલોક્યં ચ વશીકૃતમ્ ॥ ૧૯ ॥
તતો બૃહસ્પતિં શક્રઃ પ્રાઞ્જલિઃ સમુપસ્થિતઃ ।
ઉવાચ ચ મહાપ્રાજ્ઞઃ શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ ૨૦ ॥
તતો બૃહસ્પતિસ્તસ્મૈ જ્ઞાનં નૈઃશ્રેયસં પરમ્ ।
કથયામાસ ભગવાન્દેવેન્દ્રાય કુરૂદ્વહ ॥ ૨૧ ॥
એતાવચ્છ્રેય ઇત્યેવ બૃહસ્પતિરભાષત ।
ઇન્દ્રસ્તુ ભૂયઃ પપ્રચ્છ ક્વ વિશેષો ભવેદિતિ ॥ ૨૨ ॥
બ્
વિશેષોઽસ્તિ મહાંસ્તાત ભાર્ગવસ્ય મહાત્મનઃ ।
તત્રાગમય ભદ્રં તે ભૂય એવ પુરન્દર ॥ ૨૩ ॥
ધ્
આત્મનસ્તુ તતઃ શ્રેયો ભાર્ગવાત્સુમહાયશાઃ ।
જ્ઞાનમાગમયત્પ્રીત્યા પુનઃ સ પરમદ્યુતિઃ ॥ ૨૪ ॥
તેનાપિ સમનુજ્ઞાતો ભાગવેણ મહાત્મના ।
શ્રેયોઽસ્તીતિ પુનર્ભૂયઃ શુક્રમાહ શતક્રતુઃ ॥ ૨૫ ॥
ભાર્ગવસ્ત્વાહ ધર્મજ્ઞઃ પ્રહ્રાદસ્ય મહાત્મનઃ ।
જ્ઞાનમસ્તિ વિશેષેણ તતો હૃષ્ટશ્ ચ સોઽભવત્ ॥ ૨૬ ॥
સ તતો બ્રાહ્મણો ભૂત્વા પ્રહ્રાદં પાકશાસનઃ ।
સૃત્વા પ્રોવાચ મેધાવી શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ ૨૭ ॥
પ્રહ્રાદસ્ત્વબ્રવીદ્વિપ્રં ક્ષણો નાસ્તિ દ્વિજર્ષભ ।
ત્રૈલોક્યરાજ્યે સક્તસ્ય તતો નોપદિશામિ તે ॥ ૨૮ ॥
બ્રાહ્મણસ્ત્વબ્રવીદ્વાક્યં કસ્મિન્કાલે ક્ષણો ભવેત્ ।
તતોપદિષ્ટમિચ્છામિ યદ્યત્કાર્યાન્તરં ભવેત્ ॥ ૨૯ ॥
તતઃ પ્રીતોઽભવદ્રાજા પ્રહ્રાદો બ્રહ્મવાદિને ।
તથેત્યુક્ત્વા શુભે કાલે જ્ઞાનતત્ત્વં દદૌ તદા ॥ ૩૦ ॥
બ્રાહ્મણોઽપિ યથાન્યાયં ગુરુવૃત્તિમનુત્તમામ્ ।
ચકાર સર્વભાવેન યદ્વત્સ મનસેચ્છતિ ॥ ૩૧ ॥
પૃષ્ઠશ્ચ તેન બહુશઃ પ્રાપ્તં કથમરિન્દમ ।
ત્રૈલોક્યરાજ્યં ધર્મજ્ઞ કારણં તદ્બ્રવીહિ મે ॥ ૩૨ ॥
પ્
નાસૂયામિ દ્વિજશ્રેષ્ઠ રાજાસ્મીતિ કદા ચન ।
કવ્યાનિ વદતાં તાત સંયચ્છામિ વહામિ ચ ॥ ૩૩ ॥
તે વિસ્રબ્ધાઃ પ્રભાષન્તે સંયચ્છન્તિ ચ માં સદા ।
તે મા કવ્ય પદે સક્તં શુશ્રૂષુમનસૂયકમ્ ॥ ૩૪ ॥
ધર્માત્માનં જિતક્રોધં સંયતં સંયતેન્દ્રિયમ્ ।
સમાચિન્વન્તિ શાસ્તારઃ ક્ષૌદ્રં મધ્વિવ મક્ષિકાઃ ॥ ૩૫ ॥
સોઽહં વાગગ્રપિષ્ટાનાં રસાનામવલેહિતા ।
સ્વજાત્યાનધિતિષ્ઠામિ નક્ષત્રાણીવ ચન્દ્રમાઃ ॥ ૩૬ ॥
એતત્પૃથિવ્યામમૃતમેતચ્ચક્ષુરનુત્તમમ્ ।
યદ્બ્રાહ્મણ મુખે કવ્યમેતચ્છ્રુત્વા પ્રવર્તતે ॥ ૩૭ ॥
ધ્
એતાવચ્છ્રેય ઇત્યાહ પ્રહ્રાદો બ્રહ્મવાદિનમ્ ।
શુશ્રૂષિતસ્તેન તદા દૈત્યેન્દ્રો વાક્યમબ્રવીત્ ॥ ૩૮ ॥
યથાવદ્ગુરુવૃત્ત્યા તે પ્રીતોઽસ્મિ દ્વિજસત્તમ ।
વરં વૃણીષ્વ ભદ્રં તે પ્રદાતાસ્મિ ન સંશયઃ ॥ ૩૯ ॥
કૃતમિત્યેવ દૈત્યેન્દ્રમુવાચ સ ચ વૈ દ્વિજઃ ।
પ્રહ્રાદસ્ત્વબ્રવીત્પ્રીતો ગૃહ્યતાં વર ઇત્યુત ॥ ૪૦ ॥
બ્ર્
યદિ રાજન્પ્રસન્નસ્ત્વં મમ ચેચ્છસિ ચેદ્ધિતમ્ ।
ભવતઃ શીલમિચ્છામિ પ્રાપ્તુમેષ વરો મમ ॥ ૪૧ ॥
ધ્
તતઃ પ્રીતશ્ચ દૈત્યેન્દ્રો ભયં ચાસ્યાભવન્મહત્ ।
વરે પ્રદિષ્ટે વિપ્રેણ નાલ્પતેજાયમિત્યુત ॥ ૪૨ ॥
એવમસ્ત્વિતિ તં પ્રાહ પ્રહ્રાદો વિસ્મિતસ્તદા ।
ઉપાકૃત્ય તુ વિપ્રાય વરં દુઃખાન્વિતોઽભવત્ ॥ ૪૩ ॥
દત્તે વરે ગતે વિપ્રે ચિન્તાસીન્મહતી તતઃ ।
પ્રહ્રાદસ્ય મહારાજ નિશ્ચયં ન ચ જગ્મિવાન્ ॥ ૪૪ ॥
તસ્ય ચિન્તયતસ્તાત છાયા ભૂતં મહાદ્યુતે ।
તેજો વિગ્રહવત્તાત શરીરમજહાત્તદા ॥ ૪૫ ॥
તમપૃચ્છન્મહાકાયં પ્રહ્રાદઃ કો ભવાનિતિ ।
પ્રત્યાહ નનુ શીલોઽસ્મિ ત્યક્તો ગચ્છામ્યહં ત્વયા ॥ ૪૬ ॥
તસ્મિન્દ્વિજ વરે રાજન્વત્સ્યામ્યહમનિન્દિતમ્ ।
યોઽસૌ શિષ્યત્વમાગમ્ય ત્વયિ નિત્યં સમાહિતઃ ।
ઇત્યુક્ત્વાન્તર્હિતં તદ્વૈ શક્રં ચાન્વવિશત્પ્રભો ॥ ૪૭ ॥
તસ્મિંસ્તેજસિ યાતે તુ તાદૃગ્રૂપસ્તતોઽપરઃ ।
શરીરાન્નિઃસૃતસ્તસ્ય કો ભવાનિતિ ચાબ્રવીત્ ॥ ૪૮ ॥
ધર્મં પ્રહ્રાદ માં વિદ્ધિ યત્રાસૌ દ્વિજસત્તમઃ ।
તત્ર યાસ્યામિ દૈત્યેન્દ્ર યતઃ શીલં તતો હ્યહમ્ ॥ ૪૯ ॥
તતોઽપરો મહારાજ પ્રજ્વજન્નિવ તેજસા ।
શરીરાન્નિઃસૃતસ્તસ્ય પ્રહ્રાદસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૫૦ ॥
કો ભવાનિતિ પૃષ્ટશ્ચ તમાહ સ મહાદ્યુતિઃ ।
સત્યમસ્મ્યસુરેન્દ્રાગ્ર્ય યાસ્યેઽહં ધર્મમન્વિહ ॥ ૫૧ ॥
તસ્મિન્નનુગતે ધર્મં પુરુષે પુરુષોઽપરઃ ।
નિશ્ચક્રામ તતસ્તસ્માત્પૃષ્ઠશ્ચાહ મહાત્મના ।
વૃત્તં પ્રહ્રાદ માં વિદ્ધિ યતઃ સત્યં તતો હ્યહમ્ ॥ ૫૨ ॥
તસ્મિન્ગતે મહાશ્વેતઃ શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ ।
પૃષ્ટશ્ચાહ બલં વિદ્ધિ યતો વૃત્તમહં તતઃ ।
ઇત્યુક્ત્વા ચ યયૌ તત્ર યતો વૃત્તં નરાધિપ ॥ ૫૩ ॥
તતઃ પ્રભામયી દેવી શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ ।
તામપૃચ્છત્સ દૈત્યેન્દ્રઃ સા શ્રીરિત્યેવમબ્રવીત્ ॥ ૫૪ ॥
ઉષિતાસ્મિ સુખં વીર ત્વયિ સત્યપરાક્રમે ।
ત્વયા ત્યક્તા ગમિષ્યામિ બલં યત્ર તતો હ્યહમ્ ॥ ૫૫ ॥
તતો ભયં પ્રાદુરાસીત્પ્રહ્રાદસ્ય મહાત્મનઃ ।
અપૃચ્છત ચ તાં ભૂયઃ ક્વ યાસિ કમલાલયે ॥ ૫૬ ॥
ત્વં હિ સત્યવ્રતા દેવી લોકસ્ય પરમેશ્વરી ।
કશ્ચાસૌ બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠસ્તત્ત્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ ૫૭ ॥
જ઼્રી
સ શક્રો બ્રહ્મ ચારી ચ યસ્ત્વયા ચોપશિક્ષિતઃ ।
ત્રૈલોક્યે તે યદૈશ્વર્યં તત્તેનાપહૃતં પ્રભો ॥ ૫૮ ॥
શીલેન હિ ત્વયા લોકાઃ સર્વે ધર્મજ્ઞ નિર્જિતાઃ ।
તદ્વિજ્ઞાય મહેન્દ્રેણ તવ શીલં હૃતં પ્રભો ॥ ૫૯ ॥
ધર્મઃ સત્યં તથા વૃત્તં બલં ચૈવ તથા હ્યહમ્ ।
શીલમૂલા મહાપ્રાજ્ઞ સદા નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ ॥ ૬૦ ॥
ભ્
એવમુક્ત્વા ગતા તુ શ્રીસ્તે ચ સર્વે યુધિષ્ઠિર ।
દુર્યોધનસ્તુ પિતરં ભૂય એવાબ્રવીદિદમ્ ॥ ૬૧ ॥
શીલસ્ય તત્ત્વમિચ્છામિ વેત્તું કૌરવનન્દન ।
પ્રાપ્યતે ચ યથા શીલં તમુપાયં વદસ્વ મે ॥ ૬૨ ॥
ધ્
સોપાયં પૂર્વમુદ્દિષ્ટં પ્રહ્રાદેન મહાત્મના ।
સઙ્ક્ષેપતસ્તુ શીલસ્ય શૃણુ પ્રાપ્તિં નરાધિપ ॥ ૬૩ ॥
અદ્રોહઃ સર્વભૂતેષુ કર્મણા મનસા ગિરા ।
અનુગ્રહશ્ચ દાનં ચ શીલમેતત્પ્રશસ્યતે ॥ ૬૪ ॥
યદન્યેષાં હિતં ન સ્યાદાત્મનઃ કર્મ પૌરુષમ્ ।
અપત્રપેત વા યેન ન તત્કુર્યાત્કથં ચન ॥ ૬૫ ॥
તત્તુ કર્મ તથા કુર્યાદ્યેન શ્લાઘેત સંસદિ ।
એતચ્છીલં સમાસેન કથિતં કુરુસત્તમ ॥ ૬૬ ॥
યદ્યપ્યશીલા નૃપતે પ્રાપ્નુવન્તિ ક્વ ચિચ્છ્રિયમ્ ।
ન ભુઞ્જતે ચિરં તાત સ મૂલાશ્ ચ પતન્તિ તે ॥ ૬૭ ॥
એતદ્વિદિત્વા તત્ત્વેન શીલવાન્ભવ પુત્રક ।
યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત સુવિશિષ્ટાં યુધિષ્ઠિરાત્ ॥ ૬૮ ॥
ભ્
એતત્કથિતવાન્પુત્રે ધૃતરાષ્ટ્રો નરાધિપ ।
એતત્કુરુષ્વ કૌન્તેય તતઃ પ્રાપ્સ્યસિ તત્ફલમ્ ॥ ૬૯ ॥
અધ્યાયઃ ૧૨૫
ય્
શીલં પ્રધાનં પુરુષે કથિતં તે પિતામહ ।
કથમાશા સમુત્પન્ના યા ચ સા તદ્વદસ્વ મે ॥ ૧ ॥
સંશયો મે મહાનેષ સમુત્પન્નઃ પિતામહ ।
છેત્તા ચ તસ્ય નાન્યોઽસ્તિ ત્વત્તઃ પરપુરઞ્જય ॥ ૨ ॥
પિતામહાશા મહતી મમાસીદ્ધિ સુયોધને ।
પ્રાપ્તે યુદ્ધે તુ યદ્યુક્તં તત્કર્તાયમિતિ પ્રભો ॥ ૩ ॥
સર્વસ્યાશા સુમહતી પુરુષસ્યોપજાયતે ।
તસ્યાં વિહન્યમાનાયાં દુઃખો મૃત્યુરસંશયમ્ ॥ ૪ ॥
સોઽહં હતાશો દુર્બુદ્ધિઃ કૃતસ્તેન દુરાત્મના ।
ધાર્તરાષ્ટ્રેણ રાજેન્દ્ર પશ્ય મન્દાત્મતાં મમ ॥ ૫ ॥
આશાં મહત્તરાં મન્યે પર્વતાદપિ સ દ્રુમાત્ ।
આકાશાદપિ વા રાજન્નપ્રમેયૈવ વા પુનઃ ॥ ૬ ॥
એષા ચૈવ કુરુશ્રેષ્ઠ દુર્વિચિન્ત્યા સુદુર્લભા ।
દુર્લભત્વાચ્ચ પશ્યામિ કિમન્યદ્દુર્લભં તતઃ ॥ ૭ ॥
ભ્
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યુધિષ્ઠિર નિબોધ તત્ ।
ઇતિહાસં સુમિત્રસ્ય નિર્વૃત્તમૃષભસ્ય ચ ॥ ૮ ॥
સુમિત્રો નામ રાજર્ષિર્હૈહયો મૃગયાં ગતઃ ।
સસાર સ મૃગં વિદ્ધ્વા બાણેન નતપર્વણા ॥ ૯ ॥
સ મૃગો બાણમાદાય યયાવમિતવિક્રમઃ ।
સ ચ રાજા બલી તૂર્ણં સસાર મૃગમન્તિકાત્ ॥ ૧૦ ॥
તતો નિમ્નં સ્થલં ચૈવ સ મૃગોઽદ્રવદાશુગઃ ।
મુહૂર્તમેવ રાજેન્દ્ર સમેન સ પથાગમત્ ॥ ૧૧ ॥
તતઃ સ રાજા તારુણ્યાદૌરસેન બલેન ચ ।
સસાર બાણાસનભૃત્સખડ્ગો હંસવત્તદા ॥ ૧૨ ॥
તીર્ત્વા નદાન્નદીંશ્ચૈવ પલ્વલાનિ વનાનિ ચ ।
અતિક્રમ્યાભ્યતિક્રમ્ય સસારૈવ વનેચરન્ ॥ ૧૩ ॥
સ તુ કામાન્મૃગો રાજન્નાસાદ્યાસાદ્ય તં નૃપમ્ ।
પુનરભ્યેતિ જવનો જવેન મહતા તતઃ ॥ ૧૪ ॥
સ તસ્ય બાણૈર્બહુભિઃ સમભ્યસ્તો વનેચરઃ ।
પ્રક્રીડન્નિવ રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્ ॥ ૧૫ ॥
પુનશ્ચ જવમાસ્થાય જવનો મૃગયૂથપઃ ।
અતીત્યાતીત્ય રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્ ॥ ૧૬ ॥
તસ્ય મર્મચ્છિદં ઘોરં સુમિત્રોઽમિત્રકર્શનઃ ।
સમાદાય શરશ્રેષ્ઠં કાર્મુકાન્નિરવાસૃજત્ ॥ ૧૭ ॥
તતો ગવ્યૂતિ માત્રેણ મૃગયૂથપ યૂથપઃ ।
તસ્ય બાન પથં ત્યક્ત્વા તસ્થિવાન્પ્રહસન્નિવ ॥ ૧૮ ॥
તસ્મિન્નિપતિતે બાણે ભૂમૌ પ્રજલિતે તતઃ ।
પ્રવિવેશ મહારણ્યં મૃગો રાજાપ્યથાદ્રવત્ ॥ ૧૯ ॥
પ્રવિશ્ય તુ મહારણ્યં તાપસાનામથાશ્રમમ્ ।
આસસાદ તતો રાજા શ્રાન્તશ્ચોપાવિશત્પુનઃ ॥ ૨૦ ॥
તં કાર્મુકધરં દૃષ્ટ્વા શ્રમાર્તં ક્ષુધિતં તદા ।
સમેત્ય ઋષયસ્તસ્મિન્પૂજાં ચક્રુર્યથાવિધિ ॥ ૨૧ ॥
ઋષયો રાજશાર્દૂલમપૃચ્છન્સ્વં પ્રયોજનમ્ ।
કેન ભદ્ર મુખાર્થેન સમ્પ્રાપ્તોઽસિ તપોવનમ્ ॥ ૨૨ ॥
પદાતિર્બદ્ધનિસ્ત્રિંશો ધન્વી બાણી નરેશ્વર ।
એતદિચ્છામ વિજ્ઞાતું કુતઃ પ્રાપ્તોઽસિ માનદ ।
કસ્મિન્કુલે હિ જાતસ્ત્વં કિંનામાસિ બ્રવીહિ નઃ ॥ ૨૩ ॥
તતઃ સ રાજા સર્વેભ્યો દ્વિજેભ્યઃ પુરુષર્ષભ ।
આચખ્યૌ તદ્યથાન્યાયં પરિચર્યાં ચ ભારત ॥ ૨૪ ॥
હૈહયાનાં કુલે જાતઃ સુમિત્રો મિત્રનન્દનઃ ।
ચરામિ મૃગયૂથાનિ નિઘ્નન્બાણૈઃ સહસ્રશઃ ।
બલેન મહતા ગુપ્તઃ સામાત્યઃ સાવરોધનઃ ॥ ૨૫ ॥
મૃગસ્તુ વિદ્ધો બાણેન મયા સરતિ શલ્યવાન્ ।
તં દ્રવન્તમનુ પ્રાપ્તો વનમેતદ્યદૃચ્છયા ।
ભવત્સકાશે નષ્ટશ્રીર્હતાશઃ શ્રમકર્શિતઃ ॥ ૨૬ ॥
કિં નુ દુઃખમતોઽન્યદ્વૈ યદહં શ્રમકર્શિતઃ ।
ભવતામાશ્રમં પ્રાપ્તો હતાશો નષ્ટલક્ષણઃ ॥ ૨૭ ॥
ન રાજ્યલક્ષણત્યાગો ન પુરસ્ય તપોધનાઃ ।
દુઃખં કરોતિ તત્તીવ્રં યથાશા વિહતા મમ ॥ ૨૮ ॥
હિમવાન્વા મહાશૈલઃ સમુદ્રો વા મહોદધિઃ ।
મહત્ત્વાન્નાન્વપદ્યેતાં રોદસ્યોરન્તરં યથા ।
આશાયાસ્તપસિ શ્રેષ્ઠાસ્તથા નાન્તમહં ગતઃ ॥ ૨૯ ॥
ભવતાં વિદિતં સર્વં સર્વજ્ઞા હિ તપોધનાઃ ।
ભવન્તઃ સુમહાભાગાસ્તસ્માત્પ્રક્ષ્યામિ સંશયમ્ ॥ ૩૦ ॥
આશાવાન્પુરુષો યઃ સ્યાદન્તરિક્ષમથાપિ વા ।
કિં નુ જ્યાયસ્તરં લોકે મહત્ત્વાત્પ્રતિભાતિ વઃ ।
એતદિચ્છામિ તત્ત્વેન શ્રોતું કિમિહ દુર્લભમ્ ॥ ૩૧ ॥
યદિ ગુહ્યં તપોનિત્યા ન વો બ્રૂતેહ માચિરમ્ ।
ન હિ ગુહ્યમતઃ શ્રોતુમિચ્છામિ દ્વિજપુઙ્ગવાઃ ॥ ૩૨ ॥
ભવત્તપો વિઘાતો વા યેન સ્યાદ્વિરમે તતઃ ।
યદિ વાસ્તિ કથા યોગો યોઽયં પ્રશ્નો મયેરિતઃ ॥ ૩૩ ॥
એતત્કારણસામગ્ર્યં શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ ।
ભવન્તો હિ તપોનિત્યા બ્રૂયુરેતત્સમાહિતાઃ ॥ ૩૪ ॥
અધ્યાયઃ ૧૨૬
ભ્
તતસ્તેષાં સમસ્તાનામૃષીણામૃષિસત્તમઃ ।
ઋષભો નામ વિપ્રર્ષિઃ સ્મયન્નિવ તતોઽબ્રવીત્ ॥ ૧ ॥
પુરાહં રાજશાર્દૂલ તીર્થાન્યનુચરન્પ્રભો ।
સમાસાદિતવાન્દિવ્યં નરનારાયણાશ્રમમ્ ॥ ૨ ॥
યત્ર સા બદરી રમ્યા હ્રદો વૈહાયસસ્તથા ।
યત્ર ચાશ્વશિરા રાજન્વેદાન્પઠતિ શાશ્વતાન્ ॥ ૩ ॥
તસ્મિન્સરસિ કૃત્વાહં વિધિવત્તર્પણં પુરા ।
પિતૄણાં દેવતાનાં ચ તતોઽઽશ્રમમિયાં તદા ॥ ૪ ॥
રેમાતે યત્ર તૌ નિત્યં નરનારાયણાવૃષી ।
અદૂરાદાશ્રમં કં ચિદ્વાસાર્થમગમં તતઃ ॥ ૫ ॥
તતશ્ચીરાજિનધરં કૃશમુચ્ચમતીવ ચ ।
અદ્રાક્ષમૃષિમાયાન્તં તનું નામ તપો નિધિમ્ ॥ ૬ ॥
અન્યૈર્નરૈર્મહાબાહો વપુષાષ્ટ ગુણાન્વિતમ્ ।
કૃશતા ચાપિ રાજર્ષે ન દૃષ્ટા તાદૃશી ક્વ ચિત્ ॥ ૭ ॥
શરીરમપિ રાજેન્દ્ર તસ્ય કાનિષ્ઠિકા સમમ્ ।
ગ્રીવા બાહૂ તથા પાદૌ કેશાશ્ચાદ્ભુતદર્શનાઃ ॥ ૮ ॥
શિરઃ કાયાનુરૂપં ચ કર્ણૌ નેતે તથૈવ ચ ।
તસ્ય વાક્ચૈવ ચેષ્ટા ચ સામાન્યે રાજસત્તમ ॥ ૯ ॥
દૃષ્ટ્વાહં તં કૃશં વિપ્રં ભીતઃ પરમદુર્મનાઃ ।
પાદૌ તસ્યાભિવાદ્યાથ સ્થિતઃ પ્રાઞ્જલિરગ્રતઃ ॥ ૧૦ ॥
નિવેદ્ય નામગોત્રં ચ પિતરં ચ નરર્ષભ ।
પ્રદિષ્ટે ચાસને તેન શનૈરહમુપાવિશમ્ ॥ ૧૧ ॥
તતઃ સ કથયામાસ કથા ધર્માર્થસંહિતાઃ ।
ઋષિમધ્યે મહારાજ તત્ર ધર્મભૃતાં વરઃ ॥ ૧૨ ॥
તસ્મિંસ્તુ કથયત્યેવ રાજા રાજીવલોચનઃ ।
ઉપાયાજ્જવનૈરશ્વૈઃ સબલઃ સાવરોધનઃ ॥ ૧૩ ॥
સ્મરન્પુત્રમરણ્યે વૈ નષ્ટં પરમદુર્મનાઃ ।
ભૂરિદ્યુમ્ન પિતા ધીમાન્રઘુશ્રેષ્ઠો મહાયશાઃ ॥ ૧૪ ॥
ઇહ દ્રક્ષ્યામિ તં પુત્રં દ્રક્ષ્યામીહેતિ પાર્થિવઃ ।
એવમાશાકૃતો રાજંશ્ચરન્વનમિદં પુરા ॥ ૧૫ ॥
દુર્લભઃ સ મયા દ્રષ્ટું નૂનં પરમધાર્મિકઃ ।
એકઃ પુત્રો મહારણ્યે નષ્ટ ઇત્યસકૃત્તદા ॥ ૧૬ ॥
દુર્લભઃ સ મયા દ્રષ્ટુમાશા ચ મહતી મમ ।
તયા પરીતગાત્રોઽહં મુમૂર્ષુર્નાત્ર સંશયઃ ॥ ૧૭ ॥
એતચ્છ્રુત્વા સ ભગવાંસ્તનુર્મુનિવરોત્તમઃ ।
અવાક્ષિરા ધ્યાનપરો મુહૂર્તમિવ તસ્થિવાન્ ॥ ૧૮ ॥
તમનુધ્યાન્તમાલક્ષ્ય રાજા પરમદુર્મનાઃ ।
ઉવાચ વાક્યં દીનાત્મા મન્દં મન્દમિવાસકૃત્ ॥ ૧૯ ॥
દુર્લભં કિં નુ વિપ્રર્ષે આશાયાશ્ચૈવ કિં ભવેત્ ।
બ્રવીતુ ભગવાનેતદ્યદિ ગુહ્યં ન તન્મયિ ॥ ૨૦ ॥
મહર્ષિર્ભગવાંસ્તેન પૂર્વમાસીદ્વિમાનિતઃ ।
બાલિશાં બુદ્ધિમાસ્થાય મન્દભાગ્યતયાત્મનઃ ॥ ૨૧ ॥
અર્થયન્કલશં રાજન્કાઞ્ચનં વલ્કલાનિ ચ ।
નિર્વિણ્ણઃ સ તુ વિપ્રર્ષિર્નિરાશઃ સમપદ્યત ॥ ૨૨ ॥
એવમુક્ત્વાભિવાદ્યાથ તમૃષિં લોકપૂજિતમ્ ।
શ્રાન્તો ન્યષીદદ્ધર્માત્મા યથા ત્વં નરસત્તમ ॥ ૨૩ ॥
અર્ઘ્યં તતઃ સમાનીય પાદ્યં ચૈવ મહાનૃષિઃ ।
આરણ્યકેન વિધિના રાજ્ઞે સર્વં ન્યવેદયત્ ॥ ૨૪ ॥
તતસ્તે મુનયઃ સર્વે પરિવાર્ય નરર્ષભમ્ ।
ઉપાવિશન્પુરસ્કૃત્ય સપ્તર્ષય ઇવ ધ્રુવમ્ ॥ ૨૫ ॥
અપૃચ્છંશ્ચૈવ તે તત્ર રાજાનમપરાજિતમ્ ।
પ્રયોજનમિદં સર્વમાશ્રમસ્ય પ્રવેશનમ્ ॥ ૨૬ ॥
રાજા
વીર દ્યુમ્ન ઇતિ ખ્યાતો રાજાહં દિક્ષુ વિશ્રુતઃ ।
ભૂરિ દ્યુમ્નં સુતં નષ્ટમન્વેષ્ટું વનમાગતઃ ॥ ૨૭ ॥
એકપુત્રઃ સ વિપ્રાગ્ર્ય બાલ એવ ચ સોઽનઘ ।
ન દૃશ્યતે વને ચાસ્મિંસ્તમન્વેષ્ટું ચરામ્યહમ્ ॥ ૨૮ ॥
ર્સભ
એવમુક્તે તુ વચને રાજ્ઞા મુનિરધોમુખઃ ।
તૂષ્ણીમેવાભવત્તત્ર ન ચ પ્રત્યુક્તવાન્નૃપમ્ ॥ ૨૯ ॥
સ હિ તેન પુરા વિપ્રો રાજ્ઞા નાત્યર્થ માનિતઃ ।
આશા કૃશં ચ રાજેન્દ્ર તપો દીર્ઘં સમાસ્થિતઃ ॥ ૩૦ ॥
પ્રતિગ્રહમહં રાજ્ઞાં ન કરિષ્યે કથં ચન ।
અન્યેષાં ચૈવ વર્ણાનામિતિ કૃત્વા ધિયં તદા ॥ ૩૧ ॥
આશા હિ પુરુષં બાલં લાલાપયતિ તસ્થુષી ।
તામહં વ્યપનેષ્યામિ ઇતિ કૃત્વા વ્યવસ્થિતઃ ॥ ૩૨ ॥
ર્
આશાયાઃ કિં કૃશત્વં ચ કિં ચેહ ભુવિ દુર્લભમ્ ।
બ્રવીતુ ભગવાનેતત્ત્વં હિ ધર્માર્થદર્શિવાન્ ॥ ૩૩ ॥
ર્સભ
તતઃ સંસ્મૃત્ય તત્સર્વં સ્મારયિષ્યન્નિવાબ્રવીત્ ।
રાજાનં ભગવાન્વિપ્રસ્તતઃ કૃશ તનુસ્તનુઃ ॥ ૩૪ ॥
કૃશત્વે ન સમં રાજન્નાશાયા વિદ્યતે નૃપ ।
તસ્યા વૈ દુર્લભત્વાત્તુ પ્રાર્થિતાઃ પાર્થિવા મયા ॥ ૩૫ ॥
ર્
કૃશાકૃશે મયા બ્રહ્મન્ગૃહીતે વચનાત્તવ ।
દુર્લભત્વં ચ તસ્યૈવ વેદ વાક્યમિવ દ્વિજ ॥ ૩૬ ॥
સંશયસ્તુ મહાપ્રાજ્ઞ સઞ્જાતો હૃદયે મમ ।
તન્મે સત્તમ તત્ત્વેન વક્તુમર્હસિ પૃચ્છતઃ ॥ ૩૭ ॥
ત્વત્તઃ કૃશતરં કિં નુ બ્રવીતુ ભગવાનિદમ્ ।
યદિ ગુહ્યં ન તે વિપ્ર લોકેઽસ્મિન્કિં નુ દુર્લભમ્ ॥ ૩૮ ॥
ક્ર્જ઼ાતનુ
દુર્લભોઽપ્યથ વા નાસ્તિ યોઽર્થી ધૃતિમિવાપ્નુયાત્ ।
સુદુર્લભતરસ્તાત યોઽર્થિનં નાવમન્યતે ॥ ૩૯ ॥
સંશ્રુત્ય નોપક્રિયતે પરં શક્ત્યા યથાર્હતઃ ।
સક્તા યા સર્વભૂતેષુ સાશા કૃશતરી મયા ॥ ૪૦ ॥
એકપુત્રઃ પિતા પુત્રે નષ્ટે વા પ્રોષિતે તથા ।
પ્રવૃત્તિં યો ન જાનાતિ સાશા કૃશતરી મયા ॥ ૪૧ ॥
પ્રસવે ચૈવ નારીણાં વૃદ્ધાનાં પુત્ર કારિતા ।
તથા નરેન્દ્ર ધનિનામાશા કૃશતરી મયા ॥ ૪૨ ॥
ર્સભ
એતચ્છ્રુત્વા તતો રાજન્સ રાજા સાવરોધનઃ ।
સંસ્પૃશ્ય પાદૌ શિરસા નિપપાત દ્વિજર્ષભે ॥ ૪૩ ॥
રાજા
પ્રસાદયે ત્વા ભગવન્પુત્રેણેચ્છામિ સઙ્ગતિમ્ ।
વૃણીષ્વ ચ વરં વિપ્ર યમિચ્છસિ યથાવિધિ ॥ ૪૪ ॥
ર્સભ
અબ્રવીચ્ચ હિ તં વાક્યં રાજા રાજીવલોચનઃ ।
સત્યમેતદ્યથા વિપ્ર ત્વયોક્તં નાસ્ત્યતો મૃષા ॥ ૪૫ ॥
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાંસ્તનુર્ધર્મભૃતાં વરઃ ।
પુત્રમસ્યાનયત્ક્ષિપ્રં તપસા ચ શ્રુતેન ચ ॥ ૪૬ ॥
તં સમાનાય્ય પુત્રં તુ તદોપાલભ્ય પાર્થિવમ્ ।
આત્માનં દર્શયામાસ ધર્મં ધર્મભૃતાં વરઃ ॥ ૪૭ ॥
સન્દર્શયિત્વા ચાત્માનં દિવ્યમદ્ભુતદર્શનમ્ ।
વિપાપ્મા વિગતક્રોધશ્ચચાર વનમન્તિકાત્ ॥ ૪૮ ॥
એતદ્દૃષ્ટં મયા રાજંસ્તતશ્ચ વચનં શ્રુતમ્ ।
આશામપનયસ્વાશુ તતઃ કૃશતરીમિમામ્ ॥ ૪૯ ॥
ભ્
સ તત્રોક્તો મહારાજ ઋષભેણ મહાત્મના ।
સુમિત્રોઽપનયત્ક્ષિપ્રમાશાં કૃશતરીં તદા ॥ ૫૦ ॥
એવં ત્વમપિ કૌન્તેય શ્રુત્વા વાણીમિમાં મમ ।
સ્થિરો ભવ યથા રાજન્હિમવાનચલોત્તમઃ ॥ ૫૧ ॥
ત્વં હિ દ્રષ્ટા ચ શ્રોતા ચ કૃચ્છ્રેષ્વર્થકૃતેષ્વિહ ।
શ્રુત્વા મમ મહારાજ ન સન્તપ્તુમિહાર્હસિ ॥ ૫૨ ॥
॥ ઇતિ ઋષભગીતા સમાપ્તા ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Rishabha Gita in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil