Shrimad Bhagavad Gita Shankara Bhashya In Malayalam

॥ Shrimad Bhagavad Gita Shankara Bhashya Malayalam Lyrics ॥

॥ ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാശാങ്കരഭാഷ്യം ॥
॥ ഉപോദ്ഘാതഃ ॥

നാരായണഃ പരോഽവ്യക്താത് അണ്ഡമവ്യക്തസംഭവം ।
അണ്ഡസ്യാന്തസ്ത്വിമേ ലോകാഃ സപ്തദ്വീപാ ച മേദിനീ ॥

സഃ ഭഗവാൻ സൃഷ്ട്വാ-ഇദം ജഗത്, തസ്യ ച സ്ഥിതിം ചികീർഷുഃ,
മരീചി-ആദീൻ-അഗ്രേ സൃഷ്ട്വാ പ്രജാപതീൻ, പ്രവൃത്തി-ലക്ഷണം ധർമം
ഗ്രാഹയാമാസ വേദ-ഉക്തം । തതഃ അന്യാൺ ച സനക-സനന്ദന-ആദീൻ ഉത്പാദ്യ,
നിവൃത്തി-ലക്ഷണം ധർമം ജ്ഞാന-വൈരാഗ്യ-ലക്ഷണം ഗ്രാഹയാമാസ ।
ദ്വിവിധഃ ഹി വേദോക്തഃ ധർമഃ, പ്രവൃത്തി-ലക്ഷണഃ
നിവൃത്തി-ലക്ഷണഃ ച । ജഗതഃ സ്ഥിതി-കാരണം,
പ്രാണിനാം സാക്ഷാത്-അഭ്യുദയ-നിഃശ്രേയസ-ഹേതുഃ
യഃ സഃ ധർമഃ ബ്രാഹ്മണാദ്യൈഃ വർണിഭിഃ ആശ്രമിഭിഃ ച ശ്രേയോർഥിഭിഃ
അനുഷ്ഠീയമാനഃ ।

ദീർഘേണ കാലേന അനുഷ്ഠാതൃഈണാം കാമ-ഉദ്ഭവാത്
ഹീയമാന-വിവേക-വിജ്ഞാന-ഹേതുകേന അധർമേണ അഭിഭൂയമാനേ ധർമേ,
പ്രവർധമാനേ ച അധർമേ, ജഗതഃ സ്ഥിതിം പരിപിപാലയിഷുഃ സഃ
ആദികർതാ നാരായണ-ആഖ്യഃ വിഷ്ണുഃ ഭൗമസ്യ ബ്രഹ്മണഃ ബ്രാഹ്മണത്വസ്യ
രക്ഷണാർഥം ദേവക്യാം വസുദേവാത്-അംശേന കൃഷ്ണഃ കില സംബഭൂവ ।
ബ്രാഹ്മണത്വസ്യ ഹി രക്ഷണേ രക്ഷിതഃ സ്യാത് വൈദികഃ ധർമഃ, തത്-അധീനത്വാത്
വർണ-ആശ്രമ-ഭേദാനാം ॥

സഃ ച ഭഗവാൻ ജ്ഞാന-ഐശ്വര്യ-ശക്തി-ബല-വീര്യ-തേജോഭിഃ സദാ
സമ്പന്നഃ ത്രിഗുണ-ആത്മികാം സ്വാം മായാം മൂല-പ്രകൃതിം വശീകൃത്യ, അജഃ
അവ്യയഃ ഭൂതാനാം-ഈശ്വരഃ നിത്യ-ശുദ്ധ-ബുദ്ധ-മുക്ത-സ്വഭാവഃ അപി സൻ,
സ്വ-മായയാ ദേഹവാൻ ഇവ ജാതഃ ഇവ ച ലോക-അനുഗ്രഹം കുർവൻ ലക്ഷ്യതേ ।

സ്വപ്രയോജന-അഭാവേഽപി ഭൂത-അനുജിഘൃക്ഷയാ വൈദികം ധർമ-ദ്വയം
അർജുനായ ശോക-മോഹ-മഹാ-ഉദധൗ നിമഗ്നായ ഉപദിദേശ, ഗുണ-അധികൈഃ
ഹി ഗൃഹീതഃ അനുഷ്ഠീയമാനഃ ച ധർമഃ പ്രചയം ഗമിഷ്യതീതി । തം
ധർമം ഭഗവതാ യഥാ-ഉപദിഷ്ടം വേദവ്യാസഃ സർവജ്ഞഃ ഭഗവാൻ
ഗീതാ-ആഖ്യൈഃ സപ്തഭിഃ ശ്ലോക-ശതൈഃ ഉപനിബബന്ധ ॥ തത് ഇദം
ഗീതാ-ശാസ്ത്രം സമസ്ത-വേദാർഥ-സാര-സംഗ്രഹ-ഭൂതം
ദുർവിജ്ഞേയ-അർഥം, തത്-അർഥ-ആവിഷ്കരണായ
അനേകൈഃ വിവൃത-പദ-പദാർഥ-വാക്യാർഥ-ന്യായം-അപി
അത്യന്ത-വിരുദ്ധ-അനേക-അർഥവത്വേന ലൗകികൈഃ ഗൃഹ്യമാണം-ഉപലഭ്യ
അഹം വിവേകതഃ അർഥ-നിർധാരണാർഥം സങ്ക്ഷേപതഃ വിവരണം കരിഷ്യാമി ॥

തസ്യ അസ്യ ഗീതാ-ശാസ്ത്രസ്യ സങ്ക്ഷേപതഃ പ്രയോജനം പരം
നിഃശ്രേയസം സഹേതുകസ്യ സംസാരസ്യ അത്യന്ത-ഉപരമ-ലക്ഷണം । തത്
ച സർവ-കർമ-സന്ന്യാസ-പൂർവകാത്-ആത്മജ്ഞാന-നിഷ്ഠാ-രൂപാത് ധർമാത്
ഭവതി । തഥാ ഇമം ഏവ ഗീതാർഥം ധർമം ഉദ്ദിശ്യ ഭഗവതാ ഏവ ഉക്തം —
”സഃ ഹി ധർമഃ സുപര്യാപ്തഃ ബ്രഹ്മണഃ പദ-വേദനേ” (അശ്വ. 16-12)
ഇതി അനുഗീതാസു । തത്ര ഏവ ച ഉക്തം — ”ന ഏവ ധർമീ ന ച
അധർമീ ന ച ഏവ ഹി ശുഭ-അശുഭീ ।” (അശ്വ. 19-7) ”യഃ
സ്യാത്-ഏകാസനേ ലീനഃ തൂഷ്ണീം കിഞ്ചിത്-അചിന്തയൻ” (അശ്വ. 19-1)
ഇതി ॥ ”ജ്ഞാനം സന്ന്യാസ-ലക്ഷണം” (അശ്വ. 43-26) ഇതി ച ।
ഇഹ അപി ച അന്തേ ഉക്തം അർജുനായ — “സർവ-ധർമാൻ പരിത്യജ്യ മാം
ഏകം ശരണം വ്രജ” (ഭ. ഗീ. 18-66) ഇതി । അഭ്യുദയ-അർഥഃ അപി
യഃ പ്രവൃത്തി-ലക്ഷണഃ ധർമഃ വർണാന-ആശ്രമാൺ ച ഉദ്ദിശ്യ വിഹിതഃ,
സഃ ദേവ-ആദി-സ്ഥാന-പ്രാപ്തി-ഹേതുഃ അപി സൻ, ഈശ്വര-അർപണ-ബുദ്ധ്യാ
അനുഷ്ഠീയമാനഃ സത്ത്വ-ശുദ്ധയേ ഭവതി ഫല-അഭിസന്ധി-വർജിതഃ
ശുദ്ധ-സത്ത്വസ്യ ച ജ്ഞാന-നിഷ്ഠാ-യോഗ്യതാ-പ്രാപ്തി-ദ്വാരേണ
ജ്ഞാന-ഉത്പത്തി-ഹേതുത്വേന ച നിഃശ്രേയസ-ഹേതുത്വം അപി പ്രതിപദ്യതേ ।
തഥാ ച ഇമം-അർഥം-അഭിസന്ധായ വക്ഷ്യതി — “ബ്രഹ്മണി-ആധായ
കർമാണി” (ഭ. ഗീ. 5-10)“യോഗിനഃ കർമ കുർവന്തി സംഗം
ത്യക്ത്വാ-ആത്മസ്-ഹുദ്ധയേ” (ഭ. ഗീ. 5-11) ഇതി ॥

ഇമം ദ്വിപ്രകാരം ധർമം നിഃശ്രേയസ-പ്രയോജനം, പരമാർഥ-തത്ത്വം ച
വാസുദേവ-ആഖ്യം പരം ബ്രഹ്മ-അഭിധേയഭൂതം വിശേഷതഃ അഭിവ്യഞ്ജയത്
വിശിഷ്ട-പ്രയോജന-സംബന്ധ-അഭിധേയവയ് ഗീതാ-ശാസ്ത്രം । യതഃ
തത്-അർഥ-വിജ്ഞാനേ സമസ്ത-പുരുഷാർഥ-സിദ്ധിഃ, അതഃ തത്-വിവരണേ യത്നഃ
ക്രിയതേ മയാ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ പ്രഥമോഽധ്യായഃ ॥
ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച —
ധർമക്ഷേത്രേ കുരുക്ഷേത്രേ സമവേതാ യുയുത്സവഃ ।
മാമകാഃ പാണ്ഡവാശ്ചൈവ കിമകുർവത സഞ്ജയ ॥ 1-1 ॥

സഞ്ജയ ഉവാച —
ദൃഷ്ട്വാ തു പാണ്ഡവാനീകം വ്യൂഢം ദുര്യോധനസ്തദാ ।
ആചാര്യമുപസംഗമ്യ രാജാ വചനമബ്രവീത് ॥ 1-2 ॥

പശ്യൈതാം പാണ്ഡുപുത്രാണാം ആചാര്യ മഹതീം ചമൂം ।
വ്യൂഢാം ദ്രുപദപുത്രേണ തവ ശിഷ്യേണ ധീമതാ ॥ 1-3 ॥

അത്ര ശൂരാ മഹേഷ്വാസാഃ ഭീമാർജുനസമാ യുധി ।
യുയുധാനോ വിരാടശ്ച ദ്രുപദശ്ച മഹാരഥഃ ॥ 1-4 ॥

ധൃഷ്ടകേതുശ്ചേകിതാനഃ കാശീരാജശ്ച വീര്യവാൻ ।
പുരുജിത്കുന്തിഭോജശ്ച ശൈബ്യശ്ച നരപുംഗവഃ ॥ 1-5 ॥

യുധാമന്യുശ്ച വിക്രാന്ത ഉത്തമൗജാശ്ച വീര്യവാൻ ।
സൗഭദ്രോ ദ്രൗപദേയാശ്ച സർവ ഏവ മഹാരഥാഃ ॥ 1-6 ॥

അസ്മാകം തു വിശിഷ്ടാ യേ താന്നിബോധ ദ്വിജോത്തമ ।
നായകാ മമ സൈന്യസ്യ സഞ്ജ്ഞാർഥം താൻബ്രവീമി തേ ॥ 1-7 ॥

ഭവാൻഭീഷ്മശ്ച കർണശ്ച കൃപശ്ച സമിതിഞ്ജയഃ ।
അശ്വത്ഥാമാ വികർണശ്ച സൗമദത്തിർജയദ്രഥഃ ॥ 1-8 ॥

അന്യേ ച ബഹവഃ ശൂരാഃ മദർഥേ ത്യക്തജീവിതാഃ ।
നാനാശസ്ത്രപ്രഹരണാഃ സർവേ യുദ്ധവിശാരദാഃ ॥ 1-9 ॥

അപര്യാപ്തം തദസ്മാകം ബലം ഭീഷ്മാഭിരക്ഷിതം ।
പര്യാപ്തം ത്വിദമേതേഷാം ബലം ഭീമാഭിരക്ഷിതം ॥ 1-10 ॥

അയനേഷു ച സർവേഷു യഥാഭാഗമവസ്ഥിതാഃ ।
ഭീഷ്മമേവാഭിരക്ഷന്തു ഭവന്തഃ സർവ ഏവ ഹി ॥ 1-11 ॥

തസ്യ സഞ്ജനയൻഹർഷം കുരുവൃദ്ധഃ പിതാമഹഃ ।
സിംഹനാദം വിനദ്യോച്ചൈഃ ശംഖം ദധ്മൗ പ്രതാപവാൻ ॥ 1-12 ॥

തതഃ ശംഖാശ്ച ഭേര്യശ്ച പണവാനകഗോമുഖാഃ ।
സഹസൈവാഭ്യഹന്യന്ത സ ശബ്ദസ്തുമുലോഽഭവത് ॥ 1-13 ॥

തതഃ ശ്വേതൈർഹയൈര്യുക്തേ മഹതി സ്യന്ദനേ സ്ഥിതൗ ।
മാധവഃ പാണ്ഡവശ്ചൈവ ദിവ്യൗ ശംഖൗ പ്രദധ്മതുഃ ॥ 1-14 ॥

പാഞ്ചജന്യം ഹൃഷീകേശഃ ദേവദത്തം ധനഞ്ജയഃ ।
പൗണ്ഡ്രം ദധ്മൗ മഹാശംഖം ഭീമകർമാ വൃകോദരഃ ॥ 1-15 ॥

അനന്തവിജയം രാജാ കുന്തീപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ ।
നകുലഃ സഹദേവശ്ച സുഘോഷമണിപുഷ്പകൗ ॥ 1-16 ॥

കാശ്യശ്ച പരമേഷ്വാസഃ ശിഖണ്ഡീ ച മഹാരഥഃ ।
ധൃഷ്ടദ്യുമ്നോ വിരാടശ്ച സാത്യകിശ്ചാപരാജിതഃ ॥ 1-17 ॥

ദ്രുപദോ ദ്രൗപദേയാശ്ച സർവശഃ പൃഥിവീപതേ ।
സൗഭദ്രശ്ച മഹാബാഹുഃ ശംഖാന്ദധ്മുഃ പൃഥക്പൃഥക് ॥ 1-18 ॥

സ ഘോഷോ ധാർതരാഷ്ട്രാണാം ഹൃദയാനി വ്യദാരയത് ।
നഭശ്ച പൃഥിവീം ചൈവ തുമുലോ വ്യനുനാദയൻ ॥ 1-19 ॥

അഥ വ്യവസ്ഥിതാന്ദൃഷ്ട്വാ ധാർതരാഷ്ട്രാൻകപിധ്വജഃ ।
പ്രവൃത്തേ ശസ്ത്രസമ്പാതേ ധനുരുദ്യമ്യ പാണ്ഡവഃ ॥ 1-20 ॥

ഹൃഷീകേശം തദാ വാക്യം ഇദമാഹ മഹീപതേ ।
അർജുന ഉവാച —
സേനയോരുഭയോർമധ്യേ രഥം സ്ഥാപയ മേഽച്യുത ॥ 1-21 ॥

യാവദേതാന്നിരീക്ഷേഽഹം യോദ്ധുകാമാനവസ്ഥിതാൻ ।
കൈർമയാ സഹ യോദ്ധവ്യം അസ്മിന്രണസമുദ്യമേ ॥ 1-22 ॥

യോത്സ്യമാനാനവേക്ഷേഽഹം യ ഏതേഽത്ര സമാഗതാഃ ।
ധാർതരാഷ്ട്രസ്യ ദുർബുദ്ധേഃ യുദ്ധേ പ്രിയചികീർഷവഃ ॥ 1-23 ॥

സഞ്ജയ ഉവാച —
ഏവമുക്തോ ഹൃഷീകേശഃ ഗുഡാകേശേന ഭാരത ।
സേനയോരുഭയോർമധ്യേ സ്ഥാപയിത്വാ രഥോത്തമം ॥ 1-24 ॥

ഭീഷ്മദ്രോണപ്രമുഖതഃ സർവേഷാം ച മഹീക്ഷിതാം ।
ഉവാച പാർഥ പശ്യൈതാൻ സമവേതാൻകുരൂനിതി ॥ 1-25 ॥

തത്രാപശ്യത്സ്ഥിതാൻപാർഥഃ പിതൄനഥ പിതാമഹാൻ ।
ആചാര്യാന്മാതുലാൻഭ്രാതൄൻ പുത്രാൻപൗത്രാൻസഖീംസ്തഥാ ॥ 1-26 ॥

ശ്വശുരാൻസുഹൃദശ്ചൈവ സേനയോരുഭയോരപി ।
താൻസമീക്ഷ്യ സ കൗന്തേയഃ സർവാൻബന്ധൂനവസ്ഥിതാൻ ॥ 1-27 ॥

കൃപയാ പരയാവിഷ്ടഃ വിഷീദന്നിദമബ്രവീത് ।
അർജുന ഉവാച —
ദൃഷ്ട്വേമാൻസ്വജനാൻകൃഷ്ണ യുയുത്സൂൻസമുപസ്ഥിതാൻ ॥ 1-28 ॥

സീദന്തി മമ ഗാത്രാണി മുഖം ച പരിശുഷ്യതി ।
വേപഥുശ്ച ശരീരേ മേ രോമഹർഷശ്ച ജായതേ ॥ 1-29 ॥

ഗാണ്ഡീവം സ്രംസതേ ഹസ്താത് ത്വക്ചൈവ പരിദഹ്യതേ ।
ന ച ശക്നോമ്യവസ്ഥാതും ഭ്രമതീവ ച മേ മനഃ ॥ 1-30 ॥

നിമിത്താനി ച പശ്യാമി വിപരീതാനി കേശവ ।
ന ച ശ്രേയോഽനുപശ്യാമി ഹത്വാ സ്വജനമാഹവേ ॥ 1-31 ॥

ന കാങ്ക്ഷേ വിജയം കൃഷ്ണ ന ച രാജ്യം സുഖാനി ച ।
കിം നോ രാജ്യേന ഗോവിന്ദ കിം ഭോഗൈർജീവിതേന വാ ॥ 1-32 ॥

യേഷാമർഥേ കാങ്ക്ഷിതം നഃ രാജ്യം ഭോഗാഃ സുഖാനി ച ।
ത ഇമേഽവസ്ഥിതാ യുദ്ധേ പ്രാണാംസ്ത്യക്ത്വാ ധനാനി ച ॥ 1-33 ॥

ആചാര്യാഃ പിതരഃ പുത്രാഃ തഥൈവ ച പിതാമഹാഃ ।
മാതുലാഃ ശ്വശുരാഃ പൗത്രാഃ സ്യാലാഃ സംബന്ധിനസ്തഥാ ॥ 1-34 ॥

ഏതാന്ന ഹന്തുമിച്ഛാമി ഘ്നതോഽപി മധുസൂദന ।
അപി ത്രൈലോക്യരാജ്യസ്യ ഹേതോഃ കിം നു മഹീകൃതേ ॥ 1-35 ॥

നിഹത്യ ധാർതരാഷ്ട്രാന്നഃ കാ പ്രീതിഃ സ്യാജ്ജനാർദന ।
പാപമേവാശ്രയേദസ്മാത് ഹത്വൈതാനാതതായിനഃ ॥ 1-36 ॥

തസ്മാന്നാർഹാ വയം ഹന്തും ധാർതരാഷ്ട്രാൻസബാന്ധവാൻ ।
സ്വജനം ഹി കഥം ഹത്വാ സുഖിനഃ സ്യാമ മാധവ ॥ 1-37 ॥

യദ്യപ്യേതേ ന പശ്യന്തി ലോഭോപഹതചേതസഃ ।
കുലക്ഷയകൃതം ദോഷം മിത്രദ്രോഹേ ച പാതകം ॥ 1-38 ॥

കഥം ന ജ്ഞേയമസ്മാഭിഃ പാപാദസ്മാന്നിവർതിതും ।
കുലക്ഷയകൃതം ദോഷം പ്രപശ്യദ്ഭിർജനാർദന ॥ 1-39 ॥

കുലക്ഷയേ പ്രണശ്യന്തി കുലധർമാഃ സനാതനാഃ ।
ധർമേ നഷ്ടേ കുലം കൃത്സ്നം അധർമോഽഭിഭവത്യുത ॥ 1-40 ॥

അധർമാഭിഭവാത്കൃഷ്ണ പ്രദുഷ്യന്തി കുലസ്ത്രിയഃ ।
സ്ത്രീഷു ദുഷ്ടാസു വാർഷ്ണേയ ജായതേ വർണസങ്കരഃ ॥ 1-41 ॥

സങ്കരോ നരകായൈവ കുലഘ്നാനാം കുലസ്യ ച ।
പതന്തി പിതരോ ഹ്യേഷാം ലുപ്തപിണ്ഡോദകക്രിയാഃ ॥ 1-42 ॥

ദോഷൈരേതൈഃ കുലഘ്നാനാം വർണസങ്കരകാരകൈഃ ।
ഉത്സാദ്യന്തേ ജാതിധർമാഃ കുലധർമാശ്ച ശാശ്വതാഃ ॥ 1-43 ॥

ഉത്സന്നകുലധർമാണാം മനുഷ്യാണാം ജനാർദന ।
നരകേ നിയതം വാസഃ ഭവതീത്യനുശുശ്രുമ ॥ 1-44 ॥

അഹോ ബത മഹത്പാപം കർതും വ്യവസിതാ വയം ।
യദ്രാജ്യസുഖലോഭേന ഹന്തും സ്വജനമുദ്യതാഃ ॥ 1-45 ॥

യദി മാമപ്രതീകാരം അശസ്ത്രം ശസ്ത്രപാണയഃ ।
ധാർതരാഷ്ട്രാ രണേ ഹന്യുഃ തന്മേ ക്ഷേമതരം ഭവേത് ॥ 1-46 ॥

സഞ്ജയ ഉവാച —
ഏവമുക്ത്വാർജുനഃ സംഖ്യേ രഥോപസ്ഥ ഉപാവിശത് ।
വിസൃജ്യ സശരം ചാപം ശോകസംവിഗ്നമാനസഃ ॥ 1-47 ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മ-വിദ്യായാം യോഗ-ശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്ന-അർജുന-സംവാദേഽർജുന-വിഷാദ-യോഗഃ നാമ പ്രഥമോഽധ്യായഃ ॥1 ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥
സഞ്ജയ ഉവാച —
തം തഥാ കൃപയാവിഷ്ടം അശ്രുപൂർണാകുലേക്ഷണം ।
വിഷീദന്തമിദം വാക്യം ഉവാച മധുസൂദനഃ ॥ 2-1 ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
കുതസ്ത്വാ കശ്മലമിദം വിഷമേ സമുപസ്ഥിതം ।
അനാര്യജുഷ്ടമസ്വർഗ്യം അകീർതികരമർജുന ॥ 2-2 ॥

ക്ലൈബ്യം മാ സ്മ ഗമഃ പാർഥ നൈതത്ത്വയ്യുപപദ്യതേ ।
ക്ഷുദ്രം ഹൃദയദൗർബല്യം ത്യക്ത്വോത്തിഷ്ഠ പരന്തപ ॥ 2-3 ॥

അർജുന ഉവാച —
കഥം ഭീഷ്മമഹം സംഖ്യേ ദ്രോണം ച മധുസൂദന ।
ഇഷുഭിഃ പ്രതിയോത്സ്യാമി പൂജാർഹാവരിസൂദന ॥ 2-4 ॥

ഗുരൂനഹത്വാ ഹി മഹാനുഭാവാൻ ശ്രേയോ ഭോക്തും ഭൈക്ഷമപീഹ ലോകേ ।
ഹത്വാർഥകാമാംസ്തു ഗുരൂനിഹൈവ ഭുഞ്ജീയ ഭോഗാന്രുധിരപ്രദിഗ്ധാൻ ॥ 2-5 ॥

ന ചൈതദ്വിദ്മഃ കതരന്നോ ഗരീയഃ യദ്വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ ।
യാനേവ ഹത്വാ ന ജിജീവിഷാമഃ തേഽവസ്ഥിതാഃ പ്രമുഖേ ധാർതരാഷ്ട്രാഃ ॥ 2-6 ॥

കാർപണ്യദോഷോപഹതസ്വഭാവഃ പൃച്ഛാമി ത്വാം ധർമസമ്മൂഢചേതാഃ ।
യച്ഛ്രേയഃ സ്യാന്നിശ്ചിതം ബ്രൂഹി തന്മേ ശിഷ്യസ്തേഽഹം ശാധി മാം ത്വാം പ്രപന്നം ॥ 2-7 ॥

ന ഹി പ്രപശ്യാമി മമാപനുദ്യാത്-യച്ഛോകമുച്ഛോഷണമിന്ദ്രിയാണാം ।
അവാപ്യ ഭൂമാവസപത്നമൃദ്ധം രാജ്യം സുരാണാമപി ചാധിപത്യം ॥ 2-8 ॥

സഞ്ജയ ഉവാച —
ഏവമുക്ത്വാ ഹൃഷീകേശം ഗുഡാകേശഃ പരന്തപഃ ।
ന യോത്സ്യ ഇതി ഗോവിന്ദം ഉക്ത്വാ തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ ॥ 2-9 ॥

തമുവാച ഹൃഷീകേശഃ പ്രഹസന്നിവ ഭാരത ।
സേനയോരുഭയോർമധ്യേ വിഷീദന്തമിദം വചഃ ॥ 2-10 ॥

അത്ര “ദൃഷ്ട്വാ തു പാണ്ഡവ-അനീകം” (ഭ. ഗീ. 1-2)
ഇതി ആരഭ്യ യാവത് “ന യോത്സ്യേ ഇതി ഗോവിന്ദം ഉക്ത്വാ
തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ” (ഭ. ഗീ. 2-9) ഇതി ഏതത്-അന്തഃ പ്രാണിനാം
ശോക-മോഹ-ആദി-സംസാര-ബീജഭൂത-ദോഷ-ഉദ്ഭവ-കാരണ-
പ്രദർശനാർഥത്വേന വ്യാഖ്യേയഃ ഗ്രന്ഥഃ ।

തഥാ ഹി — അർജുനേന
രാജ്യ-ഗുരു-പുത്ര-മിത്ര-സുഹൃത്-സ്വജന-സംബന്ധിബാന്ധവേഷു
“അഹം ഏതേഷാം” “മമ ഏതേ” ഇതി ഏവം
പ്രത്യയ-നിമിത്ത-സ്നേഹ-വിച്ഛേദ-ആദി-നിമിത്തൗ ആത്മനഃ ശോക-മോഹൗ
പ്രദർശിതൗ “കഥം ഭീഷ്മം അഹം സംഖ്യേ” (ഭ. ഗീ. 2-4)
ഇത്യാദിനാ । ശോക-മോഹാഭ്യാം ഹി അഭിഭൂത-വിവേക-വിജ്ഞാനഃ സ്വതഃ ഏവ
ക്ഷത്ര-ധർമേ യുദ്ധേ പ്രവൃത്തഃ അപി തസ്മാത്-യുദ്ധാത്-ഉപരരാമ ;
പര-ധർമം ച ഭിക്ഷാ-ജീവന-ആദികം കർതും പ്രവവൃതേ । തഥാ ച
സർവ-പ്രാണിനാം ശോക-മോഹ-ആദി-ദോഷ-ആവിഷ്ട-ചേതസാം സ്വഭാവതഃ ഏവ
സ്വധർമ-പരിത്യാഗഃ പ്രതിഷിദ്ധ-സേവാ ച സ്യാത് । സ്വധർമേ പ്രവൃത്താനാം
അപി തേഷാം വാഽഗ്-മനഃ-കായ-ആദീനാം പ്രവൃത്തിഃ ഫല-അഭിസന്ധി-പൂർവികാ
ഏവ സാഹങ്കാരാ ച ഭവതി ।

തത്ര ഏവം സതി ധർമ-അധർമ-ഉപചയാത്
ഇഷ്ട-അനിഷ്ട-ജന്മ-സുഖ-ദുഃക-ആദി-പ്രാപ്തി-ലക്ഷണഃ സംസാരഃ
അനുപരതഃ ഭവതി । ഇതി അതഃ സംസാര-ബീജ-ഭൂതൗ ശോക-മോഹൗ തയോഃ ച
സർവ-കർമ-സന്ന്യാസ്-അപൂർവകാത്-ആത്മജ്ഞാനാത് ന അന്യതഃ നിവൃത്തിഃ ഇതി
തത്-ഉപദിദിക്ഷുഃ സർവ-ലോക-അനുഗ്രഹാർഥം അർജുനം നിമിത്തീകൃത്യ ആഹ
ഭഗവാൻ വാസുദേവഃ — “അശോച്യാൻ” (ഭ. ഗീ. 2-11) ഇത്യാദി ॥

അത്ര കേചിത് ആഹുഃ — സർവ-കർമ-സന്ന്യാസ-പൂർവകാത്
ആത്മ-ജ്ഞാന-നിഷ്ഠാ-മാത്രാത് ഏവ കേവലാത് കൈവല്യം ന പ്രാപ്യതേ ഏവ ।
കിം തർഹി ? അഗ്നിഹോത്ര-ആദി-ശ്രൗത-സ്മാർത-കർമ-സഹിതാത് ജ്ഞാനാത്
കൈവല്യ-പ്രാപ്തിഃ ഇതി സർവാസു ഗീതാസു നിശ്ചിതഃ അർഥഃ ഇതി । ജ്ഞാപകം ച
ആഹുഃ അസ്യ-അർഥസ്യ — “അഥ ചേത് ത്വം ഇമം ധർമ്യം സംഗ്രാമം ന
കരിഷ്യസി” (ഭ. ഗീ. 2-33) “കർമണി ഏവ അധികാരഃ തേ”
(ഭ. ഗീ. 2-47)“കുരു കർമ ഏവ തസ്മാത് ത്വം” (ഭ. ഗീ. 4-15)
ഇത്യാദി । ഹിംസാ-ആദി-യുക്തത്വാത് വൈദികം കർമ അധർമായ ഇതി ഇയം അപി ആശങ്കാ
ന കാര്യാ ।

കഥം ?

ക്ഷാത്രം കർമ യുദ്ധ-ലക്ഷണം
ഗുരു-ഭ്രാതൃ-പുത്ര-ആദി-ഹിംസാ-ലക്ഷണം-അത്യന്തം ക്രൂരം അപി സ്വധർമ
ഇതി കൃത്വാ ന അധർമായ ; തത്-അകരണേ ച “തതഃ സ്വധർമം
കീർതിം ച ഹിത്വാ പാപം അവാപ്സ്യസി” (ഭ. ഗീ. 2-33) ഇതി ബ്രുവതാ
യാവത്-ജീവാദി-ശ്രുതി-ചോദിതാനാം പശി-ആദി-ഹിംസാ-ലക്ഷണാനാം ച കർമണാം
പ്രാഗ്-ഏവ ന അധർമത്വം ഇതി സുനിശ്ചിതം ഉക്തം ഭവതി — ഇതി ॥

തത് അസത് ; ജ്ഞാന-കർമ-നിഷ്ഠയോഃ വിഭാഗ-വചനാത്
ബുദ്ധി-ദ്വയ-ആശ്രയയോഃ । “അശോച്യാൻ” (ഭ. ഗീ. 2-11) ഇത്യാദിനാ
ഭഗവതാ യാവത് “സ്വധർമം അപി ച അവേക്ഷ്യ” (ഭ. ഗീ. 2-31) ഇതി
ഏതത് അന്തേന ഗ്രന്ഥേന യത്-പരമാർഥ-ആത്മ=തത്ത്വ-നിരൂപണം കൃതം, തത്
സാംഖ്യം । തത്-വിഷയാ ബുദ്ധിഃ ആത്മനഃ ജന്മാദി-ഷഡ്വിക്രിയാ-അഭാവാദ്-അകർതാ
ആത്മാ ഇതി പ്രകരണാർഥ-നിരൂപണാത് യാ ജായതേ, സാ സാംഖ്യാ-ബുദ്ധിഃ । സാ
യേഷാം ജ്ഞാനിനാം-ഉചിതാ ഭവതി, തേ സാംഖ്യാഃ । ഏതസ്യാ ബുദ്ധേഃ ജന്മനഃ
പ്രാക് ആത്മനഃ ദേഹാദി-വ്യതിരിക്തത്വ-കർതൃത്വ-ഭോക്തൃത്വ-ആദി-അപേക്ഷഃ
ധർമ-അധർമ-വിവേക-പൂർവകഃ മോക്ഷ-സാധന-അനുഷ്ഠാന-ലക്ഷണഃ യോഗഃ
തത്-വിഷയാ ബുദ്ധിഃ യോഗ-ബുദ്ധിഃ । സാ യേഷാം കർമിണാം-ഉചിതാ ഭവതി
തേ യോഗിനഃ । തഥാ ച ഭഗവതാ വിഭക്തേ ദ്വേ ബുദ്ധീ നിർദിഷ്ടേ “ഏഷാ
തേഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിഃ യോഗേ തു ഇമാം ശൃണു” (ഭ. ഗീ. 2-39) ഇതി
തയോഃ ച സാംഖ്യ-ബുദ്ധി-ആശ്രയാം ജ്ഞാന-യോഗേന നിഷ്ഠാം സാംഖ്യാനാം
വിഭക്താം വക്ഷ്യതി “പുരാ വേദ-ആത്മനാ മയാ പ്രോക്താ” (ഭ. ഗീ. 3-3)
ഇതി । തഥാ ച യോഗ-ബുദ്ധി-ആശ്രയാം കർമ-യോഗേന നിഷ്ഠാം വിഭക്താം
വക്ഷ്യതി — “കർമ-യോഗേന യോഗിനാം” ഇതി । ഏവം സാംഖ്യ-ബുദ്ധിം
യോഗ-ബുദ്ധിം ച ആശ്രിത്യ ദ്വേ നിഷ്ഠേ വിഭക്തേ ഭഗവതാ ഏവ ഉക്തേ
ജ്ഞാന-കർമണോഃ കർതൃത്വ-അകർതൃത്വ-ഏകത്വ-അനേകത്വ-ബുദ്ധി-ആശ്രയയോഃ
യുഗപത്-ഏക-പുരുഷ-ആശ്രയത്വ-അസംഭവം പശ്യതാ । യഥാ ഏതത്
വിഭാഗ-വചനം, തഥാ ഏവ ദർശിതം ശാതപഥീയേ ബ്രാഹ്മണേ —
“ഏതം ഏവ പ്രവ്രാജിനഃ ലോകം-ഇച്ഛന്തഃ ബ്രാഹ്മണാഃ പ്രവ്രജന്തി” ഇതി
സർവ-കർമ-സന്ന്യാസം വിധായ തത് ശേഷേണ “കിം പ്രജയാ കരിഷ്യാമഃ
യേഷാം നഃ അയം ആത്മാ അയം ലോകഃ” (ബൃ. ഉ. 4-4-22) ഇതി । തത്ര ച പ്രാക്
ദാര-പരിഗ്രഹാത് പുരുഷഃ ആത്മാ പ്രാകൃതഃ ധർമ-ജിജ്ഞാസാ-ഉത്തര-കാലം
ലോക-ത്രയ-സാധനം — പുത്രം, ദ്വിപ്രകാരം ച വിത്തം മാനുഷം
ദൈവം ച ; തത്ര മാനുഷം കർമ-രൂപം പിതൃ-ലോക-പ്രാപ്തി-സാധനം
വിദ്യാം ച ദൈവം വിത്തം ദേവ-ലോക-പ്രാപ്തി-സാധനം — “സഃ
അകാമയത” (ബൃ. ഉ. 1-4-17) ഇതി അവിദ്യാ-കാമവതഃ ഏവ സർവാണി കർമാണി
ശ്രൗത-ആദീനി ദർശിതാനി । തേഭ്യഃ “വ്യുത്ഥായ, പ്രവ്രജന്തി”
ഇതി വ്യുത്ഥാനം-ആത്മാനം ഏവ ലോകം-ഇച്ഛതഃ അകാമസ്യ വിഹിതം ।
തത്-ഏതത്-വിഭാഗ-വചനം-അനുപപന്നം സ്യാത് യദി ശ്രൗത-കർമ-ജ്ഞാനയോഃ
സമുച്ഛയഃ അഭിപ്രേതഃ സ്യാത് ഭഗവതഃ ॥

ന ച അർജുനസ്യ പ്രശ്നഃ ഉപപന്നഃ ഭവതി “ജ്യായസീ ചേത് കർമൺഃ
സ്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇത്യാദിഃ । ഏക-പുരുഷ-അനുഷ്ഠേയത്വ-അസംഭവം
ബുദ്ധി-കർമണോഃ ഭഗവതാ പൂർവം-അനുക്തം കഥം അർജുനഃ അശ്രുതം
ബുദ്ധേഃ ച കർമണഃ ജ്യായസ്ത്വം ഭഗവതി-അധ്യാരോപയേത് മൃഷാ ഏവ
“ജ്യായസീ ചേത് കർമണഃ തേ മതാ ബുദ്ധിഃ” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇതി ॥

കിഞ്ച — യദി ബുദ്ധി-കർമണോഃ സർവേഷാം സമുച്ഛയഃ ഉക്തഃ സ്യാത്
അർജുനസ്യ അപി സഃ ഉക്തഃ ഏവ ഇതി, “യത് ശ്രേയഃ ഏതയോഃ ഏകം തത് മേ
ബ്രൂഹി സുനിശ്ചിതം” (ഭ. ഗീ. 5-1) ഇതി കഥം ഉഭയോഃ ഉപദേശേ സതി
അന്യതരൈവിഷയഃ ഏവ പ്രശ്നഃ സ്യാത് ? ന ഹി പിത്ത-പ്രശമന-അർഥിനഃ
വൈദ്യേന മധുരം ശീതലം ച ഭോക്തവ്യം ഇതി ഉപദിഷ്ടേ തയോഃ
അന്യതരത്-പിത്ത-പ്രശമന-കാരണം ബ്രൂഹി ഇതി പ്രശ്നഃ സംഭവതി ॥ അഥ
അർജുനസ്യ ഭഗവത്-ഉക്ത-വചന-അർഥ-വിവേക-അനവധാരണ-നിമിത്തഃ
പ്രശ്നഃ കൽപ്യേത, തഥാ അപി ഭഗവതാ പ്രശ്ന അനുരൂപം പ്രതിവചനം ദേയം
— മയാ ബുദ്ധി-കർമണോഃ സമുച്ഛയഃ ഉക്തഃ, കിമർഥം ഇത്ഥം ത്വം ഭ്രാന്തഃ
അസി — ഇതി । ന തു പുനഃ പ്രതിവചനം-അനനുരൂപം പൃഷ്ടാത്-അന്യത്
ഏവ “ദ്വേ നിഷ്ഠേ മയാ പുരാ പ്രോക്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി വക്തും
യുക്തം ॥ ന അപി സ്മാർതേന ഏവ കർമണാ ബുദ്ധേഃ സമുച്ചയേ അഭിപ്രേതേ
വിഭാഗ-വചനാദി സർവം-ഉപപന്നം । കിഞ്ച — ക്ഷത്രിയസ്യ
യുദ്ധം സ്മാർതം കർമ സ്വധർമഃ ഇതി ജാനതഃ “തത് കിം കർമണി
ഘോരേ മാം നിയോജയസി” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇതി ഉപാലംഭഃ അനുപപന്നഃ ॥

തസ്മാത് ഗീതാ-ശാസ്ത്രേ ഈഷത്-മാത്രേണ-അപി ശ്രൗതേന സ്മാർതേന വാ കർമണാ
ആത്മ-ജ്ഞാനസ്യ സമുച്ചയഃ ന കേനചിത് ദർശയിതും ശക്യഃ । യസ്യ തു
അജ്ഞാനാത് രാഗ-ആദി-ദോഷതഃ വാ കർമണി പ്രവൃത്തസ്യ യജ്ഞേന ദാനേന തപസാ
വാ വിശുദ്ധ-സത്ത്വസ്യ ജ്ഞാനം-ഉത്പന്നം-പരമാർഥ-തത്ത്വ-വിഷയം
“ഏകം ഏവ ഇദം സർവം ബ്രഹ്മ അകർതൃ ച” ഇതി, തസ്യ കർമണി
കർമ-പ്രയോജനേ ച നിവൃത്തേ അപി ലോക-സംഗ്രഹാർഥം യത്ന-പൂർവം യഥാ
പ്രവൃത്തിഃ, തഥാ ഇവ പ്രവൃത്തസ്യ യത്-പ്രവൃത്തി-രൂപം ദൃശ്യതേ ന
തത്-കർമ യേന ബുദ്ധേഃ സമുച്ചയഃ സ്യാത് ; യഥാ ഭഗവതഃ വാസുദേവസ്യ
ക്ഷത്ര-ധർമ-ചേഷ്ടിതം ന ജ്ഞാനേന സമുച്ചീയതേ പുരുഷാർഥ-സിദ്ധയേ,
തദ്വത് തത്-ഫല-അഭിസന്ധി-അഹങ്കാര-അഭാവസ്യ തുല്യത്വാത് വിദുഷഃ ।
തത്ത്വവിത് ന അഹം കരോമി ഇതി മന്യതേ,
ന ച തത്-ഫലം-അഭിസന്ധത്തേ । യഥാ
ച സ്വർഗാദി-കാമാർഥിനഃ അഗ്നിഹോത്ര-ആദി-കർമ-ലക്ഷണ-ധർമ-അനുഷ്ഠാനായ
ആഹിത-അഗ്നേഃ കാമ്യേ ഏവ അഗ്നിഹോത്ര-ആദൗ പ്രവൃത്തസ്യ സാമികൃതേ വിനഷ്ടേഽപി
കാമേ തത് ഏവ അഗ്നിഹോത്ര-ആദി-അനുതിഷ്ഠതഃ അപി ന തത്-കാമ്യം-അഗ്നിഹോത്രാദി
ഭവതി । തഥാ ച ദർശയതി ഭഗവാൻ — “കുർവൻ അപി ന ലിപ്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 5-7) “ന കരോതി ന ലിപ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 13-31) ഇതി തത്ര
തത്ര ॥ യത് ച “പൂർവൈഃ പൂർവതരം കൃതം” (ഭ. ഗീ. 4-15)
“കർമണാ ഏവ ഹി സംസിദ്ധിം-ആസ്ഥിതാഃ ജനക-ആദയഃ”
(ഭ. ഗീ. 3-20) ഇതി, തത് തു പ്രവിഭജ്യ വിജ്ഞേയം । തത് കഥം ? യദി
താവത് പൂർവേ ജനക-ആദയഃ തത്ത്വ-വിദഃ അപി പ്രവൃത്ത-കർമാണഃ സ്യുഃ,
തേ ലോക-സംഗ്രഹാർഥം “ഗുണാ ഗുണേഷു വർതന്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-28)
ഇതി ജ്ഞാനേന ഏവ സംസിദ്ധിം-ആസ്ഥിതാഃ, കർമ-സന്ന്യാസേ പ്രാപ്തേഽപി കർമണാ
സഹ ഏവ സംസിദ്ധിം-ആസ്ഥിതാഃ, ന കർമ-സന്ന്യാസം കൃതവന്തഃ ഇതി അർഥഃ ।
അഥ ന തേ തത്ത്വ-വിദഃ ; ഈശ്വര-സമർപിതേന കർമണാ സാധന-ഭൂതേന
സംസിദ്ധിം സത്ത്വ-ശുദ്ധിം, ജ്ഞാന-ഉത്പത്തി-ലക്ഷണാം വാ സംസിദ്ധിം,
ആസ്ഥിതാഃ ജനക-ആദയഃ ഇതി വ്യാഖ്യേയം । ഏവം ഏവ ആർഥം വക്ഷ്യതി
ഭഗവാൻ “സത്ത്വ-ശുദ്ധയേ കർമ കുർവന്തി” (ഭ. ഗീ. 5-11)
ഇതി । “സ്വകർമണാ തം അഭ്യർച്യ സിദ്ധിം വിന്ദതി മാനവഃ”
(ഭ. ഗീ. 18-46) ഇതി ഉക്ത്വാ സിദ്ധിം പ്രാപ്തസ്യ പുനഃ ജ്ഞാന-നിഷ്ഠാം
വക്ഷ്യതി — “സിദ്ധിം പ്രാപ്തഃ യഥാ ബ്രഹ്മ” (ഭ. ഗീ. 18-50)
ഇത്യാദിനാ ॥ തസ്മാത് ഗീതാ-ശാസ്ത്രേ കേവലാത് ഏവ തത്ത്വ-ജ്ഞാനാത് മോക്ഷ-പ്രാപ്തിഃ
ന കർമ-സമുച്ചിതാത്, ഇതി നിശ്ചിതഃ അർഥഃ । യഥാ ച അയം അർഥഃ,
തഥാ പ്രകരണശഃ വിഭജ്യ തത്ര തത്ര ദർശയിഷ്യാമഃ ॥ തത്ര ഏവം
ധർമ-സമ്മൂഢ-ചേതസഃ മിഥ്യാ-ജ്ഞാനവതഃ മഹതി ശോക-സാഗരേ നിമഗ്നസ്യ
അർജുനസ്യ അന്യത്ര-ആത്മ-ജ്ഞാനാത് ഉദ്ധരണം അപശ്യൻ ഭഗവാൻ വാസുദേവഃ
തതഃ കൃപയാ അർജുനം ഉദ്ദിധാരയിഷുഃ ആത്മ-ജ്ഞാനായ-അവതാരയൻ ആഹ —
ശ്രീഭഗവാനുവാച —

അശോച്യാനന്വശോചസ്ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാംശ്ച ഭാഷസേ ।
ഗതാസൂനഗതാസൂംശ്ച നാനുശോചന്തി പണ്ഡിതാഃ ॥ 2-11 ॥

അശോച്യാൻ ഇത്യാദി । ന ശോച്യാ അശോച്യാഃ ഭീഷ്മദ്രോണാദയഃ, സദ്വൃത്തത്വാത്
പരമാർഥസ്വരൂപേണ ച നിത്യത്വാത്, താൻ അശോച്യാൻ അന്വശോചഃ
അനുശോചിതവാനസി “തേ മ്രിയന്തേ മന്നിമിത്തം, അഹം തൈർവിനാഭൂതഃ
കിം കരിഷ്യാമി രാജ്യസുഖാദിനാ” ഇതി । ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാൻ പ്രജ്ഞാവതാം
ബുദ്ധിമതാം വാദാംശ്ച വചനാനി ച ഭാഷസേ തദേതത് മൗഢ്യം പാണ്ഡിത്യം
ച വിരുദ്ധം ആത്മനി ദർശയസി ഉന്മത്ത ഇവ ഇത്യഭിപ്രായഃ । യസ്മാത് ഗതാസൂൻ
ഗതപ്രാണാൻ മൃതാൻ, അഗതാസൂൻ അഗതപ്രാണാൻ ജീവതശ്ച ന അനുശോചന്തി പണ്ഡിതാഃ
ആത്മജ്ഞാഃ । പണ്ഡാ ആത്മവിഷയാ ബുദ്ധിഃ യേഷാം തേ ഹി പണ്ഡിതാഃ, “പാണ്ഡിത്യം
നിർവിദ്യ” (ബൃ. ഉ. 3-5-1) ഇതി ശ്രുതേഃ । പരമാർഥതസ്തു താൻ നിത്യാൻ
അശോച്യാൻ അനുശോചസി, അതോ മൂഢോഽസി ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥ കുതസ്തേ അശോച്യാഃ,
യതോ നിത്യാഃ । കഥം ? —

ന ത്വേവാഹം ജാതു നാസം ന ത്വം നേമേ ജനാധിപാഃ ।
ന ചൈവ ന ഭവിഷ്യാമഃ സർവേ വയമതഃ പരം ॥ 2-12 ॥

ന തു ഏവ ജാതു കദാചിത് അഹം നാസം, കിം തു ആസമേവ । അതീതേഷു
ദേഹോത്പത്തിവിനാശേഷു ഘടാദിഷു വിയദിവ നിത്യ ഏവ അഹമാസമിത്യഭിപ്രായഃ ।
തഥാ ന ത്വം ന ആസീഃ, കിം തു ആസീരേവ । തതാ ന ഇമേ ജനാധിപാഃ ന ആസൻ,
കിം തു ആസന്നേവ । തഥാ ന ച ഏവ ന ഭവിഷ്യാമഃ, കിം തു ഭവിഷ്യാമ
ഏവ, സർവേ വയം അതഃ അസ്മാത് ദേഹവിനാശാത് പരം ഉത്തരകാലേ അപി । ത്രിഷ്വപി
കാലേഷു നിത്യാ ആത്മസ്വരൂപേണ ഇത്യർഥഃ । ദേഹഭേദാനുവൃത്ത്യാ ബഹുവചനം,
നാത്മഭേദാഭിപ്രായേണ ॥ തത്ര കഥമിവ നിത്യ ആത്മേതി ദൃഷ്ടാന്തമാഹ —

ദേഹിനോഽസ്മിന്യഥാ ദേഹേ കൗമാരം യൗവനം ജരാ ।
തഥാ ദേഹാന്തരപ്രാപ്തിർധീരസ്തത്ര ന മുഹ്യതി ॥ 2-13 ॥

ദേഹഃ അസ്യ അസ്തീതി ദേഹീ, തസ്യ ദേഹിനോ ദേഹവതഃ ആത്മനഃ അസ്മിൻ വർതമാനേ
ദേഹേ യഥാ യേന പ്രകാരേണ കൗമാരം കുമാരഭാവോ ബാല്യാവസ്ഥാ, യൗവനം യൂനോ
ഭാവോ മധ്യമാവസ്ഥാ, ജരാ വയോഹാനിഃ ജീർണാവസ്ഥാ, ഇത്യേതാഃ തിസ്രഃ അവസ്ഥാഃ
അന്യോന്യവിലക്ഷണാഃ । താസാം പ്രഥമാവസ്ഥാനാശേ ന നാശഃ, ദ്വിതീയാവസ്ഥോപാജനേ
ന ഉപജന ആത്മനഃ । കിം തർഹി ? അവിക്രിയസ്യൈവ ദ്വിതീയതൃതീയാവസ്ഥാപ്രാപ്തിഃ
ആത്മനോ ദൃഷ്ടാ । തഥാ തദ്വദേവ ദേഹാത് അന്യോ ദേഹോ ദേഹാന്തരം, തസ്യ പ്രാപ്തിഃ
ദേഹാന്തരപ്രാപ്തിഃ അവിക്രിയസ്യൈവ ആത്മനഃ ഇത്യർഥഃ । ധീരോ ധീമാൻ, തത്ര
ഏവം സതി ന മുഹ്യതി ന മോഹമാപദ്യതേ ॥ യദ്യപി ആത്മവിനാശനിമിത്തോ മോഹോ ന
സംഭവതി നിത്യ ആത്മാ ഇതി വിജാനതഃ, തതാപി ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖപ്രാപ്തിനിമിത്തോ
മോഹോ ലൗകികോ ദൃശ്യതേ, സുഖവിയോഗനിമിത്തോ മോഹഃ ദുഃഖസംയോഗനിമിത്തശ്ച
ശോകഃ । ഇത്യേതദർജുനസ്യ വചനമാശങ്ക്യ ഭഗവാനാഹ —

മാത്രാസ്പർശാസ്തു കൗന്തേയ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ ।
ആഗമാപായിനോഽനിത്യാസ്താംസ്തിതിക്ഷസ്വ ഭാരത ॥ 2-14 ॥

മാത്രാഃ ആഭിഃ മീയന്തേ ശബ്ദാദയ ഇതി ശ്രോത്രാദീനി ഇന്ദ്രിയാണി । മാത്രാണാം സ്പർശാഃ
ശബ്ദാദിഭിഃ സംയോഗാഃ । തേ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ ശീതം ഉഷ്ണം സുഖം
ദുഃഖം ച പ്രയച്ഛന്തീതി । അഥവാ സ്പൃശ്യന്ത ഇതി സ്പർശാഃ വിഷയാഃ
ശബ്ദാദയഃ । മാത്രാശ്ച സ്പർശാശ്ച ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ । ശീതം കദാചിത്
സുഖം കദാചിത് ദുഃഖം । തഥാ ഉഷ്ണമപി അനിയതസ്വരൂപം । സുഖദുഃഖേ പുനഃ
നിയതരൂപേ യതോ ന വ്യഭിചരതഃ । അതഃ താഭ്യാം പൃഥക് ശീതോഷ്ണയോഃ ഗ്രഹണം
യസ്മാത് തേ മാത്രാസ്പർശാദയഃ ആഗമാപായിനഃ ആഗമാപായശീലാഃ തസ്മാത് അനിത്യാഃ ।
അതഃ താൻ ശീതോഷ്ണാദീൻ തിതിക്ഷസ്വ പ്രസഹസ്വ । തേഷു ഹർഷം വിഷാദം വാ മാ
കാർഷീഃ ഇത്യർഥഃ ॥ ശീതോഷ്ണാദീൻ സഹതഃ കിം സ്യാദിതി ശൃണു —

യം ഹി ന വ്യഥയന്ത്യേതേ പുരുഷം പുരുഷർഷഭ ।
സമദുഃഖസുഖം ധീരം സോഽമൃതത്വായ കൽപതേ ॥ 2-15 ॥

യം ഹി പുരുഷം സമേ ദുഃഖസുഖേ യസ്യ തം സമദുഃഖസുഖം
സുഖദുഃഖപ്രാപ്തൗ ഹർഷവിഷാദരഹിതം ധീരം ധീമന്തം ന വ്യഥയന്തി
ന ചാലയന്തി നിത്യാത്മദർശനാത് ഏതേ യഥോക്താഃ ശീതോഷ്ണാദയഃ, സഃ
നിത്യാത്മസ്വരൂപദർശനനിഷ്ഠോ ദ്വന്ദ്വസഹിഷ്ണുഃ അമൃതത്വായ അമൃതഭാവായ
മോക്ഷായേത്യർഥഃ, കൽപതേ സമർഥോ ഭവതി ॥ ഇതശ്ച ശോകമോഹൗ അകൃത്വാ
സീതോഷ്ണാദിസഹനം യുക്തം, യസ്മാത് —

നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവോ നാഭാവോ വിദ്യതേ സതഃ ।
ഉഭയോരപി ദൃഷ്ടോഽന്തസ്ത്വനയോസ്തത്ത്വദർശിഭിഃ ॥ 2-16 ॥

ന അസതഃ അവിദ്യമാനസ്യ ശീതോഷ്ണാദേഃ സകാരണസ്യ ന വിദ്യതേ നാസ്തി ഭാവോ
ഭവനം അസ്തിതാ ॥ ന ഹി ശീതോഷ്ണാദി സകാരണം പ്രമാണൈർനിരൂപ്യമാണം
വസ്തുസദ്ഭവതി । വികാരോ ഹി സഃ, വികാരശ്ച വ്യഭിചരതി । യഥാ
ഘടാദിസംസ്ഥാനം ചക്ഷുഷാ നിരൂപ്യമാണം മൃദ്വ്യതിരേകേണാനുപലബ്ധേരസത്,
തഥാ സർവോ വികാരഃ കാരണവ്യതിരേകേണാനുപലബ്ധേരസൻ । ജന്മപ്രധ്വംസാഭ്യാം
പ്രാഗൂർധ്വം ച അനുപലബ്ധേഃ കാര്യസ്യ ഘടാദേഃ മൃദാദികാരണസ്യ ച
തത്കാരണവ്യതിരേകേണാനുപലബ്ധേരസത്ത്വം ॥ തദസത്ത്വേ സർവാഭാവപ്രസംഗ ഇതി
ചേത്, ന ; സർവത്ര ബുദ്ധിദ്വയോപലബ്ധേഃ,
സദ്ബുദ്ധിരസദ്ബുദ്ധിരിതി । യദ്വിഷയാ
ബുദ്ധിർന വ്യഭിചരതി, തത് സത് ; യദ്വിഷയാ വ്യഭിചരതി, തദസത് ; ഇതി
സദസദ്വിഭാഗേ ബുദ്ധിതന്ത്രേ സ്ഥിതേ, സർവത്ര ദ്വേ ബുദ്ധീ സർവൈരുപലഭ്യേതേ
സമാനാധികരണേ ന നീലോത്പലവത്, സൻ ഘടഃ, സൻ പടഃ, സൻ ഹസ്തീ ഇതി । ഏവം
സർവത്ര തയോർബുദ്ധ്യോഃ ഘടാദിബുദ്ധിഃ വ്യഭിചരതി । തഥാ ച ദർശിതം ।
ന തു സദ്ബുദ്ധിഃ । തസ്മാത് ഘടാദിബുദ്ധിവിഷയഃ അസൻ, വ്യഭിചാരാത് ; ന തു
സദ്ബുദ്ധിവിഷയഃ, അവ്യഭിചാരാത് ॥

ഘടേ വിനഷ്ടേ ഘടബുദ്ദൗ വ്യഭിചരന്ത്യാം
സദ്ബുദ്ധിരപി വ്യഭിചരതീതി ചേത്, ന ; പടാദാവപി സദ്ബുദ്ധിദർശനാത് ।
വിശേഷണവിഷയൈവ സാ സദ്ബുദ്ധിഃ ॥ സദ്ബുദ്ധിവത് ഘടബുദ്ധിരപി ഘടാന്തരേ
ദൃശ്യത ഇതി ചേത്, ന ; പടാദൗ അദർശനാത് ॥ സദ്ബുദ്ധിരപി നഷ്ടേ ഘടേ
ന ദൃശ്യത ഇതി ചേത്, ന ; വിശേഷ്യാഭാവാത് സദ്ബുദ്ധിഃ വിശേഷണവിഷയാ
സതീ വിശേഷ്യാഭാവേ വിശേഷണാനുപപത്തൗ കിംവിഷയാ സ്യാത് ? ന തു പുനഃ
സദ്ബുദ്ധേഃ വിഷയാഭാവാത് ॥ ഏകാധികരണത്വം ഘടാദിവിശേഷ്യാഭാവേ ന
യുക്തമിതി ചേത്, ന ; “ഇദമുദകം” ഇതി മരീച്യാദൗ അന്യതരാഭാവേഽപി
സാമാനാധികരണ്യദർശനാത് ॥ തസ്മാദ്ദേഹാദേഃ ദ്വന്ദ്വസ്യ ച സകാരണസ്യ അസതോ ന
വിദ്യതേ ഭാവ ഇതി । തഥാ സതശ്ച ആത്മനഃ അഭാവഃ അവിദ്യമാനതാ ന വിദ്യതേ,
സർവത്ര അവ്യഭിചാരാത് ഇതി അവോചാമ ॥ ഏവം ആത്മാനാത്മനോഃ സദസതോഃ ഉഭയോരപി
ദൃഷ്ടഃ ഉപലബ്ധഃ അന്തോ നിർണയഃ സത് സദേവ അസത് അസദേവേതി, തു അനയോഃ
യഥോക്തയോഃ തത്ത്വദർശിഭിഃ । തദിതി സർവനാമ, സർവം ച ബ്രഹ്മ, തസ്യ
നാമ തദിതി, തദ്ഭാവഃ തത്ത്വം, ബ്രഹ്മണോ യാഥാത്മ്യം । തത് ദ്രഷ്ടും ശീലം
യേഷാം തേ തത്ത്വദർശിനഃ, തൈഃ തത്ത്വദർശിഭിഃ । ത്വമപി തത്ത്വദർശിനാം
ദൃഷ്ടിമാശ്രിത്യ ശോകം മോഹം ച ഹിത്വാ ശീതോഷ്ണാദീനി നിയതാനിയതരൂപാണി
ദ്വന്ദ്വാനി “വികാരോഽയമസന്നേവ മരീചിജലവന്മിഥ്യാവഭാസതേ”
ഇതി മനസി നിശ്ചിത്യ തിതിക്ഷസ്വ ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥ കിം പുനസ്തത്, യത് സദേവ
സർവദാ ഇതി ; ഉച്യതേ —

അവിനാശി തു തദ്വിദ്ധി യേന സർവമിദം തതം ।
വിനാശമവ്യയസ്യാസ്യ ന കശ്ചിത്കർതുമർഹതി ॥ 2-17 ॥

അവിനാശി ന വിനഷ്ടും ശീലം യസ്യേതി । തുശബ്ദഃ അസതോ വിശേഷണാർഥഃ ।
തത് വിദ്ധി വിജാനീഹി । കിം ? യേന സർവം ഇദം ജഗത് തതം വ്യാപ്തം സദാഖ്യേന
ബ്രഹ്മണാ സാകാശം, ആകാശേനേവ ഘടാദയഃ । വിനാശം അദർശനം അഭാവം ।
അവ്യയസ്യ ന വ്യേതി ഉപചയാപചയൗ ന യാതി ഇതി അവ്യയം തസ്യ അവ്യയസ്യ ।
നൈതത് സദാഖ്യം ബ്രഹ്മ സ്വേന രൂപേണ വ്യേതി വ്യഭിചരതി, നിരവയവത്വാത്,
ദേഹാദിവത് । നാപ്യാത്മീയേന, ആത്മീയാഭാവാത് । യഥാ ദേവദത്തോ ധനഹാന്യാ വ്യേതി,
ന തു ഏവം ബ്രഹ്മ വ്യേതി । അതഃ അവ്യയസ്യ അസ്യ ബ്രഹ്മണഃ വിനാശം ന കശ്ചിത്
കർതുമർഹതി, ന കശ്ചിത് ആത്മാനം വിനാശയിതും ശക്നോതി ഈശ്വരോഽപി । ആത്മാ
ഹി ബ്രഹ്മ, സ്വാത്മനി ച ക്രിയാവിരോധാത് ॥ കിം പുനസ്തദസത്, യത്സ്വാത്മസത്താം
വ്യഭിചരതീതി, ഉച്യതേ —

അന്തവന്ത ഇമേ ദേഹാ നിത്യസ്യോക്താഃ ശരീരിണഃ ।
അനാശിനോഽപ്രമേയസ്യ തസ്മാദ്യുധ്യസ്വ ഭാരത ॥ 2-18 ॥

അന്തഃ വിനാശഃ വിദ്യതേ യേഷാം തേ അന്തവന്തഃ । യഥാ മൃഗതൃഷ്ണികാദൗ
സദ്ബുദ്ധിഃ അനുവൃത്താ പ്രമാണനിരൂപണാന്തേ വിച്ഛിദ്യതേ, സ തസ്യ
അന്തഃ ; തഥാ ഇമേ ദേഹാഃ സ്വപ്നമായാദേഹാദിവച്ച അന്തവന്തഃ നിത്യസ്യ
ശരീരിണഃ ശരീരവതഃ അനാശിനഃ അപ്രമേയസ്യ ആത്മനഃ അന്തവന്ത ഇതി ഉക്താഃ
വിവേകിഭിരിത്യർഥഃ । “നിത്യസ്യ” “അനാശിനഃ” ഇതി ന
പുനരുക്തം ; നിത്യത്വസ്യ ദ്വിവിധത്വാത് ലോകേ, നാശസ്യ ച । യഥാ ദേഹോ
ഭസ്മീഭൂതഃ അദർശനം ഗതോ നഷ്ട ഉച്യതേ । വിദ്യമാനോഽപി യഥാ അന്യഥാ
പരിണതോ വ്യാധ്യാദിയുക്തോ ജാതോ നഷ്ട ഉച്യതേ । തത്ര “നിത്യസ്യ”
“അനാശിനഃ” ഇതി ദ്വിവിധേനാപി നാശേന അസംബന്ധഃ അസ്യേത്യർഥഃ
അന്യഥാ പൃഥിവ്യാദിവദപി നിത്യത്വം സ്യാത് ആത്മനഃ ; തത് മാ ഭൂദിതി
“നിത്യസ്യ” “അനാശിനഃ” ഇത്യാഹ । അപ്രമേയസ്യ ന പ്രമേയസ്യ
പ്രത്യക്ഷാദിപ്രമാണൈഃ അപരിച്ഛേദ്യസ്യേത്യർഥഃ ॥ നനു ആഗമേന ആത്മാ
പരിച്ഛിദ്യതേ, പ്രത്യക്ഷാദിനാ ച പൂർവം । ന ; ആത്മനഃ സ്വതഃസിദ്ധത്വാത് ।
സിദ്ധേ ഹി ആത്മനി പ്രമാതരി പ്രമിത്സോഃ പ്രമാണാന്വേഷണാ ഭവതി । ന ഹി പൂർവം
“ഇത്ഥമഹം” ഇതി ആത്മാനമപ്രമായ പശ്ചാത് പ്രമേയപരിച്ഛേദായ
പ്രവർതതേ । ന ഹി ആത്മാ നാമ കസ്യചിത് അപ്രസിദ്ധോ ഭവതി । ശാസ്ത്രം തു
അന്ത്യം പ്രമാണം അതദ്ധർമാധ്യാരോപണമാത്രനിവർതകത്വേന പ്രമാണത്വം ആത്മനഃ
പ്രതിപദ്യതേ, ന തു അജ്ഞാതാർഥ- ജ്ഞാപകത്വേന । തഥാ ച ശ്രുതിഃ —
“യത്സാക്ഷാദപരോക്ഷാദ്ബ്രഹ്മ യ ആത്മാ സർവാന്തരഃ” (ബൃ. ഉ. 3-5-1)
ഇതി ॥ യസ്മാദേവം നിത്യഃ അവിക്രിയശ്ച ആത്മാ തസ്മാത് യുധ്യസ്വ, യുദ്ധാത്
ഉപരമം മാ കാർഷീഃ ഇത്യർഥഃ ॥ ന ഹി അത്ര യുദ്ധകർതവ്യതാ വിധീയതേ,
യുദ്ധേ പ്രവൃത്ത ഏവ ഹി അസൗ ശോകമോഹപ്രതിബദ്ധഃ തൂഷ്ണീമാസ്തേ । അതഃ തസ്യ
പ്രതിബന്ധാപനയനമാത്രം ഭഗവതാ ക്രിയതേ । തസ്മാത് “യുധ്യസ്വ”
ഇതി അനുവാദമാത്രം, ന വിധിഃ ॥ ശോകമോഹാദിസംസാരകാരണനിവൃത്ത്യർഥഃ
ഗീതാശാസ്ത്രം, ന പ്രവർതകം ഇത്യേതസ്യാർഥസ്യ സാക്ഷിഭൂതേ ഋചൗ ആനീനായ
ഭഗവാൻ । യത്തു മന്യസേ “യുദ്ധേ ഭീഷ്മാദയോ മയാ ഹന്യന്തേ”
“അഹമേവ തേഷാം ഹന്താ” ഇതി, ഏഷാ ബുദ്ധിഃ മൃഷൈവ തേ ।
കഥം ? —
യ ഏനം വേത്തി ഹന്താരം യശ്ചൈനം മന്യതേ ഹതം ।
ഉഭൗ തൗ ന വിജാനീതോ നായം ഹന്തി ന ഹന്യതേ ॥ 2-19 ॥

യ ഏനം പ്രകൃതം ദേഹിനം വേത്തി വിജാനാതി ഹന്താരം ഹനനക്രിയായാഃ കർതാരം
യശ്ച ഏനം അന്യോ മന്യതേ ഹതം ദേഹഹനനേന “ഹതഃ അഹം” ഇതി
ഹനനക്രിയായാഃ കർമഭൂതം, തൗ ഉഭൗ ന വിജാനീതഃ ന ജ്ഞാതവന്തൗ അവിവേകേന
ആത്മാനം । “ഹന്താ അഹം” “ഹതഃ അസ്തി അഹം” ഇതി ദേഹഹനനേന
ആത്മാനമഹം പ്രത്യയവിഷയം യൗ വിജാനീതഃ തൗ ആത്മസ്വരൂപാനഭിജ്ഞൗ ഇത്യർഥഃ
യസ്മാത് ന അയം ആത്മാ ഹന്തി ന ഹനനക്രിയായാഃ കർതാ ഭവതി, ന ച ഹന്യതേ
ന ച കർമ ഭവതീത്യർഥഃ, അവിക്രിയത്വാത് ॥ കഥമവിക്രയ ആത്മേതി ദ്വിതീയോ
മന്ത്രഃ —

ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ കദാചിന്നായം ഭൂത്വാഭവിതാ വാ ന ഭൂയഃ ।
അജോ നിത്യഃ ശാശ്വതോഽയം പുരാണോ ന ഹന്യതേ ഹന്യമാനേ ശരീരേ ॥ 2-20 ॥

ന ജായതേ ന ഉത്പദ്യതേ, ജനിലക്ഷണാ വസ്തുവിക്രിയാ ന ആത്മനോ വിദ്യതേ
ഇത്യർഥഃ । തഥാ ന മ്രിയതേ വാ । വാശബ്ദഃ ചാർഥേ । ന മ്രിയതേ ച
ഇതി അന്ത്യാ വിനാശലക്ഷണാ വിക്രിയാ പ്രതിഷിധ്യതേ । കദാചിച്ഛബ്ദഃ
സർവവിക്രിയാപ്രതിഷേധൈഃ സംബധ്യതേ — ന കദാചിത് ജായതേ, ന
കദാചിത് മ്രിയതേ, ഇത്യേവം । യസ്മാത് അയം ആത്മാ ഭൂത്വാ ഭവനക്രിയാമനുഭൂയ
പശ്ചാത് അഭവിതാ അഭാവം ഗന്താ ന ഭൂയഃ പുനഃ, തസ്മാത് ന മ്രിയതേ । യോഹി
ഭൂത്വാ ന ഭവിതാ സ മ്രിയത ഇത്യുച്യതേ ലോകേ । വാശബ്ദാത് നശബ്ദാച്ച
അയമാത്മാ അഭൂത്വാ വാ ഭവിതാ ദേഹവത് ന ഭൂയഃ । തസ്മാത് ന ജായതേ । യോ
ഹി അഭൂത്വാ ഭവിതാ സ ജായത ഇത്യുച്യതേ । നൈവമാത്മാ । അതോ ന ജായതേ ।
യസ്മാദേവം തസ്മാത് അജഃ, യസ്മാത് ന മ്രിയതേ തസ്മാത് നിത്യശ്ച । യദ്യപി
ആദ്യന്തയോർവിക്രിയയോഃ പ്രതിഷേധേ സർവാ വിക്രിയാഃ പ്രതിഷിദ്ധാ ഭവന്തി,
തഥാപി മധ്യഭാവിനീനാം വിക്രിയാണാം സ്വശബ്ദൈരേവ പ്രതിഷേധഃ കർതവ്യഃ
അനുക്താനാമപി യൗവനാദിസമസ്തവിക്രിയാണാം പ്രതിഷേധോ യഥാ സ്യാത് ഇത്യാഹ —
ശാശ്വത ഇത്യാദിനാ । ശാശ്വത ഇതി അപക്ഷയലക്ഷണാ വിക്രിയാ പ്രതിഷിധ്യതേ ।
ശശ്വദ്ഭവഃ ശാശ്വതഃ । ന അപക്ഷീയതേ സ്വരൂപേണ, നിരവയവത്വാത് । നാപി
ഗുണക്ഷയേണ അപക്ഷയഃ, നിർഗുണത്വാത് । അപക്ഷയവിപരീതാപി വൃദ്ധിലക്ഷണാ
വിക്രിയാ പ്രതിഷിധ്യതേ — പുരാണ ഇതി । യോ ഹി അവയവാഗമേന ഉപചീയതേ സ
വർധതേ അഭിനവ ഇതി ച ഉച്യതേ । അയം തു ആത്മാ നിരവയവത്വാത് പുരാപി നവ
ഏവേതി പുരാണഃ ; ന വർധതേ ഇത്യർഥഃ । തഥാ ന ഹന്യതേ । ഹന്തി ; അത്ര
വിപരിണാമാർഥേ ദ്രഷ്ടവ്യഃ അപുനരുക്തതായൈ । ന വിപരിണമ്യതേ ഇത്യർഥഃ
ഹന്യമാനേ വിപരിണമ്യമാനേഽപി ശരീരേ । അസ്മിൻ മന്ത്രേ ഷഡ് ഭാവവികാരാ
ലൗകികവസ്തുവിക്രിയാ ആത്മനി പ്രതിഷിധ്യന്തേ । സർവപ്രകാരവിക്രിയാരഹിത
ആത്മാ ഇതി വാക്യാർഥഃ । യസ്മാദേവം തസ്മാത് “ഉഭൗ തൗ ന വിജാനീതഃ”
ഇതി പൂർവേണ മന്ത്രേണ അസ്യ സംബന്ധഃ ॥ “യ ഏനം വേത്തി ഹന്താരം”
(ഭ. ഗീ. 2-19) ഇത്യനേന മന്ത്രേണ ഹനനക്രിയായാഃ കർതാ കർമ ച ന ഭവതി
ഇതി പ്രതിജ്ഞായ, “ന ജായതേ” ഇത്യനേന അവിക്രിയത്വം ഹേതുമുക്ത്വാ
പ്രതിജ്ഞാതാർഥമുപസംഹരതി —

വേദാവിനാശിനം നിത്യം യ ഏനമജമവ്യയം ।
കഥം സ പുരുഷഃ പാർഥ കം ഘാതയതി ഹന്തി കം ॥ 2-21 ॥

വേദ വിജാനാതി അവിനാശിനം അന്ത്യഭാവവികാരരഹിതം നിത്യം വിപരിണാമരഹിതം യോ
വേദ ഇതി സംബന്ധഃ । ഏനം പൂർവേണ മന്ത്രേണോക്തലക്ഷണം അജം ജന്മരഹിതം
അവ്യയം അപക്ഷയരഹിതം കഥം കേന പ്രകാരേണ സഃ വിദ്വാൻ പുരുഷഃ
അധികൃതഃ ഹന്തി ഹനനക്രിയാം കരോതി, കഥം വാ ഘാതയതി ഹന്താരം
പ്രയോജയതി । ന കഥഞ്ചിത് കഞ്ചിത് ഹന്തി, ന കഥഞ്ചിത് കഞ്ചിത് ഘാതയതി
ഇതി ഉഭയത്ര ആക്ഷേപ ഏവാർഥഃ, പ്രശ്നാർഥാസംഭവാത് । ഹേത്വർഥസ്യ ച
അവിക്രിയത്വസ്യ തുല്യത്വാത് വിദുഷഃ സർവകർമപ്രതിഷേധ ഏവ പ്രകാരണാർഥഃ
അഭിപ്രേതോ ഭഗവതാ । ഹന്തേസ്തു ആക്ഷേപഃ ഉദാഹരണാർഥത്വേന കഥിതഃ ॥

വിദുഷഃ കം കർമാസംഭവഹേതുവിശേഷം പശ്യൻ കർമാണ്യാക്ഷിപതി
ഭഗവാൻ “കഥം സ പുരുഷഃ” ഇതി । നനു ഉക്ത ഏവാത്മനഃ
അവിക്രിയത്വം സർവകർമാസംഭവകാരണവിശേഷഃ । സത്യമുക്തഃ । ന തു
സഃ കാരണവിശേഷഃ, അന്യത്വാത് വിദുഷഃ അവിക്രിയാദാത്മനഃ । ന ഹി അവിക്രിയം
സ്ഥാണും വിദിതവതഃ കർമ ന സംഭവതി ഇതി ചേത്, ന ; വിദുഷ– ആത്മത്വാത് ।
ന ദേഹാദിസംഘാതസ്യ വിദ്വത്താ । അതഃ പാരിശേഷ്യാത് അശംഹതഃ ആത്മാ വിദ്വാൻ
അവിക്രിയഃ ഇതി തസ്യ വിദുഷഃ കർമാസംഭവാത് ആക്ഷേപോ യുക്തഃ “കഥം
സ പുരുഷഃ” ഇതി । യഥാ ബുദ്ധ്യാദ്യാഹൃതസ്യ ശബ്ദാദ്യർഥസ്യ
അവിക്രിയ ഏവ സൻ ബുദ്ധിവൃത്ത്യവിവേകവിജ്ഞാനേന അവിദ്യയാ ഉപലബ്ധാ
ആത്മാ കൽപ്യതേ, ഏവമേവ ആത്മാനാത്മവിവേകജ്ഞാനേന ബുദ്ധിവൃത്ത്യാ വിദ്യയാ
അസത്യരൂപയൈവ പരമാർഥതഃ അവിക്രിയ ഏവ ആത്മാ വിദ്വാനുച്യതേ । വിദുഷ–
കർമാസംഭവവചനാത് യാനി കർമാണി ശാസ്ത്രേണ വിധീയന്തേ താനി അവിദുഷോ
വിഹിതാനി ഇതി ഭഗവതോ നിശ്ചയോഽവഗമ്യതേ ॥ നനു വിദ്യാപി അവിദുഷ
ഏവ വിധീയതേ, വിദിതവിദ്യസ്യ പിഷ്ടപേഷണവത് വിദ്യാവിദാനാനർഥക്യാത്
തത്ര അവിദുഷഃ കർമാണി വിധീയന്തേ ന വിദുഷഃ ഇതി വിശേഷോ
നോപപദ്യതേ ഇതി ചേത്, ന ; അനുഷ്ഠേയസ്യ ഭാവാഭാവവിശേഷോപപത്തേഃ ।
അഗ്നിഹോത്രാദിവിധ്യർഥജ്ഞാനോത്തരകാലം അഗ്നിഹോത്രാദികർമ
അനേകസാധനോപസംഹാരപൂർവകമനുഷ്ഠേയം
“കർതാ അഹം, മമ കർതവ്യം”
ഇത്യേവമ്പ്രകാരവിജ്ഞാനവതഃ അവിദുഷഃ യഥാ അനുഷ്ഠേയം ഭവതി, ന തു
തഥാ “ന ജായതേ” ഇത്യാദ്യാത്മസ്വരൂപവിധ്യർഥജ്ഞാനോത്തരകാലഭാവി
കിഞ്ചിദനുഷ്ഠേയം ഭവതി ; കിം തു “നാഹം കർതാ, നാഹം ഭോക്താ”
ഇത്യാദ്യാത്മൈകത്വാകർതൃത്വാദിവിഷയജ്ഞാനാത് നാന്യദുത്പദ്യതേ ഇതി ഏഷ വിശേഷ
ഉപപദ്യതേ । യഃ പുനഃ “കർതാ അഹം” ഇതി വേത്തി ആത്മാനം, തസ്യ
“മമ ഇദം കർതവ്യം” ഇതി അവശ്യംഭാവിനീ ബുദ്ധിഃ സ്യാത് ; തദപേക്ഷയാ
സഃ അദിക്രിയതേ ഇതി തം പ്രതി കർമാണി സംഭവന്തി । സ ച അവിദ്വാൻ, “ഉഭൗ
തൗ ന വിജാനീതഃ” (ഭ. ഗീ. 2-19) ഇതി വചനാത്, വിശേഷിതസ്യ ച
വിദുഷഃ കർമാക്ഷേപവചനാച്ച “കഥം സ പുരുഷഃ” ഇതി । തസ്മാത്
വിശേഷിതസ്യ അവിക്രിയാത്മദർശിനഃ വിദുഷഃ മുമുക്ഷോശ്ച സർവകർമസന്ന്യാസേ
ഏവ അധികാരഃ । അത ഏവ ഭഗവാൻ നാരായണഃ സാംഖ്യാൻ വിദുഷഃ അവിദുഷശ്ച
കർമിണഃ പ്രവിഭജ്യ ദ്വേ നിഷ്ഠേ ഗ്രാഹയതി — “ജ്ഞാനയോഗേന സാംഖ്യാനാം
കർമയോഗേന യോഗിനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി । തഥാ ച പുത്രായ ആഹ ഭഗവാൻ
വ്യാസഃ — ”ദ്വാവിമാവഥ പന്ഥാനൗ” (ശാം. 241-6) ഇത്യാദി । തഥാ
ച ക്രിയാപഥശ്ചൈവ പുരസ്താത് പസ്ചാത്സന്ന്യാസശ്ചേതി । ഏതമേവ വിഭാഗം
പുനഃ പുനർദർശയിഷ്യതി ഭഗവാൻ — അതത്ത്വവിത് “അഹങ്കാരവിമൂഢാത്മാ
കർതാഹമിതി മന്യതേ” (ഭ. ഗീ. 3-27), തത്ത്വവിത്തു നാഹം കരോമി ഇതി ।
തഥാ ച “സർവകർമാണി മനസാ സന്ന്യസ്യാസ്തേ”
(ഭ. ഗീ. 5-13) ഇത്യാദി ॥

തത്ര കേചിത്പണ്ഡിതമ്മന്യാ വദന്തി — “ജന്മാദിഷഡ്ഭാവവിക്രിയാരഹിതഃ
അവിക്രിയഃ അകർതാ ഏകഃ അഹമാത്മാ” ഇതി ന കസ്യചിത് ജ്ഞാനം ഉത്പദ്യതേ,
യസ്മിൻ സതി സർവകർമസന്ന്യാസഃ ഉപദിശ്യതേ ഇതി । തന്ന ; “ന
ജായതേ” (ഭ. ഗീ. 2-20)ഇത്യാദിശാസ്ത്രോപദേശാനർഥക്യപ്രസംഗാത് ।
യഥാ ച ശാസ്ത്രോപദേശസാമർഥ്യാത് ധർമാധർമാസ്തിത്വ-വിജ്ഞാനം കർതുശ്ച
ദേഹാന്തരസംബന്ധവിജ്ഞാനമുത്പദ്യതേ, തഥാ ശാസ്ത്രാത് തസ്യൈവ ആത്മനഃ
അവിക്രിയത്വാകർതൃത്വൈകത്വാദിവിജ്ഞാനം കസ്മാത് നോത്പദ്യതേ ഇതി പ്രഷ്ടവ്യാഃ
തേ । കരണാഗോചരത്വാത് ഇതി ചേത്, ന ; “മനസൈവാനുദ്രഷ്ടവ്യം”
(ബൃ. ഉ. 4-4-19) ഇതി ശ്രുതേഃ । ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശശമദമാദിസംസ്കൃതം
മനഃ ആത്മദർശനേ കരണം । തഥാ ച തദധിഗമായ അനുമാനേ ആഗമേ ച
സതി ജ്ഞാനം നോത്പദ്യത ഇതി സാഹസമാത്രമേതത് । ജ്ഞാനം ച ഉത്പദ്യമാനം
തദ്വിപരീതമജ്ഞാനം അവശ്യം ബാധതേ ഇത്യഭ്യുപഗന്തവ്യം । തച്ച
അജ്ഞാനം ദർശിതം “ഹന്താ അഹം, ഹതഃ അസ്മി” ഇതി ഉഭൗ തൗ ന
വിജാനീതഃ” ഇതി । അത്ര ച ആത്മനഃ ഹനനക്രിയായാഃ കർതൃത്വം കർമത്വം
ഹേതുകർതൃത്വം ച അജ്ഞാനകൃതം ദർശിതം । തച്ച സർവക്രിയാസ്വപി
സമാനം കർതൃത്വാദേഃ അവിദ്യാകൃതത്വം, അവിക്രിയത്വാത് ആത്മനഃ । വിക്രിയാവാൻ
ഹി കർതാ ആത്മനഃ കർമഭൂതമന്യം പ്രയോജയതി “കുരു” ഇതി ।
തദേതത് അവിശേഷേണ വിദുഷഃ സർവക്രിയാസു കർതൃത്വം ഹേതുകർതൃത്വം ച
പ്രതിഷേധതി ഭഗവാന്വാസുദേവഃ വിദുഷഃ കർമാധികാരാഭാവപ്രദർശനാർഥം
“വേദാവിനാശിനം । । । കഥം സ പുരുഷഃ” ഇത്യാദിനാ । ക്വ
പുനഃ വിദുഷഃ അധികാര ഇതി ഏതദുക്തം പൂർവമേവ “ജ്ഞാനയോഗേന
സാംഖ്യാനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി । തഥാ ച സർവകർമസന്ന്യാസം
വക്ഷ്യതി “സർവകർമാണി മനസാ” (ഭ. ഗീ. 5-13) ഇത്യാദിനാ ॥ നനു
മനസാ ഇതി വചനാത് ന വാചികാനാം കായികാനാം ച സന്ന്യാസഃ ഇതി ചേത്, ന ;
സർവകർമാണി ഇതി വിശേഷിതത്വാത് । മാനസാനാമേവ സർവകർമണാമിതി ചേത്, ന ;
മനോവ്യാപാരപൂർവകത്വാദ്വാക്കായവ്യാപാരാണാം മനോവ്യാപാരാഭാവേ തദനുപപത്തേഃ ।
ശാസ്ത്രീയാണാം വാക്കായകർമണാം കാരണാനി മാനസാനി കർമാണി വർജയിത്വാ അന്യാനി
സർവകർമാണി മനസാ സന്ന്യസ്യേദിതി ചേത്, ന ;“നൈവ കുർവന്ന കാരയൻ”
(ഭ. ഗീ. 5-13) ഇതി വിശേഷണാത് । സർവകർമസന്ന്യാസഃ അയം ഭഗവതാ ഉക്തഃ
മരിഷ്യതഃ ന ജീവതഃ ഇതി ചേത്, ന ; “നവദ്വാരേ പുരേ ദേഹീ ആസ്തേ”
(ഭ. ഗീ. 5-13) ഇതി വിശേഷണാനുപപത്തേഃ । ന ഹി സർവകർമസന്ന്യാസേന
മൃതസ്യ തദ്ദേഹേ ആസനം സംഭവതി । അകുർവതഃ അകാരയതശ്ച
ദേഹേ സന്ന്യസ്യ ഇതി സംബന്ധഃ ന ദേഹേ ആസ്തേ ഇതി ചേത്, ന ; സർവത്ര
ആത്മനഃ അവിക്രിയത്വാവധാരണാത്, ആസനക്രിയായാശ്ച അധികരണാപേക്ഷത്വാത്,
തദനപേക്ഷത്വാച്ച സന്ന്യാസസ്യ । സമ്പൂർവസ്തു ന്യാസശബ്ദഃ അത്ര ത്യാഗാർഥഃ,
ന നിക്ഷേപാർഥഃ । തസ്മാത് ഗീതാശാസ്ത്രേ ആത്മജ്ഞാനവതഃ സന്ന്യാസേ ഏവ അധികാരഃ,
ന കർമണി ഇതി തത്ര തത്ര ഉപരിഷ്ടാത് ആത്മജ്ഞാനപ്രകരണേ ദർശയിഷ്യാമഃ ॥

പ്രകൃതം തു വക്ഷ്യാമഃ । തത്ര ആത്മനഃ അവിനാശിത്വം പ്രതിജ്ഞാതം ।
തത്കിമിവേതി, ഉച്യതേ —

വാസാംസി ജീർണാനി യഥാ വിഹായ നവാനി ഗൃഹ്ണാതി നരോഽപരാണി ।
തഥാ ശരീരാണി വിഹായ ജീർണാന്യന്യാനി സംയാതി നവാനി ദേഹീ ॥ 2-22 ॥

വാസാംസി വസ്ത്രാണി ജീർണാനി ദുർബലതാം ഗതാനി യഥാ ലോകേ വിഹായ പരിത്യജ്യ
നവാനി അഭിനവാനി ഗൃഹ്ണാതി ഉപാദത്തേ നരഃ പുരുഷഃ അപരാണി അന്യാനി, തഥാ
തദ്വദേവ ശരീരാണി വിഹായ ജീർണാനി അന്യാനി സംയാതി സംഗച്ഛതി നവാനി ദേഹീ
ആത്മാ പുരുഷവത് അവിക്രിയ ഏവേത്യർഥഃ ॥ കസ്മാത് അവിക്രിയ ഏവേതി, ആഹ —

നൈനം ഛിന്ദന്തി ശസ്ത്രാണി നൈനം ദഹതി പാവകഃ ।
ന ചൈനം ക്ലേദയന്ത്യാപോ ന ശോഷയതി മാരുതഃ ॥ 2-23 ॥

ഏവം പ്രകൃതം ദേഹിനം ന ച്ഛിന്ദന്തി ശസ്ത്രാണി, നിരവയവത്വാത് ന
അവയവവിഭാഗം കുർവന്തി । ശസ്ത്രാണി അസ്യാദീനി । തഥാ ന ഏനം ദഹതി
പാവകഃ, അഗ്നിരപി ന ഭസ്മീകരോതി । തഥാ ന ച ഏനം ക്ലേദയന്തി ആപഃ ।
അപാം ഹി സാവയവസ്യ വസ്തുനഃ ആർദ്രീഭാവകരണേന അവയവവിശ്ലേഷാപാദനേ
സാമർഥ്യം । തത് ന നിരവയവേ ആത്മനി സംഭവതി । തഥാ സ്നേഹവത് ദ്രവ്യം
സ്നേഹശോഷണേന നാശയതി വായുഃ । ഏനം തു ആത്മാനം ന ശോഷയതി മാരുതോഽപി ॥

യതഃ ഏവം തസ്മാത് —

അച്ഛേദ്യോഽയമദാഹ്യോഽയമക്ലേദ്യോഽശോഷ്യ ഏവ ച ।
നിത്യഃ സർവഗതഃ സ്ഥാണുരചലോഽയം സനാതനഃ ॥ 2-24 ॥

യസ്മാത് അന്യോന്യനാശഹേതുഭൂതാനി ഏനമാത്മാനം നാശയിതും നോത്സഹന്തേ അസ്യാദീനി
തസ്മാത് നിത്യഃ । നിത്യത്വാത് സർവഗതഃ । സർവഗതത്വാത് സ്ഥാണുഃ ഇവ, സ്ഥിര
ഇത്യേതത് । സ്ഥിരത്വാത് അചലഃ അയം ആത്മാ । അതഃ സനാതനഃ ചിരന്തനഃ, ന
കാരണാത്കുതശ്ചിത് നിഷ്പന്നഃ, അഭിനവ ഇത്യർഥഃ ॥ നൈതേഷാം ശ്ലോകാനാം
പൗനരുക്ത്യം ചോദനീയം, യതഃ ഏകേനൈവ ശ്ലോകേന ആത്മനഃ നിത്യത്വമവിക്രിയത്വം
ചോക്തം “ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ” (ഭ. ഗീ. 2-20) ഇത്യാദിനാ । തത്ര
യദേവ ആത്മവിഷയം കിഞ്ചിദുച്യതേ, തത് ഏതസ്മാത് ശ്ലോകാർഥാത് ന അതിരിച്യതേ ;
കിഞ്ചിച്ഛബ്ദതഃ പുനരുക്തം, കിഞ്ചിദർഥതഃ ഇതി ।
ദുർബോധത്വാത് ആത്മവസ്തുനഃ പുനഃ പുനഃ പ്രസംഗമാപാദ്യ
ശബ്ദാന്തരേണ തദേവ വസ്തു നിരൂപയതി ഭഗവാൻ
വാസുദേവഃ കഥം നു നാമ സംസാരിണാമസംസാരിത്വബുദ്ധിഗോചരതാമാപന്നം സത്
അവ്യക്തം തത്ത്വം സംസാരനിവൃത്തയേ സ്യാത് ഇതി ॥ കിം ച —

അവ്യക്തോഽയമചിന്ത്യോഽയമവികാര്യോഽയമുച്യതേ ।
തസ്മാദേവം വിദിത്വൈനം നാനുശോചിതുമർഹസി ॥ 2-25 ॥

സർവകരണാവിഷയത്വാത് ന വ്യജ്യത ഇതി അവ്യക്തഃ അയം ആത്മാ । അത ഏവ
അചിന്ത്യഃ അയം । യദ്ധി ഇന്ദ്രിയഗോചരഃ തത് ചിന്താവിഷയത്വമാപദ്യതേ ।
അയം ത്വാത്മാ അനിന്ദ്രിയഗോചരത്വാത് അചിന്ത്യഃ । അത ഏവ അവികാര്യഃ, യഥാ ക്ഷീരം
ദധ്യാതഞ്ചനാദിനാ വികാരി ന തഥാ അയമാത്മാ । നിരവയവത്വാച്ച അവിക്രിയഃ ।
ന ഹി നിരവയവം കിഞ്ചിത് വിക്രിയാത്മകം ദൃഷ്ടം । അവിക്രിയത്വാത് അവികാര്യഃ
അയം ആത്മാ ഉച്യതേ ।തസ്മാത് ഏവം യഥോക്തപ്രകാരേണ ഏനം ആത്മാനം വിദിത്വാ
ത്വം ന അനുശോചിതുമർഹസി ഹന്താഹമേഷാം, മയൈതേ ഹന്യന്ത ഇതി ॥ ആത്മനഃ
അനിത്യത്വമഭ്യുപഗമ്യ ഇദമുച്യതേ —

അഥ ചൈനം നിത്യജാതം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതം ।
തഥാപി ത്വം മഹാബാഹോ നൈവം ശോചിതുമർഹസി ॥ 2-26 ॥

അഥ ച ഇതി അഭ്യുപഗമാർഥഃ । ഏനം പ്രകൃതമാത്മാനം നിത്യജാതം
ലോകപ്രസിദ്ധ്യാ പ്രത്യനേകശരീരോത്പത്തി ജാതോ ജാത ഇതി മന്യസേ
പ്രതിതത്തദ്വിനാശം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതം മൃതോ മൃത ഇതി ; തഥാപി
തഥാഭാവേഽപി ആത്മനി ത്വം മഹാബാഹോ, ന ഏവം ശോചിതുമർഹസി, ജന്മവതോ
ജന്മ നാശവതോ നാശശ്ചേത്യേതാവവശ്യംഭാവിനാവിതി ॥ തഥാ ച സതി —

ജാതസ്യ ഹി ധ്രുവോ മൃത്യുർധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച ।
തസ്മാദപരിഹാര്യേഽർഥേ ന ത്വം ശോചിതുമർഹസി ॥ 2-27 ॥

ജാതസ്യ ഹി ലബ്ധജന്മനഃ ധ്രുവഃ അവ്യഭിചാരീ മൃത്യുഃ
മരണം ധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച । തസ്മാദപരിഹാര്യോഽയം
ജന്മമരണലക്ഷണോഽർഥഃ । തസ്മിന്നപരിഹാര്യേഽർഥേ ന ത്വം ശോചിതുമർഹസി ॥

കാര്യകരണസംഘാതാത്മകാന്യപി ഭൂതാന്യുദ്ദിശ്യ ശോകോ ന യുക്തഃ കർതും,
യതഃ —

അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി വ്യക്തമധ്യാനി ഭാരത ।
അവ്യക്തനിധനാന്യേവ തത്ര കാ പരിദേവനാ ॥ 2-28 ॥

അവ്യക്താദീനി അവ്യക്തം അദർശനം അനുപലബ്ധിഃ ആദിഃ യേഷാം ഭൂതാനാം
പുത്രമിത്രാദികാര്യകരണസംഘാതാത്മകാനാം
താനി അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി പ്രാഗുത്പത്തേഃ,
ഉത്പന്നാനി ച പ്രാങ്മരണാത് വ്യക്തമധ്യാനി । അവ്യക്തനിധനാന്യേവ പുനഃ
അവയ്കത്ം അദർശനം നിധനം മരണം യേഷാം താനി അവ്യക്തനിധനാനി ।
മരണാദൂർധ്വമപ്യവ്യക്തതാമേവ പ്രതിപദ്യന്തേ ഇത്യർഥഃ । തഥാ ചോക്തം
–”അദർശനാദാപതിതഃ പുനശ്ചാദർശനം ഗതഃ । നാസൗ തവ ന തസ്യ
ത്വം വൃഥാ കാ പരിദേവനാ” (മോ. ധ. 174-17) ഇതി । തത്ര കാ പരിദേവനാ
കോ വാ പ്രലാപഃ അദൃഷ്ടദൃഷ്ടപ്രനഷ്ടഭ്രാന്തിഭൂതേഷു ഭൂതേഷ്വിത്യർഥഃ ॥

ദുർവിജ്ഞേയോഽയം പ്രകൃത ആത്മാ ; കിം ത്വാമേവൈകമുപാലഭേ സാധാരണേ
ഭ്രാന്തിനിമിത്തേ । കഥം ദുർവിജ്ഞേയോഽയമാത്മാ ഇത്യത ആഹ —

ആശ്ചര്യവത്പശ്യതി കശ്ചിദേനമാശ്ചര്യവദ്വദതി തഥൈവ ചാന്യഃ ।
ആശ്ചര്യവച്ചൈനമന്യഃ ശൃണോതി ശ്രുത്വാപ്യേനം വേദ ന ചൈവ കശ്ചിത് ॥ 2-29 ॥

ആശ്ചര്യവത് ആശ്ചര്യം അദൃഷ്ടപൂർവം അദ്ഭുതം അകസ്മാദ്ദൃശ്യമാനം
തേന തുല്യം ആശ്ചര്യവത് ആശ്ചര്യമിതി ഏനം ആത്മാനം പശ്യതി കശ്ചിത് ।
ആശ്ചര്യവത് ഏനം വദതി തഥൈവ ച അന്യഃ । ആശ്ചര്യവച്ച ഏനമന്യഃ
ശൃണോതി । ശ്രുത്വാ ദൃഷ്ട്വാ ഉക്ത്വാപി ഏനമാത്മാനം വേദ ന ചൈവ കശ്ചിത് ।
അഥവാ യോഽയമാത്മാനം പശ്യതി സ ആശ്ചര്യതുല്യഃ, യോ വദതി യശ്ച ശൃണോതി
സഃ അനേകസഹസ്രേഷു കശ്ചിദേവ ഭവതി । അതോ ദുർബോധ ആത്മാ ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥

അഥേദാനീം പ്രകരണാർഥമുപസംഹരൻബ്രൂതേ —

ദേഹീ നിത്യമവധ്യോഽയം ദേഹേ സർവസ്യ ഭാരത ।
തസ്മാത്സർവാണി ഭൂതാനി ന ത്വം ശോചിതുമർഹസി ॥ 2-30 ॥

ദേഹീ ശരീരീ നിത്യം സർവദാ സർവാവസ്ഥാസു അവധ്യഃ നിരവയവത്വാന്നിത്യത്വാച്ച
തത്ര അവധ്യോഽയം ദേഹേ ശരീരേ സർവസ്യ സർവഗതത്വാത്സ്ഥാവരാദിഷു സ്ഥിതോഽപി
സർവസ്യ പ്രാണിജാതസ്യ ദേഹേ വധ്യമാനേഽപി അയം ദേഹീ ന വധ്യഃ യസ്മാത്,
തസ്മാത് ഭീഷ്മാദീനി സർവാണി ഭൂതാനി ഉദ്ദിശ്യ ന ത്വം ശോചിതുമർഹസി ॥ ഇഹ
പരമാർഥതത്ത്വാപേക്ഷായാം ശോകോ മോഹോ വാ ന സംഭവതീത്യുക്തം । ന കേവലം
പരമാർഥതത്ത്വാപേക്ഷായാമേവ । കിം തു —

സ്വധർമമപി ചാവേക്ഷ്യ ന വികമ്പിതുമർഹസി ।
ധർമ്യാദ്ധി യുദ്ധാച്ഛ്രേയോഽന്യത്ക്ഷത്ത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ ॥ 2-31 ॥

സ്വധർമമപി സ്വോ ധർമഃ ക്ഷത്രിയസ്യ യുദ്ധം തമപി അവേക്ഷ്യ ത്വം
ന വികമ്പിതും പ്രചലിതും നാർഹസി ക്ഷത്രിയസ്യ സ്വാഭാവികാദ്ധർമാത്
ആത്മസ്വാഭാവ്യാദിത്യഭിപ്രായഃ । തച്ച യുദ്ധം പൃഥിവീജയദ്വാരേണ ധർമാർഥം
പ്രജാരക്ഷണാർഥം ചേതി ധർമാദനപേതം പരം ധർമ്യം । തസ്മാത് ധർമ്യാത്
യുദ്ധാത് ശ്രേയഃ അന്യത് ക്ഷത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ ഹി യസ്മാത് ॥

കുതശ്ച തത് യുദ്ധം കർതവ്യമിതി, ഉച്യതേ —

യദൃച്ഛയാ ചോപപന്നം സ്വർഗദ്വാരമപാവൃതം ।
സുഖിനഃ ക്ഷത്രിയാഃ പാർഥ ലഭന്തേ യുദ്ധമീദൃശം ॥ 2-32 ॥

യദൃച്ഛയാ ച അപ്രാർഥിതതയാ ഉപപന്നം ആഗതം സ്വർഗദ്വാരം അപാവൃതം
ഉദ്ധാടിതം യേ ഏതത് ഈദൃശം യുദ്ധം ലഭന്തേ ക്ഷത്രിയാഃ ഹേ പാർഥ, കിം ന
സുഖിനഃ തേ ? ഏവം കർതവ്യതാപ്രാപ്തമപി —

അഥ ചേത്ത്വമിമം ധർമ്യം സംഗ്രാമം ന കരിഷ്യസി ।
തതഃ സ്വധർമം കീർതിം ച ഹിത്വാ പാപമവാപ്സ്യസി ॥ 2-33 ॥

അഥ ചേത് ത്വം ഇമം ധർമ്യം ധർമാദനപേതം വിഹിതം സംഗ്രാമം
യുദ്ധം ന കരിഷ്യസി ചേത്, തതഃ തദകരണാത് സ്വധർമം കീർതിം ച
മഹാദേവാദിസമാഗമനിമിത്താം ഹിത്വാ കേവലം പാപം അവാപ്സ്യസി ॥ ന കേവലം
സ്വധർമകീർതിപരിത്യാഗഃ —

അകീർതിം ചാപി ഭൂതാനി കഥയിഷ്യന്തി തേഽവ്യയാം ।
സംഭാവിതസ്യ ചാകീർതിർമരണാദതിരിച്യതേ ॥ 2-34 ॥

അകീർതിം ചാപി യുദ്ധേ ഭൂതാനി കഥയിഷ്യന്തി തേ തവ അവ്യയാം ദീർഘകാലാം ।
ധർമാത്മാ ശൂര ഇത്യേവമാദിഭിഃ ഗുണൈഃ സംഭാവിതസ്യ ച അകീർതിഃ മരണാത്
അതിരിച്യതേ, സംഭാവിതസ്യ ച അകീർതേഃ വരം മരണമിത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

ഭയാദ്രണാദുപരതം മംസ്യന്തേ ത്വാം മഹാരഥാഃ ।
യേഷാം ച ത്വം ബഹുമതോ ഭൂത്വാ യാസ്യസി ലാഘവം ॥ 2-35 ॥

ഭയാത് കർണാദിഭ്യഃ രണാത് യുദ്ധാത് ഉപരതം നിവൃത്തം മംസ്യന്തേ ചിന്തയിഷ്യന്തി
ന കൃപയേതി ത്വാം മഹാരഥാഃ ദുര്യോധനപ്രഭൃതയഃ । യേഷാം ച ത്വം
ദുര്യോധനാദീനാം ബഹുമതോ ബഹുഭിഃ ഗുണൈഃ യുക്തഃ ഇത്യേവം മതഃ ബഹുമതഃ
ഭൂത്വാ പുനഃ യാസ്യസി ലാഘവം ലഘുഭാവം ॥ കിഞ്ച–

അവാച്യവാദാംശ്ച ബഹൂന്വദിഷ്യന്തി തവാഹിതാഃ ।
നിന്ദന്തസ്തവ സാമർഥ്യം തതോ ദുഃഖതരം നു കിം ॥ 2-36 ॥

അവാച്യവാദാൻ അവക്തവ്യവാദാംശ്ച ബഹൂൻ അനേകപ്രകാരാൻ വദിഷ്യന്തി
തവ അഹിതാഃ ശത്രവഃ നിന്ദന്തഃ കുത്സയന്തഃ തവ ത്വദീയം സാമർഥ്യം
നിവാതകവചാദിയുദ്ധനിമിത്തം । തതഃ തസ്മാത് നിന്ദാപ്രാപ്തേർദുഃഖാത് ദുഃഖതരം
നു കിം, തതഃ കഷ്ടതരം ദുഃഖം നാസ്തീത്യർഥഃ ॥ യുദ്ധേ പുനഃ ക്രിയമാണേ
കർണാദിഭിഃ —

ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വർഗം ജിത്വാ വാ ഭോക്ഷ്യസേ മഹീം ।
തസ്മാദുത്തിഷ്ഠ കൗന്തേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ ॥ 2-37 ॥

ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വർഗം, ഹതഃ സൻ സ്വർഗം പ്രാപ്സ്യസി । ജിത്വാ വാ കർണാദീൻ
ശൂരാൻ ഭോക്ഷ്യസേ മഹീം । ഉഭയഥാപി തവ ലാഭ ഏവേത്യഭിപ്രായഃ । യത ഏവം
തസ്മാത് ഉത്തിഷ്ഠ കൗന്തേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ “ജേഷ്യാമി ശത്രൂൻ,
മരിഷ്യാമി വാ” ഇതി നിശ്ചയം കൃത്വേത്യർഥഃ ॥ തത്ര യുദ്ധം സ്വധർമം
ഇത്യേവം യുധ്യമാനസ്യോപദേശമിമം ശൃണു —

സുഖദുഃഖേ സമേ കൃത്വാ ലാഭാലാഭൗ ജയാജയൗ ।
തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ നൈവം പാപമവാപ്സ്യസി ॥ 2-38 ॥

സുഖദുഃഖേ സമേ തുല്യേ കൃത്വാ, രാഗദ്വേഷാവപ്യകൃത്വേത്യേതത് ।
തഥാ ലാഭാലാഭൗ ജയാജയൗ ച സമൗ കൃത്വാ തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ
ഘടസ്വ । ന ഏവം യുദ്ധം കുർവൻ പാപം അവാപ്സ്യസി । ഇത്യേഷ ഉപദേശഃ
പ്രാസംഗികഃ ॥ ശോകമോഹാപനയനായ ലൗകികോ ന്യായഃ “സ്വധർമമപി
ചാവേക്ഷ്യ” (ഭ. ഗീ. 2-31) ഇത്യാദ്യൈഃ ശ്ലോകൈരുക്തഃ, ന തു താത്പര്യേണ ।
പരമാർഥദർശനമിഹ പ്രകൃതം । തച്ചോക്തമുപസംഹ്രിയതേ –“ഏഷാ
തേഽഭിഹിതാ” (ഭ. ഗീ. 2-39) ഇതി ശാസ്ത്രവിഷയവിഭാഗപ്രദർശനായ ।
ഇഹ ഹി പ്രദർശിതേ പുനഃ ശാസ്ത്രവിഷയവിഭാഗേ ഉപരിഷ്ടാത് “ജ്ഞാനയോഗേന
സാംഖ്യാനാം കർമയോഗേന യോഗിനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി നിഷ്ഠാദ്വയവിഷയം
ശാസ്ത്രം സുഖം പ്രവർതിഷ്യതേ, ശ്രോതാരശ്ച വിഷയവിഭാഗേന സുഖം
ഗ്രഹീഷ്യന്തി ഇത്യത ആഹ —

ഏഷാ തേഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിര്യോഗേ ത്വിമാം ശൃണു ।
ബുദ്ധ്യാ യുക്തോ യയാ പാർഥ കർമബന്ധം പ്രഹാസ്യസി ॥ 2-39 ॥

ഏഷാ തേ തുഭ്യം അഭിഹിതാ ഉക്താ സാംഖ്യേ പരമാർഥവസ്തുവിവേകവിഷയേ ബുദ്ധിഃ
ജ്ഞാനം സാക്ഷാത് ശോകമോഹാദിസംസാര-ഹേതുദോഷനിവൃത്തികാരണം । യോഗേ തു
തത്പ്രാപ്ത്യുപായേ നിഃസംഗതയാ ദ്വന്ദ്വപ്രഹാണപൂർവകം ഈശ്വരാരാധനാർഥേ
കർമയോഗേ കർമാനുഷ്ഠാനേ സമാധിയോഗേ ച ഇമാം അനന്തരമേവോച്യമാനാം
ബുദ്ധിം ശൃണു । താം ച ബുദ്ധിം സ്തൗതി പ്രരോചനാർഥം — ബുദ്ധ്യാ യയാ
യോഗവിഷയയാ യുക്തഃ ഹേ പാർഥ, കർമബന്ധം കർമൈവ ധർമാധർമാഖ്യോ
ബന്ധഃ കർമബന്ധഃ തം പ്രഹാസ്യസി ഈശ്വരപ്രസാദനിമിത്തജ്ഞാനപ്രാപ്ത്യൈവ
ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥ കിഞ്ച അന്യത് —

നേഹാഭിക്രമനാശോഽസ്തി പ്രത്യവായോ ന വിദ്യതേ ।
സ്വൽപമപ്യസ്യ ധർമസ്യ ത്രായതേ മഹതോ ഭയാത് ॥ 2-40 ॥

ന ഇഹ മോക്ഷമാർഗേ കർമയോഗേ അഭിക്രമനാശഃ അഭിക്രമണമഭിക്രമഃ
പ്രാരംഭഃ തസ്യ നാശഃ നാസ്തി യഥാ കൃഷ്യാദേഃ । യോഗവിഷയേ പ്രാരംഭസ്യ
ന അനൈകാന്തികഫലത്വമിത്യർഥഃ । കിഞ്ച — നാപി ചികിത്സാവത് പ്രത്യവായഃ
വിദ്യതേ ഭവതി । കിം തു സ്വൽപമപി അസ്യ ധർമസ്യ യോഗധർമസ്യ അനുഷ്ഠിതം
ത്രായതേ രക്ഷതി മഹതഃ ഭയാത് സംസാരഭയാത് ജന്മമരണാദിലക്ഷണാത് ॥

യേയം സാംഖ്യേ ബുദ്ധിരുക്താ യോഗേ ച, വക്ഷ്യമാണലക്ഷണാ സാ —

വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിരേകേഹ കുരുനന്ദന ।
ബഹുശാഖാ ഹ്യനന്താശ്ച ബുദ്ധയോഽവ്യവസായിനാം ॥ 2-41 ॥

വ്യവസായാത്മികാ നിശ്ചയസ്വഭാവാ ഏകാ ഏവ ബുദ്ധിഃ
ഇതരവിപരീതബുദ്ധിശാഖാഭേദസ്യ ബാധികാ, സമ്യക്പ്രമാണജനിതത്വാത്,
ഇഹ ശ്രേയോമാർഗേ ഹേ കുരുനന്ദന । യാഃ പുനഃ ഇതരാ വിപരീതബുദ്ധയഃ,
യാസാം ശാഖാഭേദപ്രചാരവശാത് അനന്തഃ അപാരഃ അനുപരതഃ സംസാരോ
നിത്യപ്രതതോ വിസ്തീർണോ ഭവതി, പ്രമാണജനിതവിവേകബുദ്ധിനിമിത്തവശാച്ച
ഉപരതാസ്വനന്തഭേദബുദ്ധിഷു സംസാരോഽപ്യുപരമതേ താ ബുദ്ധയഃ
ബഹുശാഖാഃ ബഹ്വയഃ ശാഖാഃ യാസാം താഃ ബഹുശാഖാഃ, ബഹുഭേദാ ഇത്യേതത് ।
പ്രതിശാഖാഭേദേന ഹി അനന്താശ്ച ബുദ്ധയഃ । കേഷാം ? അവ്യവസായിനാം
പ്രമാണജനിതവിവേകബുദ്ധിരഹിതാനാമിത്യർഥഃ ॥

യേഷാം വ്വവസായാത്മികാ ബുദ്ധിർനാസ്തി തേ —

യാമിമാം പുഷ്പിതാം വാചം പ്രവദന്ത്യവിപശ്ചിതഃ ।
വേദവാദരതാഃ പാർഥ നാന്യദസ്തീതി വാദിനഃ ॥ 2-42 ॥

യാം ഇമാം വക്ഷ്യമാണാം പുഷ്പിതാം പുഷ്പിത ഇവ വൃക്ഷഃ
ശോഭമാനാം ശ്രൂയമാണരമണീയാം വാചം വാക്യലക്ഷണാം പ്രവദന്തി
കേ ? അവിപശ്ചിതഃ അമേധസഃ അവിവേകിന ഇത്യർഥഃ । വേദവാദരതാഃ
ബഹ്വർഥവാദഫലസാധനപ്രകാശകേഷു വേദവാക്യേഷു രതാഃ ഹേ പാർഥ, ന അന്യത്
സ്വർഗപശ്വാദിഫലസാധനേഭ്യഃ കർമഭ്യഃ അസ്തി
ഇതി ഏവം വാദിനഃ വദനശീലാഃ ॥ തേ ച —

കാമാത്മാനഃ സ്വർഗപരാ ജന്മകർമഫലപ്രദാം ।
ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി ॥ 2-43 ॥

കാമാത്മാനഃ കാമസ്വഭാവാഃ, കാമപരാ ഇത്യർഥഃ । സ്വർഗപരാഃ സ്വർഗഃ പരഃ
പുരുഷാർഥഃ യേഷാം തേ സ്വർഗപരാഃ സ്വർഗപ്രധാനാഃ । ജന്മകർമഫലപ്രദാം
കർമണഃ ഫലം കർമഫലം ജന്മൈവ കർമഫലം ജന്മകർമഫലം തത്
പ്രദദാതീതി ജന്മകർമഫലപ്രദാ, താം വാചം । പ്രവദന്തി ഇത്യനുഷജ്യതേ ।
ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ക്രിയാണാം വിശേഷാഃ ക്രിയാവിശേഷാഃ തേ ബഹുലാ യസ്യാം
വാചി താം സ്വർഗപശുപുത്രാദ്യർഥാഃ യയാ വാചാ ബാഹുല്യേന പ്രകാശ്യന്തേ ।
ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി ഭോഗശ്ച ഐശ്വര്യം ച ഭോഗൈശ്വര്യേ, തയോർഗതിഃ
പ്രാപ്തിഃ ഭോഗൈശ്വര്യഗതിഃ, താം പ്രതി സാധനഭൂതാഃ യേ ക്രിയാവിശേഷാഃ
തദ്ബഹുലാം താം വാചം പ്രവദന്തഃ മൂഢാഃ സംസാരേ പരിവർതന്തേ ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥

തേഷാം ച —

ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം തയാപഹൃതചേതസാം ।
വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ സമാധൗ ന വിധീയതേ ॥ 2-44 ॥

ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം ഭോഗഃ കർതവ്യഃ ഐശ്വര്യം ച ഇതി
ഭോഗൈശ്വര്യയോരേവ പ്രണയവതാം തദാത്മഭൂതാനാം । തയാ ക്രിയാവിശേഷബഹുലയാ
വാചാ അപഹൃതചേതസാം ആച്ഛാദിതവിവേകപ്രജ്ഞാനാം വ്യവസായാത്മികാ സാംഖ്യേ
യോഗേ വാ ബുദ്ധിഃ സമാധൗ സമാധീയതേ അസ്മിൻ പുരുഷോപഭോഗായ സർവമിതി സമാധിഃ
അന്തഃകരണം ബുദ്ധിഃ തസ്മിൻ സമാധൗ, ന വിധീയതേ ന ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥

യേ ഏവം വിവേകബുദ്ധിരഹിതാഃ തേഷാം കാമാത്മനാം യത് ഫലം തദാഹ —

ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാ നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവാർജുന ।
നിർദ്വന്ദ്വോ നിത്യസത്ത്വസ്ഥോ നിര്യോഗക്ഷേമ ആത്മവാൻ ॥ 2-45 ॥

ത്രൈഗുണ്യവിഷയാഃ ത്രൈഗുണ്യം സംസാരോ വിഷയഃ പ്രകാശയിതവ്യഃ യേഷാം തേ വേദാഃ
ത്രൈഗുണ്യവിഷയാഃ । ത്വം തു നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവ അർജുന,
നിഷ്കാമോ ഭവ ഇത്യർഥഃ । നിർദ്വന്ദ്വഃ സുഖദുഃഖഹേതൂ
സപ്രതിപക്ഷൗ പദാർഥൗ ദ്വന്ദ്വശബ്ദവാച്യൗ,
തതഃ നിർഗതഃ നിർദ്വന്ദ്വോ ഭവ । നിത്യസത്ത്വസ്ഥഃ സദാ സത്ത്വഗുണാശ്രിതോ ഭവ ।
തഥാ നിര്യോഗക്ഷേമഃ അനുപാത്തസ്യ ഉപാദാനം യോഗഃ, ഉപാത്തസ്യ രക്ഷണം ക്ഷേമഃ,
യോഗക്ഷേമപ്രധാനസ്യ ശ്രേയസി പ്രവൃത്തിർദുഷ്കരാ ഇത്യതഃ നിര്യോഗക്ഷേമോ ഭവ ।
ആത്മവാൻ അപ്രമത്തശ്ച ഭവ । ഏഷ തവ ഉപദേശഃ സ്വധർമമനുതിഷ്ഠതഃ ॥

സർവേഷു വേദോക്തേഷു കർമസു യാന്യുക്താന്യനന്താനി ഫലാനി താനി നാപേക്ഷ്യന്തേ
ചേത്, കിമർഥം താനി ഈസ്വരായേത്യനുഷ്ഠീയന്തേ ഇത്യുച്യതേ ; ശൃണു —

യാവാനർഥ ഉദപാനേ സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകേ ।
താവാൻ സർവേഷു വേദേഷു ബ്രാഹ്മണസ്യ വിജാനതഃ ॥ 2-46 ॥

യഥാ ലോകേ കൂപതഡാഗാദ്യനേകസ്മിൻ ഉദപാനേ പരിച്ഛിന്നോദകേ യാവാൻ
യാവത്പരിമാണഃ സ്നാനപാനാദിഃ അർഥഃ ഫലം പ്രയോജനം സ സർവഃ അർഥഃ സർവതഃ
സമ്പ്ലുതോദകേഽപി യഃ അർഥഃ താവാനേവ സമ്പദ്യതേ, തത്ര അന്തർഭവതീത്യർഥഃ ।
ഏവം താവാൻ താവത്പരിമാണ ഏവ സമ്പദ്യതേ സർവേഷു വേദേഷു വേദോക്തേഷു കർമസു
യഃ അർഥഃ യത്കർമഫലം സഃ അർഥഃ ബ്രാഹ്മണസ്യ സന്ന്യാസിനഃ പരമാർഥതത്ത്വം
വിജാനതഃ യഃ അർഥഃ യത് വിജ്ഞാനഫലം സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകസ്ഥാനീയം തസ്മിൻ
താവാനേവ സമ്പദ്യതേ തത്രൈവാന്തർഭവതീത്യർഥഃ । “യഥാ കൃതായ
വിജിതായാധരേയാഃ സംയന്ത്യേവമേനം സർവം തദഭിസമേതി യത് കിഞ്ചിത് പ്രജാഃ
സാധു കുർവന്തി യസ്തദ്വേദ യത്സ വേദ” (ഛാ. ഉ. 4-1-4)ഇതി ശ്രുതേഃ ।
“സർവം കർമാഖിലം” (ഭ. ഗീ. 4-33) ഇതി ച വക്ഷ്യതി । തസ്മാത് പ്രാക്
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാധികാരപ്രാപ്തേഃ കർമണ്യധികൃതേന കൂപതഡാഗാദ്യർഥസ്ഥാനീയമപി
കർമ കർതവ്യം ॥ തവ ച —

കർമണ്യേവാധികാരസ്തേ മാ ഫലേഷു കദാചന ।
മാ കർമഫലഹേതുർഭൂർമാ തേ സംഗോഽസ്ത്വകർമണി ॥ 2-47 ॥

കർമണ്യേവ അധികാരഃ ന ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാം തേ തവ । തത്ര ച കർമ
കുർവതഃ മാ ഫലേഷു അധികാരഃ അസ്തു, കർമഫലതൃഷ്ണാ മാ ഭൂത് കദാചന
കസ്യാഞ്ചിദപ്യവസ്ഥായാമിത്യർഥഃ । യദാ കർമഫലേ തൃഷ്ണാ തേ സ്യാത്
തദാ കർമഫലപ്രാപ്തേഃ ഹേതുഃ സ്യാഃ, ഏവം മാ കർമഫലഹേതുഃ ഭൂഃ । യദാ ഹി
കർമഫലതൃഷ്ണാപ്രയുക്തഃ കർമണി പ്രവർതതേ തദാ കർമഫലസ്യൈവ ജന്മനോ
ഹേതുർഭവേത് । യദി കർമഫലം നേഷ്യതേ, കിം കർമണാ ദുഃഖരൂപേണ ? ഇതി മാ തേ
തവ സംഗഃ അസ്തു അകർമണി അകരണേ പ്രീതിർമാ ഭൂത് ॥ യദി കർമഫലപ്രയുക്തേന
ന കർതവ്യം കർമ, കഥം തർഹി കർതവ്യമിതി ; ഉച്യതേ —

യോഗസ്ഥഃ കുരു കർമാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനഞ്ജയ ।
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമോ ഭൂത്വാ സമത്വം യോഗ ഉച്യതേ ॥ 2-48 ॥

യോഗസ്ഥഃ സൻ കുരു കർമാണി കേവലമീശ്വരാർഥം ; തത്രാപി “ഈശ്വരോ
മേ തുഷ്യതു” ഇതി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനഞ്ജയ । ഫലതൃഷ്ണാശൂന്യേന
ക്രിയമാണേ കർമണി സത്ത്വശുദ്ധിജാ ജ്ഞാനപ്രാപ്തിലക്ഷണാസിദ്ധിഃ, തദ്വിപര്യയജാ
അസിദ്ധിഃ, തയോഃ സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ അപി സമഃ തുല്യഃ ഭൂത്വാ കുരു കർമാണി । കോഽസൗ
യോഗഃ യത്രസ്ഥഃ കുരു ഇതി ഉക്തം ? ഇദമേവ തത് — സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമത്വം
യോഗഃ ഉച്യതേ ॥ യത്പുനഃ സമത്വബുദ്ധിയുക്തമീശ്വരാരാധനാർഥം കർമോക്തം,
ഏതസ്മാത്കർമണഃ —

ദൂരേണ ഹ്യവരം കർമ ബുദ്ധിയോഗാദ്ധനഞ്ജയ ।
ബുദ്ധൗ ശരണമന്വിച്ഛ കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ ॥ 2-49 ॥

ദൂരേണ അതിവിപ്രകർഷേണ അത്യന്തമേവ ഹി അവരം അധമം നികൃഷ്ടം
കർമ ഫലാർഥിനാ ക്രിയമാണം ബുദ്ധിയോഗാത് സമത്വബുദ്ധിയുക്താത് കർമണഃ,
ജന്മമരണാദിഹേതുത്വാത് । ഹേ ധനഞ്ജയ, യത ഏവം തതഃ യോഗവിഷയായാം ബുദ്ധൗ
തത്പരിപാകജായാം വാ സാംഖ്യബുദ്ധൗ ശരണം ആശ്രയമഭയപ്രാപ്തികാരണം
അന്വിച്ഛ പ്രാർഥയസ്വ, പരമാർഥജ്ഞാനശരണോ ഭവേത്യർഥഃ । യതഃ
അവരം കർമ കുർവാണാഃ കൃപണാഃ ദീനാഃ ഫലഹേതവഃ ഫലതൃഷ്ണാപ്രയുക്താഃ
സന്തഃ, “യോ വാ ഏതദക്ഷരം ഗാർഗ്യവിദിത്വാസ്മാല്ലോകാത്പ്രൈതി സ
കൃപണഃ” (ബൃ. ഉ. 3-8-10) ഇതി ശ്രുതേഃ ॥ സമത്വബുദ്ധിയുക്തഃ സൻ
സ്വധർമമനുതിഷ്ഠൻ യത്ഫലം പ്രാപ്നോതി തച്ഛൃണു —

ബുദ്ധിയുക്തോ ജഹാതീഹ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ ।
തസ്മാദ്യോഗായ യുജ്യസ്വ യോഗഃ കർമസു കൗശലം ॥ 2-50 ॥

ബുദ്ധിയുക്തഃ കർമസമത്വവിഷയയാ ബുദ്ധ്യാ യുക്തഃ ബുദ്ധിയുക്തഃ സഃ
ജഹാതി പരിത്യജതി ഇഹ അസ്മിൻ ലോകേ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ പുണ്യപാപേ
സത്ത്വശുദ്ധിജ്ഞാനപ്രാപ്തിദ്വാരേണ യതഃ, തസ്മാത് സമത്വബുദ്ധിയോഗായ
യുജ്യസ്വ ഘടസ്വ । യോഗോ ഹി കർമസു കൗശലം, സ്വധർമാഖ്യേഷു കർമസു
വർതമാനസ്യ യാ സിദ്ധ്യാസിദ്ധ്യോഃ സമത്വബുദ്ധിഃ ഈശ്വരാർപിതചേതസ്തയാ തത്
കൗശലം കുശലഭാവഃ । തദ്ധി കൗശലം യത് ബന്ധനസ്വഭാവാന്യപി കർമാണി
സമത്വബുദ്ധ്യാ സ്വഭാവാത് നിവർതന്തേ । തസ്മാത്സമത്വബുദ്ധിയുക്തോ ഭവ ത്വം ॥

യസ്മാത് —

കർമജം ബുദ്ധിയുക്തം ഹി ഫലം ത്യക്ത്വാ മനീഷിണഃ ।
ജന്മബന്ധവിനിർമുക്താഃ പദം ഗച്ഛന്ത്യനാമയം ॥ 2-51 ॥

കർമജം ഫലം ത്യക്ത്വാ ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ ।
ഇഷ്ടാനിഷ്ടദേഹപ്രാപ്തിഃ കർമജം ഫലം കർമഭ്യോ ജാതം ബുദ്ധിയുക്താഃ
സമത്വബുദ്ധിയുക്താഃ സന്തഃ ഹി യസ്മാത് ഫലം ത്യക്ത്വാ പരിത്യജ്യ
മനീഷിണഃ ജ്ഞാനിനോ ഭൂത്വാ, ജന്മബന്ധവിനിർമുക്താഃ ജന്മൈവ ബന്ധഃ
ജന്മബന്ധഃ തേന വിനിർമുക്താഃ ജീവന്ത ഏവ ജന്മബന്ധാത് വിനിർമുക്താഃ
സന്തഃ, പദം പരമം വിഷ്ണോഃ മോക്ഷാഖ്യം ഗച്ഛന്തി അനാമയം
സർവോപദ്രവരഹിതമിത്യർഥഃ । അഥവാ “ബുദ്ധിയോഗാദ്ധനഞ്ജയ”
(ഭ. ഗീ. 2-49) ഇത്യാരഭ്യ പരമാർഥദർശനലക്ഷണൈവ
സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകസ്ഥാനീയാ കർമയോഗജസത്ത്വശുദ്ധിജനിതാ
ബുദ്ധിർദർശിതാ, സാക്ഷാത്സുകൃതദുഷ്കൃതപ്രഹാണാദിഹേതുത്വശ്രവണാത് ॥

യോഗാനുഷ്ഠാനജനിതസത്ത്വശുദ്ധിജാ ബുദ്ധിഃ കദാ പ്രാപ്സ്യതേ ഇത്യുച്യതേ —

യദാ തേ മോഹകലിലം ബുദ്ധിർവ്യതിതരിഷ്യതി ।
തദാ ഗന്താസി നിർവേദം ശ്രോതവ്യസ്യ ശ്രുതസ്യ ച ॥ 2-52 ॥

യദാ യസ്മിൻകാലേ തേ തവ മോഹകലിലം മോഹാത്മകമവിവേകരൂപം കാലുഷ്യം യേന
ആത്മാനാത്മവിവേകബോധം കലുഷീകൃത്യ വിഷയം പ്രത്യന്തഃകരണം പ്രവർതതേ,
തത് തവ ബുദ്ധിഃ വ്യതിതരിഷ്യതി വ്യതിക്രമിഷ്യതി, അതിശുദ്ധഭാവമാപത്സ്യതേ
ഇത്യർഥഃ । തദാ തസ്മിൻ കാലേ ഗന്താസി പ്രാപ്സ്യസി നിർവേദം വൈരാഗ്യം ശ്രോതവ്യസ്യ
ശ്രുതസ്യ ച, തദാ ശ്രോതവ്യം ശ്രുതം ച തേ നിഷ്ഫലം
പ്രതിഭാതീത്യഭിപ്രായഃ ॥ മോഹകലിലാത്യയദ്വാരേണ
ലബ്ധാത്മവിവേകജപ്രജ്ഞഃ കദാ കർമയോഗജം ഫലം
പരമാർഥയോഗമവാപ്സ്യാമീതി ചേത്, തത് ശൃണു —

ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ തേ യദാ സ്ഥാസ്യതി നിശ്ചലാ ।
സമാധാവചലാ ബുദ്ധിസ്തദാ യോഗമവാപ്സ്യസി ॥ 2-53 ॥

ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ അനേകസാധ്യസാധനസംബന്ധപ്രകാശനശ്രുതിഭിഃ ശ്രവണൈഃ
പ്രവൃത്തിനിവൃത്തിലക്ഷണൈഃ വിപ്രതിപന്നാ നാനാപ്രതിപന്നാ വിക്ഷിപ്താ സതീ തേ
തവ ബുദ്ധിഃ യദി യസ്മിൻ കാലേ സ്ഥാസ്യതി സ്ഥിരീഭൂതാ ഭവിഷ്യതി നിശ്ചലാ
വിക്ഷേപചലനവർജിതാ സതീ സമാധൗ, സമാധീയതേ ചിത്തമസ്മിന്നിതി സമാധിഃ
ആത്മാ, തസ്മിൻ ആത്മനി ഇത്യേതത് । അചലാ തത്രാപി വികൽപവർജിതാ ഇത്യേതത് । ബുദ്ധിഃ
അന്തഃകരണം । തദാ തസ്മിൻകാലേ യോഗം അവാപ്സ്യസി വിവേകപ്രജ്ഞാം സമാധിം
പ്രാപ്സ്യസി ॥ പ്രശ്നബീജം പ്രതിലഭ്യ അർജുന ഉവാച ലബ്ധസമാധിപ്രജ്ഞസ്യ
ലക്ഷണബുഭുത്സയാ —

അർജുന ഉവാച —
സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ സമാധിസ്ഥസ്യ കേശവ ।
സ്ഥിതധീഃ കിം പൃഭാഷേത കിമാസീത വ്രജേത കിം ॥ 2-54 ॥

സ്ഥിതാ പ്രതിഷ്ഠിതാ “അഹമസ്മി പരം ബ്രഹ്മ” ഇതി പ്രജ്ഞാ യസ്യ
സഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞഃ തസ്യ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ കിം ഭാഷണം വചനം
കഥമസൗ പരൈർഭാഷ്യതേ സമാധിസ്ഥസ്യ സമാധൗ സ്ഥിതസ്യ ഹേ കേശവ ।
സ്ഥിതധീഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞഃ സ്വയം വാ കിം പ്രഭാഷേത । കിം ആസീത് വ്രജേത കിം
ആസനം വ്രജനം വാ തസ്യ കഥമിത്യർഥഃ । സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ ലക്ഷണമനേന
ശ്ലോകേന പൃച്ഛ്യതേ ॥ യോ ഹ്യാദിത ഏവ സന്ന്യസ്യ കർമാണി ജ്ഞാനയോഗനിഷ്ഠായാം
പ്രവൃത്തഃ, യശ്ച കർമയോഗേന, തയോഃ “പ്രജഹാതി” ഇത്യാരഭ്യ
ആ അധ്യായപരിസമാപ്തേഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞലക്ഷണം സാധനം ചോപദിശ്യതേ ।
സർവത്രൈവ ഹി അധ്യാത്മശാസ്ത്രേ കൃതാർഥലക്ഷണാനി യാനി താന്യേവ സാധനാനി
ഉപദിശ്യന്തേ, യത്നസാധ്യത്വാത് । യാനി യത്നസാധ്യാനി സാധനാനി ലക്ഷണാനി ച
ഭവന്തി താനി ശ്രീഭഗവാനുവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
പ്രജഹാതി യദാ കാമാൻസർവാൻപാർഥ മനോഗതാൻ ।
ആത്മന്യേവാത്മനാ തുഷ്ടഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്തദോച്യതേ ॥ 2-55 ॥

പ്രജഹാതി പ്രകർഷേണ ജഹാതി പരിത്യജ്യതി യദാ യസ്മിൻകാലേ സർവാൻ സമസ്താൻ
കാമാൻ ഇച്ഛാഭേദാൻ ഹേ പാർഥ, മനോഗതാൻ മനസി പ്രവിഷ്ടാൻ ഹൃദി പ്രവിഷ്ടാൻ ।
സർവകാമപരിത്യാഗേ തുഷ്ടികാരണാഭാവാത് ശരീരധാരണനിമിത്തശേഷേ ച സതി
ഉന്മത്തപ്രമത്തസ്യേവ പ്രവൃത്തിഃ പ്രാപ്താ, ഇത്യത ഉച്യതേ — ആത്മന്യേവ
പ്രത്യഗാത്മസ്വരൂപേ ഏവ ആത്മനാ സ്വേനൈവ ബാഹ്യലാഭനിരപേക്ഷഃ തുഷ്ടഃ
പരമാർഥദർശനാമൃതരസലാഭേന അന്യസ്മാദലമ്പ്രത്യയവാൻ സ്ഥിതപ്രജ്ഞഃ
സ്ഥിതാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ആത്മാനാത്മവിവേകജാ പ്രജ്ഞാ യസ്യ സഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞഃ വിദ്വാൻ
തദാ ഉച്യതേ । ത്യക്തപുത്രവിത്തലോകൈഷണഃ സന്ന്യാസീ ആത്മാരാമ ആത്മക്രീഡഃ
സ്ഥിതപ്രജ്ഞ ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

ദുഃഖേഷ്വനുദ്വിഗ്നമനാഃ സുഖേഷു വിഗതസ്പൃഹഃ ।
വീതരാഗഭയക്രോധഃ സ്ഥിതധീർമുനിരുച്യതേ ॥ 2-56 ॥

ദുഃഖേഷു ആധ്യാത്മികാദിഷു പ്രാപ്തേഷു ന ഉദ്വിഗ്നം ന പ്രക്ഷുഭിതം ദുഃഖപ്രാപ്തൗ
മനോ യസ്യ സോഽയം അനുദ്വിഗ്ന- മനാഃ । തഥാ സുഖേഷു പ്രാപ്തേഷു വിഗതാ
സ്പൃഹാ തൃഷ്ണാ യസ്യ, ന അഗ്നിരിവ ഇന്ധനാദ്യാധാനേ സുഖാന്യനു വിവർധതേ
സ വിഗതസ്പൃഹഃ । വീതരാഗഭയക്രോധഃ രാഗശ്ച ഭയം ച ക്രോധശ്ച
വീതാ വിഗതാ യസ്മാത് സ വീതരാഗഭയക്രോധഃ । സ്ഥിതധീഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞോ മുനിഃ
സന്ന്യാസീ തദാ ഉച്യതേ ॥ കിഞ്ച —

യഃ സർവത്രാനഭിസ്നേഹസ്തത്തത്പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭം ।
നാഭിനന്ദതി ന ദ്വേഷ്ടി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 2-57 ॥

യഃ മുനിഃ സർവത്ര ദേഹജീവിതാദിഷ്വപി അനഭിസ്നേഹഃ അഭിസ്നേഹവർജിതഃ തത്തത്
പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭം തത്തത് ശുഭം അശുഭം വാ ലബ്ധ്വാ ന അഭിനന്ദതി ന
ദ്വേഷ്ടി ശുഭം പ്രാപ്യ ന തുഷ്യതി ന ഹൃഷ്യതി, അശുഭം ച പ്രാപ്യ ന
ദ്വേഷ്ടി ഇത്യർഥഃ । തസ്യ ഏവം ഹർഷവിഷാദവർജിതസ്യ വിവേകജാ പ്രജ്ഞാ
പ്രതിഷ്ഠിതാ ഭവതി ॥ കിഞ്ച–

യദാ സംഹരതേ ചായം കൂർമോഽംഗാനീവ സർവശഃ ।
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 2-58 ॥

യദാ സംഹരതേ സമ്യഗുപസംഹരതേ ച അയം ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാം പ്രവൃത്തോ യദി
കൂർമഃ അംഗാനി ഇവ യഥാ കൂർമഃ ഭയാത് സ്വാന്യംഗാനി ഉപസംഹരതി സർവശഃ
സർവതഃ, ഏവം ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ഇന്ദ്രിയാണി ഇന്ദ്രിയാർഥേഭ്യഃ സർവവിഷയേഭ്യഃ
ഉപസംഹരതേ । തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ഇത്യുക്താർഥം വാക്യം ॥ തത്ര
വിഷയാനനാഹരതഃ ആതുരസ്യാപി ഇന്ദ്രിയാണി കൂർമാംഗാനീവ സംഹ്രിയന്തേ ന തു
തദ്വിഷയോ രാഗഃ സ കഥം സംഹ്രിയതേ ഇതി ഉച്യതേ —

വിഷയാ വിനിവർതന്തേ നിരാഹാരസ്യ ദേഹിനഃ ।
രസവർജം രസോഽപ്യസ്യ പരം ദൃഷ്ട്വാ നിവർതതേ ॥ 2-59 ॥

യദ്യപി വിഷയാഃ വിഷയോപലക്ഷിതാനി വിഷയശബ്ദവാച്യാനി ഇന്ദ്രിയാണി
നിരാഹാരസ്യ അനാഹ്രിയമാണവിഷയസ്യ കഷ്ടേ തപസി സ്ഥിതസ്യ മൂർഖസ്യാപി
വിനിവർതന്തേ ദേഹിനോ ദേഹവതഃ രസവർജം രസോ രാഗോ വിഷയേഷു യഃ തം
വർജയിത്വാ । രസശബ്ദോ രാഗേ പ്രസിദ്ധഃ, സ്വരസേന പ്രവൃത്തഃ രസികഃ
രസജ്ഞഃ, ഇത്യാദിദർശനാത് । സോഽപി രസോ രഞ്ജനാരൂപഃ സൂക്ഷ്മഃ അസ്യ
യതേഃ പരം പരമാർഥതത്ത്വം ബ്രഹ്മ ദൃഷ്ട്വാ ഉപലഭ്യ “അഹമേവ
തത്” ഇതി വർതമാനസ്യ നിവർതതേ നിർബീജം വിഷയവിജ്ഞാനം
സമ്പദ്യതേ ഇത്യർഥഃ । ന അസതി സമ്യഗ്ദർശനേ രസസ്യ ഉച്ഛേദഃ । തസ്മാത്
സമ്യഗ്ദർശനാത്മികായാഃ പ്രജ്ഞായാഃ സ്ഥൈര്യം കർതവ്യമിത്യഭിപ്രായഃ ॥

സമ്യഗ്ദർശനലക്ഷണപ്രജ്ഞാസ്ഥൈര്യം ചികീർഷതാ ആദൗ ഇന്ദ്രിയാണി സ്വവശേ
സ്ഥാപയിതവ്യാനി, യസ്മാത്തദനവസ്ഥാപനേ ദോഷമാഹ —

യതതോ ഹ്യപി കൗന്തേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ ।
ഇന്ദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ഹരന്തി പ്രസഭം മനഃ ॥ 2-60 ॥

യതതഃ പ്രയത്നം കുർവതഃ ഹി യസ്മാത് കൗന്തേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ
മേധാവിനഃ അപി ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ । ഇന്ദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി
പ്രമഥനശീലാനി വിഷയാഭിമുഖം ഹി പുരുഷം വിക്ഷോഭയന്തി ആകുലീകുർവന്തി,
ആകുലീകൃത്യ ച ഹരന്തി പ്രസഭം പ്രസഹ്യ പ്രകാശമേവ പശ്യതോ
വിവേകവിജ്ഞാനയുക്തം മനഃ ॥ യതഃ തസ്മാത് —

താനി സർവാണി സംയമ്യ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ ।
വശേ ഹി യസ്യേന്ദ്രിയാണി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 2-61 ॥

താനി സർവാണി സംയമ്യ സംയമനം വശീകരണം കൃത്വാ യുക്തഃ സമാഹിതഃ സൻ
ആസീത മത്പരഃ അഹം വാസുദേവഃ സർവപ്രത്യഗാത്മാ പരോ യസ്യ സഃ മത്പരഃ,
“ന അന്യോഽഹം തസ്മാത്” ഇതി ആസീത ഇത്യർഥഃ । ഏവമാസീനസ്യ യതേഃ
വശേ ഹി യസ്യ ഇന്ദ്രിയാണി വർതന്തേ അഭ്യാസബലാത് തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥

അഥേദാനീം പരാഭവിഷ്യതഃസർവാനർഥമൂലമിദമുച്യതേ —

ധ്യായതോ വിഷയാൻപുംസഃ സംഗസ്തേഷൂപജായതേ ।
സംഗാത്സഞ്ജായതേ കാമഃ കാമാത്ക്രോധോഽഭിജായതേ ॥ 2-62 ॥

ധ്യായതഃ ചിന്തയതഃ വിഷയാൻ ശബ്ദാദീൻ വിഷയവിശേഷാൻ ആലോചയതഃ പുംസഃ
പുരുഷസ്യ സംഗഃ ആസക്തിഃ പ്രീതിഃ തേഷു വിഷയേഷു ഉപജായതേ ഉത്പദ്യതേ ।
സംഗാത് പ്രീതേഃ സഞ്ജായതേ സമുത്പദ്യതേ കാമഃ തൃഷ്ണാ । കാമാത് കുതശ്ചിത്
പ്രതിഹതാത് ക്രോധഃ അഭിജായതേ ॥

ക്രോധാദ്ഭവതി സമ്മോഹഃ സമ്മോഹാത്സ്മൃതിവിഭ്രമഃ ।
സ്മൃതിഭ്രംശാദ്ബുദ്ധിനാശോ ബുദ്ധിനാശാത്പ്രണശ്യതി ॥ 2-63 ॥

ക്രോധാത് ഭവതി സമ്മോഹഃ അവിവേകഃ കാര്യാകാര്യവിഷയഃ । ക്രുദ്ധോ
ഹി സമ്മൂഢഃ സൻ ഗുരുമപ്യാക്രോശതി । സമ്മോഹാത് സ്മൃതിവിഭ്രമഃ
ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശാഹിതസംസ്കാരജനിതായാഃ സ്മൃതേഃ സ്യാത് വിഭ്രമോ ഭ്രംശഃ
സ്മൃത്യുത്പത്തിനിമിത്ത-പ്രാപ്തൗ അനുത്പത്തിഃ । തതഃ സ്മൃതിഭ്രംശാത് ബുദ്ധിനാശഃ
ബുദ്ധേർനാശഃ । കാര്യാകാര്യവിഷയവിവേകായോഗ്യതാ അന്തഃകരണസ്യ ബുദ്ധേർനാശ
ഉച്യതേ । ബുദ്ധിനാശാത് പ്രണശ്യതി । താവദേവ ഹി പുരുഷഃ യാവദന്തഃകരണം
തദീയം കാര്യാകാര്യവിഷയവിവേകയോഗ്യം । തദയോഗ്യത്വേ നഷ്ട ഏവ പുരുഷോ
ഭവതി । അതഃ തസ്യാന്തഃകർണസ്യ ബുദ്ധേർനാശാത് പ്രണസ്യതി പുരുഷാർഥായോഗ്യോ
ഭവതീത്യർഥഃ ॥ സർവാനർഥസ്യ മൂലമുക്തം വിഷയാഭിധ്യാനം । അഥ ഇദാനീം
മോക്ഷകാരണമിദമുച്യതേ —

രാഗദ്വേഷവിയുക്തൈസ്തു വിഷയാനിന്ദ്രിയൈശ്ചരൻ ।
ആത്മവശ്യൈർവിധേയാത്മാ പ്രസാദമധിഗച്ഛതി ॥ 2-64 ॥

രാഗദ്വേഷവിയുക്തൈഃ രാഗശ്ച ദ്വേഷശ്ച രാഗദ്വേഷൗ, തത്പുരഃസരാ ഹി
ഇന്ദ്രിയാണാം പ്രവൃത്തിഃ സ്വാഭാവികീ, തത്ര യോ മുമുക്ഷുഃ ഭവതി സഃ താഭ്യാം
വിയുക്തൈഃ ശ്രോത്രാദിഭിഃ ഇന്ദ്രിയൈഃ വിഷയാൻ അവർജനീയാൻ ചരൻ ഉപലഭമാനഃ
ആത്മവശ്യൈഃ ആത്മനഃ വശ്യാനി വശീഭൂതാനി ഇന്ദ്രിയാണി തൈഃ ആത്മവശ്യൈഃ
വിധേയാത്മാ ഇച്ഛാതഃ വിധേയഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സഃ അയം പ്രസാദം
അധിഗച്ഛതി । പ്രസാദഃ പ്രസന്നതാ സ്വാസ്ഥ്യം ॥ പ്രസാദേ സതി കിം സ്യാത്
ഇത്യുച്യതേ —

പ്രസാദേ സർവദുഃഖാനാം ഹാനിരസ്യോപജായതേ ।
പ്രസന്നചേതസോ ഹ്യാശു ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ ॥ 2-65 ॥

പ്രസാദേ സർവദുഃഖാനാം ആധ്യാത്മികാദീനാം ഹാനിഃ വിനാശഃ അസ്യ യതേഃ
ഉപജായതേ । കിഞ്ച — പ്രസന്നചേതസഃ സ്വസ്ഥാന്തഃകരണസ്യ
ഹി യസ്മാത് ആശു ശീഘ്രം ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ ആകാശമിവ പരി
സമന്താത് അവതിഷ്ഠതേ, ആത്മസ്വരൂപേണൈവ നിശ്ചലീഭവതീത്യർഥഃ ॥

ഏവം പ്രസന്നചേതസഃ അവസ്ഥിതബുദ്ധേഃ കൃതകൃത്യതാ യതഃ, തസ്മാത്
രാഗദ്വേഷവിയുക്തൈഃ ഇന്ദ്രിയൈഃ ശാസ്ത്രാവിരുദ്ധേഷു അവർജനീയേഷു യുക്തഃ
സമാചരേത് ഇതി വാക്യാർഥഃ ॥ സേയം പ്രസന്നതാ സ്തൂയതേ —

നാസ്തി ബുദ്ധിരയുക്തസ്യ ന ചായുക്തസ്യ ഭാവനാ ।
ന ചാഭാവയതഃ ശാന്തിരശാന്തസ്യ കുതഃ സുഖം ॥ 2-66 ॥

നാസ്തി ന വിദ്യതേ ന ഭവതീത്യർഥഃ, ബുദ്ധിഃ ആത്മസ്വരൂപവിഷയാ അയുക്തസ്യ
അസമാഹിതാന്തഃകരണസ്യ । ന ച അസ്തി അയുക്തസ്യ ഭാവനാ ആത്മജ്ഞാനാഭിനിവേശഃ
തഥാ — ന ച അസ്തി അഭാവയതഃ ആത്മജ്ഞാനാഭിനിവേശമകുർവതഃ ശാന്തിഃ
ഉപശമഃ । അശാന്തസ്യ കുതഃ സുഖം ? ഇന്ദ്രിയാണാം ഹി വിഷയസേവാതൃഷ്ണാതഃ
നിവൃത്തിര്യാ തത്സുഖം, ന വിഷയവിഷയാ തൃഷ്ണാ । ദുഃഖമേവ ഹി സാ ।
ന തൃഷ്ണായാം സത്യാം സുഖസ്യ ഗന്ധമാത്രമപ്യുപപദ്യതേ ഇത്യർഥഃ ॥

അയുക്തസ്യ കസ്മാദ്ബുദ്ധിർനാസ്തി ഇത്യുച്യതേ —

ഇന്ദ്രിയാണാം ഹി ചരതാം യന്മനോഽനുവിധീയതേ ।
തദസ്യ ഹരതി പ്രജ്ഞാം വായുർനാവമിവാംഭസി ॥ 2-67 ॥

ഇന്ദ്രിയാണാം ഹി യസ്മാത് ചരതാം സ്വസ്വവിഷയേഷു പ്രവർതമാനാനാം യത് മനഃ
അനുവിധീയതേ അനുപ്രവർതതേ തത് ഇന്ദ്രിയവിഷയവികൽപനേന പ്രവൃത്തം മനഃ
അസ്യ യതേഃ ഹരതി പ്രജ്ഞാം ആത്മാനാത്മവിവേകജാം നാശയതി । കഥം ? വായുഃ
നാവമിവ അംഭസി ഉദകേ ജിഗമിഷതാം മാർഗാദുദ്ധൃത്യ ഉന്മാർഗേ യഥാ വായുഃ
നാവം പ്രവർതയതി, ഏവമാത്മവിഷയാം പ്രജ്ഞാം ഹൃത്വാ മനോ വിഷയവിഷയാം
കരോതി ॥ “യതതോ ഹി” (ഭ. ഗീ. 2-60) ഇത്യുപന്യസ്തസ്യാർഥസ്യ
അനേകധാ ഉപപത്തിമുക്ത്വാ തം ചാർഥമുപപാദ്യ ഉപസംഹരതി —

തസ്മാദ്യസ്യ മഹാബാഹോ നിഗൃഹീതാനി സർവശഃ ।
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ 2-68 ॥

ഇന്ദ്രിയാണാം പ്രവൃത്തൗ ദോഷ ഉപപാദിതോ യസ്മാത്, തസ്മാത് യസ്യ യതേഃ ഹേ
മഹാബാഹോ, നിഗൃഹീതാനി സർവശഃ സർവപ്രകാരൈഃ മാനസാദിഭേദൈഃ ഇന്ദ്രിയാണി
ഇന്ദ്രിയാർഥേഭ്യഃ ശബ്ദാദിഭ്യഃ തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ ॥ യോഽയം
ലൗകികോ വൈദികശ്ച വ്യവഹാരഃ സ ഉത്പന്നവിവേകജ്ഞാനസ്യ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ
അവിദ്യാകാര്യത്വാത് അവിദ്യാനിവൃത്തൗ നിവർതതേ, അവിദ്യായാശ്ച വിദ്യാവിരോധാത്
നിവൃത്തിഃ, ഇത്യേതമർഥം സ്ഫുടീകുർവൻ ആഹ —

യാ നിശാ സർവഭൂതാനാം തസ്യാം ജാഗർതി സംയമീ ।
യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ ॥ 2-69 ॥

യാ നിശാ രാത്രിഃ സർവപദാർഥാനാമവിവേകകരീ തമഃസ്വഭാവത്വാത് സർവഭൂതാനാം
സർവേഷാം ഭൂതാനാം । കിം തത് പരമാർഥതത്ത്വം സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ
വിഷയഃ । യഥാ നക്തഞ്ചരാണാം അഹരേവ സദന്യേഷാം നിശാ ഭവതി, തദ്വത്
നക്തഞ്ചരസ്ഥാനീയാനാമജ്ഞാനാം സർവഭൂതാനാം നിശേവ നിശാ പരമാർഥതത്ത്വം,
അഗോചരത്വാദതദ്ബുദ്ധീനാം । തസ്യാം പരമാർഥതത്ത്വലക്ഷണായാമജ്ഞാനനിദ്രായാഃ
പ്രബുദ്ധോ ജാഗർതി സംയമീ സംയമവാൻ, ജിതേന്ദ്രിയോ യോഗീത്യർഥഃ । യസ്യാം
ഗ്രാഹ്യഗ്രാഹകഭേദലക്ഷണായാമവിദ്യാനശായാം പ്രസുപ്താന്യേവ ഭൂതാനി ജാഗ്രതി ഇതി
ഉച്യന്തേ, യസ്യാം നിശായാം പ്രസുപ്താ ഇവ സ്വപ്നദൃശഃ, സാ നിശാ അവിദ്യാരൂപത്വാത്
പരമാർഥതത്ത്വം പശ്യതോ മുനേഃ ॥ അതഃ കർമാണി അവിദ്യാവസ്ഥായാമേവ
ചോദ്യന്തേ, ന വിദ്യാവസ്ഥായാം । വിദ്യായാം ഹി സത്യാം ഉദിതേ സവിതരി
ശാർവരമിവ തമഃ പ്രണാശമുപഗച്ഛതി അവിദ്യാ । പ്രാക് വിദ്യോത്പത്തേഃ അവിദ്യാ
പ്രമാണബുദ്ധ്യാ ഗൃഹ്യമാണാ ക്രിയാകാരകഫലഭേദരൂപാ സതീ സർവകർമഹേതുത്വം
പ്രതിപദ്യതേ । ന അപ്രമാണബുദ്ധ്യാ ഗൃഹ്യമാണായാഃ കർമഹേതുത്വോപപത്തിഃ,
“പ്രമാണഭൂതേന വേദേന മമ ചോദിതം കർതവ്യം കർമ” ഇതി ഹി കർമണി
കർതാ പ്രവർതതേ, ന “അവിദ്യാമാത്രമിദം സർവം നിശേവ” ഇതി । യസ്യ
പുനഃ “നിശേവ അവിദ്യാമാത്രമിദം സർവം ഭേദജാതം” ഇതി ജ്ഞാനം
തസ്യ ആത്മജ്ഞസ്യ സർവകർമസന്ന്യാസേ ഏവ അധികാരോ ന പ്രവൃത്തൗ । തഥാ
ച ദർശയിഷ്യതി –“തദ്ബുദ്ധയസ്തദാത്മാനഃ” (ഭ. ഗീ. 5-17)
ഇത്യാദിനാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാമേവ തസ്യ അധികാരം ॥ തത്രാപി പ്രവർതകപ്രമാണാഭാവേ
പ്രവൃത്ത്യനുപപത്തിഃ ഇതി ചേത്, ന ; സ്വാത്മവിഷയത്വാദാത്മവിജ്ഞാനസ്യ । ന ഹി
ആത്മനഃ സ്വാത്മനി പ്രവർതകപ്രമാണാപേക്ഷതാ, ആത്മത്വാദേവ । തദന്തത്വാച്ച
സർവപ്രമാണാനാം പ്രമാണത്വസ്യ । ന ഹി ആത്മസ്വരൂപാധിഗമേ സതി പുനഃ
പ്രമാണപ്രമേയവ്യവഹാരഃ സംഭവതി । പ്രമാതൃത്വം ഹി ആത്മനഃ നിവർതയതി
അന്ത്യം പ്രമാണം ; നിവർതയദേവ ച അപ്രമാണീഭവതി, സ്വപ്നകാലപ്രമാണമിവ
പ്രബോധേ । ലോകേ ച വസ്ത്വധിഗമേ പ്രവൃത്തിഹേതുത്ത്വാദർശനാത് പ്രമാണസ്യ ।
തസ്മാത് ന ആത്മവിദഃ കർമണ്യധികാര ഇതി സിദ്ധം ॥ വിദുഷഃ ത്യക്തൈഷണസ്യ
സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ യതേരേവ മോക്ഷപ്രാപ്തിഃ, ന തു അസന്ന്യാസിനഃ കാമകാമിനഃ
ഇത്യേതമർഥം ദൃഷ്ടാന്തേന പ്രതിപാദയിഷ്യൻ ആഹ —

ആപൂര്യമാണമചലപ്രതിഷ്ഠം സമുദ്രമാപഃ പ്രവിശന്തി യദ്വത് ।
തദ്വത്കാമാ യം പ്രവിശന്തി സർവേ സ ശാന്തിമാപ്നോതി ന കാമകാമീ ॥ 2-70 ॥

ആപൂര്യമാണം അദ്ഭിഃ അചലപ്രതിഷ്ഠം അചലതയാ പ്രതിഷ്ഠാ അവസ്ഥിതിഃ
യസ്യ തം അചലപ്രതിഷ്ഠം സമുദ്രം ആപഃ സർവതോ ഗതാഃ പ്രവിശന്തി
സ്വാത്മസ്ഥമവിക്രിയമേവ സന്തം യദ്വത്, തദ്വത് കാമാഃ വിഷയസന്നിധാവപി
സർവതഃ ഇച്ഛാവിശേഷാഃ യം പുരുഷം — സമുദ്രമിവ ആപഃ — അവികുർവന്തഃ
പ്രവിശന്തി സർവേ ആത്മന്യേവ പ്രലീയന്തേ ന സ്വാത്മവശം കുർവന്തി, സഃ ശാന്തിം
മോക്ഷം ആപ്നോതി, ന ഇതരഃ കാമകാമീ, കാമ്യന്ത ഇതി കാമാഃ വിഷയാഃ താൻ കാമയിതും
ശീലം യസ്യ സഃ കാമകാമീ, നൈവ പ്രാപ്നോതി ഇത്യർഥഃ ॥ യസ്മാദേവം തസ്മാത്–

വിഹായ കാമാന്യഃ സർവാൻപുമാംശ്ചരതി നിഃസ്പൃഹഃ ।
നിർമമോ നിരഹങ്കാരഃ സ ശാന്തിമധിഗച്ഛതി ॥ 2-71 ॥

വിഹായ പരിത്യജ്യ കാമാൻ യഃ സന്ന്യാസീ പുമാൻ സർവാൻ അശേഷതഃ കാർത്സ്ന്യേന
ചരതി, ജീവനമാത്രചേഷ്ടാശേഷഃ പര്യടതീത്യർഥഃ । നിഃസ്പൃഹഃ
ശരീരജീവനമാത്രേഽപി നിർഗതാ സ്പൃഹാ യസ്യ സഃ നിഃസ്പൃഹഃ സൻ, നിർമമഃ
ശരീരജീവനമാത്രാക്ഷിപ്തപരിഗ്രഹേഽപി മമേദം ഇത്യപഭിനിവേശവർജിതഃ,
നിരഹങ്കാരഃ വിദ്യാവത്ത്വാദിനിമിത്താത്മസംഭാവനാരഹിതഃ ഇത്യേതത് । സഃ ഏവംഭൂതഃ
സ്ഥിതപ്രജ്ഞഃ ബ്രഹ്മവിത് ശാന്തിം സർവസംസാരദുഃഖോപരമലക്ഷണാം നിർവാണാഖ്യാം
അധിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി ബ്രഹ്മഭൂതോ ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ സൈഷാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ
സ്തൂയതേ —

ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ പാർഥ നൈനാം പ്രാപ്യ വിമുഹ്യതി ।
സ്ഥിത്വാസ്യാമന്തകാലേഽപി ബ്രഹ്മനിർവാണമൃച്ഛതി ॥ 2-72 ॥

ഏഷാ യഥോക്താ ബ്രാഹ്മീ ബ്രഹ്മണി ഭവാ ഇയം സ്ഥിതിഃ സർവം കർമ സന്ന്യസ്യ
ബ്രഹ്മരൂപേണൈവ അവസ്ഥാനം ഇത്യേതത് । ഹേ പാർഥ, ന ഏനാം സ്ഥിതിം പ്രാപ്യ
ലബ്ധ്വാ ന വിമുഹ്യതി ന മോഹം പ്രാപ്നോതി । സ്ഥിത്വാ അസ്യാം സ്ഥിതൗ ബ്രാഹ്മ്യാം
യഥോക്തായാം അന്തകാലേഽപി അന്ത്യേ വയസ്യപി ബ്രഹ്മനിർവാണം ബ്രഹ്മനിർവൃതിം
മോക്ഷം ഋച്ഛതി ഗച്ഛതി । കിമു വക്തവ്യം ബ്രഹ്മചര്യാദേവ സന്ന്യസ്യ
യാവജ്ജീവം യോ ബ്രഹ്മണ്യേവ അവതിഷ്ഠതേ സ ബ്രഹ്മനിർവാണമൃച്ഛതി ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ സാംഖ്യയോഗോ നാമ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥2 ॥

ഇതി ശ്രീമദ്-ശങ്കര-ഭഗവതഃ കൃതൗ ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥
ശാസ്ത്രസ്യ പ്രവൃത്തിനിവൃത്തിവിഷയഭൂതേ ദ്വേ ബുദ്ധീ ഭഗവതാ നിർദിഷ്ടേ,
സാംഖ്യേ ബുദ്ധിഃ യോഗേ ബുദ്ധിഃ ഇതി ച । തത്ര “പ്രജഹാതി യദാ കാമാൻ”
(ഭ. ഗീ. 2-55) ഇത്യാരഭ്യ ആ അധ്യായപരിസമാപ്തേഃ സാംഖ്യബുദ്ധ്യാശ്രിതാനാം
സന്ന്യാസം കർതവ്യമുക്ത്വാ തേഷാം തന്നിഷ്ഠതയൈവ ച കൃതാർഥതാ ഉക്താ
— “ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ” (ഭ. ഗീ. 2-72) ഇതി । അർജുനായ
ച“കർമണ്യേവാധികാരസ്തേ । । । മാ തേ സംഗോഽസ്ത്വകർമണി”
(ഭ. ഗീ. 2-47) ഇതി കർമൈവ കർതവ്യമുക്തവാൻ യോഗബുദ്ധിമാശ്രിത്യ, ന തത
ഏവ ശ്രേയഃപ്രാപ്തിം ഉക്തവാൻ । തദേതദാലക്ഷ്യ പര്യാകുലീകൃതബുദ്ധിഃ അർജുനഃ
ഉവാച । കഥം ഭക്തായ ശ്രേയോർഥിനേ യത് സാക്ഷാത് ശ്രേയഃപ്രാപ്തിസാധനം
സാംഖ്യബുദ്ധിനിഷ്ഠാം ശ്രാവയിത്വാ മാം കർമണി ദൃഷ്ടാനേകാനർഥയുക്തേ
പാരമ്പര്യേണാപി അനൈകാന്തികശ്രേയഃപ്രാപ്തിഫലേ നിയുഞ്ജ്യാത് ഇതി യുക്തഃ
പര്യാകുലീഭാവഃ അർജുനസ്യ, തദനുരൂപശ്ച പ്രശ്നഃ “ജ്യായസീ
ചേത്” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇത്യാദിഃ, പ്രശ്നാപാകരണവാക്യം ച ഭഗവതഃ
യുക്തം യഥോക്തവിഭാഗവിഷയേ ശാസ്ത്രേ ॥ കേചിത്തു — അർജുനസ്യ
പ്രശ്നാർഥമന്യഥാ കൽപയിത്വാ തത്പ്രതികൂലം ഭഗവതഃ പ്രതിവചനം
വർണയന്തി, യഥാ ച ആത്മനാ സംബന്ധഗ്രന്ഥേ ഗീതാർഥോ നിരൂപിതഃ
തത്പ്രതികൂലം ച ഇഹ പുനഃ പ്രശ്നപ്രതിവചനയോഃ അർഥം നിരൂപയന്തി ।
കഥം ? തത്ര സംബന്ധഗ്രന്ഥേ താവത് — സർവേഷാമാശ്രമിണാം ജ്ഞാനകർമണോഃ
സമുച്ചയഃ ഗീതാശാസ്ത്രേ നിരൂപിതഃ അർഥഃ ഇത്യുക്തം ; പുനഃ വിശേഷിതം ച
യാവജ്ജീവശ്രുതിചോദിതാനി കർമാണി പരിത്യജ്യ കേവലാദേവ ജ്ഞാനാത് മോക്ഷഃ
പ്രാപ്യതേ ഇത്യേതത് ഏകാന്തേനൈവ പ്രതിഷിദ്ധമിതി । ഇഹ തു ആശ്രമവികൽപം
ദർശയതാ യാവജ്ജീവശ്രുതിചോദിതാനാമേവ കർമണാം പരിത്യാഗ ഉക്തഃ । തത്
കഥം ഈദൃശം വിരുദ്ധമർഥം അർജുനായ ബ്രൂയാത് ഭഗവാൻ, ശ്രോതാ വാ
കഥം വിരുദ്ധമർഥമവധാരയേത് ॥ തത്രൈതത് സ്യാത് — ഗൃഹസ്ഥാനാമേവ
ശ്രൗതകർമപരിത്യാഗേന കേവലാദേവ ജ്ഞാനാത് മോക്ഷഃ പ്രതിഷിധ്യതേ, ന തു
ആശ്രമാന്തരാണാമിതി । ഏതദപി പൂർവോത്തരവിരുദ്ധമേവ । കഥം ? സർവാശ്രമിണാം
ജ്ഞാനകർമണോഃ സമുച്ചയോ ഗീതാശാസ്ത്രേ നിശ്ചിതഃ അർഥഃ ഇതി പ്രതിജ്ഞായ
ഇഹ കഥം തദ്വിരുദ്ധം കേവലാദേവ ജ്ഞാനാത് മോക്ഷം ബ്രൂയാത് ആശ്രമാന്തരാണാം ॥

അഥ മതം ശ്രൗതകർമാപേക്ഷയാ ഏതദ്വചനം “കേവലാദേവ ജ്ഞാനാത്
ശ്രൗതകർമരഹിതാത് ഗൃഹസ്ഥാനാം മോക്ഷഃ പ്രതിഷിധ്യതേ” ഇതി ;
തത്ര ഗൃഹസ്ഥാനാം വിദ്യമാനമപി സ്മാർതം കർമ അവിദ്യമാനവത് ഉപേക്ഷ്യ
“ജ്ഞാനാദേവ കേവലാത്” ഇത്യുച്യതേ ഇതി । ഏതദപി വിരുദ്ധം । കഥം?
ഗൃഹസ്ഥസ്യൈവ സ്മാർതകർമണാ സമുച്ചിതാത് ജ്ഞാനാത് മോക്ഷഃ പ്രതിഷിധ്യതേ
ന തു ആശ്രമാന്തരാണാമിതി കഥം വിവേകിഭിഃ ശക്യമവധാരയിതും । കിഞ്ച
— യദി മോക്ഷസാധനത്വേന സ്മാർതാനി കർമാണി ഊർധ്വരേതസാം സമുച്ചീയന്തേ
തഥാ ഗൃഹസ്ഥസ്യാപി ഇഷ്യതാം സ്മാർതൈരേവ സമുച്ചയോ ന ശ്രൗതൈഃ ॥

അഥ ശ്രൗതൈഃ സ്മാർതൈശ്ച ഗൃഹസ്ഥസ്യൈവ സമുച്ചയഃ മോക്ഷായ,
ഊർധ്വരേതസാം തു സ്മാർതകർമമാത്രസമുച്ചിതാത് ജ്ഞാനാത് മോക്ഷ ഇതി । തത്രൈവം
സതി ഗൃഹസ്ഥസ്യ ആയാസബാഹുല്യാത്, ശ്രൗതം സ്മാർതം ച ബഹുദുഃഖരൂപം
കർമ ശിരസി ആരോപിതം സ്യാത് ॥ അഥ ഗൃഹസ്ഥസ്യൈവ ആയാസബാഹുല്യകാരണാത്
മോക്ഷഃ സ്യാത്, ന ആശ്രമാന്തരാണാം ശ്രൗതനിത്യകർമരഹിതത്വാത് ഇതി ।
തദപ്യസത്, സർവോപനിഷത്സു ഇതിഹാസപുരാണയോഗശാസ്ത്രേഷു ച ജ്ഞാനാംഗത്വേന
മുമുക്ഷോഃ സർവകർമസന്ന്യാസവിധാനാത്, ആശ്രമവികൽപസമുച്ചയവിധാനാച്ച
ശ്രുതിസ്മൃത്യോഃ ॥ സിദ്ധസ്തർഹി സർവാശ്രമിണാം ജ്ഞാനകർമണോഃ സമുച്ചയഃ
— ന, മുമുക്ഷോഃ സർവകർമസന്ന്യാസവിധാനാത് । “പുത്രൈഷണായാ
വിത്തൈഷണായാശ്ച ലോകൈഷണായാശ്ച വ്യുത്ഥായാഥ ഭിക്ഷാചര്യം ചരന്തി”
(ബൃ. ഉ. 3-5-1) ”തസ്മാത് ന്യാസമേഷാം തപസാമതിരിക്തമാഹുഃ”
(തൈ. നാ. 79) ”ന്യാസ ഏവാത്യരേചയത്” (തൈ. നാ. 78) ഇതി,
”ന കർമണാ ന പ്രജയാ ധനേന ത്യാഗേനൈകേ അമൃതത്വമാനശുഃ”
(തൈ. നാ. 12) ഇതി ച । “ബ്രഹ്മചര്യാദേവ പ്രവ്രജേത്”
(ജാ. ഉ. 4) ഇത്യാദ്യാഃ ശ്രുതയഃ । ”ത്യജ ധർമമധർമം ച ഉഭേ
സത്യാനൃതേ ത്യജ । ഉഭേ സത്യാനൃതേ ത്യക്ത്വാ യേന ത്യജസി തത്ത്യജ ।”
(മോ. ധ. 329-40) ”സംസാരമേവ നിഃസാരം ദൃഷ്ട്വാ സാരദിദൃക്ഷയാ ।
പ്രവ്രജന്ത്യകൃതോദ്വാഹാഃ പരം വൈരാഗ്യമാശ്രിതാഃ” ഇതി ബൃഹസ്പതിഃ ।
”കർമണാ ബധ്യതേ ജന്തുർവിദ്യയാ ച വിമുച്യതേ । തസ്മാത്കർമ ന
കുർവന്തി യതയഃ പാരദർശിനഃ” (മോ. ധ. 241-7) ഇതി ശുകാനുശാസനം
ഇഹാപി ച “സർവകർമാണി മനസാ സന്ന്യസ്യ” (ഭ. ഗീ. 5-13)
ഇത്യാദി ॥ മോക്ഷസ്യ ച അകാര്യത്വാത് മുമുക്ഷോഃ കർമാനർഥക്യം । നിത്യാനി
പ്രത്യവായപരിഹാരാർഥാനി ഇതി ചേത്, ന ; അസന്ന്യാസിവിഷയത്വാത് പ്രത്യവായപ്രാപ്തേഃ
ന ഹി അഗ്നികാര്യാദ്യകരണാത് സന്ന്യാസിനഃ പ്രത്യവായഃ കൽപയിതും ശക്യഃ, യഥാ
ബ്രഹ്മചാരിണാമസന്ന്യാസിനാമപി കർമിണാം । ന താവത് നിത്യാനാം കർമണാമഭാവാദേവ
ഭാവരൂപസ്യ പ്രത്യവായസ്യ ഉത്പത്തിഃ കൽപയിതും ശക്യാ, “കഥമസതഃ
സജ്ജായേത” (ഛാ. ഉ. 6-2-2) ഇതി അസതഃ സജ്ജന്മാസംഭവശ്രുതേഃ । യദി
വിഹിതാകരണാത് അസംഭാവ്യമപി പ്രത്യവായം ബ്രൂയാത് വേദഃ, തദാ അനർഥകരഃ വേദഃ
അപ്രമാണമിത്യുക്തം സ്യാത് ; വിഹിതസ്യ കരണാകരണയോഃ ദുഃഖമാത്രഫലത്വാത് ।
തഥാ ച കാരകം ശാസ്ത്രം ന ജ്ഞാപകം ഇത്യനുപപന്നാർഥം കൽപിതം സ്യാത്
ന ചൈതദിഷ്ടം । തസ്മാത് ന സന്ന്യാസിനാം കർമാണി । അതോ ജ്ഞാനകർമണോഃ
സമുച്ചയാനുപപത്തിഃ ; “ജ്യായസീ ചേത് കർമണസ്തേ മതാ ബുദ്ധിഃ”
(ഭ. ഗീ. 3-1) ഇതി അർജുനസ്യ പ്രശ്നാനുപപത്തേശ്ച ॥ യദി ഹി ഭഗവതാ
ദ്വിതീയേഽധ്യായേ ജ്ഞാനം കർമ ച സമുച്ചിത്യ ത്വയാ അനുഷ്ഠേയം ഇത്യുക്തം
സ്യാത്, തതഃ അർജുനസ്യ പ്രശ്നഃ അനുപപന്നഃ “ജ്യായസീ ചേത്കർമണസ്തേ
മതാ ബുദ്ധിഃ” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇതി । അർജുനായ ചേത് ബുദ്ധികർമണീ
ത്വയാ അനുഷ്ഠേയ ഇത്യുക്തേ, യാ കർമണോ ജ്യായസീ ബുദ്ധിഃ സാപി ഉക്തൈവ ഇതി
“തത് കിം കർമണി ഘോരേ മാം നിയോജയസി കേശവ” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇതി
ഉപാലംഭഃ പ്രശ്നോ വാ ന കഥഞ്ചന ഉപപദ്യതേ । ന ച അർജുനസ്യൈവ ജ്യായസീ
ബുദ്ധിഃ ന അനുഷ്ഠേയാ ഇതി ഭഗവതാ ഉക്തം പൂർവം ഇതി കൽപയിതും യുക്തം,
യേന “ജ്യായസീ ചേത്” ഇതി വിവേകതഃ പ്രശ്നഃ സ്യാത് ॥ യദി പുനഃ
ഏകസ്യ പുരുഷസ്യ ജ്ഞാനകർമണോർവിരോധാത് യുഗപദനുഷ്ഠാനം ന സംഭവതീതി
ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയത്വം ഭഗവതാ പൂർവമുക്തം സ്യാത്, തതോഽയം പ്രശ്ന
ഉപപന്നഃ “ജ്യായസീ ചേത്” ഇത്യാദിഃ । അവിവേകതഃ പ്രശ്നകൽപനായാമപി
ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയത്വേന ജ്ഞാനകർമനിഷ്ഠയോഃ ഭഗവതഃ പ്രതിവചനം
നോപപദ്യതേ । ന ച അജ്ഞാനനിമിത്തം ഭഗവത്പ്രതിവചനം കൽപനീയം ।
അസ്മാച്ച ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയത്വേന ജ്ഞാനകർമനിഷ്ഠയോഃ ഭഗവതഃ
പ്രതിവചനദർശനാത് ജ്ഞാനകർമണോഃ സമുച്ചയാനുപപത്തിഃ । തസ്മാത്
കേവലാദേവ ജ്ഞാനാത് മോക്ഷ ഇത്യേഷോഽർഥോ നിശ്ചിതോ ഗീതാസു സർവോപനിഷത്സു ച ॥

ജ്ഞാനകർമണോഃ “ഏകം വദ നിശ്ചിത്യ” (ഭ. ഗീ. 3-2) ഇതി ച
ഏകവിഷയൈവ പ്രാർഥനാ അനുപപന്നാ, ഉഭയോഃ സമുച്ചയസംഭവേ । “കുരു
കർമൈവ തസ്മാത്ത്വം” (ഭ. ഗീ. 4-15) ഇതി ച ജ്ഞാനനിഷ്ഠാസംഭവം
അർജുനസ്യ അവധാരണേന ദർശയിഷ്യതി ॥

അർജുന ഉവാച —
ജ്യായസീ ചേത്കർമണസ്തേ മതാ ബുദ്ധിർജനാർദന ।
തത്കിം കർമണി ഘോരേ മാം നിയോജയസി കേശവ ॥ 3-1 ॥

ജ്യായസീ ശ്രേയസീ ചേത് യദി കർമണഃ സകാശാത് തേ തവ മതാ അഭിപ്രേതാ ബുദ്ധിഃ ഹേ
ജനാർദന । യദി ബുദ്ധികർമണീ സമുച്ചിതേ ഇഷ്ടേ തദാ ഏകം ശ്രേയഃസാധനമിതി
കർമണോ ജ്യായസീ ബുദ്ധിഃ ഇതി കർമണഃ അതിരിക്തകരണം ബുദ്ധേരനുപപന്നം
അർജുനേന കൃതം സ്യാത് ; ന ഹി തദേവ തസ്മാത് ഫലതോഽതിരിക്തം സ്യാത് । തഥാ ച,
കർമണഃ ശ്രേയസ്കരീ ഭഗവതോക്താ ബുദ്ധിഃ, അശ്രേയസ്കരം ച കർമ കുർവിതി
മാം പ്രതിപാദയതി, തത് കിം നു കാരണമിതി ഭഗവത ഉപാലംഭമിവ കുർവൻ തത്
കിം കസ്മാത് കർമണി ഘോരേ ക്രൂരേ ഹിംസാലക്ഷണേ മാം നിയോജയസി കേശവ ഇതി ച
യദാഹ, തച്ച നോപപദ്യതേ । അഥ സ്മാർതേനൈവ കർമണാ സമുച്ചയഃ സർവേഷാം
ഭഗവതാ ഉക്തഃ അർജുനേന ച അവധാരിതശ്ചേത്, “തത്കിം കർമണി ഘോരേ മാം
നിയോജയസി” (ഭ. ഗീ. 3-1) ഇത്യാദി കഥം യുക്തം വചനം ॥ കിഞ്ച–

വ്യാമിശ്രേണേവ വാക്യേന ബുദ്ധിം മോഹയസീവ മേ ।
തദേകം വദ നിശ്ചിത്യ യേന ശ്രേയോഽഹമാപ്നുയാം ॥ 3-2 ॥

വ്യാമിശ്രേണേവ, യദ്യപി വിവിക്താഭിധായീ ഭഗവാൻ, തഥാപി മമ മന്ദബുദ്ധേഃ
വ്യാമിശ്രമിവ ഭഗവദ്വാക്യം പ്രതിഭാതി । തേന മമ ബുദ്ധിം മോഹയസി ഇവ, മമ
ബുദ്ധിവ്യാമോഹാപനയായ ഹി പ്രവൃത്തഃ ത്വം തു കഥം മോഹയസി ? അതഃ ബ്രവീമി
ബുദ്ധിം മോഹയസി ഇവ മേ മമ ഇതി । ത്വം തു ഭിന്നകർതൃകയോഃ ജ്ഞാനകർമണോഃ
ഏകപുരുഷാനുഷ്ഠാനാസംഭവം യദി മന്യസേ, തത്രൈവം സതി തത് തയോഃ ഏകം
ബുദ്ധിം കർമ വാ ഇദമേവ അർജുനസ്യ യോഗ്യം ബുദ്ധിശക്ത്യവസ്ഥാനുരൂപമിതി
നിശ്ചിത്യ വദ ബ്രൂഹി, യേന ജ്ഞാനേന കർമണാ വാ അന്യതരേണ ശ്രേയഃ അഹം
ആപ്നുയാം പ്രാപ്നുയാം ; ഇതി യദുക്തം തദപി നോപപദ്യതേ ॥ യദി ഹി കർമിഷ്ഠായാം
ഗുണഭൂതമപി ജ്ഞാനം ഭഗവതാ ഉക്തം സ്യാത്, തത് കഥം തയോഃ “ഏകം
വദ” ഇതി ഏകവിഷയൈവ അർജുനസ്യ ശുശ്രൂഷാ സ്യാത് । ന ഹി ഭഗവതാ
പൂർവമുക്തം “അന്യതരദേവ ജ്ഞാനകർമണോഃ വക്ഷ്യാമി,നൈവ ദ്വയം”
ഇതി, യേന ഉഭയപ്രാപ്ത്യസംഭവം ആത്മനോ മന്യമാനഃ ഏകമേവ പ്രാർഥയേത് ॥

പ്രശ്നാനുരൂപമേവ പ്രതിവചനം ശ്രീഭഗവാനുവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ലോകേഽസ്മിന്ദ്വിവിധാ നിഷ്ഠാ പുരാ പ്രോക്താ മയാനഘ ।
ജ്ഞാനയോഗേന സാംഖ്യാനാം കർമയോഗേന യോഗിനാം ॥ 3-3 ॥

ലോകേ അസ്മിൻ ശാസ്ത്രാർഥാനുഷ്ഠാനാദികൃതാനാം ത്രൈവർണികാനാം ദ്വിവിധാ ദ്വിപ്രകാരാ
നിഷ്ഠാ സ്ഥിതിഃ അനുഷ്ഠേയതാത്പര്യം പുരാ പൂർവം സർഗാദൗ പ്രജാഃ സൃഷ്ട്വാ
താസാം അഭ്യുദയനിഃശ്രേയസമപ്രാപ്തിസാധനം വേദാർഥസമ്പ്രദായമാവിഷ്കുർവതാ
പ്രോക്താ മയാ സർവജ്ഞേന ഈശ്വരേണ ഹേ അനഘ അപാപ । തത്ര കാ സാ ദ്വിവിധാ
നിഷ്ഠാ ഇത്യാഹ — തത്ര ജ്ഞാനയോഗേന ജ്ഞാനമേവ യോഗഃ തേന സാംഖ്യാനാം
ആത്മാനാത്മവിഷയവിവേകവിജ്ഞാനവതാം ബ്രഹ്മചര്യാശ്രമാദേവ കൃതസന്ന്യാസാനാം
വേദാന്തവിജ്ഞാനസുനിശ്ചിതാർഥാനാം പരമഹംസപരിവ്രാജകാനാം ബ്രഹ്മണ്യേവ
അവസ്ഥിതാനാം നിഷ്ഠാ പ്രോക്താ । കർമയോഗേന കർമൈവ യോഗഃ കർമയോഗഃ
തേന കർമയോഗേന യോഗിനാം കർമിണാം നിഷ്ഠാ പ്രോക്താ ഇത്യർഥഃ । യദി ച
ഏകേന പുരുഷേണ ഏകസ്മൈ പുരുഷാർഥായ ജ്ഞാനം കർമ ച സമുച്ചിത്യ
അനുഷ്ഠേയം ഭഗവതാ ഇഷ്ടം ഉക്തം വക്ഷ്യമാണം വാ ഗീതാസു വേദേഷു ചോക്തം,
കഥമിഹ അർജുനായ ഉപസന്നായ പ്രിയായ വിശിഷ്ടഭിന്നപുരുഷകർതൃകേ ഏവ
ജ്ഞാനകർമനിഷ്ഠേ ബ്രൂയാത് ? യദി പുനഃ “അർജുനഃ ജ്ഞാനം കർമ ച
ദ്വയം ശ്രുത്വാ സ്വയമേവാനുഷ്ഠാസ്യതി അന്യേഷാം തു ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയതാം
വക്ഷ്യാമി ഇതി” മതം ഭഗവതഃ കൽപ്യേത, തദാ രാഗദ്വേഷവാൻ
അപ്രമാണഭൂതോ ഭഗവാൻ കൽപിതഃ സ്യാത് । തച്ചായുക്തം । തസ്മാത് കയാപി യുക്ത്യാ
ന സമുച്ചയോ ജ്ഞാനകർമണോഃ ॥ യത് അർജുനേന ഉക്തം കർമണോ ജ്യായസ്ത്വം
ബുദ്ധേഃ, തച്ച സ്ഥിതം, അനിരാകരണാത് । തസ്യാശ്ച ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാഃ
സന്ന്യാസിനാമേവാനുഷ്ഠേയത്വം, ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയത്വവചനാത് । ഭഗവതഃ
ഏവമേവ അനുമതമിതി ഗമ്യതേ ॥ “മാം ച ബന്ധകാരണേ കർമണ്യേവ
നിയോജയസി” ഇതി വിഷണ്ണമനസമർജുനം “കർമ നാരഭേ”
ഇത്യേവം മന്വാനമാലക്ഷ്യ ആഹ ഭഗവാൻ — ന കർമണാമനാരംഭാത് ഇതി ।
അഥവാ — ജ്ഞാനകർമനിഷ്ഠയോഃ പരസ്പരവിരോധാത് ഏകേന പുരുഷേണ യുഗപത്
അനുഷ്ഠാതുമശക്ത്യത്വേ സതി ഇതരേതരാനപേക്ഷയോരേവ പുരുഷാർഥഹേതുത്വേ
പ്രാപ്തേ കർമനിഷ്ഠായാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാപ്രാപ്തിഹേതുത്വേന പുരുഷാർഥഹേതുത്വം, ന
സ്വാതന്ത്ര്യേണ ; ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ തു കർമനിഷ്ഠോപായലബ്ധാത്മികാ സതീ സ്വാതന്ത്ര്യേണ
പുരുഷാർഥഹേതുഃ അന്യാനപേക്ഷാ, ഇത്യേതമർഥം പ്രദർശയിഷ്യൻ ആഹ ഭഗവാൻ —

ന കർമണാമനാരംഭാന്നൈഷ്കർമ്യം പുരുഷോഽശ്നുതേ ।
ന ച സന്ന്യസനാദേവ സിദ്ധിം സമധിഗച്ഛതി ॥ 3-4 ॥

ന കർമണാം ക്രിയാണാം യജ്ഞാദീനാം ഇഹ ജന്മനി ജന്മാന്തരേ വാ അനുഷ്ഠിതാനാം
ഉപാത്തദുരിതക്ഷയഹേതുത്വേന സത്ത്വശുദ്ധികാരണാനാം തത്കാരണത്വേന ച
ജ്ഞാനോത്പത്തിദ്വാരേണ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാഹേതൂനാം, “ജ്ഞാനമുത്പദ്യതേ പുംസാം
ക്ഷയാത്പാപസ്യ കർമണഃ । യഥാദർശതലപ്രഖ്യേ പശ്യത്യാത്മാനമാത്മനി”
(മോ. ധ. 204-8) ഇത്യാദിസ്മരണാത്, അനാരംഭാത് അനനുഷ്ഠാനാത് നൈഷ്കർമ്യം
നിഷ്കർമഭാവം കർമശൂന്യതാം ജ്ഞാനയോഗേന നിഷ്ഠാം നിഷ്ക്രിയാത്മസ്വരൂപേണൈവ
അവസ്ഥാനമിതി യാവത് । പുരുഷഃ ന അശ്നുതേ ന പ്രാപ്നോതീത്യർഥഃ ॥

കർമണാമനാരംഭാന്നൈഷ്കർമ്യം നാശ്നുതേ ഇതി വചനാത് തദ്വിപര്യയാത്
തേഷാമാരംഭാത് നൈഷ്കർമ്യമശ്നുതേ ഇതി ഗമ്യതേ । കസ്മാത് പുനഃ കാരണാത്
കർമണാമനാരംഭാന്നൈഷ്കർമ്യം നാശ്നുതേ ഇതി ? ഉച്യതേ, കർമാരംഭസ്യൈവ
നൈഷ്കർമ്യോപായത്വാത് । ന ഹ്യുപായമന്തരേണ ഉപേയപ്രാപ്തിരസ്തി । കർമയോഗോപായത്വം
ച നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണസ്യ ജ്ഞാനയോഗസ്യ, ശ്രുതൗ ഇഹ ച, പ്രതിപാദനാത് ।
ശ്രുതൗ താവത് പ്രകൃതസ്യ ആത്മലോകസ്യ വേദ്യസ്യ വേദനോപായത്വേന “തമേതം
വേദാനുവചനേന ബ്രാഹ്മണാ വിവിദിഷന്തി യജ്ഞേന” (ബൃ. ഉ. 4-4-22)
ഇത്യാദിനാ കർമയോഗസ്യ ജ്ഞാനയോഗോപായത്വം പ്രതിപാദിതം । ഇഹാപി ച —
“സന്ന്യാസസ്തു മഹാബാഹോ ദുഃഖമാപ്തുമയോഗതഃ” (ഭ. ഗീ. 5-6)
“യോഗിനഃ കർമ കുർവന്തി സംഗം ത്യക്ത്വാത്മശുദ്ധയേ” (ഭ. ഗീ. 5-11)
“യജ്ഞോ ദാനം തപശ്ചൈവ പാവനാനി മനീഷിണാം” (ഭ. ഗീ. 18-5)
ഇത്യാദി പ്രതിപാദയിഷ്യതി ॥ നനു ച ”അഭയം സർവഭൂതേഭ്യോ ദത്ത്വാ
നൈഷ്കർമ്യമാചരേത്” (അശ്വ. 46-18) ഇത്യാദൗ കർതവ്യകർമസന്ന്യാസാദപി
നൈഷ്കർമ്യപ്രാപ്തിം ദർശയതി । ലോകേ ച കർമണാമനാരംഭാന്നൈഷ്കർമ്യമിതി
പ്രസിദ്ധതരം । അതശ്ച നൈഷ്കർമ്യാർഥിനഃ കിം കർമാരംഭേണ ? ഇതി
പ്രാപ്തം । അത ആഹ — ന ച സന്ന്യസനാദേവേതി । നാപി സന്ന്യസനാദേവ
കേവലാത് കർമപരിത്യാഗമാത്രാദേവ ജ്ഞാനരഹിതാത് സിദ്ധിം നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണാം
ജ്ഞാനയോഗേന നിഷ്ഠാം സമധിഗച്ഛതി ന പ്രാപ്നോതി ॥ കസ്മാത് പുനഃ കാരണാത്
കർമസന്ന്യാസമാത്രാദേവ കേവലാത് ജ്ഞാനരഹിതാത് സിദ്ധിം നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണാം
പുരുഷോ നാധിഗച്ഛതി ഇതി ഹേത്വാകാങ്ക്ഷായാമാഹ —

ന ഹി കശ്ചിത്ക്ഷണമപി ജാതു തിഷ്ഠത്യകർമകൃത് ।
കാര്യതേ ഹ്യവശഃ കർമ സർവഃ പ്രകൃതിജൈർഗുണൈഃ ॥ 3-5 ॥

ന ഹി യസ്മാത് ക്ഷണമപി കാലം ജാതു കദാചിത് കശ്ചിത് തിഷ്ഠതി അകർമകൃത്
സൻ । കസ്മാത് ? കാര്യതേ പ്രവർത്യതേ ഹി യസ്മാത് അവശ ഏവ അസ്വതന്ത്ര ഏവ കർമ
സർവഃ പ്രാണീ പ്രകൃതിജൈഃ പ്രകൃതിതോ ജാതൈഃ സത്ത്തവരജസ്തമോഭിഃ ഗുണൈഃ
അജ്ഞ ഇതി വാക്യശേഷഃ, യതോ വക്ഷ്യതി “ഗുണൈര്യോ ന വിചാല്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 14-23) ഇതി । സാംഖ്യാനാം പൃഥക്കരണാത് അജ്ഞാനാമേവ ഹി കർമയോഗഃ,
ന ജ്ഞാനിനാം । ജ്ഞാനിനാം തു ഗുണൈരചാല്യമാനാനാം സ്വതശ്ചലനാഭാവാത് കർമയോഗോ
നോപപദ്യതേ । തഥാ ച വ്യാഖ്യാതം“വേദാവിനാശിനം” (ഭ. ഗീ. 2-21)
ഇത്യത്ര ॥ യത്ത്വനാത്മജ്ഞഃ ചോദിതം കർമ നാരഭതേ ഇതി തദസദേവേത്യാഹ —

കർമേന്ദ്രിയാണി സംയമ്യ യ ആസ്തേ മനസാ സ്മരൻ ।
ഇന്ദ്രിയാർഥാന്വിമൂഢാത്മാ മിഥ്യാചാരഃ സ ഉച്യതേ ॥ 3-6 ॥

കർമേന്ദ്രിയാണി ഹസ്താദീനി സംയമ്യ സംഹൃത്യ യഃ ആസ്തേ തിഷ്ഠതി മനസാ സ്മരൻ
ചിന്തയൻ ഇന്ദ്രിയാർഥാൻ വിഷയാൻ വിമൂഢാത്മാ വിമൂഢാന്തഃകരണഃ മിഥ്യാചാരോ
മൃഷാചാരഃ പാപാചാരഃ സഃ ഉച്യതേ ॥

യസ്ത്വിന്ദ്രിയാണി മനസാ നിയമ്യാരഭതേഽർജുന ।
കർമേന്ദ്രിയൈഃ കർമയോഗമസക്തഃ സ വിശിഷ്യതേ ॥ 3-7 ॥

യസ്തു പുനഃ കർമണ്യധികൃതഃ അജ്ഞഃ ബുദ്ധീന്ദ്രിയാണി മനസാ നിയമ്യ ആരഭതേ
അർജുന കർമേന്ദ്രിയൈഃ വാക്പാണ്യാദിഭിഃ । കിമാരഭതേ ഇത്യാഹ — കർമയോഗം
അസക്തഃ സൻ ഫലാഭിസന്ധിവർജിതഃ സഃ വിശിഷ്യതേ ഇതരസ്മാത് മിഥ്യാചാരാത് ॥

യതഃ ഏവം അതഃ —

നിയതം കുരു കർമ ത്വം കർമ ജ്യായോ ഹ്യകർമണഃ ।
ശരീരയാത്രാപി ച തേ ന പ്രസിധ്യേദകർമണഃ ॥ 3-8 ॥

നിയതം നിത്യം ശാസ്ത്രോപദിഷ്ടം, യോ യസ്മിൻ കർമണി അധികൃതഃ ഫലായ ച
അശ്രുതം തത് നിയതം കർമ, തത് കുരു ത്വം ഹേ അർജുന, യതഃ കർമ ജ്യായഃ
അദികതരം ഫലതഃ, ഹി യസ്മാത് അകർമണഃ അകരണാത് അനാരംഭാത് । കഥം ?
ശരീരയാത്രാ ശരീരസ്ഥിതിഃ അപി ച തേ തവ ന പ്രസിധ്യേത് പ്രസിദ്ധിം ന
ഗച്ഛേത് അകർമണഃ അകരണാത് । അതഃ ദൃഷ്ടഃ കർമാകർമണോർവിശേഷോ ലോകേ ॥

യച്ച മന്യസേ ബന്ധാർഥത്വാത് കർമ ന കർതവ്യമിതി തദപ്യസത് । കഥം —

യജ്ഞാർഥാത്കർമണോഽന്യത്ര ലോകോഽയം കർമബന്ധനഃ ।
തദർഥം കർമ കൗന്തേയ മുക്തസംഗഃ സമാചര ॥ 3-9 ॥

“യജ്ഞോ വൈ വിഷ്ണുഃ” (തൈ. സ. 1-7-4) ഇതി ശ്രുതേഃ യജ്ഞഃ
ഈശ്വരഃ, തദർഥം യത് ക്രിയതേ തത് യജ്ഞാർഥം കർമ । തസ്മാത്
കർമണഃ അന്യത്ര അന്യേന കർമണാ ലോകഃ അയം അധികൃതഃ കർമകൃത്
കർമബന്ധനഃ കർമ ബന്ധനം യസ്യ സോഽയം കർമബന്ധനഃ ലോകഃ, ന
തു യജ്ഞാർഥാത് । അതഃ തദർഥം യജ്ഞാർഥം കർമ കൗന്തേയ,
മുക്തസംഗഃ കർമഫലസംഗവർജിതഃ സൻ സമാചര നിർവർതയ ॥

ഇതശ്ച അധികൃതേന കർമ കർതവ്യം —

സഹയജ്ഞാഃ പ്രജാഃ സൃഷ്ട്വാ പുരോവാച പ്രജാപതിഃ ।
അനേന പ്രസവിഷ്യധ്വമേഷ വോഽസ്ത്വിഷ്ടകാമധുക് ॥ 3-10 ॥

സഹയജ്ഞാഃ യജ്ഞസഹിതാഃ പ്രജാഃ ത്രയോ വർണാഃ താഃ സൃഷ്ട്വാ ഉത്പാദ്യ പുരാ
പൂർവം സർഗാദൗ ഉവാച ഉക്തവാൻ പ്രജാപതിഃ പ്രജാനാം സ്രഷ്ടാ അനേന യജ്ഞേന
പ്രസവിഷ്യധ്വം പ്രസവഃ വൃദ്ധിഃ ഉത്പത്തിഃ തം കുരുധ്വം । ഏഷ യജ്ഞഃ വഃ
യുഷ്മാകം അസ്തു ഭവതു ഇഷ്ടകാമധുക് ഇഷ്ടാൻ അഭിപ്രേതാൻ കാമാൻ ഫലവിശേഷാൻ
ദോഗ്ധീതി ഇഷ്ടകാമധുക് ॥ കഥം —

ദേവാൻഭാവയതാനേന തേ ദേവാ ഭാവയന്തു വഃ ।
പരസ്പരം ഭാവയന്തഃ ശ്രേയഃ പരമവാപ്സ്യഥ ॥ 3-11 ॥

ദേവാൻ ഇന്ദ്രാദീൻ ഭാവയത വർധയത അനേന യജ്ഞേന । തേ ദേവാ ഭാവയന്തു
ആപ്യായ യന്തു വൃഷ്ട്യാദിനാ വഃ യുഷ്മാൻ । ഏവം പരസ്പരം അന്യോന്യം ഭാവയന്തഃ
ശ്രേയഃ പരം മോക്ഷലക്ഷണം ജ്ഞാനപ്രാപ്തിക്രമേണ അവാപ്സ്യഥ । സ്വർഗം വാ
പരം ശ്രേയഃ അവാപ്സ്യഥ ॥ കിഞ്ച–

ഇഷ്ടാൻഭോഗാൻഹി വോ ദേവാ ദാസ്യന്തേ യജ്ഞഭാവിതാഃ ।
തൈർദത്താനപ്രദായൈഭ്യോ യോ ഭുങ്ക്തേ സ്തേന ഏവ സഃ ॥ 3-12 ॥

ഇഷ്ടാൻ അഭിപ്രേതാൻ ഭോഗാൻ ഹി വഃ യുഷ്മഭ്യം ദേവാഃ ദാസ്യന്തേ വിതരിഷ്യന്തി
സ്ത്രീപശുപുത്രാദീൻ യജ്ഞഭാവിതാഃ യജ്ഞൈഃ വർധിതാഃ തോഷിതാഃ ഇത്യർഥഃ ।
തൈഃ ദേവൈഃ ദത്താൻ ഭോഗാൻ അപ്രദായ അദത്ത്വാ, ആനൃണ്യമകൃത്വാ ഇത്യർഥഃ,
ഏഭ്യഃ ദേവേഭ്യഃ, യഃ ഭുങ്ക്തേ സ്വദേഹേന്ദ്രിയാണ്യേവ തർപയതി സ്തേന ഏവ തസ്കര
ഏവ സഃ ദേവാദിസ്വാപഹാരീ ॥ യേ പുനഃ —

യജ്ഞശിഷ്ടാശിനഃ സന്തോ മുച്യന്തേ സർവകിൽബിഷൈഃ ।
ഭുഞ്ജതേ തേ ത്വഘം പാപാ യേ പചന്ത്യാത്മകാരണാത് ॥ 3-13 ॥

ദേവയജ്ഞാദീൻ നിർവർത്യ തച്ഛിഷ്ടം അശനം അമൃതാഖ്യം അശിതും ശീലം
യേഷാം തേ യജ്ഞശിഷ്ടാശിനഃ സന്തഃ മുച്യന്തേ സർവകിൽബിഷൈഃ സർവപാപൈഃ
ചുല്ല്യാദിപഞ്ചസൂനാകൃതൈഃ പ്രമാദകൃതഹിംസാദിജനിതൈശ്ച അന്യൈഃ । യേ തു
ആത്മംഭരയഃ, ഭുഞ്ജതേ തേ തു അഘം പാപം സ്വയമപി പാപാഃ — യേ പചന്തി
പാകം നിർവർതയന്തി ആത്മകാരണാത് ആത്മഹേതോഃ ॥

ഇതശ്ച അധികൃതേന കർമ കർതവ്യം ജഗച്ചക്രപ്രവൃത്തിഹേതുർഹി കർമ ।
കഥമിതി ഉച്യതേ —

അന്നാദ്ഭവന്തി ഭൂതാനി പർജന്യാദന്നസംഭവഃ ।
യജ്ഞാദ്ഭവതി പർജന്യോ യജ്ഞഃ കർമസമുദ്ഭവഃ ॥ 3-14 ॥

അന്നാത് ഭുക്താത് ലോഹിതരേതഃപരിണതാത് പ്രത്യക്ഷം ഭവന്തി ജായന്തേ ഭൂതാനി
പർജന്യാത് വൃഷ്ടേഃ അന്നസ്യ സംഭവഃ അന്നസംഭവഃ । യജ്ഞാത് ഭവതി
പർജന്യഃ, ”അഗ്നൗ പ്രാസ്താഹുതിഃ സമ്യഗാദിത്യമുപതിഷ്ഠതേ । ആദിത്യാജ്ജായതേ
വൃഷ്ടിർവൃഷ്ടേരന്നം തതഃ പ്രജാഃ” (മനു. 3-76) ഇതി സ്മൃതേഃ ।
യജ്ഞഃ അപൂർവം । സ ച യജ്ഞഃ കർമസമുദ്ഭവഃ ഋത്വിഗ്യജമാനയോശ്ച
വ്യാപാരഃ കർമ, തത് സമുദ്ഭവഃ യസ്യ യജ്ഞസ്യ അപൂർവസ്യ സ യജ്ഞഃ
കർമസമുദ്ഭവഃ ॥ തച്ചൈവംവിധം കർമ കുതോ ജാതമിത്യാഹ —

കർമ ബ്രഹ്മോദ്ഭവം വിദ്ധി ബ്രഹ്മാക്ഷരസമുദ്ഭവം ।
തസ്മാത്സർവഗതം ബ്രഹ്മ നിത്യം യജ്ഞേ പ്രതിഷ്ഠിതം ॥ 3-15 ॥

കർമ ബ്രഹ്മോദ്ഭവം ബ്രഹ്മ വേദഃ സഃ ഉദ്ഭവഃ കാരണം പ്രകാശകോ യസ്യ തത്
കർമ ബ്രഹ്മോദ്ഭവം വിദ്ധി വിജാനീഹി । ബ്രഹ്മ പുനഃ വേദാഖ്യം അക്ഷരസമുദ്ഭവം
അക്ഷരം ബ്രഹ്മ പരമാത്മാ സമുദ്ഭവോ യസ്യ തത് അക്ഷരസമുദ്ഭവം । ബ്രഹ്മ
വേദ ഇത്യർഥഃ । യസ്മാത് സാക്ഷാത് പരമാത്മാഖ്യാത് അക്ഷരാത് പുരുഷനിഃശ്വാസവത്
സമുദ്ഭൂതം ബ്രഹ്മ തസ്മാത് സർവാർഥപ്രകാശകത്വാത് സർവഗതം ; സർവഗതമപി
സത് നിത്യം സദാ യജ്ഞവിധിപ്രധാനത്വാത് യജ്ഞേ പ്രതിഷ്ഠിതം ॥

ഏവം പ്രവർതിതം ചക്രം നാനുവർതയതീഹ യഃ ।
അഘായുരിന്ദ്രിയാരാമോ മോഘം പാർഥ സ ജീവതി ॥ 3-16 ॥

ഏവം ഇത്ഥം ഈശ്വരേണ വേദയജ്ഞപൂർവകം ജഗച്ചക്രം പ്രവർതിതം ന
അനുവർതയതി ഇഹ ലോകേ യഃ കർമണി അധികൃതഃ സൻ അഘായുഃ അഘം പാപം
ആയുഃ ജീവനം യസ്യ സഃ അഘായുഃ, പാപജീവനഃ ഇതി യാവത് । ഇന്ദ്രിയാരാമഃ
ഇന്ദ്രിയൈഃ ആരാമഃ ആരമണം ആക്രീഡാ വിഷയേഷു യസ്യ സഃ ഇന്ദ്രിയാരാമഃ മോഘം
വൃഥാ ഹേ പാർഥ, സ ജീവതി ॥ തസ്മാത് അജ്ഞേന അധികൃതേന കർതവ്യമേവ
കർമേതി പ്രകരണാർഥഃ । പ്രാക് ആത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാപ്രാപ്തേഃ താദർഥ്യേന
കർമയോഗാനുഷ്ഠാനം അധികൃതേന അനാത്മജ്ഞേന കർതവ്യമേവേത്യേതത് “ന
കർമണാമനാരംഭാത്” (ഭ. ഗീ. 3-4) ഇത്യത ആരഭ്യ“ശരീരയാത്രാപി
ച തേ ന പ്രസിധ്യേദകർമണഃ” (ഭ. ഗീ. 3-8) ഇത്യേവമന്തേന പ്രതിപാദ്യ,
“യജ്ഞാർഥാത് കർമണോഽന്യത്ര” (ഭ. ഗീ. 3-9)ഇത്യാദിനാ “മോഘം
പാർഥ സ ജീവതി” (ഭ. ഗീ. 3-16) ഇത്യേവമന്തേനാപി ഗ്രന്ഥേന പ്രാസംഗികം
അധികൃതസ്യ അനാത്മവിദഃ കർമാനുഷ്ഠാനേ ബഹു കാരണമുക്തം । തദകരണേ
ച ദോഷസങ്കീർതനം കൃതം ॥ ഏവം സ്ഥിതേ കിമേവം പ്രവർതിതം ചക്രം
സർവേണാനുവർതനീയം, ആഹോസ്വിത് പൂർവോക്തകർമയോഗാനുഷ്ഠാനോപായപ്രാപ്യാം അനാത്മവിദഃ
ജ്ഞാനയോഗേനൈവ നിഷ്ഠാം ആത്മവിദ്ഭിഃ സാംഖ്യൈഃ അനുഷ്ഠേയാമപ്രാപ്തേനൈവ,
ഇത്യേവമർഥം അർജുനസ്യ പ്രശ്നമാശങ്ക്യ സ്വയമേവ വാ ശാസ്ത്രാർഥസ്യ
വിവേകപ്രതിപത്ത്യർഥം “ഏതം വൈ തമാത്മാനം വിദിത്വാ നിവൃത്തമിഥ്യാജ്ഞാനാഃ
സന്തഃ ബ്രാഹ്മണാഃ മിഥ്യാജ്ഞാനവദ്ഭിഃ അവശ്യം കർതവ്യേഭ്യഃ പുത്രൈഷണാദിഭ്യോ
വ്യുത്ഥായാഥ ഭിക്ഷാചര്യം ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയുക്തം ചരന്തി ന
തേഷാമാത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠാവ്യതിരേകേണ അന്യത് കാര്യമസ്തി” (ബൃ. ഉ. 3-5-1)
ഇത്യേവം ശ്രുത്യർഥമിഹ ഗീതാശാസ്ത്രേ പ്രതിപിപാദയിഷിതമാവിഷ്കുർവൻ ആഹ
ഭഗവാൻ —

യസ്ത്വാത്മരതിരേവ സ്യാദാത്മതൃപ്തശ്ച മാനവഃ ।
ആത്മന്യേവ ച സന്തുഷ്ടസ്തസ്യ കാര്യം ന വിദ്യതേ ॥ 3-17 ॥

യസ്തു സാംഖ്യഃ ആത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ആത്മരതിഃ ആത്മന്യേവ രതിഃ ന വിഷയേഷു
യസ്യ സഃ ആത്മരതിരേവ സ്യാത് ഭവേത് ആത്മതൃപ്തശ്ച ആത്മനൈവ തൃപ്തഃ
ന അന്നരസാദിനാ സഃ മാനവഃ മനുഷ്യഃ സന്ന്യാസീ ആത്മന്യേവ ച സന്തുഷ്ടഃ ।
സന്തോഷോ ഹി ബാഹ്യാർഥലാഭേ സർവസ്യ ഭവതി, തമനപേക്ഷ്യ ആത്മന്യേവ ച
സന്തുഷ്ടഃ സർവതോ വ വീതതൃഷ്ണ ഇത്യേതത് । യഃ ഈദൃശഃ ആത്മവിത് തസ്യ
കാര്യം കരണീയം ന വിദ്യതേ നാസ്തി ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

നൈവ തസ്യ കൃതേനാർഥോ നാകൃതേനേഹ കശ്ചന ।
ന ചാസ്യ സർവഭൂതേഷു കശ്ചിദർഥവ്യപാശ്രയഃ ॥ 3-18 ॥

നൈവ തസ്യ പരമാത്മരതേഃ കൃതേന കർമണാ അർഥഃ പ്രയോജനമസ്തി । അസ്തു തർഹി
അകൃതേന അകരണേന പ്രത്യവായാഖ്യഃ അനർഥഃ, ന അകൃതേന ഇഹ ലോകേ കശ്ചന
കശ്ചിദപി പ്രത്യവായപ്രാപ്തിരൂപഃ ആത്മഹാനിലക്ഷണോ വാ നൈവ അസ്തി । ന ച
അസ്യ സർവഭൂതേഷു ബ്രഹ്മാദിസ്ഥാവരാന്തേഷു ഭൂതേഷു കശ്ചിത് അർഥവ്യപാശ്രയഃ
പ്രയോജനനിമിത്തക്രിയാസാധ്യഃ വ്യപാശ്രയഃ വ്യപാശ്രയണം ആലംബനം കഞ്ചിത്
ഭൂതവിശേഷമാശ്രിത്യ ന സാധ്യഃ കശ്ചിദർഥഃ അസ്തി, യേന തദർഥാ ക്രിയാ
അനുഷ്ഠേയാ സ്യാത് । ന ത്വം ഏതസ്മിൻ സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകസ്ഥാനീയേ സമ്യഗ്ദർശനേ
വർതസേ ॥

യതഃ ഏവം —

തസ്മാദസക്തഃ സതതം കാര്യം കർമ സമാചര ।
അസക്തോ ഹ്യാചരൻകർമ പരമാപ്നോതി പൂരുഷഃ ॥ 3-19 ॥

തസ്മാത് അസക്തഃ സംഗവർജിതഃ സതതം സർവദാ കാര്യം കർതവ്യം നിത്യം കർമ
സമാചര നിർവർതയ । അസക്തോ ഹി യസ്മാത് സമാചരൻ ഈശ്വരാർഥം കർമ കുർവൻ
പരം മോക്ഷം ആപ്നോതി പൂരുഷഃ സത്ത്വശുദ്ധിദ്വാരേണ ഇത്യർഥഃ ॥ യസ്മാച്ച —

കർമണൈവ ഹി സംസിദ്ധിമാസ്ഥിതാ ജനകാദയഃ ।
ലോകസംഗ്രഹമേവാപി സമ്പശ്യൻകർതുമർഹസി ॥ 3-20 ॥

കർമണൈവ ഹി യസ്മാത് പൂർവേ ക്ഷത്രിയാഃ വിദ്വാംസഃ സംസിദ്ധിം മോക്ഷം ഗന്തും
ആസ്ഥിതാഃ പ്രവൃത്താഃ । കേ ? ജനകാദയഃ ജനകാശ്വപതിപ്രഭൃതയഃ ।
യദി തേ പ്രാപ്തസമ്യഗ്ദർശനാഃ, തതഃ ലോകസംഗ്രഹാർഥം പ്രാരബ്ധകർമത്വാത്
കർമണാ സഹൈവ അസന്ന്യസ്യൈവ കർമ സംസിദ്ധിമാസ്ഥിതാ ഇത്യർഥഃ । അഥ
അപ്രാപ്തസമ്യഗ്ദർശനാഃ ജനകാദയഃ, തദാ കർമണാ സത്ത്വശുദ്ധിസാധനഭൂതേന
ക്രമേണ സംസിദ്ധിമാസ്ഥിതാ ഇതി വ്യാഖ്യേയഃ ശ്ലോകഃ । അഥ മന്യസേ പൂർവൈരപി
ജനകാദിഭിഃ അജാനദ്ഭിരേവ കർതവ്യം കർമ കൃതം ; താവതാ നാവശ്യമന്യേന
കർതവ്യം സമ്യഗ്ദർശനവതാ കൃതാർഥേനേതി ; തഥാപി പ്രാരബ്ധകർമായത്തഃ
ത്വം ലോകസംഗ്രഹം ഏവ അപി ലോകസ്യ ഉന്മാർഗപ്രവൃത്തിനിവാരണം ലോകസംഗ്രഹഃ
തമേവാപി പ്രയോജനം സമ്പശ്യൻ കർതും അർഹസി ॥ ലോകസംഗ്രഹഃ കിമർഥം
കർതവ്യ ഇത്യുച്യതേ —

യദ്യദാചരതി ശ്രേഷ്ഠസ്തത്തദേവേതരോ ജനഃ ।
സ യത്പ്രമാണം കുരുതേ ലോകസ്തദനുവർതതേ ॥ 3-21 ॥

യദ്യത് കർമ ആചരതി കരോതി ശ്രേഷ്ഠഃ പ്രധാനഃ തത്തദേവ കർമ ആചരതി
ഇതരഃ അന്യഃ ജനഃ തദനുഗതഃ । കിഞ്ച സഃ ശ്രേഷ്ഠഃ യത് പ്രമാണം കുരുതേ
ലൗകികം വൈദികം വാ ലോകഃ തത് അനുവർതതേ തദേവ പ്രമാണീകരോതി ഇത്യർഥഃ ॥

യദി അത്ര തേ ലോകസംഗ്രഹകർതവ്യതായാം വിപ്രതിപത്തിഃ തർഹി മാം കിം ന
പശ്യസി ? —

ന മേ പാർഥാസ്തി കർതവ്യം ത്രിഷു ലോകേഷു കിഞ്ചന ।
നാനവാപ്തമവാപ്തവ്യം വർത ഏവ ച കർമണി ॥ 3-22 ॥

ന മേ മമ പാർഥ ന അസ്തി ന വിദ്യതേ കർതവ്യം ത്രിഷു അപി ലോകേഷു കിഞ്ചന
കിഞ്ചിദപി । കസ്മാത് ? ന അനവാപ്തം അപ്രാപ്തം അവാപ്തവ്യം പ്രാപണീയം, തഥാപി
വർതേ ഏവ ച കർമണി അഹം ॥

യദി ഹ്യഹം ന വർതേയ ജാതു കർമണ്യതന്ദ്രിതഃ ।
മമ വർത്മാനുവർതന്തേ മനുഷ്യാഃ പാർഥ സർവശഃ ॥ 3-23 ॥

യദി ഹി പുനഃ അഹം ന വർതേയ ജാതു കദാചിത് കർമണി അതന്ദ്രിതഃ അനലസഃ
സൻ മമ ശ്രേഷ്ഠസ്യ സതഃ വർത്മ മാർഗം അനുവർതന്തേ മനുഷ്യാഃ ഹേ പാർഥ,
സർവശഃ സർവപ്രകാരൈഃ ॥

ഉത്സീദേയുരിമേ ലോകാ ന കുര്യാം കർമ ചേദഹം ।
സങ്കരസ്യ ച കർതാ സ്യാമുപഹന്യാമിമാഃ പ്രജാഃ ॥ 3-24 ॥

ഉത്സീദേയുഃ വിനശ്യേയുഃ ഇമേ സർവേ ലോകാഃ ലോകസ്ഥിതിനിമിത്തസ്യ കർമണഃ അഭാവാത് ന
കുര്യാം കർമ ചേത് അഹം । കിഞ്ച, സങ്കരസ്യ ച കർതാ സ്യാം । തേന കാരണേന
ഉപഹന്യാം ഇമാഃ പ്രജാഃ । പ്രജാനാമനുഗ്രഹായ പ്രവൃത്തഃ ഉപഹതിം ഉപഹനനം
കുര്യാത് ഇത്യർഥഃ । മമ ഈശ്വരസ്യ അനനുരൂപമാപദ്യേത ॥ യദി പുനഃ അഹമിവ
ത്വം കൃതാർഥബുദ്ധിഃ, ആത്മവിത് അന്യോ വാ, തസ്യാപി ആത്മനഃ കർതവ്യാഭാവേഽപി
പരാനുഗ്രഹ ഏവ കർതവ്യ ഇത്യാഹ —

സക്താഃ കർമണ്യവിദ്വാംസോ യഥാ കുർവന്തി ഭാരത ।
കുര്യാദ്വിദ്വാംസ്തഥാസക്തശ്ചികീർഷുർലോകസംഗ്രഹം ॥ 3-25 ॥

സക്താഃ കർമണി “അസ്യ കർമണഃ ഫലം മമ ഭവിഷ്യതി” ഇതി കേചിത്
അവിദ്വാംസഃ യഥാ കുർവന്തി ഭാരത, കുര്യാത് വിദ്വാൻ ആത്മവിത് തഥാ അസക്തഃ സൻ
തദ്വത് കിമർഥം കരോതി ? തത് ശൃണു — ചികീർഷുഃ കർതുമിച്ഛുഃ
ലോകസംഗ്രഹം ॥ ഏവം ലോകസംഗ്രഹം ചികീർഷോഃ ന മമ ആത്മവിദഃ
കർതവ്യമസ്തി അന്യസ്യ വാ ലോകസംഗ്രഹം മുക്ത്വാ । തതഃ തസ്യ ആത്മവിദഃ
ഇദമുപദിശ്യതേ —

ന ബുദ്ധിഭേദം ജനയേദജ്ഞാനാം കർമസംഗിനാം ।
ജോഷയേത്സർവകർമാണി വിദ്വാന്യുക്തഃ സമാചരൻ ॥ 3-26 ॥

ബുദ്ധേർഭേദഃ ബുദ്ധിഭേദഃ “മയാ ഇദം കർതവ്യം ഭോക്തവ്യം ചാസ്യ കർമണഃ
ഫലം” ഇതി നിശ്ചയരൂപായാ ബുദ്ധേഃ ഭേദനം ചാലനം ബുദ്ധിഭേദഃ തം
ന ജനയേത് ന ഉത്പാദയേത് അജ്ഞാനാം അവിവേകിനാം കർമസംഗിനാം കർമണി ആസക്താനാം
ആസംഗവതാം । കിം നു കുര്യാത് ? ജോഷയേത് കാരയേത് സർവകർമാണി വിദ്വാൻ സ്വയം
തദേവ അവിദുഷാം കർമ യുക്തഃ അഭിയുക്തഃ സമാചരൻ ॥ അവിദ്വാനജ്ഞഃ കഥം
കർമസു സജ്ജതേ ഇത്യാഹ —

പ്രകൃതേഃ ക്രിയമാണാനി ഗുണൈഃ കർമാണി സർവശഃ ।
അഹങ്കാരവിമൂഢാത്മാ കർതാഹമിതി മന്യതേ ॥ 3-27 ॥

പ്രകൃതേഃ പ്രകൃതിഃ പ്രധാനം സത്ത്വരജസ്തമസാം ഗുണാനാം സാമ്യാവസ്ഥാ
തസ്യാഃ പ്രകൃതേഃ ഗുണൈഃ വികാരൈഃ കാര്യകരണരൂപൈഃ ക്രിയമാണാനി കർമാണി
ലൗകികാനി ശാസ്ത്രീയാണി ച സർവശഃ സർവപ്രകാരൈഃ അഹങ്കാരവിമൂഢാത്മാ
കാര്യകരണസംഘാതാത്മപ്രത്യയഃ അഹങ്കാരഃ തേന വിവിധം നാനാവിധം മൂഢഃ
ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സഃ അയം കാര്യകരണധർമാ കാര്യകരണാഭിമാനീ
അവിദ്യയാ കർമാണി ആത്മനി മന്യമാനഃ തത്തത്കർമണാം അഹം കർതാ ഇതി മന്യതേ ॥

യഃ പുനർവിദ്വാൻ —

തത്ത്വവിത്തു മഹാബാഹോ ഗുണകർമവിഭാഗയോഃ ।
ഗുണാ ഗുണേഷു വർതന്ത ഇതി മത്വാ ന സജ്ജതേ ॥ 3-28 ॥

തത്ത്വവിത് തു മഹാബാഹോ । കസ്യ തത്ത്വവിത് ? ഗുണകർമവിഭാഗയോഃ ഗുണവിഭാഗസ്യ
കർമവിഭാഗസ്യ ച തത്ത്വവിത് ഇത്യർഥഃ । ഗുണാഃ കരണാത്മകാഃ ഗുണേഷു
വിഷയാത്മകേഷു വർതന്തേ ന ആത്മാ ഇതി മത്വാ ന സജ്ജതേ സക്തിം ന കരോതി ॥

യേ പുനഃ —

പ്രകൃതേർഗുണസമ്മൂഢാഃ സജ്ജന്തേ ഗുണകർമസു ।
താനകൃത്സ്നവിദോ മന്ദാൻകൃത്സ്നവിന്ന വിചാലയേത് ॥ 3-29 ॥

പ്രകൃതേഃ ഗുണൈഃ സമ്യക് മൂഢാഃ സമ്മോഹിതാഃ സന്തഃ സജ്ജന്തേ ഗുണാനാം കർമസു
ഗുണകർമസു “വയം കർമ കുർമഃ ഫലായ” ഇതി താൻ കർമസംഗിനഃ
അകൃത്സ്നവിദഃ കർമഫലമാത്രദർശിനഃ മന്ദാൻ മന്ദപ്രജ്ഞാൻ കൃത്സ്നവിത്
ആത്മവിത് സ്വയം ന വിചാലയേത് ബുദ്ധിഭേദകരണമേവ ചാലനം തത് ന കുര്യാത്
ഇത്യർഥഃ ॥ കഥം പുനഃ കർമണ്യധികൃതേന അജ്ഞേന മുമുക്ഷുണാ കർമ
കർതവ്യമിതി, ഉച്യതേ —

മയി സർവാണി കർമാണി സന്ന്യസ്യാധ്യാത്മചേതസാ ।
നിരാശീർനിർമമോ ഭൂത്വാ യുധ്യസ്വ വിഗതജ്വരഃ ॥ 3-30 ॥

മയി വാസുദേവേ പരമേശ്വരേ സർവജ്ഞേ സർവാത്മനി സർവാണി കർമാണി സന്ന്യസ്യ
നിക്ഷിപ്യ അധ്യാത്മചേതസാ വിവേകബുദ്ധ്യാ “അഹം കർതാ ഈശ്വരായ
ഭൃത്യവത് കരോമി” ഇത്യനയാ ബുദ്ധ്യാ । കിഞ്ച, നിരാശീഃ ത്യക്താശീഃ
നിർമമഃ മമഭാവശ്ച നിർഗതഃ യസ്യ തവ സ ത്വം നിർമമോ ഭൂത്വാ യുധ്യസ്വ
വിഗതജ്വരഃ വിഗതസന്താപഃ വിഗതശോകഃ സന്നിത്യർഥഃ ॥ യദേതന്മമ മതം
കർമ കർതവ്യം ഇതി സപ്രമാണമുക്തം തത് തഥാ —

യേ മേ മതമിദം നിത്യമനുതിഷ്ഠന്തി മാനവാഃ ।
ശ്രദ്ധാവന്തോഽനസൂയന്തോ മുച്യന്തേ തേഽപി കർമഭിഃ ॥ 3-31 ॥

യേ മേ മദീയം ഇദം മതം നിത്യം അനുതിഷ്ഠന്തി അനുവർതന്തേ മാനവാഃ മനുഷ്യാഃ
ശ്രദ്ധാവന്തഃ ശ്രദ്ദധാനാഃ അനസൂയന്തഃ അസൂയാം ച മയി പരമഗുരൗ വാസുദേവേ
അകുർവന്തഃ, മുച്യന്തേ തേഽപി ഏവം ഭൂതാഃ കർമഭിഃ ധർമാധർമാഖ്യൈഃ ॥

യേ ത്വേതദഭ്യസൂയന്തോ നാനുതിഷ്ഠന്തി മേ മതം ।
സർവജ്ഞാനവിമൂഢാംസ്താന്വിദ്ധി നഷ്ടാനചേതസഃ ॥ 3-32 ॥

യേ തു തദ്വിപരീതാഃ ഏതത് മമ മതം അഭ്യസൂയന്തഃ നിന്ദന്തഃ ന
അനുതിഷ്ഠന്തി നാനുവർതന്തേ മേ മതം, സർവേഷു ജ്ഞാനേഷു വിവിധം മൂഢാഃ
തേ । സർവജ്ഞാനവിമൂഢാൻ താൻ വിദ്ധി ജാനീഹി നഷ്ടാൻ നാശം ഗതാൻ അചേതസഃ
അവിവേകിനഃ ॥ കസ്മാത് പുനഃ കാരണാത് ത്വദീയം മതം നാനുതിഷ്ഠന്തി, പരധർമാൻ
അനുതിഷ്ഠന്തി, സ്വധർമം ച നാനുവർതന്തേ, ത്വത്പ്രതികൂലാഃ കഥം ന ബിഭ്യതി
ത്വച്ഛാസനാതിക്രമദോഷാത് ? തത്രാഹ —

സദൃശം ചേഷ്ടതേ സ്വസ്യാഃ പ്രകൃതേർജ്ഞാനവാനപി ।
പ്രകൃതിം യാന്തി ഭൂതാനി നിഗ്രഹഃ കിം കരിഷ്യതി ॥ 3-33 ॥

സദൃശം അനുരൂപം ചേഷ്ടതേ ചേഷ്ടാം കരോതി കസ്യ ? സ്വസ്യാഃ
സ്വകീയായാഃ പ്രകൃതേഃ । പ്രകൃതിർനാമ പൂർവകൃതധർമാധർമാദിസംസ്കാരഃ
വർതമാനജന്മാദൗ അഭിവ്യക്തഃ ; സാ പ്രകൃതിഃ । തസ്യാഃ സദൃശമേവ സർവോ
ജന്തുഃ ജ്ഞാനവാനപി ചേഷ്ടതേ, കിം പുനർമൂർഖഃ । തസ്മാത് പ്രകൃതിം യാന്തി
അനുഗച്ഛന്തി ഭൂതാനി പ്രാണിനഃ । നിഗ്രഹഃ നിഷേധരൂപഃ കിം കരിഷ്യതി മമ
വാ അന്യസ്യ വാ ॥ യദി സർവോ ജന്തുഃ ആത്മനഃ പ്രകൃതിസദൃശമേവ ചേഷ്ടതേ,
ന ച പ്രകൃതിശൂന്യഃ കശ്ചിത് അസ്തി, തതഃ പുരുഷകാരസ്യ വിഷയാനുപപത്തേഃ
ശാസ്ത്രാനർഥക്യപ്രാപ്തൗ ഇദമുച്യതേ —

ഇന്ദ്രിയസ്യേന്ദ്രിയസ്യാർഥേ രാഗദ്വേഷൗ വ്യവസ്ഥിതൗ ।
തയോർന വശമാഗച്ഛേത്തൗ ഹ്യസ്യ പരിപന്ഥിനൗ ॥ 3-34 ॥

ഇന്ദ്രിയസ്യേന്ദ്രിയസ്യ അർഥേ സർവേന്ദ്രിയാണാമർഥേ ശബ്ദാദിവിഷയേ ഇഷ്ടേ രാഗഃ
അനിഷ്ടേ ദ്വേഷഃ ഇത്യേവം പ്രതീന്ദ്രിയാർഥം രാഗദ്വേഷൗ അവശ്യംഭാവിനൗ
തത്ര അയം പുരുഷകാരസ്യ ശാസ്ത്രാർഥസ്യ ച വിഷയ ഉച്യതേ । ശാസ്ത്രാർഥേ
പ്രവൃത്തഃ പൂർവമേവ രാഗദ്വേഷയോർവശം നാഗച്ഛേത് । യാ ഹി പുരുഷസ്യ
പ്രകൃതിഃ സാ രാഗദ്വേഷപുരഃസരൈവ സ്വകാര്യേ പുരുഷം പ്രവർതയതി । തദാ
സ്വധർമപരിത്യാഗഃ പരധർമാനുഷ്ഠാനം ച ഭവതി । യദാ പുനഃ രാഗദ്വേഷൗ
തത്പ്രതിപക്ഷേണ നിയമയതി തദാ ശാസ്ത്രദൃഷ്ടിരേവ പുരുഷഃ ഭവതി, ന
പ്രകൃതിവശഃ । തസ്മാത് തയോഃ രാഗദ്വേഷയോഃ വശം ന ആഗച്ഛേത്, യതഃ തൗ
ഹി അസ്യ പുരുഷസ്യ പരിപന്ഥിനൗ ശ്രേയോമാർഗസ്യ വിഘ്നകർതാരൗ തസ്കരൗ ഇവ
പഥീത്യർഥഃ ॥ തത്ര രാഗദ്വേഷപ്രയുക്തോ മന്യതേ ശാസ്ത്രാർഥമപ്യന്യഥാ
“പരധർമോഽപി ധർമത്വാത് അനുഷ്ഠേയ ഏവ” ഇതി, തദസത് —

ശ്രേയാൻസ്വധർമോ വിഗുണഃ പരധർമാത്സ്വനുഷ്ഠിതാത് ।
സ്വധർമേ നിധനം ശ്രേയഃ പരധർമോ ഭയാവഹഃ ॥ 3-35 ॥

ശ്രേയാൻ പ്രശസ്യതരഃ സ്വോ ധർമഃ സ്വധർമഃ വിഗുണഃ അപി വിഗതഗുണോഽപി
അനുഷ്ഠീയമാനഃ പരധർമാത് സ്വനുഷ്ഠിതാത് സാദ്ഗുണ്യേന സമ്പാദിതാദപി ।
സ്വധർമേ സ്ഥിതസ്യ നിധനം മരണമപി ശ്രേയഃ പരധർമേ സ്ഥിതസ്യ ജീവിതാത്
കസ്മാത് ? പരധർമഃ ഭയാവഹഃ നരകാദിലക്ഷണം ഭയമാവഹതി യതഃ ॥

യദ്യപി അനർഥമൂലം “ധ്യായതോ വിഷയാൻപുംസഃ” (ഭ. ഗീ. 2-62)
ഇതി “രാഗദ്വേഷൗ ഹ്യസ്യ പരിപന്ഥിനൗ” (ഭ. ഗീ. 3-34)ഇതി ച
ഉക്തം, വിക്ഷിപ്തം അനവധാരിതം ച തദുക്തം । തത് സങ്ക്ഷിപ്തം നിശ്ചിതം ച
ഇദമേവേതി ജ്ഞാതുമിച്ഛൻ അർജുനഃ ഉവാച “ജ്ഞാതേ ഹി തസ്മിൻ തദുച്ഛേദായ
യത്നം കുര്യാം” ഇതി ॥

അർജുന ഉവാച —
അഥ കേന പ്രയുക്തോഽയം പാപം ചരതി പൂരുഷഃ ।
അനിച്ഛന്നപി വാർഷ്ണേയ ബലാദിവ നിയോജിതഃ ॥ 3-36 ॥

അഥ കേന ഹേതുഭൂതേന പ്രയുക്തഃ സൻ രാജ്ഞേവ ഭൃത്യഃ അയം പാപം കർമ
ചരതി ആചരതി പൂരുഷഃ പുരുഷഃ സ്വയം അനിച്ഛൻ അപി ഹേ വാർഷ്ണേയ
വൃഷ്ണികുലപ്രസൂത, ബലാത് ഇവ നിയോജിതഃ രാജ്ഞേവ ഇത്യുക്തോ ദൃഷ്ടാന്തഃ ॥

ശൃണു ത്വം തം വൈരിണം സർവാനർഥകരം യം ത്വം പൃച്ഛസി ഇതി ഭഗവാൻ
ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
കാമ ഏഷ ക്രോധ ഏഷ രജോഗുണസമുദ്ഭവഃ ।
മഹാശനോ മഹാപാപ്മാ വിദ്ധ്യേനമിഹ വൈരിണം ॥ 3-37 ॥

“ഐശ്വര്യസ്യ സമഗ്രസ്യ ധർമസ്യ യശസഃ ശ്രിയഃ । വൈരാഗ്യസ്യാഥ
മോക്ഷസ്യ ഷണ്ണാം ഭഗ ഇതീംഗനാ” (വി. പു. 6-5-74)ഐശ്വര്യാദിഷട്കം
യസ്മിൻ വാസുദേവേ നിത്യമപ്രതിബദ്ധത്വേന സാമസ്ത്യേന ച വർതതേ, ”ഉത്പത്തിം
പ്രലയം ചൈവ ഭൂതാനാമാഗതിം ഗതിം । വേത്തി വിദ്യാമവിദ്യാം ച സ വാച്യോ
ഭഗവാനിതി” (വി. പു. 6-5- 78) ഉത്പത്ത്യാദിവിഷയം ച വിജ്ഞാനം യസ്യ
സ വാസുദേവഃ വാച്യഃ ഭഗവാൻ ഇതി ॥ കാമ ഏഷഃ സർവലോകശത്രുഃ യന്നിമിത്താ
സർവാനർഥപ്രാപ്തിഃ പ്രാണിനാം । സ ഏഷ കാമഃ പ്രതിഹതഃ കേനചിത് ക്രോധത്വേന
പരിണമതേ । അതഃ ക്രോധഃ അപി ഏഷ ഏവ രജോഗുണസമുദ്ഭവഃ രജശ്ച തത്
ഗുണശ്ച രജോഗുണഃ സഃ സമുദ്ഭവഃ യസ്യ സഃ കാമഃ രജോഗുണസമുദ്ഭവഃ,
രജോഗുണസ്യ വാ സമുദ്ഭവഃ । കാമോ ഹി ഉദ്ഭൂതഃ രജഃ പ്രവർതയൻ പുരുഷം
പ്രവർതയതി ; “തൃഷ്ണയാ ഹി അഹം കാരിതഃ” ഇതി ദുഃഖിനാം രജഃകാര്യേ
സേവാദൗ പ്രവൃത്താനാം പ്രലാപഃ ശ്രൂയതേ । മഹാശനഃ മഹത് അശനം അസ്യേതി
മഹാശനഃ ; അത ഏവ മഹാപാപ്മാ ; കാമേന ഹി പ്രേരിതഃ ജന്തുഃ പാപം കരോതി ।
അതഃ വിദ്ധി ഏനം കാമം ഇഹ സംസാരേ വൈരിണം ॥

കഥം വൈരീ ഇതി ദൃഷ്ടാന്തൈഃ പ്രത്യായയതി —

ധൂമേനാവ്രിയതേ വഹ്നിര്യഥാദർശോ മലേന ച ।
യഥോൽബേനാവൃതോ ഗർഭസ്തഥാ തേനേദമാവൃതം ॥ 3-38 ॥

ധൂമേന സഹജേന ആവ്രിയതേ വഹ്നിഃ പ്രകാശാത്മകഃ അപ്രകാശാത്മകേന, യഥാ
വാ ആദർശോ മലേന ച, യഥാ ഉൽബേന ച ജരായുണാ ഗർഭവേഷ്ടനേന ആവൃതഃ
ആച്ഛാദിതഃ ഗർഭഃ തഥാ തേന ഇദം ആവൃതം ॥ കിം പുനസ്തത് ഇദംശബ്ദവാച്യം
യത് കാമേനാവൃതമിത്യുച്യതേ —

ആവൃതം ജ്ഞാനമേതേന ജ്ഞാനിനോ നിത്യവൈരിണാ ।
കാമരൂപേണ കൗന്തേയ ദുഷ്പൂരേണാനലേന ച ॥ 3-39 ॥

ആവൃതം ഏതേന ജ്ഞാനം ജ്ഞാനിനഃ നിത്യവൈരിണാ, ജ്ഞാനീ ഹി ജാനാതി “അനേന
അഹമനർഥേ പ്രയുക്തഃ” ഇതി പൂർവമേവ । ദുഃഖീ ച ഭവതീ നിത്യമേവ ।
അതഃ അസൗ ജ്ഞാനിനോ നിത്യവൈരീ, ന തു മൂർഖസ്യ । സ ഹി കാമം തൃഷ്ണാകാലേ
മിത്രമിവ പശ്യൻ തത്കാര്യേ ദുഃഖേ പ്രാപ്തേ ജാനാതി “തൃഷ്ണയാ അഹം
ദുഃഖിത്വമാപാദിതഃ” ഇതി, ന പൂർവമേവ । അതഃ ജ്ഞാനിന ഏവ നിത്യവൈരീ ।
കിംരൂപേണ ? കാമരൂപേണ കാമഃ ഇച്ഛൈവ രൂപമസ്യ ഇതി കാമരൂപഃ തേന ദുഷ്പൂരേണ
ദുഃഖേന പൂരണമസ്യ ഇതി ദുഷ്പൂരഃ തേന അനലേന ന അസ്യ അലം പര്യാപ്തിഃ വിദ്യതേ
ഇത്യനലഃ തേന ച ॥ കിമധിഷ്ഠാനഃ പുനഃ കാമഃ ജ്ഞാനസ്യ ആവരണത്വേന
വൈരീ സർവസ്യ ലോകസ്യ ? ഇത്യപേക്ഷായാമാഹ, ജ്ഞാതേ ഹി ശത്രോരധിഷ്ഠാനേ
സുഖേന നിബർഹണം കർതും ശക്യത ഇതി —

ഇന്ദ്രിയാണി മനോ ബുദ്ധിരസ്യാധിഷ്ഠാനമുച്യതേ ।
ഏതൈർവിമോഹയത്യേഷ ജ്ഞാനമാവൃത്യ ദേഹിനം ॥ 3-40 ॥

ഇന്ദ്രിയാണി മനഃ ബുദ്ധിശ്ച അസ്യ കാമസ്യ അധിഷ്ഠാനം ആശ്രയഃ ഉച്യതേ ।
ഏതൈഃ ഇന്ദ്രിയാദിഭിഃ ആശ്രയൈഃ വിമോഹയതി വിവിധം മോഹയതി ഏഷ കാമഃ ജ്ഞാനം
ആവൃത്യ ആച്ഛാദ്യ ദേഹിനം ശരീരിണം ॥ യതഃ ഏവം —

തസ്മാത്ത്വമിന്ദ്രിയാണ്യാദൗ നിയമ്യ ഭരതർഷഭ ।
പാപ്മാനം പ്രജഹിഹ്യേനം ജ്ഞാനവിജ്ഞാനനാശനം ॥ 3-41 ॥

തസ്മാത് ത്വം ഇന്ദ്രിയാണി ആദൗ പൂർവമേവ നിയമ്യ വശീകൃത്യ ഭരതർഷഭ
പാപ്മാനം പാപാചാരം കാമം പ്രജഹിഹി പരിത്യജ ഏവം പ്രകൃതം
വൈരിണം ജ്ഞാനവിജ്ഞാനനാശനം ജ്ഞാനം ശാസ്ത്രതഃ ആചാര്യതശ്ച
ആത്മാദീനാം അവബോധഃ, വിജ്ഞാനം വിശേഷതഃ തദനുഭവഃ, തയോഃ
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനയോഃ ശ്രേയഃപ്രാപ്തിഹേത്വോഃ നാശനം നാശകരം പ്രജഹിഹി
ആത്മനഃ പരിത്യജേത്യർഥഃ ॥ ഇന്ദ്രിയാണ്യാദൗ നിയമ്യ കാമം ശത്രും ജഹിഹി
ഇത്യുക്തം ; തത്ര കിമാശ്രയഃ കാമം ജഹ്യാത് ഇത്യുച്യതേ —

ഇന്ദ്രിയാണി പരാണ്യാഹുരിന്ദ്രിയേഭ്യഃ പരം മനഃ ।
മനസസ്തു പരാ ബുദ്ധിര്യോ ബുദ്ധേഃ പരതസ്തു സഃ ॥ 3-42 ॥

ഇന്ദ്രിയാണി ശ്രോത്രാദീനി പഞ്ച ദേഹം സ്ഥൂലം ബാഹ്യം പരിച്ഛിന്നം ച അപേക്ഷ്യ
സൗക്ഷ്മ്യാന്തരത്വവ്യാപിത്വാദ്യപേക്ഷയാ പരാണി പ്രകൃഷ്ടാനി ആഹുഃ പണ്ഡിതാഃ । തഥാ
ഇന്ദ്രിയേഭ്യഃ പരം മനഃ സങ്കൽപവികൽപാത്മകം । തഥാ മനസഃ തു പരാ ബുദ്ധിഃ
നിശ്ചയാത്മികാ । തഥാ യഃ സർവദൃശ്യേഭ്യഃ ബുദ്ധ്യന്തേഭ്യഃ ആഭ്യന്തരഃ,
യം ദേഹിനം ഇന്ദ്രിയാദിഭിഃ ആശ്രയൈഃ യുക്തഃ കാമഃ ജ്ഞാനാവരണദ്വാരേണ മോഹയതി
ഇത്യുക്തം । ബുദ്ധേഃ പരതസ്തു സഃ, സഃ ബുദ്ധേഃ ദ്രഷ്ടാ പര ആത്മാ ॥ തതഃ
കിം —

ഏവം ബുദ്ധേഃ പരം ബുദ്ധ്വാ സംസ്തഭ്യാത്മാനമാത്മനാ ।
ജഹി ശത്രും മഹാബാഹോ കാമരൂപം ദുരാസദം ॥ 3-43 ॥

ഏവം ബുദ്ധേഃ പരം ആത്മാനം ബുദ്ധ്വാ ജ്ഞാത്വാ സംസ്തഭ്യ സമ്യക് സ്തംഭനം
കൃത്വാ ആത്മാനം സ്വേനൈവ ആത്മനാ സംസ്കൃതേന മനസാ സമ്യക് സമാധായേത്യർഥഃ ।
ജഹി ഏനം ശത്രും ഹേ മഹാബാഹോ കാമരൂപം ദുരാസദം ദുഃഖേന ആസദഃ ആസാദനം
പ്രാപ്തിഃ യസ്യ തം ദുരാസദം ദുർവിജ്ഞേയാനേകവിശേഷമിതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ കർമയോഗോ നാമ ത്റ്^തീയോഽധ്യായഃ ॥3 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ കർമ-പ്രശംസാ-യോഗഃ നാമ തൃതീയഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ചതുർഥോഽധ്യായഃ ॥
യോഽയം യോഗഃ അധ്യായദ്വയേനോക്തഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണഃ, സസന്ന്യാസഃ
കർമയോഗോപായഃ, യസ്മിൻ വേദാർഥഃ പരിസമാപ്തഃ, പ്രവൃത്തിലക്ഷണഃ
നിവൃത്തിലക്ഷണശ്ച, ഗീതാസു ച സർവാസു അയമേവ യോഗോ വിവക്ഷിതോ
ഭഗവതാ । അതഃ പരിസമാപ്തം വേദാർഥം മന്വാനഃ തം വംശകഥനേന
സ്തൗതി ശ്രീഭഗവാൻ —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഇമം വിവസ്വതേ യോഗം പ്രോക്തവാനഹമവ്യയം ।
വിവസ്വാന്മനവേ പ്രാഹ മനുരിക്ഷ്വാകവേഽബ്രവീത് ॥ 4-1 ॥

ഇമം അധ്യായദ്വയേനോക്തം യോഗം വിവസ്വതേ ആദിത്യായ സർഗാദൗ പ്രോക്തവാൻ
അഹം ജഗത്പരിപാലയിതൄണാം ക്ഷത്രിയാണാം ബലാധാനായ തേന യോഗബലേന
യുക്താഃ സമർഥാ ഭവന്തി ബ്രഹ്മ പരിരക്ഷിതും । ബ്രഹ്മക്ഷത്രേ പരിപാലിതേ
ജഗത് പരിപാലയിതുമലം । അവ്യയം അവ്യയഫലത്വാത് । ന ഹ്യസ്യ യോഗസ്യ
സമ്യഗ്ദർശനനിഷ്ഠാലക്ഷണസ്യ മോക്ഷാഖ്യം ഫലം വ്യേതി । സ ച വിവസ്വാൻ
മനവേ പ്രാഹ । മനുഃ ഇക്ഷ്വാകവേ സ്വപുത്രായ ആദിരാജായ അബ്രവീത് ॥

ഏവം പരമ്പരാപ്രാപ്തമിമം രാജർഷയോ വിദുഃ ।
സ കാലേനേഹ മഹതാ യോഗോ നഷ്ടഃ പരന്തപ ॥ 4-2 ॥

ഏവം ക്ഷത്രിയപരമ്പരാപ്രാപ്തം ഇമം രാജർഷയഃ രാജാനശ്ച തേ ഋഷയശ്ച
രാജർഷയഃ വിദുഃ ഇമം യോഗം । സ യോഗഃ കാലേന ഇഹ മഹതാ ദീർഘണ നഷ്ടഃ
വിച്ഛിന്നസമ്പ്രദായഃ സംവൃത്തഃ । ഹേ പരന്തപ, ആത്മനഃ വിപക്ഷഭൂതാഃ
പരാ ഇതി ഉച്യന്തേ, താൻ ശൗര്യതേജോഗഭസ്തിഭിഃ ഭാനുരിവ താപയതീതി
പരന്തപഃ ശത്രുതാപന ഇത്യർഥഃ ॥ ദുർബലാനജിതേന്ദ്രിയാൻ പ്രാപ്യ നഷ്ടം
യോഗമിമമുപലഭ്യ ലോകം ച അപുരുഷാർഥസംബന്ധിനം —

സ ഏവായം മയാ തേഽദ്യ യോഗഃ പ്രോക്തഃ പുരാതനഃ ।
ഭക്തോഽസി മേ സഖാ ചേതി രഹസ്യം ഹ്യേതദുത്തമം ॥ 4-3 ॥

സ ഏവ അയം മയാ തേ തുഭ്യം അദ്യ ഇദാനീം യോഗഃ പ്രോക്തഃ പുരാതനഃ ഭക്തഃ അസി മേ
സഖാ ച അസി ഇതി । രഹസ്യം ഹി യസ്മാത് ഏതത് ഉത്തമം യോഗഃ ജ്ഞാനം ഇത്യർഥഃ ॥

ഭഗവതാ വിപ്രതിഷിദ്ധമുക്തമിതി മാ ഭൂത് കസ്യചിത് ബുദ്ധിഃ ഇതി പരിഹാരാർഥം
ചോദ്യമിവ കുർവൻ അർജുന ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
അപരം ഭവതോ ജന്മ പരം ജന്മ വിവസ്വതഃ ।
കഥമേതദ്വിജാനീയാം ത്വമാദൗ പ്രോക്തവാനിതി ॥ 4-4 ॥

അപരം അർവാക് വസുദേവഗൃഹേ ഭവതോ ജന്മ । പരം പൂർവം സർഗാദൗ ജന്മ
ഉത്പത്തിഃ വിവസ്വതഃ ആദിത്യസ്യ । തത് കഥം ഏതത് വിജാനീയാം അവിരുദ്ധാർഥതയാ,
യഃ ത്വമേവ ആദൗ പ്രോക്തവാൻ ഇമം യോഗം സ ഏവ ഇദാനീം മഹ്യം പ്രോക്തവാനസി
ഇതി ॥ യാ വാസുദേവേ അനീശ്വരാസർവജ്ഞാശങ്കാ മൂർഖാണാം, താം പരിഹരൻ
ശ്രീഭഗവാനുവാച, യദർഥോ ഹ്യർജുനസ്യ പ്രശ്നഃ —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ബഹൂനി മേ വ്യതീതാനി ജന്മാനി തവ ചാർജുന ।
താന്യഹം വേദ സർവാണി ന ത്വം വേത്ഥ പരന്തപ ॥ 4-5 ॥

ബഹൂനി മേ മമ വ്യതീതാനി അതിക്രാന്താനി ജന്മാനി തവ ച
ഹേ അർജുന । താനി അഹം വേദ ജാനേ സർവാണി ന ത്വം വേത്ഥ ന
ജാനീഷേ, ധർമാധർമാദിപ്രതിബദ്ധജ്ഞാനശക്തിത്വാത് । അഹം പുനഃ
നിത്യശുദ്ധബുദ്ധമുക്തസ്വഭാവത്വാത് അനാവരണജ്ഞാനശക്തിരിതി വേദ അഹം ഹേ
പരന്തപ ॥ കഥം തർഹി തവ നിത്യേശ്വരസ്യ ധർമാധർമാഭാവേഽപി ജന്മ ഇതി,
ഉച്യതേ —

അജോഽപി സന്നവ്യയാത്മാ ഭൂതാനാമീശ്വരോഽപി സൻ ।
പ്രകൃതിം സ്വാമധിഷ്ഠായ സംഭവാമ്യാത്മമായയാ ॥ 4-6 ॥

അജോഽപി ജന്മരഹിതോഽപി സൻ, തഥാ അവ്യയാത്മാ അക്ഷീണജ്ഞാനശക്തിസ്വഭാവോഽപി
സൻ, തഥാ ഭൂതാനാം ബ്രഹ്മാദിസ്തംബപര്യന്താനാം ഈശ്വരഃ ഈശനശീലോഽപി സൻ,
പ്രകൃതിം സ്വാം മമ വൈഷ്ണവീം മായാം ത്രിഗുണാത്മികാം, യസ്യാ വശേ സർവം ജഗത്
വർതതേ, യയാ മോഹിതം സത് സ്വമാത്മാനം വാസുദേവം ന ജാനാതി, താം പ്രകൃതിം സ്വാം
അധിഷ്ഠായ വശീകൃത്യ സംഭവാമി ദേഹവാനിവ ഭവാമി ജാത ഇവ ആത്മമായയാ
ആത്മനഃ മായയാ, ന പരമാർഥതോ ലോകവത് ॥

തച്ച ജന്മ കദാ കിമർഥം ച ഇത്യുച്യതേ —

യദാ യദാ ഹി ധർമസ്യ ഗ്ലാനിർഭവതി ഭാരത ।
അഭ്യുത്ഥാനമധർമസ്യ തദാത്മാനം സൃജാമ്യഹം ॥ 4-7 ॥

യദാ യദാ ഹി ധർമസ്യ ഗ്ലാനിഃ ഹാനിഃ വർണാശ്രമാദിലക്ഷണസ്യ
പ്രാണിനാമഭ്യുദയനിഃശ്രേയസസാധനസ്യ ഭവതി ഭാരത, അഭ്യുത്ഥാനം ഉദ്ഭവഃ
അധർമസ്യ, തദാ തദാ ആത്മാനം സൃജാമി അഹം മായയാ ॥ കിമർഥം ? —

പരിത്രാണായ സാധൂനാം വിനാശായ ച ദുഷ്കൃതാം ।
ധർമസംസ്ഥാപനാർഥായ സംഭവാമി യുഗേ യുഗേ ॥ 4-8 ॥

പരിത്രാണായ പരിരക്ഷണായ സാധൂനാം സന്മാർഗസ്ഥാനാം, വിനാശായ ച ദുഷ്കൃതാം
പാപകാരിണാം, കിഞ്ച ധർമസംസ്ഥാപനാർഥായ ധർമസ്യ സമ്യക് സ്ഥാപനം
തദർഥം സംഭവാമി യുഗേ യുഗേ പ്രതിയുഗം ॥ തത് —

ജന്മ കർമ ച മേ ദിവ്യമേവം യോ വേത്തി തത്ത്വതഃ ।
ത്യക്ത്വാ ദേഹം പുനർജന്മ നൈതി മാമേതി സോഽർജുന ॥ 4-9 ॥

ജന്മ മായാരൂപം കർമ ച സാധൂനാം പരിത്രാണാദി മേ മമ ദിവ്യം അപ്രാകൃതം
ഐശ്വരം ഏവം യഥോക്തം യഃ വേത്തി തത്ത്വതഃ തത്ത്വേന യഥാവത് ത്യക്ത്വാ ദേഹം
ഇമം പുനർജന്മ പുനരുത്പത്തിം ന ഏതി ന പ്രാപ്നോതി । മാം ഏതി ആഗച്ഛതി സഃ
മുച്യതേ ഹേ അർജുന ॥ നൈഷ മോക്ഷമാർഗ ഇദാനീം പ്രവൃത്തഃ ; കിം തർഹി ?
പൂർവമപി —

വീതരാഗഭയക്രോധാ മന്മയാ മാമുപാശ്രിതാഃ ।
ബഹവോ ജ്ഞാനതപസാ പൂതാ മദ്ഭാവമാഗതാഃ ॥ 4-10 ॥

വീതരാഗഭയക്രോധാഃ രാഗശ്ച ഭയം ച ക്രോധശ്ച വീതാഃ വിഗതാഃ യേഭ്യഃ
തേ വീതരാഗഭയക്രോധാഃ മന്മയാഃ ബ്രഹ്മവിദഃ ഈശ്വരാഭേദദർശിനഃ മാമേവ
ച പരമേശ്വരം ഉപാശ്രിതാഃ കേവലജ്ഞാനനിഷ്ഠാ ഇത്യർഥഃ । ബഹവഃ അനേകേ
ജ്ഞാനതപസാ ജ്ഞാനമേവ ച പരമാത്മവിഷയം തപഃ തേന ജ്ഞാനതപസാ
പൂതാഃ പരാം ശുദ്ധിം ഗതാഃ സന്തഃ മദ്ഭാവം ഈശ്വരഭാവം മോക്ഷം
ആഗതാഃ സമനുപ്രാപ്താഃ । ഇതരതപോനിരപേക്ഷജ്ഞാനനിഷ്ഠാ ഇത്യസ്യ ലിംഗം
“ജ്ഞാനതപസാ” ഇതി വിശേഷണം ॥ തവ തർഹി രാഗദ്വേഷൗ സ്തഃ,
യേന കേഭ്യശ്ചിദേവ ആത്മഭാവം പ്രയച്ഛസി ന സർവേഭ്യഃ ഇത്യുച്യതേ —

യേ യഥാ മാം പ്രപദ്യന്തേ താംസ്തഥൈവ ഭജാമ്യഹം ।
മമ വർത്മാനുവർതന്തേ മനുഷ്യാഃ പാർഥ സർവശഃ ॥ 4-11 ॥

യേ യഥാ യേന പ്രകാരേണ യേന പ്രയോജനേന യത്ഫലാർഥിതയാ മാം പ്രപദ്യന്തേ താൻ
തഥൈവ തത്ഫലദാനേന ഭജാമി അനുഗൃഹ്ണാമി അഹം ഇത്യേതത് । തേഷാം മോക്ഷം
പ്രതി അനർഥിത്വാത് । ന ഹി ഏകസ്യ മുമുക്ഷുത്വം ഫലാർഥിത്വം ച യുഗപത്
സംഭവതി । അതഃ യേ ഫലാർഥിനഃ താൻ ഫലപ്രദാനേന, യേ യഥോക്തകാരിണസ്തു
അഫലാർഥിനഃ മുമുക്ഷവശ്ച താൻ ജ്ഞാനപ്രദാനേന, യേ ജ്ഞാനിനഃ സന്ന്യാസിനഃ
മുമുക്ഷവശ്ച താൻ മോക്ഷപ്രദാനേന, തഥാ ആർതാൻ ആർതിഹരണേന ഇത്യേവം യഥാ
പ്രപദ്യന്തേ യേ താൻ തഥൈവ ഭജാമി ഇത്യർഥഃ । ന പുനഃ രാഗദ്വേഷനിമിത്തം
മോഹനിമിത്തം വാ കഞ്ചിത് ഭജാമി । സർവഥാപി സർവാവസ്ഥസ്യ മമ ഈശ്വരസ്യ
വർത്മ മാർഗം അനുവർതന്തേ മനുഷ്യാഃ — യത്ഫലാർഥിതയാ യസ്മിൻ കർമണി
അധികൃതാഃ യേ പ്രയതന്തേ തേ മനുഷ്യാ അത്ര ഉച്യന്തേ — ഹേ പാർഥ സർവശഃ
സർവപ്രകാരൈഃ ॥ യദി തവ ഈശ്വരസ്യ രാഗാദിദോഷാഭാവാത് സർവപ്രാണിഷു
അനുജിഘൃക്ഷായാം തുല്യായാം സർവഫലപ്രദാനസമർഥേ ച ത്വയി സതി
“വാസുദേവഃ സർവം” ഇതി ജ്ഞാനേനൈവ മുമുക്ഷവഃ സന്തഃ കസ്മാത്
ത്വാമേവ സർവേ ന പ്രതിപദ്യന്തേ ഇതി ? ശൃണു തത്ര കാരണം —

കാങ്ക്ഷന്തഃ കർമണാം സിദ്ധിം യജന്ത ഇഹ ദേവതാഃ ।
ക്ഷിപ്രം ഹി മാനുഷേ ലോകേ സിദ്ധിർഭവതി കർമജാ ॥ 4-12 ॥

കാങ്ക്ഷന്തഃ അഭീപ്സന്തഃ കർമണാം സിദ്ധിം ഫലനിഷ്പത്തിം പ്രാർഥയന്തഃ
യജന്തേ ഇഹ അസ്മിൻ ലോകേ ദേവതാഃ ഇന്ദ്രാഗ്ന്യാദ്യാഃ ; “അഥ യോഽന്യാം
ദേവതാമുപാസ്തേ അന്യോഽസാവന്യോഽഹമസ്മീതി ന സ വേദ യഥാ പശുരേവം സ
ദേവാനാം” (ബൃ. ഉ. 1-4-10) ഇതി ശ്രുതേഃ । തേഷാം ഹി ഭിന്നദേവതായാജിനാം
ഫലാകാങ്ക്ഷിണാം ക്ഷിപ്രം ശീഘ്രം ഹി യസ്മാത് മാനുഷേ ലോകേ, മനുഷ്യലോകേ ഹി
ശാസ്ത്രാധികാരഃ । “ക്ഷിപ്രം ഹി മാനുഷേ ലോകേ” ഇതി വിശേഷണാത്
അന്യേഷ്വപി കർമഫലസിദ്ധിം ദർശയതി ഭഗവാൻ । മാനുഷേ ലോകേ
വർണാശ്രമാദികർമാണി ഇതി വിശേഷഃ, തേഷാം ച വർണാശ്രമാദ്യധികാരികർമണാം
ഫലസിദ്ധിഃ ക്ഷിപ്രം ഭവതി । കർമജാ കർമണോ ജാതാ ॥ മാനുഷേ ഏവ ലോകേ
വർണാശ്രമാദികർമാധികാരഃ, ന അന്യേഷു ലോകേഷു ഇതി നിയമഃ കിന്നിമിത്ത ഇതി ?
അഥവാ വർണാശ്രമാദിപ്രവിഭാഗോപേതാഃ മനുഷ്യാഃ മമ വർത്മ അനുവർതന്തേ
സർവശഃ ഇത്യുക്തം । കസ്മാത്പുനഃ കാരണാത് നിയമേന തവൈവ വർത്മ അനുവർതന്തേ
ന അന്യസ്യ ഇതി ? ഉച്യതേ —

ചാതുർവർണ്യം മയാ സൃഷ്ടം ഗുണകർമവിഭാഗശഃ ।
തസ്യ കർതാരമപി മാം വിദ്ധ്യകർതാരമവ്യയം ॥ 4-13 ॥

ചത്വാര ഏവ വർണാഃ ചാതുർവർണ്യം മയാ ഈശ്വരേണ സൃഷ്ടം ഉത്പാദിതം,
”ബ്രാഹ്മണോഽസ്യ മുഖമാസീത്” (ഋ. 10-8-91)ഇത്യാദിശ്രുതേഃ ।
ഗുണകർമവിഭാഗശഃ ഗുണവിഭാഗശഃ കർമവിഭാഗശശ്ച । ഗുണാഃ
സത്ത്വരജസ്തമാംസി । തത്ര സാത്ത്വികസ്യ സത്ത്വപ്രധാനസ്യ ബ്രാഹ്മണസ്യ
“ശമോ ദമസ്തപഃ” (ഭ. ഗീ. 18-42) ഇത്യാദീനി കർമാണി,
സത്ത്വോപസർജനരജഃപ്രധാനസ്യ ക്ഷത്രിയസ്യ ശൗര്യതേജഃപ്രഭൃതീനി
കർമാണി, തമഉപസർജനരജഃപ്രധാനസ്യ വൈശ്യസ്യ കൃഷ്യാദീനി കർമാണി,
രജഉപസർജനതമഃപ്രധാനസ്യ ശൂദ്രസ്യ ശുശ്രൂഷൈവ കർമ ഇത്യേവം
ഗുണകർമവിഭാഗശഃ ചാതുർവർണ്യം മയാ സൃഷ്ടം ഇത്യർഥഃ । തച്ച ഇദം
ചാതുർവർണ്യം ന അന്യേഷു ലോകേഷു, അതഃ മാനുഷേ ലോകേ ഇതി വിശേഷണം । ഹന്ത
തർഹി ചാതുർവർണ്യസ്യ സർഗാദേഃ കർമണഃ കർതൃത്വാത് തത്ഫലേന യുജ്യസേ, അതഃ ന
ത്വം നിത്യമുക്തഃ നിത്യേശ്വരശ്ച ഇതി ? ഉച്യതേ — യദ്യപി മായാസംവ്യവഹാരേണ
തസ്യ കർമണഃ കർതാരമപി സന്തം മാം പരമാർഥതഃ വിദ്ധി അകർതാരം । അത
ഏവ അവ്യയം അസംസാരിണം ച മാം വിദ്ധി ॥ യേഷാം തു കർമണാം കർതാരം മാം
മന്യസേ പരമാർഥതഃ തേഷാം അകർതാ ഏവാഹം, യതഃ —

ന മാം കർമാണി ലിമ്പന്തി ന മേ കർമഫലേ സ്പൃഹാ ।
ഇതി മാം യോഽഭിജാനാതി കർമഭിർന സ ബധ്യതേ ॥ 4-14 ॥

ന മാം താനി കർമാണി ലിമ്പന്തി ദേഹാദ്യാരംഭകത്വേന, അഹങ്കാരാഭാവാത് । ന ച
തേഷാം കർമണാം ഫലേഷു മേ മമ സ്പൃഹാ തൃഷ്ണാ । യേഷാം തു സംസാരിണാം
“അഹം കർതാ” ഇത്യഭിമാനഃ കർമസു, സ്പൃഹാ തത്ഫലേഷു ച, താൻ
കർമാണി ലിമ്പന്തി ഇതി യുക്തം, തദഭാവാത് ന മാം കർമാണി ലിമ്പന്തി । ഇതി ഏവം
യഃ അന്യോഽപി മാം ആത്മത്വേന അഭിജാനാതി “നാഹം കർതാ ന മേ കർമഫലേ
സ്പൃഹാ” ഇതി സഃ കർമഭിഃ ന ബധ്യതേ, തസ്യാപി ന ദേഹാദ്യാരംഭകാണി
കർമാണി ഭവന്തി ഇത്യർഥഃ ॥ “നാഹം കർതാ ന മേ കർമഫലേ സ്പൃഹാ”
ഇതി —

ഏവം ജ്ഞാത്വാ കൃതം കർമ പൂർവൈരപി മുമുക്ഷുഭിഃ ।
കുരു കർമൈവ തസ്മാത്ത്വം പൂർവൈഃ പൂർവതരം കൃതം ॥ 4-15 ॥

ഏവം ജ്ഞാത്വാ കൃതം കർമ പൂർവൈഃ അപി അതിക്രാന്തൈഃ മുമുക്ഷുഭിഃ । കുരു
തേന കർമൈവ ത്വം, ന തൂഷ്ണീമാസനം നാപി സന്ന്യാസഃ കർതവ്യഃ, തസ്മാത് ത്വം
പൂർവൈരപി അനുഷ്ഠിതത്വാത്, യദി അനാത്മജ്ഞഃ ത്വം തദാ ആത്മശുദ്ധ്യർഥം,
തത്ത്വവിച്ചേത് ലോകസംഗ്രഹാർഥം പൂർവൈഃ ജനകാദിഭിഃ പൂർവതരം കൃതം ന
അധുനാതനം കൃതം നിർവർതിതം ॥ തത്ര കർമ ചേത് കർതവ്യം ത്വദ്വചനാദേവ
കരോമ്യഹം, കിം വിശേഷിതേന “പൂർവൈഃ പൂർവതരം കൃതം” ഇത്യുച്യതേ
; യസ്മാത് മഹത് വൈഷമ്യം കർമണി । കഥം ? —

കിം കർമ കിമകർമേതി കവയോഽപ്യത്ര മോഹിതാഃ ।
തത്തേ കർമ പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാ മോക്ഷ്യസേഽശുഭാത് ॥ 4-16 ॥

കിം കർമ കിം ച അകർമ ഇതി കവയഃ മേധാവിനഃ അപി അത്ര അസ്മിൻ കർമാദിവിഷയേ
മോഹിതാഃ മോഹം ഗതാഃ । തത് അതഃ തേ തുഭ്യം അഹം കർമ അകർമ ച പ്രവക്ഷ്യാമി,
യത് ജ്ഞാത്വാ വിദിത്വാ കർമാദി മോക്ഷ്യസേ അശുഭാത് സംസാരാത് ॥ ന ചൈതത്ത്വയാ
മന്തവ്യം — കർമ നാമ ദേഹാദിചേഷ്ടാ ലോകപ്രസിദ്ധം, അകർമ നാമ തദക്രിയാ
തൂഷ്ണീമാസനം ; കിം തത്ര ബോദ്ധവ്യം ? ഇതി । കസ്മാത്, ഉച്യതേ —

കർമണോ ഹ്യപി ബോദ്ധവ്യം ബോദ്ധവ്യം ച വികർമണഃ ।
അകർമണശ്ച ബോദ്ധവ്യം ഗഹനാ കർമണോ ഗതിഃ ॥ 4-17 ॥

കർമണഃ ശാസ്ത്രവിഹിതസ്യ ഹി യസ്മാത് അപി അസ്തി ബോദ്ധവ്യം, ബോദ്ധവ്യം ച അസ്ത്യേവ
വികർമണഃ പ്രതിഷിദ്ധസ്യ, തഥാ അകർമണശ്ച തൂഷ്ണീംഭാവസ്യ ബോദ്ധവ്യം
അസ്തി ഇതി ത്രിഷ്വപ്യധ്യാഹാരഃ കർതവ്യഃ । യസ്മാത് ഗഹനാ വിഷമാ ദുർജ്ഞേയാ —
കർമണഃ ഇതി ഉപലക്ഷണാർഥം കർമാദീനാം — കർമാകർമവികർമണാം ഗതിഃ
യാഥാത്മ്യം തത്ത്വം ഇത്യർഥഃ ॥ കിം പുനസ്തത്ത്വം കർമാദേഃ യത് ബോദ്ധവ്യം
വക്ഷ്യമാമി ഇതി പ്രതിജ്ഞാതം ? ഉച്യതേ —

കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേദകർമണി ച കർമ യഃ ।
സ ബുദ്ധിമാന്മനുഷ്യേഷു സ യുക്തഃ കൃത്സ്നകർമകൃത് ॥ 4-18 ॥

കർമണി, ക്രിയതേ ഇതി കർമ വ്യാപാരമാത്രം, തസ്മിൻ കർമണി അകർമ കർമാഭാവം
യഃ പശ്യേത്, അകർമണി ച കർമാഭാവേ കർതൃതന്ത്രത്വാത് പ്രവൃത്തിനിവൃത്ത്യോഃ
— വസ്തു അപ്രാപ്യൈവ ഹി സർവ ഏവ ക്രിയാകാരകാദിവ്യവഹാരഃ അവിദ്യാഭൂമൗ
ഏവ — കർമ യഃ പശ്യേത് പശ്യതി, സഃ ബുദ്ധിമാൻ മനുഷ്യേഷു, സഃ
യുക്തഃ യോഗീ ച, കൃത്സ്നകർമകൃത് സമസ്തകർമകൃച്ച സഃ, ഇതി സ്തൂയതേ
കർമാകർമണോരിതരേതരദർശീ ॥ നനു കിമിദം വിരുദ്ധമുച്യതേ “കർമണി
അകർമ യഃ പശ്യേത്” ഇതി “അകർമണി ച കർമ” ഇതി ; ന ഹി കർമ
അകർമ സ്യാത്, അകർമ വാ കർമ । തത്ര വിരുദ്ധം കഥം പശ്യേത് ദ്രഷ്ടാ ? —
ന, അകർമ ഏവ പരമാർഥതഃ സത് കർമവത് അവഭാസതേ മൂഢദൃഷ്ടേഃ ലോകസ്യ,
തഥാ കർമൈവ അകർമവത് । തത്ര യഥാഭൂതദർശനാർഥമാഹ ഭഗവാൻ
— “കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേത്” ഇത്യാദി । അതോ ന വിരുദ്ധം ।
ബുദ്ധിമത്ത്വാദ്യുപപത്തേശ്ച । “ബോദ്ധവ്യം” (ഭ. ഗീ. 4-17) ഇതി
ച യഥാഭൂതദർശനമുച്യതേ । ന ച വിപരീതജ്ഞാനാത് അശുഭാത് മോക്ഷണം
സ്യാത് ; “യത് ജ്ഞാത്വാ മോക്ഷ്യസേഽശുഭാത്” (ഭ. ഗീ. 4-16)
ഇതി ച ഉക്തം । തസ്മാത് കർമാകർമണീ വിപര്യയേണ ഗൃഹീതേ പ്രാണിഭിഃ
തദ്വിപര്യയഗ്രഹണനിവൃത്ത്യർഥം ഭഗവതോ വചനം “കർമണ്യകർമ
യഃ” ഇത്യാദി । ന ച അത്ര കർമാധികരണമകർമ അസ്തി, കുണ്ഡേ ബദരാണീവ ।
നാപി അകർമാധികരണം കർമാസ്തി, കർമാഭാവത്വാദകർമണഃ । അതഃ വിപരീതഗൃഹീതേ
ഏവ കർമാകർമണീ ലൗകികൈഃ, യഥാ മൃഗതൃഷ്ണികായാമുദകം ശുക്തികായാം
വാ രജതം । നനു കർമ കർമൈവ സർവേഷാം ന ക്വചിത് വ്യഭിചരതി
— തത് ന, നൗസ്ഥസ്യ നാവി ഗച്ഛന്ത്യാം തടസ്ഥേഷു അഗതിഷു നഗേഷു
പ്രതികൂലഗതിദർശനാത്, ദൂരേഷു ചക്ഷുഷാ അസന്നികൃഷ്ടേഷു ഗച്ഛത്സു
ഗത്യഭാവദർശനാത്, ഏവം ഇഹാപി അകർമണി കർമദർശനം കർമണി
ച അകർമദർശനം വിപരീതദർശനം യേന തന്നിരാകരണാർഥമുച്യതേ
“കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേത്” ഇത്യാദി ॥ തദേതത് ഉക്തപ്രതിവചനമപി
അസകൃത് അത്യന്തവിപരീതദർശനഭാവിതതയാ മോമുഹ്യമാനോ ലോകഃ ശ്രുതമപി
അസകൃത് തത്ത്വം വിസ്മൃത്യ വിസ്മൃത്യ മിഥ്യാപ്രസംഗം അവതാര്യാവതാര്യ
ചോദയതി ഇതി പുനഃ പുനഃ ഉത്തരമാഹ ഭഗവാൻ, ദുർവിജ്ഞേയത്വം ച
ആലക്ശ്യ വസ്തുനഃ । “അവ്യക്തോഽയമചിന്ത്യോഽയം” (ഭ. ഗീ. 2-25)
“ന ജായതേ മ്രിയതേ” (ഭ. ഗീ. 2-20) ഇത്യാദിനാ ആത്മനി കർമാഭാവഃ
ശ്രുതിസ്മൃതിന്യായപ്രസിദ്ധഃ ഉക്തഃ വക്ഷ്യമാണശ്ച । തസ്മിൻ ആത്മനി
കർമാഭാവേ അകർമണി കർമവിപരീതദർശനം അത്യന്തനിരൂഢം ; യതഃ,
“കിം കർമ കിമകർമേതി കവയോഽപ്യത്ര മോഹിതാഃ” (ഭ. ഗീ. 4-16) ।
ദേഹാദ്യാശ്രയം കർമ ആത്മന്യധ്യാരോപ്യ “അഹം കർതാ, മമ ഏതത് കർമ,
മയാ അസ്യ കർമണഃ ഫലം ഭോക്തവ്യം” ഇതി ച, തഥാ “അഹം തൂഷ്ണീം
ഭവാമി, യേന അഹം നിരായാസഃ അകർമാ സുഖീ സ്യാം” ഇതി കാര്യകരണാശ്രയം
വ്യാപാരോപരമം തത്കൃതം ച സുഖിത്വം ആത്മനി അധ്യാരോപ്യ “ന കരോമി
കിഞ്ചിത്, തൂഷ്ണീം സുഖമാസേ” ഇതി അഭിമന്യതേ ലോകഃ । തത്രേദം ലോകസ്യ
വിപരരീതദർശനാപനയായ ആഹ ഭഗവാൻ — “കർമണ്യകർമ യഃ
പശ്യേത്” ഇത്യാദി ॥ അത്ര ച കർമ കർമൈവ സത് കാര്യകരണാശ്രയം
കർമരഹിതേ അവിക്രിയേ ആത്മനി സർവൈഃ അധ്യസ്തം, യതഃ പണ്ഡിതോഽപി “അഹം
കരോമി” ഇതി മന്യതേ । അതഃ ആത്മസമവേതതയാ സർവലോകപ്രസിദ്ധേ കർമണി
നദീകൂലസ്ഥേഷ്വിവ വൃക്ഷേഷു ഗതിപ്രാതിലോമ്യേന അകർമ കർമാഭാവം യഥാഭൂതം
ഗത്യഭാവമിവ വൃക്ഷേഷു യഃ പശ്യേത്, അകർമണി ച കാര്യകരണവ്യാപാരോപരമേ
കർമവത് ആത്മനി അധ്യാരോപിതേ, “തൂഷ്ണീം അകുർവൻ സുഖം ആസേ”
ഇത്യഹങ്കാരാഭിസന്ധി-ഹേതുത്വാത്, തസ്മിൻ അകർമണി ച കർമ യഃ പശ്യേത്,
യഃ ഏവം കർമാകർമവിഭാഗജ്ഞഃ സഃ ബുദ്ധിമാൻ പണ്ഡിതഃ മനുഷ്യേഷു, സഃ
യുക്തഃ യോഗീ കൃത്സ്നകർമകൃച്ച സഃ അശുഭാത് മോക്ഷിതഃ കൃതകൃത്യോ
ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ അയം ശ്ലോകഃ അന്യഥാ വ്യാഖ്യാതഃ കൈശ്ചിത് । കഥം ?
നിത്യാനാം കില കർമണാം ഈശ്വരാർഥേ അനുഷ്ഠീയമാനാനാം തത്ഫലാഭാവാത്
അകർമാണി താനി ഉച്യന്തേ ഗൗണ്യാ വൃത്ത്യാ । തേഷാം ച അകരണം അകർമ ;
തച്ച പ്രത്യവായഫലത്വാത് കർമ ഉച്യതേ ഗൗണ്യൈവ വൃത്ത്യാ । തത്ര
നിത്യേ കർമണി അകർമ യഃ പശ്യേത് ഫലാഭാവാത് ; തഥാ ധേനുരപി ഗൗഃ
അഗൗഃ ഇത്യുച്യതേ ക്ഷീരാഖ്യം ഫലം ന പ്രയച്ഛതി ഇതി, തദ്വത് । തഥാ
നിത്യാകരണേ തു അകർമണി ച കർമ യഃ പശ്യേത് നരകാദിപ്രത്യവായഫലം
പ്രയച്ഛതി ഇതി ॥ നൈതത് യുക്തം വ്യാഖ്യാനം । ഏവം ജ്ഞാനാത് അശുഭാത്
മോക്ഷാനുപപത്തേഃ “യജ്ജ്ഞാത്വാ മോക്ഷ്യസേഽശുഭാത്” (ഭ. ഗീ. 4-16)
ഇതി ഭഗവതാ ഉക്തം വചനം ബാധ്യേത । കഥം ? നിത്യാനാമനുഷ്ഠാനാത്
അശുഭാത് സ്യാത് നാമ മോക്ഷണം, ന തു തേഷാം ഫലാഭാവജ്ഞാനാത് । ന ഹി നിത്യാനാം
ഫലാഭാവജ്ഞാനം അശുഭമുക്തിഫലത്വേന ചോദിതം, നിത്യകർമജ്ഞാനം വാ ।
ന ച ഭഗവതൈവേഹോക്തം । ഏതേ അകർമണി കർമദർശനം പ്രത്യുക്തം ।
ന ഹി അകർമണി “കർമ” ഇതി ദർശനം കർതവ്യതയാ ഇഹ ചോദ്യതേ,
നിത്യസ്യ തു കർതവ്യതാമാത്രം । ന ച “അകരണാത് നിത്യസ്യ പ്രത്യവായോ
ഭവതി” ഇതി വിജ്ഞാനാത് കിഞ്ചിത് ഫലം സ്യാത് । നാപി നിത്യാകരണം
ജ്ഞേയത്വേന ചോദിതം । നാപി “കർമ അകർമ” ഇതി മിഥ്യാദർശനാത്
അശുഭാത് മോക്ഷണം ബുദ്ദിമത്ത്വം യുക്തതാ കൃത്സ്നകർമകൃത്ത്വാദി ച ഫലം
ഉപപദ്യതേ, സ്തുതിർവാ । മിഥ്യാജ്ഞാനമേവ ഹി സാക്ഷാത് അശുഭരൂപം । കുതഃ
അന്യസ്മാദശുഭാത് മോക്ഷണം ? ന ഹി തമഃ തമസോ നിവർതകം ഭവതി ॥ നനു
കർമണി യത് അകർമദർശനം അകർമണി വാ കർമദർശനം ന തത് മിഥ്യാജ്ഞാനം ;
കിം തർഹി ? ഗൗണം ഫലഭാവാഭാവനിമിത്തം — ന, കർമാകർമവിജ്ഞാനാദപി
ഗൗണാത് ഫലസ്യ അശ്രവണാത് । നാപി ശ്രുതഹാന്യശ്രുതപരികൽപനായാം കശ്ചിത്
വിശേഷ ഉപലഭ്യതേ । സ്വശബ്ദേനാപി ശക്യം വക്തും “നിത്യകർമണാം
ഫലം നാസ്തി, അകരണാച്ച തേഷാം നരകപാതഃ സ്യാത്” ഇതി ; തത്ര
വ്യാജേന പരവ്യാമോഹരൂപേണ “കർമണ്യകർമ യഃ പസ്യേത്” ഇത്യാദിനാ
കിം ? തത്ര ഏവം വ്യാചക്ഷാണേന ഭഗവതോക്തം വാക്യം ലോകവ്യാമോഹാർഥമിതി
വ്യക്തം കൽപിതം സ്യാത് । ന ച ഏതത് ഛദ്മരൂപേണ വാക്യേന രക്ഷണീയം വസ്തു
; നാപി ശബ്ദാന്തരേണ പുനഃ പുനഃ ഉച്യമാനം സുബോധം സ്യാത് ഇത്യേവം വക്തും
യുക്തം । “കർമണ്യേവാധികാരസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 2-47) ഇത്യത്ര ഹി
സ്ഫുടതര ഉക്തഃ അർഥഃ, ന പുനർവക്തവ്യോ ഭവതി । സർവത്ര ച പ്രശസ്തം
ബോദ്ധവ്യം ച കർതവ്യമേവ । ന നിഷ്പ്രയോജനം ബോദ്ധവ്യമിത്യുച്യതേ ॥ ന
ച മിഥ്യാജ്ഞാനം ബോദ്ധവ്യം ഭവതി, തത്പ്രത്യുപസ്ഥാപിതം വാ വസ്ത്വാഭാസം ।
നാപി നിത്യാനാം അകരണാത് അഭാവാത് പ്രത്യവായഭാവോത്പത്തിഃ, “നാസതോ വിദ്യതേ
ഭാവഃ” (ഭ. ഗീ. 2-16) ഇതി വചനാത് “കഥം അസതഃ സജ്ജായേത”
(ഛാ. ഉ. 6-2-2)ഇതി ച ദർശിതം അസതഃ സജ്ജന്മപ്രതിഷേധാത് । അസതഃ
സദുത്പത്തിം ബ്രുവതാ അസദേവ സദ്ഭവേത്, സച്ചാപി അസത് ഭവേത് ഇത്യുക്തം സ്യാത് ।
തച്ച അയുക്തം, സർവപ്രമാണവിരോധാത് । ന ച നിഷ്ഫലം വിദധ്യാത് കർമ
ശാസ്ത്രം, ദുഃഖസ്വരൂപത്വാത്, ദുഃഖസ്യ ച
ബുദ്ധിപൂർവകതയാ കാര്യത്വാനുപപത്തേഃ ।
തദകരണേ ച നരകപാതാഭ്യുപഗമാത് അനർഥായൈവ ഉഭയഥാപി കരണേ ച
അകരണേ ച ശാസ്ത്രം നിഷ്ഫലം കൽപിതം സ്യാത് । സ്വാഭ്യുപഗമവിരോധശ്ച
“നിത്യം നിഷ്ഫലം കർമ” ഇതി അഭ്യുപഗമ്യ “മോക്ഷഫലായ”
ഇതി ബ്രുവതഃ । തസ്മാത് യഥാശ്രുത ഏവാർഥഃ “കർമണ്യകർമ യഃ”
ഇത്യാദേഃ । തഥാ ച വ്യാഖ്യാതഃ അസ്മാഭിഃ ശ്ലോകഃ ॥ തദേതത് കർമണി
അകർമദർശനം സ്തൂയതേ —

യസ്യ സർവേ സമാരംഭാഃ കാമസങ്കൽപവർജിതാഃ ।
ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധകർമാണം തമാഹുഃ പണ്ഡിതം ബുധാഃ ॥ 4-19 ॥

യസ്യ യഥോക്തദർശിനഃ സർവേ യാവന്തഃ സമാരംഭാഃ സർവാണി കർമാണി,
സമാരഭ്യന്തേ ഇതി സമാരംഭാഃ, കാമസങ്കൽപവർജിതാഃ കാമൈഃ തത്കാരണൈശ്ച
സങ്കൽപൈഃ വർജിതാഃ മുധൈവ ചേഷ്ടാമാത്രാ അനുഷ്ഠീയന്തേ ; പ്രവൃത്തേന
ചേത് ലോകസംഗ്രഹാർഥം, നിവൃത്തേന ചേത് ജീവനമാത്രാർഥം । തം
ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധകർമാണം കർമാദൗ അകർമാദിദർശനം ജ്ഞാനം തദേവ അഗ്നിഃ
തേന ജ്ഞാനാഗ്നിനാ ദഗ്ധാനി ശുഭാശുഭലക്ഷണാനി കർമാണി യസ്യ തം ആഹുഃ
പരമാർഥതഃ പണ്ഡിതം ബുധാഃ ബ്രഹ്മവിദഃ ॥ യസ്തു അകർമാദിദർശീ, സഃ
അകർമാദിദർശനാദേവ നിഷ്കർമാ സന്ന്യാസീ ജീവനമാത്രാർഥചേഷ്ടഃ സൻ കർമണി
ന പ്രവർതതേ, യദ്യപി പ്രാക് വിവേകതഃ പ്രവൃത്തഃ । യസ്യ പ്രാരബ്ധകർമാ
സൻ ഉത്തരകാലമുത്പന്നാത്മസമ്യഗ്ദർശനഃ സ്യാത്, സഃ സർവകർമണി
പ്രയോജനമപശ്യൻ സസാധനം കർമ പരിത്യജത്യേവ । സഃ കുതശ്ചിത്
നിമിത്താത് കർമപരിത്യാഗാസംഭവേ സതി കർമണി തത്ഫലേ ച സംഗരഹിതതയാ
സ്വപ്രയോജനാഭാവാത് ലോകസംഗ്രഹാർഥം പൂർവവത് കർമണി പ്രവൃത്തോഽപി നൈവ
കിഞ്ചിത് കരോതി, ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധകർമത്വാത് തദീയം കർമ അകർമൈവ സമ്പദ്യതേ
ഇത്യേതമർഥം ദർശയിഷ്യൻ ആഹ —

ത്യക്ത്വാ കർമഫലാസംഗം നിത്യതൃപ്തോ നിരാശ്രയഃ ।
കർമണ്യഭിപ്രവൃത്തോഽപി നൈവ കിഞ്ചിത്കരോതി സഃ ॥ 4-20 ॥

ത്യക്ത്വാ കർമസു അഭിമാനം ഫലാസംഗം ച യഥോക്തേന ജ്ഞാനേന
നിത്യതൃപ്തഃ നിരാകാങ്ക്ഷോ വിഷയേഷു ഇത്യർഥഃ । നിരാശ്രയഃ
ആശ്രയരഹിതഃ, ആശ്രയോ നാമ യത് ആശ്രിത്യ പുരുഷാർഥം സിസാധയിഷതി,
ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടേഷ്ടഫല-സാധനാശ്രയരഹിത ഇത്യർഥഃ । വിദുഷാ ക്രിയമാണം
കർമ പരമാർഥതോഽകർമൈവ, തസ്യ നിഷ്ക്രിയാത്മദർശന-സമ്പന്നത്വാത് । തേന
ഏവംഭൂതേന സ്വപ്രയോജനാഭാവാത് സസാധനം കർമ പരിത്യക്തവ്യമേവ ഇതി പ്രാപ്തേ,
തതഃ നിർഗമാസംഭവാത് ലോകസംഗ്രഹചികീർഷയാ ശിഷ്ടവിഗർഹണാപരിജിഹീർഷയാ
വാ പൂർവവത് കർമണി അഭിപ്രവൃത്തോഽപി നിഷ്ക്രിയാത്മദർശനസമ്പന്നത്വാത് നൈവ
കിഞ്ചിത് കരോതി സഃ ॥ യഃ പുനഃ പൂർവോക്തവിപരീതഃ പ്രാഗേവ കർമാരംഭാത്
ബ്രഹ്മണി സർവാന്തരേ പ്രത്യഗാത്മനി നിഷ്ക്രിയേ സഞ്ജാതാത്മദർശനഃ സ
ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടേഷ്ടവിഷയാശീർവിവർജിതതയാ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടാർഥേ കർമണി
പ്രയോജനമപശ്യൻ സസാധനം കർമ സന്ന്യസ്യ ശരീരയാത്രാമാത്രചേഷ്ടഃ
യതിഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠോ മുച്യതേ ഇത്യേതമർഥം ദർശയിതുമാഹ —

നിരാശീര്യതചിത്താത്മാ ത്യക്തസർവപരിഗ്രഹഃ ।
ശാരീരം കേവലം കർമ കുർവന്നാപ്നോതി കിൽബിഷം ॥ 4-21 ॥

നിരാശീഃ നിർഗതാഃ ആശിഷഃ യസ്മാത് സഃ നിരാശീഃ, യതചിത്താത്മാ ചിത്തം
അന്തഃകരണം ആത്മാ ബാഹ്യഃ കാര്യകരണസംഘാതഃ തൗ ഉഭാവപി യതൗ സംയതൗ യേന
സഃ യതചിത്താത്മാ, ത്യക്തസർവപരിഗ്രഹഃ ത്യക്തഃ സർവഃ പരിഗ്രഹഃ യേന സഃ
ത്യക്തസർവപരിഗ്രഹഃ, ശാരീരം ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം, കേവലം തത്രാപി
അഭിമാനവർജിതം, കർമ കുർവൻ ന ആപ്നോതി ന പ്രാപ്നോതി കിൽബിഷം അനിഷ്ടരൂപം
പാപം ധർമം ച । ധർമോഽപി മുമുക്ഷോഃ കിൽബിഷമേവ ബന്ധാപാദകത്വാത് । തസ്മാത്
താഭ്യാം മുക്തഃ ഭവതി, സംസാരാത് മുക്തോ ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ “ശാരീരം
കേവലം കർമ” ഇത്യത്ര കിം ശരീരനിർവർത്യം ശാരീരം കർമ അഭിപ്രേതം,
ആഹോസ്വിത് ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം ശാരീരം കർമ ഇതി ? കിം ച അതഃ യദി
ശരീരനിർവർത്യം ശാരീരം കർമ യദി വാ ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം ശാരീരം
ഇതി ? ഉച്യതേ — യദാ ശരീരനിർവർത്യം കർമ ശാരീരം അഭിപ്രേതം സ്യാത്,
തദാ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടപ്രയോജനം കർമ പ്രതിഷിദ്ധമപി ശരീരേണ കുർവൻ
നാപ്നോതി കിൽബിഷം ഇതി ബ്രുവതോ വിരുദ്ധാഭിധാനം പ്രസജ്യേത । ശാസ്ത്രീയം
ച കർമ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടപ്രയോജനം ശരീരേണ കുർവൻ നാപ്നോതി കിൽബിഷം
ഇത്യപി ബ്രുവതഃ അപ്രാപ്തപ്രതിഷേധപ്രസംഗഃ । “ശാരീരം കർമ
കുർവൻ” ഇതി വിശേഷണാത് കേവലശബ്ദപ്രയോഗാച്ച വാങ്മനസനിർവർത്യം
കർമ വിധിപ്രതിഷേധവിഷയം ധർമാധർമശബ്ദവാച്യം കുർവൻ പ്രാപ്നോതി
കിൽബിഷം ഇത്യുക്തം സ്യാത് । തത്രാപി വാങ്മനസാഭ്യാം വിഹിതാനുഷ്ഠാനപക്ഷേ
കിൽബിഷപ്രാപ്തിവചനം വിരുദ്ധം ആപദ്യേത । പ്രതിഷിദ്ധസേവാപക്ഷേഽപി
ഭൂതാർഥാനുവാദമാത്രം അനർഥകം സ്യാത് । യദാ തു ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം
ശാരീരം കർമ അഭിപ്രേതം ഭവേത്, തദാ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടപ്രയോജനം കർമ
വിധിപ്രതിഷേധഗമ്യം ശരീരവാങ്മനസനിർവർത്യം അന്യത് അകുർവൻ തൈരേവ
ശരീരാദിഭിഃ ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം കേവലശബ്ദപ്രയോഗാത് “അഹം
കരോമി” ഇത്യഭിമാനവർജിതഃ ശരീരാദിചേഷ്ടാമാത്രം ലോകദൃഷ്ട്യാ കുർവൻ
നാപ്നോതി കിൽബിഷം । ഏവംഭൂതസ്യ പാപശബ്ദവാച്യകിൽബിഷപ്രാപ്ത്യസംഭവാത്
കിൽബിഷം സംസാരം ന ആപ്നോതി ; ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധസർവകർമത്വാത് അപ്രതിബന്ധേന
മുച്യത ഏവ ഇതി പൂർവോക്തസമ്യഗ്ദർശനഫലാനുവാദ ഏവ ഏഷഃ । ഏവം
“ശാരീരം കേവലം കർമ” ഇത്യസ്യ അർഥസ്യ പരിഗ്രഹേ നിരവദ്യം
ഭവതി ॥ ത്യക്തസർവപരിഗ്രഹസ്യ യതേഃ അന്നാദേഃ ശരീരസ്ഥിതിഹേതോഃ
പരിഗ്രഹസ്യ അഭാവാത് യാചനാദിനാ ശരീരസ്ഥിതൗ കർതവ്യതായാം പ്രാപ്തായാം
”അയാചിതമസങ്ക്ലൃപ്തമുപപന്നം യദൃച്ഛയാ” (അശ്വ. 46-19)
ഇത്യാദിനാ വചനേന അനുജ്ഞാതം യതേഃ ശരീരസ്ഥിതിഹേതോഃ അന്നാദേഃ പ്രാപ്തിദ്വാരം
ആവിഷ്കുർവൻ ആഹ —

യദൃച്ഛാലാഭസന്തുഷ്ടോ ദ്വന്ദ്വാതീതോ വിമത്സരഃ ।
സമഃ സിദ്ധാവസിദ്ധൗച കൃത്വാപി ന നിബധ്യതേ ॥ 4-22 ॥

യദൃച്ഛാലാഭസന്തുഷ്ടഃ അപ്രാർഥിതോപനതോ ലാഭോ യദൃച്ഛാലാഭഃ തേന
സന്തുഷ്ടഃ സഞ്ജാതാലമ്പ്രത്യയഃ । ദ്വന്ദ്വാതീതഃ ദ്വന്ദ്വൈഃ ശീതോഷ്ണാദിഭിഃ
ഹന്യമാനോഽപി അവിഷണ്ണചിത്തഃ ദ്വന്ദ്വാതീതഃ ഉച്യതേ । വിമത്സരഃ വിഗതമത്സരഃ
നിർവൈരബുദ്ദിഃ സമഃ തുല്യഃ യദൃച്ഛാലാഭസ്യ സിദ്ധൗ അസിദ്ധൗ ച ।
യഃ ഏവംഭൂതോ യതിഃ അന്നാദേഃ ശരീരസ്ഥിതിഹേതോഃ ലാഭാലാഭയോഃ സമഃ
ഹർഷവിഷാദവർജിതഃ കർമാദൗ അകർമാദിദർശീ യഥാഭൂതാത്മദർശനനിഷ്ഠഃ
സൻ ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനേ ഭിക്ഷാടനാദികർമണി ശരീരാദിനിർവർത്യേ
“നൈവ കിഞ്ചിത് കരോമ്യഹം” (ഭ. ഗീ. 5-8), “ഗുണാ ഗുണേഷു
വർതന്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-28) ഇത്യേവം സദാ സമ്പരിചക്ഷാണഃ ആത്മനഃ
കർതൃത്വാഭാവം പശ്യന്നൈവ കിഞ്ചിത് ഭിക്ഷാടനാദികം കർമ കരോതി,
ലോകവ്യവഹാരസാമാന്യദർശനേന തു ലൗകികൈഃ ആരോപിതകർതൃത്വേ ഭിക്ഷാടനാദൗ
കർമണി കർതാ ഭവതി । സ്വാനുഭവേന തു ശാസ്ത്രപ്രമാണാദിജനിതേന അകർതൈവ ।
സ ഏവം പരാധ്യാരോപിതകർതൃത്വഃ ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയോജനം
ഭിക്ഷാടനാദികം കർമ കൃത്വാപി ന നിബധ്യതേ ബന്ധഹേതോഃ കർമണഃ
സഹേതുകസ്യ ജ്ഞാനാഗ്നിനാ ദഗ്ധത്വാത് ഇതി ഉക്താനുവാദ ഏവ ഏഷഃ ॥ “ത്യക്ത്വാ
കർമഫലാസംഗം” (ഭ. ഗീ. 4-20) ഇത്യനേന ശ്ലോകേന യഃ പ്രാരബ്ധകർമാ
സൻ യദാ നിഷ്ക്രിയബ്രഹ്മാത്മദർശനസമ്പന്നഃ സ്യാത് തദാ തസ്യ ആത്മനഃ
കർതൃകർമപ്രയോജനാഭാവദർശിനഃ കർമപരിത്യാഗേ പ്രാപ്തേ കുതശ്ചിന്നിമിത്താത്
തദസംഭവേ സതി പൂർവവത് തസ്മിൻ കർമണി അഭിപ്രവൃത്തസ്യ അപി “നൈവ
കിഞ്ചിത് കരോതി സഃ” (ഭ. ഗീ. 4-20) ഇതി കർമാഭാവഃ പ്രദർശിതഃ ।
യസ്യ ഏവം കർമാഭാവോ ദർശിതഃ തസ്യൈവ —

ഗതസംഗസ്യ മുക്തസ്യ ജ്ഞാനാവസ്ഥിതചേതസഃ ।
യജ്ഞായാചരതഃ കർമ സമഗ്രം പ്രവിലീയതേ ॥ 4-23 ॥

ഗതസംഗസ്യ സർവതോനിവൃത്താസക്തേഃ, മുക്തസ്യ
നിവൃത്തധർമാധർമാദിബന്ധനസ്യ, ജ്ഞാനാവസ്ഥിതചേതസഃ ജ്ഞാനേ ഏവ
അവസ്ഥിതം ചേതഃ യസ്യ സോഽയം ജ്ഞാനാവസ്ഥിതചേതാഃ തസ്യ, യജ്ഞായ
യജ്ഞനിർവൃത്ത്യർഥം ആചരതഃ നിർവർതയതഃ കർമ സമഗ്രം സഹ അഗ്രേണ
ഫലേന വർതതേ ഇതി സമഗ്രം കർമ തത് സമഗ്രം പ്രവിലീയതേ വിനശ്യതി
ഇത്യർഥഃ ॥ കസ്മാത് പുനഃ കാരണാത് ക്രിയമാണം കർമ സ്വകാര്യാരംഭം അകുർവത്
സമഗ്രം പ്രവിലീയതേ ഇത്യുച്യതേ യതഃ —

ബ്രഹ്മാർപണം ബ്രഹ്മ ഹവിർബ്രഹ്മാഗ്നൗ ബ്രഹ്മണാ ഹുതം ।
ബ്രഹ്മൈവ തേന ഗന്തവ്യം ബ്രഹ്മകർമസമാധിനാ ॥ 4-24 ॥

ബ്രഹ്മ അർപണം യേന കരണേന ബ്രഹ്മവിത് ഹവിഃ അഗ്നൗ അർപയതി തത് ബ്രഹ്മൈവ
ഇതി പശ്യതി, തസ്യ ആത്മവ്യതിരേകേണ അഭാവം പശ്യതി, യഥാ ശുക്തികായാം
രജതാഭാവം പശ്യതി ; തദുച്യതേ ബ്രഹ്മൈവ അർപണമിതി, യഥാ യദ്രജതം
തത് ശുക്തികൈവേതി । “ബ്രഹ്മ അർപണം” ഇതി അസമസ്തേ പദേ । യത്
അർപണബുദ്ധ്യാ ഗൃഹ്യതേ ലോകേ തത് അസ്യ ബ്രഹ്മവിദഃ ബ്രഹ്മൈവ ഇത്യർഥഃ ।
ബ്രഹ്മ ഹവിഃ തഥാ യത് ഹവിർബുദ്ധ്യാ ഗൃഹ്യമാണം തത് ബ്രഹ്മൈവ അസ്യ ।
തഥാ “ബ്രഹ്മാഗ്നൗ” ഇതി സമസ്തം പദം । അഗ്നിരപി ബ്രഹ്മൈവ
യത്ര ഹൂയതേ ബ്രഹ്മണാ കർത്രാ, ബ്രഹ്മൈവ കർതേത്യർഥഃ । യത് തേന ഹുതം
ഹവനക്രിയാ തത് ബ്രഹ്മൈവ । യത് തേന ഗന്തവ്യം ഫലം തദപി ബ്രഹ്മൈവ
ബ്രഹ്മകർമസമാധിനാ ബ്രഹ്മൈവ കർമ ബ്രഹ്മകർമ തസ്മിൻ സമാധിഃ യസ്യ
സഃ ബ്രഹ്മകർമസമാധിഃ തേന ബ്രഹ്മകർമസമാധിനാ ബ്രഹ്മൈവ ഗന്തവ്യം ॥

ഏവം ലോകസംഗ്രഹം ചികീർഷുണാപി ക്രിയമാണം കർമ പരമാർഥതഃ
അകർമ, ബ്രഹ്മബുദ്ധ്യുപമൃദിതത്വാത് । ഏവം സതി നിവൃത്തകർമണോഽപി
സർവകർമസന്ന്യാസിനഃ സമ്യഗ്ദർശനസ്തുത്യർഥം യജ്ഞത്വസമ്പാദനം ജ്ഞാനസ്യ
സുതരാമുപപദ്യതേ ; യത് അർപണാദി അധിയജ്ഞേ പ്രസിദ്ധം തത് അസ്യ അധ്യാത്മം
ബ്രഹ്മൈവ പരമാർഥദർശിന ഇതി । അന്യഥാ സർവസ്യ ബ്രഹ്മത്വേ അർപണാദീനാമേവ
വിശേഷതോ ബ്രഹ്മത്വാഭിധാനം അനർഥകം സ്യാത് । തസ്മാത് ബ്രഹ്മൈവ ഇദം
സർവമിതി അഭിജാനതഃ വിദുഷഃ കർമാഭാവഃ । കാരകബുദ്ധ്യഭാവാച്ച । ന ഹി
കാരകബുദ്ധിരഹിതം യജ്ഞാഖ്യം കർമ ദൃഷ്ടം । സർവമേവ അഗ്നിഹോത്രാദികം
കർമ ശബ്ദസമർപിതദേവതാവിശേഷസമ്പ്രദാനാദികാരകബുദ്ധിമത്
കർത്രഭിമാനഫലാഭിസന്ധിമച്ച ദൃഷ്ടം ;
ന ഉപമൃദിതക്രിയാകാരകഫലഭേദബുദ്ധിമത്
കർതൃത്വാഭിമാനഫലാഭിസന്ധിരഹിതം വാ । ഇദം തു
ബ്രഹ്മബുദ്ധ്യുപമൃദിതാർപണാദികാരകക്രിയാഫലഭേദബുദ്ധി കർമ । അതഃ
അകർമൈവ തത് । തഥാ ച ദർശിതം “കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേത്”
(ഭ. ഗീ. 4-18) “കർമണ്യഭിപ്രവൃത്തോഽപി നൈവ കിഞ്ചിത്കരോതി സഃ”
(ഭ. ഗീ. 4-20) “ഗുണാ ഗുണേഷു വർതന്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-28)“നൈവ
കിഞ്ചിത്കരോമീതി യുക്തോ മന്യേത തത്ത്വവിത്” (ഭ. ഗീ. 5-8) ഇത്യാദിഭിഃ ।
തഥാ ച ദർശയൻ തത്ര തത്ര ക്രിയാകാരകഫലഭേദബുദ്ധ്യുപമർദം കരോതി ।
ദൃഷ്ടാ ച കാമ്യാഗ്നിഹോത്രാദൗ കാമോപമർദേന കാമ്യാഗ്നിഹോത്രാദിഹാനിഃ । തഥാ
മതിപൂർവകാമതിപൂർവകാദീനാം കർമണാം കാര്യവിശേഷസ്യ ആരംഭകത്വം ദൃഷ്ടം ।
തഥാ ഇഹാപി ബ്രഹ്മബുദ്ധ്യുപമൃദിതാർപണാദികാരകക്രിയാഫലഭേദബുദ്ധേഃ
ബാഹ്യചേഷ്ടാമാത്രേണ കർമാപി വിദുഷഃ അകർമ സമ്പദ്യതേ । അതഃ ഉക്തം
“സമഗ്രം പ്രവിലീയതേ” (ഭ. ഗീ. 4-20) ഇതി ॥ അത്ര കേചിദാഹുഃ
— യത് ബ്രഹ്മതത് അർപണാദീനി ; ബ്രഹ്മൈവ കില അർപണാദിനാ പഞ്ചവിധേന
കാരകാത്മനാ വ്യവസ്ഥിതം സത് തദേവ കർമ കരോതി । തത്ര ന അർപണാദിബുദ്ധിഃ
നിവർത്യതേ, കിം തു അർപണാദിഷു ബ്രഹ്മബുദ്ധിഃ ആധീയതേ ; യഥാ പ്രതിമാദൗ
വിഷ്ണ്വാദിബുദ്ധിഃ, യഥാ വാ നാമാദൗ ബ്രഹ്മബുദ്ധിരിതി ॥ സത്യം, ഏവമപി സ്യാത്
യദി ജ്ഞാനയജ്ഞസ്തുത്യർഥം പ്രകരണം ന സ്യാത് । അത്ര തു സമ്യഗ്ദർശനം
ജ്ഞാനയജ്ഞശബ്ദിതം അനേകാൻ യജ്ഞശബ്ദിതാൻ ക്രിയാവിശേഷാൻ ഉപന്യസ്യ
“ശ്രേയാൻ ദ്രവ്യമയാദ്യജ്ഞാത് ജ്ഞാനയജ്ഞഃ” (ഭ. ഗീ. 4-33) ഇതി
ജ്ഞാനം സ്തൗതി । അത്ര ച സമർഥമിദം വചനം “ബ്രഹ്മാർപണം”
ഇത്യാദി ജ്ഞാനസ്യ യജ്ഞത്വസമ്പാദനേ ; അന്യഥാ സർവസ്യ ബ്രഹ്മത്വേ അർപണാദീനാമേവ
വിശേഷതോ ബ്രഹ്മത്വാഭിധാനമനർഥകം സ്യാത് । യേ തു അർപണാദിഷു പ്രതിമായാം
വിഷ്ണുദൃഷ്ടിവത് ബ്രഹ്മദൃഷ്ടിഃ ക്ഷിപ്യതേ നാമാദിഷ്വിവ ചേതി ബ്രുവതേ ന
തേഷാം ബ്രഹ്മവിദ്യാ ഉക്താ ഇഹ വിവക്ഷിതാ സ്യാത്, അർപണാദിവിഷയത്വാത് ജ്ഞാനസ്യ ।
ന ച ദൃഷ്ടിസമ്പാദനജ്ഞാനേന മോക്ഷഫലം പ്രാപ്യതേ । “ബ്രഹ്മൈവ
തേന ഗന്തവ്യം” ഇതി ചോച്യതേ । വിരുദ്ധം ച സമ്യഗ്ദർശനം അന്തരേണ
മോക്ഷഫലം പ്രാപ്യതേ ഇതി । പ്രകൃതവിരോധശ്ച ; സമ്യഗ്ദർശനം ച
പ്രകൃതം “കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേത്” (ഭ. ഗീ. 4-18) ഇത്യത്ര, അന്തേ
ച സമ്യഗ്ദർശനം, തസ്യൈവ ഉപസംഹാരാത് ।“ശ്രേയാൻ ദ്രവ്യമയാദ്യജ്ഞാത്
ജ്ഞാനയജ്ഞഃ” (ഭ. ഗീ. 4-33), “ജ്ഞാനം ലബ്ധ്വാ പരാം ശാന്തിം”
(ഭ. ഗീ. 4-39) ഇത്യാദിനാ സമ്യഗ്ദർശനസ്തുതിമേവ കുർവൻ ഉപക്ഷീണഃ
അധ്യായഃ । തത്ര അകസ്മാത് അർപണാദൗ ബ്രഹ്മദൃഷ്ടിഃ അപ്രകരണേ പ്രതിമായാമിവ
വിഷ്ണുദൃഷ്ടിഃ ഉച്യതേ ഇതി അനുപപന്നം തസ്മാത് യഥാവ്യാഖ്യാതാർഥ ഏവ അയം
ശ്ലോകഃ ॥ തത്ര അധുനാ സമ്യഗ്ദർശനസ്യ യജ്ഞത്വം സമ്പാദ്യ തത്സ്തുത്യർഥം
അന്യേഽപി യജ്ഞാ ഉപക്ഷിപ്യന്തേ —

ദൈവമേവാപരേ യജ്ഞം യോഗിനഃ പര്യുപാസതേ ।
ബ്രഹ്മാഗ്നാവപരേ യജ്ഞം യജ്ഞേനൈവോപജുഹ്വതി ॥ 4-25 ॥

ദൈവമേവ ദേവാ ഇജ്യന്തേ യേന യജ്ഞേന അസൗ ദൈവോ യജ്ഞഃ തമേവ
അപരേ യജ്ഞം യോഗിനഃ കർമിണഃ പര്യുപാസതേ കുർവന്തീത്യർഥഃ ।
ബ്രഹ്മാഗ്നൗ “സത്യം ജ്ഞാനമനന്തം ബ്രഹ്മ” (തൈ. ഉ. 2-1-1)
”വിജ്ഞാനമാനന്ദം ബ്രഹ്മ” “യത് സാക്ഷാദപരോക്ഷാത്
ബ്രഹ്മ യ ആത്മാ സർവാന്തരഃ” (ബൃ. ഉ. 3-4-1) ഇത്യാദിവചനോക്തം
അശനായാദിസർവസംസാരധർമവർജിതം “നേതി നേതി” (ബൃ. ഉ. 4-4-22)
ഇതി നിരസ്താശേഷവിശേഷം ബ്രഹ്മശബ്ദേന ഉച്യതേ । ബ്രഹ്മ ച തത്
അഗ്നിശ്ച സഃ ഹോമാധികരണത്വവിവക്ഷയാ ബ്രഹ്മാഗ്നിഃ । തസ്മിൻ ബ്രഹ്മാഗ്നൗ
അപരേ അന്യേ ബ്രഹ്മവിദഃ യജ്ഞം — യജ്ഞശബ്ദവാച്യ ആത്മാ, ആത്മനാമസു
യജ്ഞശബ്ദസ്യ പാഠാത് — തം ആത്മാനം യജ്ഞം പരമാർഥതഃ പരമേവ
ബ്രഹ്മ സന്തം ബുദ്ധ്യാദ്യുപാധിസംയുക്തം അധ്യസ്തസർവോപാധിധർമകം
ആഹുതിരൂപം യജ്ഞേനൈവ ആത്മനൈവ ഉക്തലക്ഷണേന ഉപജുഹ്വതി പ്രക്ഷിപന്തി,
സോപാധികസ്യ ആത്മനഃ നിരുപാധികേന പരബ്രഹ്മസ്വരൂപേണൈവ യദ്ദർശനം
സ തസ്മിൻ ഹോമഃ തം കുർവന്തി ബ്രഹ്മാത്മൈകത്വദർശനനിഷ്ഠാഃ സന്ന്യാസിനഃ
ഇത്യർഥഃ ॥ സോഽയം സമ്യഗ്ദർശനലക്ഷണഃ യജ്ഞഃ ദൈവയജ്ഞാദിഷു യജ്ഞേഷു
ഉപക്ഷിപ്യതേ “ബ്രഹ്മാർപണം” ഇത്യാദിശ്ലോകൈഃ പ്രസ്തുതഃ “ശ്രേയാൻ
ദ്രവ്യമയാദ്യജ്ഞാത് ജ്ഞാനയജ്ഞഃ പരന്തപ” (ഭ. ഗീ. 4-33)ഇത്യാദിനാ
സ്തുത്യർഥം —

ശ്രോത്രാദീനീന്ദ്രിയാണ്യന്യേ സംയമാഗ്നിഷു ജുഹ്വതി ।
ശബ്ദാദീന്വിഷയാനന്യ ഇന്ദ്രിയാഗ്നിഷു ജുഹ്വതി ॥ 4-26 ॥

ശ്രോത്രാദീനി ഇന്ദ്രിയാണി അന്യേ യോഗിനഃ സംയമാഗ്നിഷു । പ്രതീന്ദ്രിയം
സംയമോ ഭിദ്യതേ ഇതി ബഹുവചനം । സംയമാ ഏവം അഗ്നയഃ തേഷു
ജുഹ്വതി ഇദ്രിയസംയമമേവ കുർവന്തി ഇത്യർഥഃ । ശബ്ദാദീൻ വിഷയാൻ
അന്യേ ഇന്ദ്രിയാഗ്നിഷു ഇന്ദ്രിയാണ്യേവ അഗ്നയഃ തേഷു ഇന്ദ്രിയാഗ്നിഷു ജുഹ്വതി
ശ്രോത്രാദിഭിരവിരുദ്ധവിഷയഗ്രഹണം ഹോമം മന്യന്തേ ॥ കിഞ്ച —

സർവാണീന്ദ്രിയകർമാണി പ്രാണകർമാണി ചാപരേ ।
ആത്മസംയമയോഗാഗ്നൗ ജുഹ്വതി ജ്ഞാനദീപിതേ ॥ 4-27 ॥

സർവാണി ഇന്ദ്രിയകർമാണി ഇന്ദ്രിയാണാം കർമാണി ഇന്ദ്രിയകർമാണി, തഥാ പ്രാണകർമാണി
പ്രാണോ വായുഃ ആധ്യാത്മികഃ തത്കർമാണി ആകുഞ്ചനപ്രസാരണാദീനി താനി ച അപരേ
ആത്മസംയമയോഗാഗ്നൗ ആത്മനി സംയമഃ ആത്മസംയമഃ സ ഏവ യോഗാഗ്നിഃ തസ്മിൻ
ആത്മസംയമയോഗാഗ്നൗ ജുഹ്വതി പ്രക്ഷിപന്തി ജ്ഞാനദീപിതേ സ്നേഹേനേവ പ്രദീപേ
വിവേകവിജ്ഞാനേന ഉജ്ജ്വലഭാവം ആപാദിതേ ജുഹ്വതി പ്രവിലാപയന്തി ഇത്യർഥഃ ॥

ദ്രവ്യയജ്ഞാസ്തപോയജ്ഞാ യോഗയജ്ഞാസ്തഥാപരേ ।
സ്വാധ്യായജ്ഞാനയജ്ഞാശ്ച യതയഃ സംശിതവ്രതാഃ ॥ 4-28 ॥

ദ്രവ്യയജ്ഞാഃ തീർഥേഷു ദ്രവ്യവിനിയോഗം യജ്ഞബുദ്ധ്യാ കുർവന്തി യേ തേ
ദ്രവ്യയജ്ഞാഃ । തപോയജ്ഞാഃ തപഃ യജ്ഞഃ യേഷാം തപസ്വിനാം തേ തപോയജ്ഞാഃ ।
യോഗയജ്ഞാഃ പ്രാണായാമപ്രത്യാഹാരാദിലക്ഷണോ യോഗോ യജ്ഞോ യേഷാം തേ
യോഗയജ്ഞാഃ । തഥാ അപരേ സ്വാധ്യായജ്ഞാനയജ്ഞാശ്ച സ്വാധ്യായഃ യഥാവിധി
ഋഗാദ്യഭ്യാസഃ യജ്ഞഃ യേഷാം തേ സ്വാധ്യായയജ്ഞാഃ । ജ്ഞാനയജ്ഞാഃ ജ്ഞാനം
ശാസ്ത്രാർഥപരിജ്ഞാനം യജ്ഞഃ യേഷാം തേ ജ്ഞാനയജ്ഞാശ്ച യതയഃ യതനശീലാഃ
സംശിതവ്രതാഃ സമ്യക് ശിതാനി തനൂകൃതാനി തീക്ഷ്ണീകൃതാനി വ്രതാനി യേഷാം
തേ സംശിതവ്രതാഃ ॥ കിഞ്ച —

അപാനേ ജുഹ്വതി പ്രാണം പ്രാണേഽപാനം തഥാപരേ ।
പ്രാണാപാനഗതീ രുദ്ധ്വാ പ്രാണായാമപരായണാഃ ॥ 4-29 ॥

അപാനേ അപാനവൃത്തൗ ജുഹ്വതി പ്രക്ഷിപന്തി പ്രാണം പ്രാണവൃത്തിം, പൂരകാഖ്യം
പ്രാണായാമം കുർവന്തീത്യർഥഃ । പ്രാണേ അപാനം തഥാ അപരേ ജുഹ്വതി, രേചകാഖ്യം
ച പ്രാണായാമം കുർവന്തീത്യേതത് । പ്രാണാപാനഗതീ മുഖനാസികാഭ്യാം വായോഃ
നിർഗമനം പ്രാണസ്യ ഗതിഃ, തദ്വിപര്യയേണ അധോഗമനം അപാനസ്യ ഗതിഃ, തേ
പ്രാണാപാനഗതീ ഏതേ രുദ്ധ്വാ നിരുധ്യ പ്രാണായാമപരായണാഃ പ്രാണായാമതത്പരാഃ ;
കുംഭകാഖ്യം പ്രാണായാമം കുർവന്തീത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

അപരേ നിയതാഹാരാഃ പ്രാണാൻപ്രാണേഷു ജുഹ്വതി ।
സർവേഽപ്യേതേ യജ്ഞവിദോ യജ്ഞക്ഷപിതകൽമഷാഃ ॥ 4-30 ॥

അപരേ നിയതാഹാരാഃ നിയതഃ പരിമിതഃ ആഹാരഃ യേഷാം തേ നിയതാഹാരാഃ സന്തഃ
പ്രാണാൻ വായുഭേദാൻ പ്രാണേഷു ഏവ ജുഹ്വതി യസ്യ യസ്യ വായോഃ ജയഃ ക്രിയതേ
ഇതരാൻ വായുഭേദാൻ തസ്മിൻ തസ്മിൻ ജുഹ്വതി, തേ തത്ര പ്രവിഷ്ടാ ഇവ ഭവന്തി ।
സർവേഽപി ഏതേ യജ്ഞവിദഃ യജ്ഞക്ഷപിതകൽമഷാഃ യജ്ഞൈഃ യഥോക്തൈഃ ക്ഷപിതഃ
നാശിതഃ കൽമഷോ യേഷാം തേ യജ്ഞക്ഷപിതകൽമഷാഃ ॥ ഏവം യഥോക്താൻ യജ്ഞാൻ
നിർവർത്യ —

യജ്ഞശിഷ്ടാമൃതഭുജോ യാന്തി ബ്രഹ്മ സനാതനം ।
നായം ലോകോഽസ്ത്യയജ്ഞസ്യ കുതോഽന്യഃ കുരുസത്തമ ॥ 4-31 ॥

യജ്ഞശിഷ്ടാമൃതഭുജഃ യജ്ഞാനാം ശിഷ്ടം യജ്ഞശിഷ്ടം
യജ്ഞശിഷ്ടം ച തത് അമൃതം ച യജ്ഞശിഷ്ടാമൃതം തത്
ഭുഞ്ജതേ ഇതി യജ്ഞശിഷ്ടാമൃതഭുജഃ । യഥോക്താൻ യജ്ഞാൻ കൃത്വാ
തച്ഛിഷ്ടേന കാലേന യഥാവിധിചോദിതം അന്നം അമൃതാഖ്യം ഭുഞ്ജതേ ഇതി
യജ്ഞശിഷ്ടാമൃതഭുജഃ യാന്തി ഗച്ഛന്തി ബ്രഹ്മ സനാതനം ചിരന്തനം
മുമുക്ഷവശ്ചേത് ; കാലാതിക്രമാപേക്ഷയാ ഇതി സാമർഥ്യാത് ഗമ്യതേ । ന അയം ലോകഃ
സർവപ്രാണിസാധാരണോഽപി അസ്തി യഥോക്താനാം യജ്ഞാനാം ഏകോഽപി യജ്ഞഃ യസ്യ
നാസ്തി സഃ അയജ്ഞഃ തസ്യ । കുതഃ അന്യോ വിശിഷ്ടസാധനസാധ്യഃ കുരുസത്തമ ॥

ഏവം ബഹുവിധാ യജ്ഞാ വിതതാ ബ്രഹ്മണോ മുഖേ ।
കർമജാന്വിദ്ധി താൻസർവാനേവം ജ്ഞാത്വാ വിമോക്ഷ്യസേ ॥ 4-32 ॥

ഏവം യഥോക്താ ബഹുവിധാ ബഹുപ്രകാരാ യജ്ഞാഃ വിതതാഃ വിസ്തീർണാഃ ബ്രഹ്മണോ
വേദസ്യ മുഖേ ദ്വാരേ വേദദ്വാരേണ അവഗമ്യമാനാഃ ബ്രഹ്മണോ മുഖേ വിതതാ ഉച്യന്തേ ;
തദ്യഥാ ”വാചി ഹി പ്രാണം ജുഹുമഃ” (ഐ. ആ. 3-2-6) ഇത്യാദയഃ ।
കർമജാൻ കായികവാചികമാനസകർമോദ്ഭാവാൻ വിദ്ധി താൻ സർവാൻ അനാത്മജാൻ,
നിർവ്യാപാരോ ഹി ആത്മാ । അത ഏവം ജ്ഞാത്വാ വിമോക്ഷ്യസേ അശുഭാത് । ന മദ്വ്യാപാരാ
ഇമേ, നിർവ്യാപാരോഽഹം ഉദാസീന ഇത്യേവം ജ്ഞാത്വാ അസ്മാത് സമ്യഗ്ദർശനാത് മോക്ഷ്യസേ
സംസാരബന്ധനാത് ഇത്യർഥഃ ॥ “ബ്രഹ്മാർപണം” (ഭ. ഗീ. 4-24)
ഇത്യാദിശ്ലോകേന സമ്യഗ്ദർശനസ്യ യജ്ഞത്വം സമ്പാദിതം । യജ്ഞാശ്ച അനേകേ
ഉപദിഷ്ടാഃ । തൈഃ സിദ്ധപുരുഷാർഥപ്രയോജനൈഃ ജ്ഞാനം സ്തൂയതേ । കഥം ? —

ശ്രേയാന്ദ്രവ്യമയാദ്യജ്ഞാജ്ജ്ഞാനയജ്ഞഃ പരന്തപ ।
സർവം കർമാഖിലം പാർഥ ജ്ഞാനേ പരിസമാപ്യതേ ॥ 4-33 ॥

ശ്രേയാൻ ദ്രവ്യമയാത് ദ്രവ്യസാധനസാധ്യാത് യജ്ഞാത് ജ്ഞാനയജ്ഞഃ ഹേ പരന്തപ ।
ദ്രവ്യമയോ ഹി യജ്ഞഃ ഫലസ്യാരംഭകഃ, ജ്ഞാനയജ്ഞഃ ന ഫലാരംഭകഃ,
അതഃ ശ്രേയാൻ പ്രശസ്യതരഃ । കഥം ? യതഃ സർവം കർമ സമസ്തം അഖിലം
അപ്രതിബദ്ധം പാർഥ ജ്ഞാനേ മോക്ഷസാധനേ സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകസ്ഥാനീയേ
പരിസമാപ്യതേ അന്തർഭവതീത്യർഥഃ “യഥാ കൃതായ വിജിതായാധരേയാഃ
സംയന്ത്യേവമേവം സർവം തദഭിസമേതി യത് കിഞ്ചിത്പ്രജാഃ സാധു കുർവന്തി
യസ്തദ്വേദ യത്സ വേദ” (ഛാ. ഉ. 4-1-4) ഇതി ശ്രുതേഃ ॥ തദേതത് വിശിഷ്ടം
ജ്ഞാനം തർഹി കേന പ്രാപ്യതേ ഇത്യുച്യതേ —

തദ്വിദ്ധി പ്രണിപാതേന പരിപ്രശ്നേന സേവയാ ।
ഉപദേക്ഷ്യന്തി തേ ജ്ഞാനം ജ്ഞാനിനസ്തത്ത്വദർശിനഃ ॥ 4-34 ॥

തത് വിദ്ധി വിജാനീഹി യേന വിധിനാ പ്രാപ്യതേ ഇതി । ആചാര്യാൻ അഭിഗമ്യ,
പ്രണിപാതേന പ്രകർഷേണ നീചൈഃ പതനം പ്രണിപാതഃ ദീർഘനമസ്കാരഃ തേന,
“കഥം ബന്ധഃ ? കഥം മോക്ഷഃ ? കാ വിദ്യാ ? കാ ചാവിദ്യാ ?” ഇതി
പരിപ്രശ്നേന, സേവയാ ഗുരുശുശ്രൂഷയാ ഏവമാദിനാ । പ്രശ്രയേണ ആവർജിതാ
ആചാര്യാ ഉപദേക്ഷ്യന്തി കഥയിഷ്യന്തി തേ ജ്ഞാനം യഥോക്തവിശേഷണം
ജ്ഞാനിനഃ । ജ്ഞാനവന്തോഽപി കേചിത് യഥാവത് തത്ത്വദർശനശീലാഃ, അപരേ ന
; അതോ വിശിനഷ്ടി തത്ത്വദർശിനഃ ഇതി । യേ സമ്യഗ്ദർശിനഃ തൈഃ ഉപദിഷ്ടം
ജ്ഞാനം കാര്യക്ഷമം ഭവതി നേതരത് ഇതി ഭഗവതോ മതം ॥ തഥാ ച സതി
ഇദമപി സമർഥം വചനം —

യജ്ജ്ഞാത്വാ ന പുനർമോഹമേവം യാസ്യസി പാണ്ഡവ ।
യേന ഭൂതാന്യശേഷേണ ദ്രക്ഷ്യസ്യാത്മന്യഥോ മയി ॥ 4-35 ॥

യത് ജ്ഞാത്വാ യത് ജ്ഞാനം തൈഃ ഉപദിഷ്ടം അധിഗമ്യ പ്രാപ്യ പുനഃ ഭൂയഃ മോഹം
ഏവം യഥാ ഇദാനീം മോഹം ഗതോഽസി പുനഃ ഏവം ന യാസ്യസി ഹേ പാണ്ഡവ । കിഞ്ച
— യേന ജ്ഞാനേന ഭൂതാനി അശേഷേണ ബ്രഹ്മാദീനി സ്തംബപര്യന്താനി ദ്രക്ഷ്യതി
സാക്ഷാത് ആത്മനി പ്രത്യഗാത്മനി “മത്സംസ്ഥാനി ഇമാനി ഭൂതാനി”
ഇതി അഥോ അപി മയി വാസുദേവേ “പരമേശ്വരേ ച ഇമാനി” ഇതി ;
ക്ഷേത്രജ്ഞേശ്വരൈകത്വം സർവോപനിഷത്പ്രസിദ്ധം ദ്രക്ഷ്യസി ഇത്യർഥഃ ॥

കിഞ്ച ഏതസ്യ ജ്ഞാനസ്യ മാഹാത്മ്യം —

അപി ചേദസി പാപേഭ്യഃ സർവേഭ്യഃ പാപകൃത്തമഃ ।
സർവം ജ്ഞാനപ്ലവേനൈവ വൃജിനം സന്തരിഷ്യസി ॥ 4-36 ॥

അപി ചേത് അസി പാപേഭ്യഃ പാപകൃദ്ഭ്യഃ സർവേഭ്യഃ അതിശയേന പാപകൃത്
പാപകൃത്തമഃ സർവം ജ്ഞാനപ്ലവേനൈവ ജ്ഞാനമേവ പ്ലവം കൃത്വാ വൃജിനം
വൃജിനാർണവം പാപസമുദ്രം സന്തരിഷ്യസി । ധർമോഽപി ഇഹ മുമുക്ഷോഃ പാപം
ഉച്യതേ ॥ ജ്ഞാനം കഥം നാശയതി പാപമിതി ദൃഷ്ടാന്ത ഉച്യതേ —

യഥൈധാംസി സമിദ്ധോഽഗ്നിർഭസ്മസാത്കുരുതേഽർജുന ।
ജ്ഞാനാഗ്നിഃ സർവകർമാണി ഭസ്മസാത്കുരുതേ തഥാ ॥ 4-37 ॥

യഥാ ഏധാംസി കാഷ്ഠാനി സമിദ്ധഃ സമ്യക് ഇദ്ധഃ ദീപ്തഃ അഗ്നിഃ ഭസ്മ്മസാത്
ഭസ്മീഭാവം കുരുതേ ഹേ അർജുന, ജ്ഞാനമേവ അഗ്നിഃ ജ്ഞാനാഗ്നിഃ സർവകർമാണി
ഭസ്മസാത് കുരുതേ തഥാ നിർബീജീകരോതീത്യർഥഃ । ന ഹി സാക്ഷാദേവ ജ്ഞാനാഗ്നിഃ
കർമാണി ഇന്ധനവത് ഭസ്മീകർതും ശക്നോതി । തസ്മാത് സമ്യഗ്ദർശനം സർവകർമണാം
നിർബീജത്വേ കാരണം ഇത്യഭിപ്രായഃ । സാമർഥ്യാത് യേന കർമണാ ശരീരം ആരബ്ധം
തത് പ്രവൃത്തഫലത്വാത് ഉപഭോഗേനൈവ ക്ഷീയതേ । “തസ്യ താവദേവ
ചിരം യാവന്ന വിമോക്ഷ്യേഽഥ സമ്പത്സ്യേ” അതോ യാനി അപ്രവൃത്തഫലാനി
ജ്ഞാനോത്പത്തേഃ പ്രാക് കൃതാനി ജ്ഞാനസഹഭാവീനി ച അതീതാനേകജന്മകൃതാനി
ച താന്യേവ സർവാണി ഭസ്മസാത് കുരുതേ ॥ യതഃ ഏവം അതഃ —

ന ഹി ജ്ഞാനേന സദൃശം പവിത്രമിഹ വിദ്യതേ ।
തത്സ്വയം യോഗസംസിദ്ധഃ കാലേനാത്മനി വിന്ദതി ॥ 4-38 ॥

ന ഹി ജ്ഞാനേന സദൃശം തുല്യം പവിത്രം പാവനം ശുദ്ധികരം ഇഹ വിദ്യതേ ।
തത് ജ്ഞാനം സ്വയമേവ യോഗസംസിദ്ധഃ യോഗേന കർമയോഗേന സമാധിയോഗേന ച
സംസിദ്ധഃ സംസ്കൃതഃ യോഗ്യതാം ആപന്നഃ സൻ മുമുക്ഷുഃ കാലേന മഹതാ ആത്മനി
വിന്ദതി ലഭതേ ഇത്യർഥഃ ॥ യേന ഏകാന്തേന ജ്ഞാനപ്രാപ്തിഃ ഭവതി സ ഉപായഃ
ഉപദിശ്യതേ —

ശ്രദ്ധാവാംല്ലഭതേ ജ്ഞാനം തത്പരഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ ।
ജ്ഞാനം ലബ്ധ്വാ പരാം ശാന്തിമചിരേണാധിഗച്ഛതി ॥ 4-39 ॥

ശ്രദ്ധാവാൻ ശ്രദ്ധാലുഃ ലഭതേ ജ്ഞാനം । ശ്രദ്ധാലുത്വേഽപി ഭവതി
കശ്ചിത് മന്ദപ്രസ്ഥാനഃ, അത ആഹ — തത്പരഃ, ഗുരൂപസദനാദൗ അഭിയുക്തഃ
ജ്ഞാനലബ്ധ്യുപായേ ശ്രദ്ധാവാൻ । തത്പരഃ അപി അജിതേന്ദ്രിയഃ സ്യാത് ഇത്യതഃ ആഹ
— സംയതേന്ദ്രിയഃ, സംയതാനി വിഷയേഭ്യോ നിവർതിതാനി യസ്യ ഇന്ദ്രിയാണി സ
സംയതേന്ദ്രിയഃ । യ ഏവംഭൂതഃ ശ്രദ്ധാവാൻ തത്പരഃ സംയതേന്ദ്രിയശ്ച
സഃ അവശ്യം ജ്ഞാനം ലഭതേ । പ്രണിപാതാദിസ്തു ബാഹ്യോഽനൈകാന്തികോഽപി
ഭവതി, മായാവിത്വാദിസംഭവാത് ; ന തു തത് ശ്രദ്ധാവത്ത്വാദൗ ഇത്യേകാന്തതഃ
ജ്ഞാനലബ്ധ്യുപായഃ । കിം പുനഃ ജ്ഞാനലാഭാത് സ്യാത് ഇത്യുച്യതേ — ജ്ഞാനം
ലബ്ധ്വാ പരാം മോക്ഷാഖ്യാം ശാന്തിം ഉപരതിം അചിരേണ ക്ഷിപ്രമേവ അധിഗച്ഛതി ।
സമ്യഗ്ദർശനാത് ക്ഷിപ്രമേവ മോക്ഷോ ഭവതീതി സർവശാസ്ത്രന്യായപ്രസിദ്ധഃ
സുനിശ്ചിതഃ അർഥഃ ॥ അത്ര സംശയഃ ന കർതവ്യഃ, പാപിഷ്ഠോ ഹി സംശയഃ ;
കഥം ഇതി ഉച്യതേ —

അജ്ഞശ്ചാശ്രദ്ദധാനശ്ച സംശയാത്മാ വിനശ്യതി ।
നായം ലോകോഽസ്തി ന പരോ ന സുഖം സംശയാത്മനഃ ॥ 4-40 ॥

അജ്ഞശ്ച അനാത്മജ്ഞശ്ച അശ്രദ്ദധാനശ്ച ഗുരുവാക്യശാസ്ത്രേഷു
അവിശ്വാസവാംശ്ച സംശയാത്മാ ച സംശയചിത്തശ്ച വിനശ്യതി ।
അജ്ഞാശ്രദ്ദധാനൗ യദ്യപി വിനശ്യതഃ, ന തഥാ യഥാ സംശയാത്മാ ।
സംശയാത്മാ തു പാപിഷ്ഠഃ സർവേഷാം । കഥം ? നായം സാധാരണോഽപി ലോകോഽസ്തി ।
തഥാ ന പരഃ ലോകഃ । ന സുഖം, തത്രാപി സംശയോത്പത്തേഃ സംശയാത്മനഃ
സംശയചിത്തസ്യ । തസ്മാത് സംശയോ ന കർതവ്യഃ ॥ കസ്മാത് ? —

യോഗസന്ന്യസ്തകർമാണം ജ്ഞാനസഞ്ഛിന്നസംശയം ।
ആത്മവന്തം ന കർമാണി നിബധ്നന്തി ധനഞ്ജയ ॥ 4-41 ॥

യോഗസന്ന്യസ്തകർമാണം പരമാർഥദർശനലക്ഷണേന യോഗേന സന്ന്യസ്താനി കർമാണി
യേന പരമാർഥദർശിനാ ധർമാധർമാഖ്യാനി തം യോഗസന്ന്യസ്തകർമാണം ।
കഥം യോഗസന്ന്യസ്തകർമേത്യാഹ — ജ്ഞാനസഞ്ഛിന്നസംശയം
ജ്ഞാനേന ആത്മേശ്വരൈകത്വദർശനലക്ഷണേന സഞ്ഛിന്നഃ സംശയോ
യസ്യ സഃ ജ്ഞാനസഞ്ഛിന്നസംശയഃ । യ ഏവം യോഗസന്ന്യസ്തകർമാ തം
ആത്മവന്തം അപ്രമത്തം ഗുണചേഷ്ടാരൂപേണ ദൃഷ്ടാനി കർമാണി ന നിബധ്നന്തി
അനിഷ്ടാദിരൂപം ഫലം നാരഭന്തേ ഹേ ധനഞ്ജയ ॥ യസ്മാത് കർമയോഗാനുഷ്ഠാനാത്
അശുദ്ധിക്ഷയഹേതുകജ്ഞാനസഞ്ഛിന്നസംശയഃ ന നിബധ്യതേ കർമഭിഃ
ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധകർമത്വാദേവ, യസ്മാച്ച ജ്ഞാനകർമാനുഷ്ഠാനവിഷയേ സംശയവാൻ
വിനശ്യതി —

തസ്മാദജ്ഞാനസംഭൂതം ഹൃത്സ്ഥം ജ്ഞാനാസിനാത്മനഃ ।
ഛിത്ത്വൈനം സംശയം യോഗമാതിഷ്ഠോത്തിഷ്ഠ ഭാരത ॥ 4-42 ॥

തസ്മാത് പാപിഷ്ഠം അജ്ഞാനസംഭൂതം അജ്ഞാനാത് അവിവേകാത് ജാതം ഹൃത്സ്ഥം
ഹൃദി ബുദ്ധൗ സ്ഥിതം ജ്ഞാനാസിനാ ശോകമോഹാദിദോഷഹരം സമ്യഗ്ദർശനം
ജ്ഞാനം തദേവ അസിഃ ഖംഗഃ തേന ജ്ഞാനാസിനാ ആത്മനഃ സ്വസ്യ, ആത്മവിഷയത്വാത്
സംശയസ്യ । ന ഹി പരസ്യ സംശയഃ പരേണ ച്ഛേത്തവ്യതാം പ്രാപ്തഃ, യേന
സ്വസ്യേതി വിശേഷ്യേത । അതഃ ആത്മവിഷയോഽപി സ്വസ്യൈവ ഭവതി । ഛിത്ത്വാ ഏനം
സംശയം സ്വവിനാശഹേതുഭൂതം, യോഗം സമ്യഗ്ദർശനോപായം കർമാനുഷ്ഠാനം
ആതിഷ്ഠ കുർവിത്യർഥഃ । ഉത്തിഷ്ഠ ച ഇദാനീം യുദ്ധായ ഭാരത ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ജ്ഽആനകർമസന്ന്യാസയോഗോ നാമ ചതുർഥോഽധ്യായഃ ॥4 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ബ്രഹ്മയജ്ഞ-പ്രശംസാ നാമ ചതുർഥഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ പഞ്ചമോഽധ്യായഃ ॥
“കർമണ്യകർമ യഃ പശ്യേത്” (ഭ. ഗീ. 4-18)
ഇത്യാരഭ്യ “സ യുക്തഃ കൃത്സ്നകർമകൃത്” (ഭ. ഗീ. 4-18)
“ജ്ഞാനാഗ്നിദഗ്ധകർമാണം” (ഭ. ഗീ. 4-19) “ശാരീരം കേവലം
കർമ കുർവൻ” (ഭ. ഗീ. 4-21) “യദൃച്ഛാലാഭസന്തുഷ്ടഃ”
(ഭ. ഗീ. 4-22) “ബ്രഹ്മാർപണം ബ്രഹ്മ ഹവിഃ” (ഭ. ഗീ. 4-24)
“കർമജാൻ വിദ്ധി താൻ സർവാൻ” (ഭ. ഗീ. 4-32) “സർവം
കർമാഖിലം പാർഥ” (ഭ. ഗീ. 4-33) “ജ്ഞാനാഗ്നിഃ സർവകർമാണി”
(ഭ. ഗീ. 4-37) “യോഗസന്ന്യസ്തകർമാണം” (ഭ. ഗീ. 4-41)
ഇത്യേതൈഃ വചനൈഃ സർവകർമസന്ന്യാസം അവോചത് ഭഗവാൻ । “ഛിത്ത്വൈനം
സംശയം യോഗമാതിഷ്ഠ” (ഭ. ഗീ. 4-42) ഇത്യനേന വചനേന യോഗം
ച കർമാനുഷ്ഠാനലക്ഷണം അനുതിഷ്ഠ ഇത്യുക്തവാൻ । തയോരുഭയോശ്ച
കർമാനുഷ്ഠാനകർമസന്ന്യാസയോഃ സ്ഥിതിഗതിവത് പരസ്പരവിരോധാത് ഏകേന
സഹ കർതുമശക്യത്വാത്, കാലഭേദേന ച അനുഷ്ഠാനവിധാനാഭാവാത്,
അർഥാത് ഏതയോഃ അന്യതരകർതവ്യതാപ്രാപ്തൗ സത്യാം യത് പ്രശസ്യതരം
ഏതയോഃ കർമാനുഷ്ഠാനകർമസന്ന്യാസയോഃ തത് കർതവ്യം ന ഇതരത് ഇത്യേവം
മന്യമാനഃ പ്രശസ്യതരബുഭുത്സയാ അർജുന ഉവാച — “സന്ന്യാസം
കർമണാം കൃഷ്ണ” (ഭ. ഗീ. 5-1) ഇത്യാദിനാ ॥ നനു ച ആത്മവിദഃ
ജ്ഞാനയോഗേന നിഷ്ഠാം പ്രതിപിപാദയിഷൻ പൂർവോദാഹൃതൈഃ വചനൈഃ
ഭഗവാൻ സർവകർമസന്ന്യാസം അവോചത്, ന തു അനാത്മജ്ഞസ്യ । അതശ്ച
കർമാനുഷ്ഠാനകർമസന്ന്യാസയോഃ ഭിന്നപുരുഷവിഷയത്വാത് അന്യതരസ്യ
പ്രശസ്യതരത്വബുഭുത്സയാ അയം പ്രശ്നഃ അനുപപന്നഃ । സത്യമേവ
ത്വദഭിപ്രായേണ പ്രശ്നോ ന ഉപപദ്യതേ ; പ്രഷ്ടുഃ സ്വാഭിപ്രായേണ പുനഃ
പ്രശ്നഃ യുജ്യത ഏവേതി വദാമഃ । കഥം ? പൂർവോദാഹൃതൈഃ വചനൈഃ ഭഗവതാ
കർമസന്ന്യാസസ്യ കർതവ്യതയാ വിവക്ഷിതത്വാത്, പ്രാധാന്യമന്തരേണ ച കർതാരം
തസ്യ കർതവ്യത്വാസംഭവാത് അനാത്മവിദപി കർതാ പക്ഷേ പ്രാപ്തഃ അനൂദ്യത ഏവ ;
ന പുനഃ ആത്മവിത്കർതൃകത്വമേവ സന്ന്യാസസ്യ വിവക്ഷിതം, ഇത്യേവം മന്വാനസ്യ
അർജുനസ്യ കർമാനുഷ്ഠാനകർമസന്ന്യാസയോഃ അവിദ്വത്പുരുഷകർതൃകത്വമപി അസ്തീതി
പൂർവോക്തേന പ്രകാരേണ തയോഃ പരസ്പരവിരോധാത് അന്യതരസ്യ കർതവ്യത്വേ പ്രാപ്തേ
പ്രശസ്യതരം ച കർതവ്യം ന ഇതരത് ഇതി പ്രശസ്യതരവിവിദിഷയാ പ്രശ്നഃ ന
അനുപപന്നഃ ॥ പ്രതിവചനവാക്യാർഥനിരൂപണേനാപി പ്രഷ്ടുഃ അഭിപ്രായഃ ഏവമേവേതി
ഗമ്യതേ । കഥം ? “സന്ന്യാസകർമയോഗൗ നിഃശ്രേയസകരൗ തയോസ്തു കർമയോഗോ
വിശിഷ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 5-2) ഇതി പ്രതിവചനം । ഏതത് നിരൂപ്യം — കിം
അനേന ആത്മവിത്കർതൃകയോഃ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ നിഃശ്രേയസകരത്വം പ്രയോജനം
ഉക്ത്വാ തയോരേവ കുതശ്ചിത് വിശേഷാത് കർമസന്ന്യാസാത് കർമയോഗസ്യ വിശിഷ്ടത്വം
ഉച്യതേ ? ആഹോസ്വിത് അനാത്മവിത്കർതൃകയോഃ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ തദുഭയം ഉച്യതേ ?
ഇതി । കിഞ്ചാതഃ — യദി ആത്മവിത്കർതൃകയോഃ കർമസന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ
നിഃശ്രേയസകരത്വം, തയോസ്തു കർമസന്ന്യാസാത് കർമയോഗസ്യ വിശിഷ്ടത്വം
ഉച്യതേ ; യദി വാ അനാത്മവിത്കർതൃകയോഃ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ തദുഭയം
ഉച്യതേ ഇതി । അത്ര ഉച്യതേ — ആത്മവിത്കർതൃകയോഃ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ
അസംഭവാത് തയോഃ നിഃശ്രേയസകരത്വവചനം തദീയാച്ച കർമസന്ന്യാസാത്
കർമയോഗസ്യ വിശിഷ്ടത്വാഭിധാനം ഇത്യേതത് ഉഭയം അനുപപന്നം । യദി
അനാത്മവിദഃ കർമസന്ന്യാസഃ തത്പ്രതികൂലശ്ച കർമാനുഷ്ഠാനലക്ഷണഃ
കർമയോഗഃ സംഭവേതാം, തദാ തയോഃ നിഃശ്രേയസകരത്വോക്തിഃ കർമയോഗസ്യ
ച കർമസന്ന്യാസാത് വിശിഷ്ടത്വാഭിധാനം ഇത്യേതത് ഉഭയം ഉപപദ്യേത ।
ആത്മവിദസ്തു സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ അസംഭവാത് തയോഃ നിഃശ്രേയസകരത്വാഭിധാനം
കർമസന്ന്യാസാച്ച കർമയോഗഃ വിശിഷ്യതേ ഇതി ച അനുപപന്നം ॥ അത്ര ആഹ —
കിം ആത്മവിദഃ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ ഉഭയോരപി അസംഭവഃ ? ആഹോസ്വിത് അന്യതരസ്യ
അസംഭവഃ ? യദാ ച അന്യതരസ്യ അസംഭവഃ, തദാ കിം കർമസന്ന്യാസസ്യ, ഉത
കർമയോഗസ്യ ? ഇതി ; അസംഭവേ കാരണം ച വക്തവ്യം ഇതി । അത്ര ഉച്യതേ —
ആത്മവിദഃ നിവൃത്തമിഥ്യാജ്ഞാനത്വാത് വിപര്യയജ്ഞാനമൂലസ്യ കർമയോഗസ്യ
അസംഭവഃ സ്യാത് । ജന്മാദിസർവവിക്രിയാരഹിതത്വേന നിഷ്ക്രിയം ആത്മാനം
ആത്മത്വേന യോ വേത്തി തസ്യ ആത്മവിദഃ സമ്യഗ്ദർശനേന അപാസ്തമിഥ്യാജ്ഞാനസ്യ
നിഷ്ക്രിയാത്മസ്വരൂപാവസ്ഥാനലക്ഷണം സർവകർമസന്ന്യാസം ഉക്ത്വാ തദ്വിപരീതസ്യ
മിഥ്യാജ്ഞാനമൂലകർതൃത്വാഭിമാനപുരഃസരസ്യ സക്രിയാത്മസ്വരൂപാവസ്ഥാനരൂപസ്യ
കർമയോഗസ്യ ഇഹ ഗീതാശാസ്ത്രേ തത്ര തത്ര ആത്മസ്വരൂപനിരൂപണപ്രദേശേഷു
സമ്യഗ്ജ്ഞാനമിഥ്യാജ്ഞാനതത്കാര്യവിരോധാത് അഭാവഃ പ്രതിപാദ്യതേ യസ്മാത്,
തസ്മാത് ആത്മവിദഃ നിവൃത്തമിഥ്യാജ്ഞാനസ്യ വിപര്യയജ്ഞാനമൂലഃ
കർമയോഗോ ന സംഭവതീതി യുക്തം ഉക്തം സ്യാത് ॥ കേഷു കേഷു പുനഃ
ആത്മസ്വരൂപനിരൂപണപ്രദേശേഷു ആത്മവിദഃ കർമാഭാവഃ പ്രതിപാദ്യതേ ഇതി അത്ര
ഉച്യതേ — “അവിനാശി തു തത്” (ഭ. ഗീ. 2-17) ഇതി പ്രകൃത്യ
“യ ഏനം വേത്തി ഹന്താരം” (ഭ. ഗീ. 2-19) “വേദാവിനാശിനം
നിത്യം” (ഭ. ഗീ. 2-21) ഇത്യാദൗ തത്ര തത്ര ആത്മവിദഃ കർമാഭാവഃ
ഉച്യതേ ॥ നനു ച കർമയോഗോഽപി ആത്മസ്വരൂപനിരൂപണപ്രദേശേഷു
തത്ര തത്ര പ്രതിപാദ്യതേ ഏവ ; തദ്യഥാ — “തസ്മാദ്യുധ്യസ്വ
ഭാരത” (ഭ. ഗീ. 2-18) “സ്വധർമമപി ചാവേക്ഷ്യ”
(ഭ. ഗീ. 2-31)“കർമണ്യേവാധികാരസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 2-47)
ഇത്യാദൗ । അതശ്ച കഥം ആത്മവിദഃ കർമയോഗസ്യ അസംഭവഃ സ്യാദിതി ? അത്ര
ഉച്യതേ — സമ്യഗ്ജ്ഞാനമിഥ്യാജ്ഞാനതത്കാര്യവിരോധാത്, “ജ്ഞാനയോഗേന
സാംഖ്യാനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3)ഇത്യനേന സാംഖ്യാനാം ആത്മതത്ത്വവിദാം
അനാത്മവിത്കർതൃകകർമയോഗനിഷ്ഠാതഃ നിഷ്ക്രിയാത്മസ്വരൂപാവസ്ഥാനലക്ഷണായാഃ
ജ്ഞാനയോഗനിഷ്ഠായാഃ പൃഥക്കരണാത്, കൃതകൃത്യത്വേന ആത്മവിദഃ
പ്രയോജനാന്തരാഭാവാത്, “തസ്യ കാര്യം ന വിദ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 3-17)
ഇതി കർതവ്യാന്തരാഭാവവചനാച്ച, “ന കർമണാമനാരംഭാത്”
(ഭ. ഗീ. 3-4) “സന്ന്യാസസ്തു മഹാബാഹോ ദുഃഖമാപ്തുമയോഗതഃ”
(ഭ. ഗീ. 5-6) ഇത്യാദിനാ ച ആത്മജ്ഞാനാംഗത്വേന കർമയോഗസ്യ
വിധാനാത്, “യോഗാരൂഢസ്യ തസ്യൈവ ശമഃ കാരണമുച്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 6-3)ഇത്യനേന ച ഉത്പന്നസമ്യഗ്ദർശനസ്യ കർമയോഗാഭാവവചനാത്,
“ശാരീരം കേവലം കർമ കുർവന്നാപ്നോതി കിൽബിഷം” (ഭ. ഗീ. 4-21)
ഇതി ച ശരീരസ്ഥിതികാരണാതിരിക്തസ്യ കർമണോ നിവാരണാത്, “നൈവ
കിഞ്ചിത്കരോമീതി യുക്തോ മന്യേത തത്ത്വവിത്” (ഭ. ഗീ. 5-8)ഇത്യനേന ച
ശരീരസ്ഥിതിമാത്രപ്രയുക്തേഷ്വപി ദർശനശ്രവണാദികർമസു ആത്മയാഥാത്മ്യവിദഃ
“കരോമി” ഇതി പ്രത്യയസ്യ സമാഹിതചേതസ്തയാ സദാ അകർതവ്യത്വോപദേശാത്
ആത്മതത്ത്വവിദഃ സമ്യഗ്ദർശനവിരുദ്ധോ മിഥ്യാജ്ഞാനഹേതുകഃ കർമയോഗഃ
സ്വപ്നേഽപി ന സംഭാവയിതും ശക്യതേ യസ്മാത്, തസ്മാത് അനാത്മവിത്കർതൃകയോരേവ
സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ നിഃശ്രേയസകരത്വവചനം, തദീയാച്ച
കർമസന്ന്യാസാത് പൂർവോക്താത്മവിത്കർതൃകസർവകർമസന്ന്യാസവിലക്ഷണാത്
സത്യേവ കർതൃത്വവിജ്ഞാനേ കർമൈകദേശവിഷയാത് യമനിയമാദിസഹിതത്വേന
ച ദുരനുഷ്ഠേയാത് സുകരത്വേന ച കർമയോഗസ്യ വിശിഷ്ടത്വാഭിധാനം
ഇത്യേവം പ്രതിവചനവാക്യാർഥനിരൂപണേനാപി പൂർവോക്തഃ പ്രഷ്ടുരഭിപ്രായഃ
നിശ്ചീയതേ ഇതി സ്ഥിതം ॥ “ജ്യായസീ ചേത്കർമണസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-1)
ഇത്യത്ര ജ്ഞാനകർമണോഃ സഹ അസംഭവേ “യച്ഛ്രേയ ഏതയോഃ തദ്ബ്രൂഹി”
(ഭ. ഗീ. 3-2) ഇത്യേവം പൃഷ്ടോഽർജുനേന ഭഗവാൻ സാംഖ്യാനാം സന്ന്യാസിനാം
ജ്ഞാനയോഗേന നിഷ്ഠാ പുനഃ കർമയോഗേന യോഗിനാം നിഷ്ഠാ പ്രോക്തേതി നിർണയം
ചകാര । “ന ച സന്ന്യസനാദേവ കേവലാത് സിദ്ധിം സമധിഗച്ഛതി”
(ഭ. ഗീ. 3-4) ഇതി വചനാത് ജ്ഞാനസഹിതസ്യ സിദ്ധിസാധനത്വം ഇഷ്ടം”
കർമയോഗസ്യ ച, വിധാനാത് । ജ്ഞാനരഹിതസ്യ സന്ന്യാസഃ ശ്രേയാൻ, കിം വാ
കർമയോഗഃ ശ്രേയാൻ ?” ഇതി ഏതയോഃ വിശേഷബുഭുത്സയാ —

അർജുന ഉവാച —
സന്ന്യാസം കർമണാം കൃഷ്ണ പുനര്യോഗം ച ശംസസി ।
യച്ഛ്രേയ ഏതയോരേകം തന്മേ ബ്രൂഹി സുനിശ്ചിതം ॥ 5-1 ॥

സന്ന്യാസം പരിത്യാഗം കർമണാം ശാസ്ത്രീയാണാം അനുഷ്ഠേയവിശേഷാണാം ശംസസി
പ്രശംസസി കഥയസി ഇത്യേതത് । പുനഃ യോഗം ച തേഷാമേവ അനുഷ്ഠാനം
അവശ്യകർതവ്യം ശംസസി । അതഃ മേ കതരത് ശ്രേയഃ ഇതി സംശയഃ — കിം
കർമാനുഷ്ഠാനം ശ്രേയഃ, കിം വാ തദ്ധാനം ഇതി । പ്രശസ്യതരം ച അനുഷ്ഠേയം ।
അതശ്ച യത് ശ്രേയഃ പ്രശസ്യതരം ഏതയോഃ കർമസന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ
യദനുഷ്ഠാനാത് ശ്രേയോവാപ്തിഃ മമ സ്യാദിതി മന്യസേ, തത് ഏകം അന്യതരം സഹ
ഏകപുരുഷാനുഷ്ഠേയത്വാസംഭവാത് മേ ബ്രൂഹി സുനിശ്ചിതം അഭിപ്രേതം തവേതി ॥

സ്വാഭിപ്രായം ആചക്ഷാണോ നിർണയായ ശ്രീഭഗവാനുവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
സന്ന്യാസഃ കർമയോഗശ്ച നിഃശ്രേയസകരാവുഭൗ ।
തയോസ്തു കർമസന്ന്യാസാത്കർമയോഗോ വിശിഷ്യതേ ॥ 5-2 ॥

സന്ന്യാസഃ കർമണാം പരിത്യാഗഃ കർമയോഗശ്ച തേഷാമനുഷ്ഠാനം തൗ ഉഭൗ
അപി നിഃശ്രേയസകരൗ മോക്ഷം കുർവാതേ ജ്ഞാനോത്പത്തിഹേതുത്വേന । ഉഭൗ യദ്യപി
നിഃശ്രേയസകരൗ, തഥാപി തയോസ്തു നിഃശ്രേയസഹേത്വോഃ കർമസന്ന്യാസാത് കേവലാത്
കർമയോഗോ വിശിഷ്യതേ ഇതി കർമയോഗം സ്തൗതി ॥ കസ്മാത് ഇതി ആഹ —

ജ്ഞേയഃ സ നിത്യസന്ന്യാസീ യോ ന ദ്വേഷ്ടി ന കാങ്ക്ഷതി ।
നിർദ്വന്ദ്വോ ഹി മഹാബാഹോ സുഖം ബന്ധാത്പ്രമുച്യതേ ॥ 5-3 ॥

ജ്ഞേയഃ ജ്ഞാതവ്യഃ സ കർമയോഗീ നിത്യസന്ന്യാസീ ഇതി യോ ന ദ്വേഷ്ടി കിഞ്ചിത് ന
കാങ്ക്ഷതി ദുഃഖസുഖേ തത്സാധനേ ച । ഏവംവിധോ യഃ, കർമണി വർതമാനോഽപി
സ നിത്യസന്ന്യാസീ ഇതി ജ്ഞാതവ്യഃ ഇത്യർഥഃ । നിർദ്വന്ദ്വഃ ദ്വന്ദ്വവർജിതഃ ഹി
യസ്മാത് മഹാബാഹോ സുഖം ബന്ധാത് അനായാസേന പ്രമുച്യതേ ॥ സന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ
ഭിന്നപുരുഷാനുഷ്ഠേയയോഃ വിരുദ്ധയോഃ ഫലേഽപി വിരോധോ യുക്തഃ, ന തു ഉഭയോഃ
നിഃശ്രേയസകരത്വമേവ ഇതി പ്രാപ്തേ ഇദം ഉച്യതേ —

സാംഖ്യയോഗൗ പൃഥഗ്ബാലാഃ പ്രവദന്തി ന പണ്ഡിതാഃ ।
ഏകമപ്യാസ്ഥിതഃ സമ്യഗുഭയോർവിന്ദതേ ഫലം ॥ 5-4 ॥

സാംഖ്യയോഗൗ പൃഥക് വിരുദ്ധഭിന്നഫലൗ ബാലാഃ പ്രവദന്തി ന പണ്ഡിതാഃ ।
പണ്ഡിതാസ്തു ജ്ഞാനിന ഏകം ഫലം അവിരുദ്ധം ഇച്ഛന്തി । കഥം ? ഏകമപി
സാംഖ്യയോഗയോഃ സമ്യക് ആസ്ഥിതഃ സമ്യഗനുഷ്ഠിതവാൻ ഇത്യർഥഃ, ഉഭയോഃ വിന്ദതേ
ഫലം । ഉഭയോഃ തദേവ ഹി നിഃശ്രേയസം ഫലം ; അതഃ ന ഫലേ വിരോധഃ അസ്തി ॥

നനു സന്ന്യാസകർമയോഗശബ്ദേന പ്രസ്തുത്യ സാംഖ്യയോഗയോഃ ഫലൈകത്വം
കഥം ഇഹ അപ്രകൃതം ബ്രവീതി ? നൈഷ ദോഷഃ — യദ്യപി അർജുനേന
സന്ന്യാസം കർമയോഗം ച കേവലം അഭിപ്രേത്യ പ്രശ്നഃ കൃതഃ, ഭഗവാംസ്തു
തദപരിത്യാഗേനൈവ സ്വാഭിപ്രേതം ച വിശേഷം സംയോജ്യ ശബ്ദാന്തരവാച്യതയാ
പ്രതിവചനം ദദൗ “സാംഖ്യയോഗൗ” ഇതി । തൗ ഏവ സന്ന്യാസകർമയോഗൗ
ജ്ഞാനതദുപായസമബുദ്ധിത്വാദിസംയുക്തൗ സാംഖ്യയോഗശബ്ദവാച്യൗ ഇതി ഭഗവതോ
മതം । അതഃ ന അപ്രകൃതപ്രക്രിയേതി ॥ ഏകസ്യാപി സമ്യഗനുഷ്ഠാനാത് കഥം
ഉഭയോഃ ഫലം വിന്ദതേ ഇതി ഉച്യതേ —

യത്സാംഖ്യൈഃ പ്രാപ്യതേ സ്ഥാനം തദ്യോഗൈരപി ഗമ്യതേ ।
ഏകം സാംഖ്യം ച യോഗം ച യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി ॥ 5-5 ॥

യത് സാംഖ്യൈഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠൈഃ സന്ന്യാസിഭിഃ പ്രാപ്യതേ സ്ഥാനം മോക്ഷാഖ്യം,
തത് യോഗൈരപി ജ്ഞാനപ്രാപ്ത്യുപായത്വേന ഈശ്വരേ സമർപ്യ കർമാണി ആത്മനഃ
ഫലം അനഭിസന്ധായ അനുതിഷ്ഠന്തി യേ തേ യോഗാഃ യോഗിനഃ തൈരപി
പരമാർഥജ്ഞാനസന്ന്യാസപ്രാപ്തിദ്വാരേണ ഗമ്യതേ ഇത്യഭിപ്രായഃ । അതഃ ഏകം
സാംഖ്യം ച യോഗം ച യഃ പശ്യതി ഫലൈകത്വാത് സ പശ്യതി സമ്യക്
പശ്യതീത്യർഥഃ ॥ ഏവം തർഹി യോഗാത് സന്ന്യാസ ഏവ വിശിഷ്യതേ ; കഥം
തർഹി ഇദമുക്തം “തയോസ്തു കർമസന്ന്യാസാത് കർമയോഗോ വിശിഷ്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 5-2) ഇതി ? ശൃണു തത്ര കാരണം — ത്വയാ പൃഷ്ടം കേവലം
കർമസന്ന്യാസം കർമയോഗം ച അഭിപ്രേത്യ തയോഃ അന്യതരഃ കഃ ശ്രേയാൻ ഇതി ।
തദനുരൂപം പ്രതിവചനം മയാ ഉക്തം കർമസന്ന്യാസാത് കർമയോഗഃ വിശിഷ്യതേ ഇതി
ജ്ഞാനം അനപേക്ഷ്യ । ജ്ഞാനാപേക്ഷസ്തു സന്ന്യാസഃ സാംഖ്യമിതി മയാ അഭിപ്രേതഃ ।
പരമാർഥയോഗശ്ച സ ഏവ । യസ്തു കർമയോഗഃവൈദികഃ സ ച താദർഥ്യാത്
യോഗഃ സന്ന്യാസ ഇതി ച ഉപചര്യതേ । കഥം താദർഥ്യം ഇതി ഉച്യതേ —

സന്ന്യാസസ്തു മഹാബാഹോ ദുഃഖമാപ്തുമയോഗതഃ ।
യോഗയുക്തോ മുനിർബ്രഹ്മ നചിരേണാധിഗച്ഛതി ॥ 5-6 ॥

സന്ന്യാസസ്തു പാരമാർഥികഃ ഹേ മഹാബാഹോ ദുഃഖം ആപ്തും പ്രാപ്തും അയോഗതഃ
യോഗേന വിനാ । യോഗയുക്തഃ വൈദികേന കർമയോഗേന ഈശ്വരസമർപിതരൂപേണ
ഫലനിരപേക്ഷേണ യുക്തഃ, മുനിഃ മനനാത് ഈശ്വരസ്വരൂപസ്യ മുനിഃ, ബ്രഹ്മ
— പരമാത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണത്വാത് പ്രകൃതഃ സന്ന്യാസഃ ബ്രഹ്മ
ഉച്യതേ, ”ന്യാസ ഇതി ബ്രഹ്മാ ബ്രഹ്മാ ഹി പരഃ” (തൈ. നാ. 78) ഇതി
ശ്രുതേഃ — ബ്രഹ്മ പരമാർഥസന്ന്യാസം പരമാർഥജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണം
നചിരേണ ക്ഷിപ്രമേവ അധിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി । അതഃ മയാ ഉക്തം
“കർമയോഗോ വിശിഷ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 5-2) ഇതി ॥ യദാ പുനഃ അയം
സമ്യഗ്ജ്ഞാനപ്രാപ്ത്യുപായത്വേന —

യോഗയുക്തോ വിശുദ്ധാത്മാ വിജിതാത്മാ ജിതേന്ദ്രിയഃ ।
സർവഭൂതാത്മഭൂതാത്മാ കുർവന്നപി ന ലിപ്യതേ ॥ 5-7 ॥

യോഗേന യുക്തഃ യോഗയുക്തഃ, വിശുദ്ധാത്മാ വിശുദ്ധസത്ത്വഃ, വിജിതാത്മാ വിജിതദേഹഃ,
ജിതേന്ദ്രിയശ്ച, സർവഭൂതാത്മഭൂതാത്മാ സർവേഷാം ബ്രഹ്മാദീനാം സ്തംബപര്യന്താനാം
ഭൂതാനാം ആത്മഭൂതഃ ആത്മാ പ്രത്യക്ചേതനോ യസ്യ സഃ സർവഭൂതാത്മഭൂതാത്മാ
സമ്യഗ്ദർശീത്യർഥഃ, സ തത്രൈവം വർതമാനഃ ലോകസംഗ്രഹായ കർമ കുർവന്നപി
ന ലിപ്യതേ ന കർമഭിഃ ബധ്യതേ ഇത്യർഥഃ ॥ ന ച അസൗ പരമാർഥതഃ
കരോതീത്യതഃ —

നൈവ കിഞ്ചിത്കരോമീതി യുക്തോ മന്യേത തത്ത്വവിത് ।
പശ്യഞ്ശൃണ്വൻസ്പൃശഞ്ജിഘ്രന്നശ്നൻഗച്ഛൻസ്വപഞ്ശ്വസൻ ॥ 5-8 ॥

പ്രലപൻ വിസൃജൻഗൃഹ്ണന്നുന്മിഷന്നിമിഷന്നപി ।
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഷു വർതന്ത ഇതി ധാരയൻ ॥ 5-9 ॥

നൈവ കിഞ്ചിത് കരോമീതി യുക്തഃ സമാഹിതഃ സൻ മന്യേത ചിന്തയേത്, തത്ത്വവിത്
ആത്മനോ യാഥാത്മ്യം തത്ത്വം വേത്തീതി തത്ത്വവിത് പരമാർഥദർശീത്യർഥഃ ॥ കദാ
കഥം വാ തത്ത്വമവധാരയൻ മന്യേത ഇതി, ഉച്യതേ — പശ്യന്നിതി । മന്യേത
ഇതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ । യസ്യ ഏവം തത്ത്വവിദഃ സർവകാര്യകരണചേഷ്ടാസു
കർമസു അകർമൈവ, പശ്യതഃ സമ്യഗ്ദർശിനഃ തസ്യ സർവകർമസന്ന്യാസേ ഏവ
അധികാരഃ, കർമണഃ അഭാവദർശനാത് । ന ഹി മൃഗതൃഷ്ണികായാം ഉദകബുദ്ധ്യാ
പാനായ പ്രവൃത്തഃ ഉദകാഭാവജ്ഞാനേഽപി തത്രൈവ പാനപ്രയോജനായ പ്രവർതതേ ॥

യസ്തു പുനഃ അതത്ത്വവിത് പ്രവൃത്തശ്ച കർമയോഗേ —

ബ്രഹ്മണ്യാധായ കർമാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ കരോതി യഃ ।
ലിപ്യതേ ന സ പാപേന പദ്മപത്രമിവാംഭസാ ॥ 5-10 ॥

ബ്രഹ്മണി ഈശ്വരേ ആധായ നിക്ഷിപ്യ “തദർഥം കർമ കരോമി” ഇതി
ഭൃത്യ ഇവ സ്വാമ്യർഥം സർവാണി കർമാണി മോക്ഷേഽപി ഫലേ സംഗം ത്യക്ത്വാ
കരോതി യഃ സർവകർമാണി, ലിപ്യതേ ന സ പാപേന ന സംബധ്യതേ പദ്മപത്രമിവ
അംഭസാ ഉദകേന । കേവലം സത്ത്വശുദ്ധിമാത്രമേവ ഫലം തസ്യ കർമണഃ
സ്യാത് ॥

യസ്മാത് —

കായേന മനസാ ബുദ്ധ്യാ കേവലൈരിന്ദ്രിയൈരപി ।
യോഗിനഃ കർമ കുർവന്തി സംഗം ത്യക്ത്വാത്മശുദ്ധയേ ॥ 5-11 ॥

കായേന ദേഹേന മനസാ ബുദ്ധ്യാ ച കേവലൈഃ മമത്വവർജിതൈഃ “ഈശ്വരായൈവ
കർമ കരോമി, ന മമ ഫലായ” ഇതി മമത്വബുദ്ധിശൂന്യൈഃ ഇന്ദ്രിയൈരപി
— കേവലശബ്ദഃ കായാദിഭിരപി പ്രത്യേകം സംബധ്യതേ — സർവവ്യാപാരേഷു
മമതാവർജനായ । യോഗിനഃ കർമിണഃ കർമ കുർവന്തി സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലവിഷയം
ആത്മശുദ്ധയേ സത്ത്വശുദ്ധയേ ഇത്യർഥഃ । തസ്മാത് തത്രൈവ തവ അധികാരഃ
ഇതി കുരു കർമൈവ ॥ യസ്മാച്ച —

യുക്തഃ കർമഫലം ത്യക്ത്വാ ശാന്തിമാപ്നോതി നൈഷ്ഠികീം ।
അയുക്തഃ കാമകാരേണ ഫലേ സക്തോ നിബധ്യതേ ॥ 5-12 ॥

യുക്തഃ “ഈശ്വരായ കർമാണി കരോമി ന മമ ഫലായ”
ഇത്യേവം സമാഹിതഃ സൻ കർമഫലം ത്യക്ത്വാ പരിത്യജ്യ
ശാന്തിം മോക്ഷാഖ്യാം ആപ്നോതി നൈഷ്ഠികീം നിഷ്ഠായാം ഭവാം
സത്ത്വശുദ്ധിജ്ഞാനപ്രാപ്തിസർവകർമസന്ന്യാസജ്ഞാനനിഷ്ഠാക്രമേണേതി വാക്യശേഷഃ ।
യസ്തു പുനഃ അയുക്തഃ അസമാഹിതഃ കാമകാരേണ കരണം കാരഃ കാമസ്യ കാരഃ
കാമകാരഃ തേന കാമകാരേണ, കാമപ്രേരിതതയേത്യർഥഃ, “മമ ഫലായ ഇദം
കരോമി കർമ” ഇത്യേവം ഫലേ സക്തഃ നിബധ്യതേ । അതഃ ത്വം യുക്തോ ഭവ
ഇത്യർഥഃ ॥ യസ്തു പരമാർഥദർശീ സഃ —

സർവകർമാണി മനസാ സന്ന്യസ്യാസ്തേ സുഖം വശീ ।
നവദ്വാരേ പുരേ ദേഹീ നൈവ കുർവന്ന കാരയൻ ॥ 5-13 ॥

സർവാണി കർമാണി സർവകർമാണി സന്ന്യസ്യ പരിത്യജ്യ നിത്യം നൈമിത്തികം
കാമ്യം പ്രതിഷിദ്ധം ച താനി സർവാണി കർമാണി മനസാ വിവേകബുദ്ധ്യാ,
കർമാദൗ അകർമസന്ദർശനേന സന്ത്യജ്യേത്യർഥഃ, ആസ്തേ തിഷ്ഠതി സുഖം ।
ത്യക്തവാങ്മനഃകായചേഷ്ടഃ നിരായാസഃ പ്രസന്നചിത്തഃ ആത്മനഃ അന്യത്ര
നിവൃത്തസർവബാഹ്യപ്രയോജനഃ ഇതി “സുഖം ആസ്തേ” ഇത്യുച്യതേ । വശീ
ജിതേന്ദ്രിയ ഇത്യർഥഃ । ക്വ കഥം ആസ്തേ ഇതി, ആഹ — നവദ്വാരേ പുരേ । സപ്ത
ശീർഷണ്യാനി ആത്മന ഉപലബ്ധിദ്വാരാണി, അർവാക് ദ്വേ മൂത്രപുരീഷവിസർഗാർഥേ, തൈഃ
ദ്വാരൈഃ നവദ്വാരം പുരം ഉച്യതേ ശരീരം, പുരമിവ പുരം, ആത്മൈകസ്വാമികം,
തദർഥപ്രയോജനൈശ്ച ഇന്ദ്രിയമനോബുദ്ധിവിഷയൈഃ അനേകഫലവിജ്ഞാനസ്യ
ഉത്പാദകൈഃ പൗരൈരിവ അധിഷ്ഠിതം । തസ്മിൻ നവദ്വാരേ പുരേ ദേഹീ സർവം
കർമ സന്ന്യസ്യ ആസ്തേ ; കിം വിശേഷണേന ? സർവോ ഹി ദേഹീ സന്ന്യാസീ അസന്ന്യാസീ
വാ ദേഹേ ഏവ ആസ്തേ ; തത്ര അനർഥകം വിശേഷണമിതി । ഉച്യതേ — യസ്തു
അജ്ഞഃ ദേഹീ ദേഹേന്ദ്രിയസംഘാതമാത്രാത്മദർശീ സ സർവോഽപി “ഗേഹേ ഭൂമൗ
ആസനേ വാ ആസേ” ഇതി മന്യതേ । ന ഹി ദേഹമാത്രാത്മദർശിനഃ ഗേഹേ ഇവ ദേഹേ
ആസേ ഇതി പ്രത്യയഃ സംഭവതി । ദേഹാദിസംഘാതവ്യതിരിക്താത്മദർശിനസ്തു
“ദേഹേ ആസേ” ഇതി പ്രത്യയഃ ഉപപദ്യതേ । പരകർമണാം ച പരസ്മിൻ
ആത്മനി അവിദ്യയാ അധ്യാരോപിതാനാം വിദ്യയാ വിവേകജ്ഞാനേന മനസാ സന്ന്യാസ
ഉപപദ്യതേ । ഉത്പന്നവിവേകജ്ഞാനസ്യ സർവകർമസന്ന്യാസിനോഽപി ഗേഹേ ഇവ ദേഹേ
ഏവ നവദ്വാരേ പുരേ ആസനം പ്രാരബ്ധഫലകർമസംസ്കാരശേഷാനുവൃത്ത്യാ ദേഹ
ഏവ വിശേഷവിജ്ഞാനോത്പത്തേഃ । ദേഹേ ഏവ ആസ്തേ ഇതി അസ്ത്യേവ വിശേഷണഫലം,
വിദ്വദവിദ്വത്പ്രത്യയഭേദാപേക്ഷത്വാത് ॥ യദ്യപി കാര്യകരണകർമാണി അവിദ്യയാ
ആത്മനി അധ്യാരോപിതാനി “സന്ന്യസ്യാസ്തേ” ഇത്യുക്തം, തഥാപി ആത്മസമവായി
തു കർതൃത്വം കാരയിതൃത്വം ച സ്യാത് ഇതി ആശങ്ക്യ ആഹ — നൈവ കുർവൻ
സ്വയം, ന ച കാര്യകരണാനി കാരയൻ ക്രിയാസു പ്രവർതയൻ । കിം യത് തത്
കർതൃത്വം കാരയിതൃത്വം ച ദേഹിനഃ സ്വാത്മസമവായി സത് സന്ന്യാസാത് ന
സംഭവതി, യഥാ ഗച്ഛതോ ഗതിഃ ഗമനവ്യാപാരപരിത്യാഗേ ന സ്യാത് തദ്വത് ? കിം
വാ സ്വത ഏവ ആത്മനഃ ന അസ്തി ഇതി ? അത്ര ഉച്യതേ — ന അസ്തി ആത്മനഃ സ്വതഃ
കർതൃത്വം കാരയിതൃത്വം ച । ഉക്തം ഹി “അവികാര്യോഽയമുച്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 2-25) “ശരീരസ്ഥോഽപി ന കരോതി ന ലിപ്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 13-31) ഇതി । “ധ്യായതീവ ലേലായതീവ”
(ബൃ. ഉ. 4-3-7) ഇതി ശ്രുതേഃ ॥ കിഞ്ച–

ന കർതൃത്വം ന കർമാണി ലോകസ്യ സൃജതി പ്രഭുഃ ।
ന കർമഫലസംയോഗം സ്വഭാവസ്തു പ്രവർതതേ ॥ 5-14 ॥

ന കർതൃത്വം സ്വതഃ കുരു ഇതി നാപി കർമാണി രഥഘടപ്രാസാദാദീനി ഈപ്സിതതമാനി
ലോകസ്യ സൃജതി ഉത്പാദയതി പ്രഭുഃ ആത്മാ । നാപി രഥാദി കൃതവതഃ
തത്ഫലേന സംയോഗം ന കർമഫലസംയോഗം । യദി കിഞ്ചിദപി സ്വതഃ ന
കരോതി ന കാരയതി ച ദേഹീ, കഃ തർഹി കുർവൻ കാരയംശ്ച പ്രവർതതേ ഇതി,
ഉച്യതേ — സ്വഭാവസ്തു സ്വോ ഭാവഃ സ്വഭാവഃ അവിദ്യാലക്ഷണാ പ്രകൃതിഃ മായാ
പ്രവർതതേ “ദൈവീ ഹി” (ഭ. ഗീ. 7-14) ഇത്യാദിനാ വക്ഷ്യമാണാ ॥

പരമാർഥതസ്തു —

നാദത്തേ കസ്യചിത്പാപം ന ചൈവ സുകൃതം വിഭുഃ ।
അജ്ഞാനേനാവൃതം ജ്ഞാനം തേന മുഹ്യന്തി ജന്തവഃ ॥ 5-15 ॥

ന ആദത്തേ ന ച ഗൃഹ്ണാതി ഭക്തസ്യാപി കസ്യചിത് പാപം । ന ചൈവ ആദത്തേ
സുകൃതം ഭക്തൈഃ പ്രയുക്തം വിഭുഃ । കിമർഥം തർഹി ഭക്തൈഃ പൂജാദിലക്ഷണം
യാഗദാനഹോമാദികം ച സുകൃതം പ്രയുജ്യതേ ഇത്യാഹ — അജ്ഞാനേന ആവൃതം
ജ്ഞാനം വിവേകവിജ്ഞാനം, തേന മുഹ്യന്തി “കരോമി കാരയാമി ഭോക്ഷ്യേ
ഭോജയാമി” ഇത്യേവം മോഹം ഗച്ഛന്തി അവിവേകിനഃ സംസാരിണോ ജന്തവഃ ॥

ജ്ഞാനേന തു തദജ്ഞാനം യേഷാം നാശിതമാത്മനഃ ।
തേഷാമാദിത്യവജ്ജ്ഞാനം പ്രകാശയതി തത്പരം ॥ 5-16 ॥

ജ്ഞാനേന തു യേന അജ്ഞാനേന ആവൃതാഃ മുഹ്യന്തി ജന്തവഃ തത് അജ്ഞാനം യേഷാം
ജന്തൂനാം വിവേകജ്ഞാനേന ആത്മവിഷയേണ നാശിതം ആത്മനഃ ഭവതി, തേഷാം
ജന്തൂനാം ആദിത്യവത് യഥാ ആദിത്യഃ സമസ്തം രൂപജാതം അവഭാസയതി തദ്വത്
ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം വസ്തു സർവം പ്രകാശയതി തത് പരം പരമാർഥതത്ത്വം ॥

യത് പരം ജ്ഞാനം പ്രകാശിതം —

തദ്ബുദ്ധ്യസ്തദാത്മാനസ്തന്നിഷ്ഠാസ്തത്പരായണാഃ ।
ഗച്ഛന്ത്യപുനരാവൃത്തിം ജ്ഞാനനിർധൂതകൽമഷാഃ ॥ 5-17 ॥

തസ്മിൻ ബ്രഹ്മണി ഗതാ ബുദ്ധിഃ യേഷാം തേ തദ്ബുദ്ധയഃ, തദാത്മാനഃ തദേവ
പരം ബ്രഹ്മ ആത്മാ യേഷാം തേ തദാത്മാനഃ, തന്നിഷ്ഠാഃ നിഷ്ഠാ അഭിനിവേശഃ
താത്പര്യം സർവാണി കർമാണി സന്ന്യസ്യ തസ്മിൻ ബ്രഹ്മണ്യേവ അവസ്ഥാനം യേഷാം തേ
തന്നിഷ്ഠാഃ, തത്പരായണാശ്ച തദേവ പരം അയനം പരാ ഗതിഃ യേഷാം ഭവതി തേ
തത്പരായണാഃ കേവലാത്മരതയ ഇത്യർഥഃ । യേഷാം ജ്ഞാനേന നാശിതം ആത്മനഃ
അജ്ഞാനം തേ ഗച്ഛന്തി ഏവംവിധാഃ അപുനരാവൃത്തിം അപുനർദേഹസംബന്ധം
ജ്ഞാനനിർധൂതകൽമഷാഃ യഥോക്തേന ജ്ഞാനേന നിർധൂതഃ നാശിതഃ കൽമഷഃ
പാപാദിസംസാരകാരണദോഷഃ യേഷാം തേ ജ്ഞാനനിർധൂതകൽമഷാഃ യതയഃ ഇത്യർഥഃ ॥

യേഷാം ജ്ഞാനേന നാശിതം ആത്മനഃ അജ്ഞാനം തേ പണ്ഡിതാഃ കഥം തത്ത്വം
പശ്യന്തി ഇത്യുച്യതേ —

വിദ്യാവിനയസമ്പന്നേ ബ്രാഹ്മണേ ഗവി ഹസ്തിനി ।
ശുനി ചൈവ ശ്വപാകേ ച പണ്ഡിതാഃ സമദർശിനഃ ॥ 5-18 ॥

വിദ്യാവിനയസമ്പന്നേ വിദ്യാ ച വിനയശ്ച വിദ്യാവിനയൗ, വിനയഃ ഉപശമഃ,
താഭ്യാം വിദ്യാവിനയാഭ്യാം സമ്പന്നഃ വിദ്യാവിനയസമ്പന്നഃ വിദ്വാൻ വിനീതശ്ച
യോ ബ്രാഹ്മണഃ തസ്മിൻ ബ്രാഹ്മണേ ഗവി ഹസ്തിനി ശുനി ചൈവ ശ്വപാകേ ച പണ്ഡിതാഃ
സമദർശിനഃ । വിദ്യാവിനയസമ്പന്നേ ഉത്തമസംസ്കാരവതി ബ്രാഹ്മണേ സാത്ത്വികേ,
മധ്യമായാം ച രാജസ്യാം ഗവി, സംസ്കാരഹീനായാം അത്യന്തമേവ കേവലതാമസേ
ഹസ്ത്യാദൗ ച, സത്ത്വാദിഗുണൈഃ തജ്ജൈശ്ച സംസ്കാരൈഃ തഥാ രാജസൈഃ തഥാ
താമസൈശ്ച സംസ്കാരൈഃ അത്യന്തമേവ അസ്പൃഷ്ടം സമം ഏകം അവിക്രിയം തത്
ബ്രഹ്മ ദ്രഷ്ടും ശീലം യേഷാം തേ പണ്ഡിതാഃ സമദർശിനഃ ॥ നനു അഭോജ്യാന്നാഃ തേ
ദോഷവന്തഃ, ”സമാസമാഭ്യാം വിഷമസമേ പൂജാതഃ” (ഗൗ. ധ. 2-8-20
; 17-18) ഇതി സ്മൃതേഃ । ന തേ ദോഷവന്തഃ । കഥം ? —

ഇഹൈവ തൈർജിതഃ സർഗോ യേഷാം സാമ്യേ സ്ഥിതം മനഃ ।
നിർദോഷം ഹി സമം ബ്രഹ്മ തസ്മാദ്ബ്രഹ്മണി തേ സ്ഥിതാഃ ॥ 5-19 ॥

ഇഹ ഏവ ജീവദ്ഭിരേവ തൈഃ സമദർശിഭിഃ പണ്ഡിതൈഃ ജിതഃ വശീകൃതഃ സർഗഃ
ജന്മ, യേഷാം സാമ്യേ സർവഭൂതേഷു ബ്രഹ്മണി സമഭാവേ സ്ഥിതം നിശ്ചലീഭൂതം
മനഃ അന്തഃകരണം । നിർദോഷം യദ്യപി ദോഷവത്സു ശ്വപാകാദിഷു മൂഢൈഃ
തദ്ദോഷൈഃ ദോഷവത് ഇവ വിഭാവ്യതേ, തഥാപി തദ്ദോഷൈഃ അസ്പൃഷ്ടം ഇതി
നിർദോഷം ദോഷവർജിതം ഹി യസ്മാത് ; നാപി സ്വഗുണഭേദഭിന്നം, നിർഗുണത്വാത്
ചൈതന്യസ്യ । വക്ഷ്യതി ച ഭഗവാൻ ഇച്ഛാദീനാം ക്ഷേത്രധർമത്വം,
“അനാദിത്വാന്നിർഗുണത്വാത്” (ഭ. ഗീ. 13-31) ഇതി ച । നാപി അന്ത്യാ
വിശേഷാഃ ആത്മനോ ഭേദകാഃ സന്തി, പ്രതിശരീരം തേഷാം സത്ത്വേ പ്രമാണാനുപപത്തേഃ ।
അതഃ സമം ബ്രഹ്മ ഏകം ച । തസ്മാത് ബ്രഹ്മണി ഏവ തേ സ്ഥിതാഃ । തസ്മാത് ന
ദോഷഗന്ധമാത്രമപി താൻ സ്പൃശതി, ദേഹാദിസംഘാതാത്മദർശനാഭിമാനാഭാവാത്
തേഷാം । ദേഹാദിസംഘാതാത്മദർശനാഭിമാനവദ്വിഷയം തു തത് സൂത്രം
”സമാസമാഭ്യാം വിഷമസമേ പൂജാതഃ” (ഗൗ. ധ. 2-8-20) ഇതി,
പൂജാവിഷയത്വേന വിശേഷണാത് । ദൃശ്യതേ ഹി ബ്രഹ്മവിത് ഷഡംഗവിത്
ചതുർവേദവിത് ഇതി പൂജാദാനാദൗ ഗുണവിശേഷസംബന്ധഃ കാരണം । ബ്രഹ്മ തു
സർവഗുണദോഷസംബന്ധവർജിതമിത്യതഃ “ബ്രഹ്മണി തേ സ്ഥിതാഃ” ഇതി
യുക്തം । കർമവിഷയം ച ”സമാസമാഭ്യാം” (ഗൗ. ധ. 2-8-20)
ഇത്യാദി । ഇദം തു സർവകർമസന്ന്യാസവിഷയം പ്രസ്തുതം, “സർവകർമാണി
മനസാ” (ഭ. ഗീ. 5-13) ഇത്യാരഭ്യ അധ്യായപരിസമാപ്തേഃ ॥ യസ്മാത്
നിർദോഷം സമം ബ്രഹ്മ ആത്മാ, തസ്മാത് —

ന പ്രഹൃഷ്യേത്പ്രിയം പ്രാപ്യ നോദ്വിജേത്പ്രാപ്യ ചാപ്രിയം ।
സ്ഥിരബുദ്ധിരസമ്മൂഢോ ബ്രഹ്മവിദ്ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതഃ ॥ 5-20 ॥

ന പ്രഹൃഷ്യേത് പ്രഹർഷം ന കുര്യാത് പ്രിയം ഇഷ്ടം പ്രാപ്യ ലബ്ധ്വാ ।
ന ഉദ്വിജേത് പ്രാപ്യ ച അപ്രിയം അനിഷ്ടം ലബ്ധ്വാ । ദേഹമാത്രാത്മദർശിനാം
ഹി പ്രിയാപ്രിയപ്രാപ്തീ ഹർഷവിഷാദൗ കുർവാതേ, ന കേവലാത്മദർശിനഃ, തസ്യ
പ്രിയാപ്രിയപ്രാപ്ത്യസംഭവാത് । കിഞ്ച — “സർവഭൂതേഷു ഏകഃ സമഃ
നിർദോഷഃ ആത്മാ” ഇതി സ്ഥിരാ നിർവിചികിത്സാ ബുദ്ധിഃ യസ്യ സഃ സ്ഥിരബുദ്ധിഃ
അസമ്മൂഢഃ സമ്മോഹവർജിതശ്ച സ്യാത് യഥോക്തബ്രഹ്മവിത് ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതഃ,
അകർമകൃത് സർവകർമസന്ന്യാസീ ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച, ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതഃ —

ബാഹ്യസ്പർശേഷ്വസക്താത്മാ വിന്ദത്യാത്മനി യത്സുഖം ।
സ ബ്രഹ്മയോഗയുക്താത്മാ സുഖമക്ഷയമശ്നുതേ ॥ 5-21 ॥

ബാഹ്യസ്പർശേഷു ബാഹ്യാശ്ച തേ സ്പർശാശ്ച ബാഹ്യസ്പർശാഃ സ്പൃശ്യന്തേ ഇതി
സ്പർശാഃ ശബ്ദാദയോ വിഷയാഃ തേഷു ബാഹ്യസ്പർശേഷു, അസക്തഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം
യസ്യ സഃ അയം അസക്താത്മാ വിഷയേഷു പ്രീതിവർജിതഃ സൻ വിന്ദതി ലഭതേ
ആത്മനി യത് സുഖം തത് വിന്ദതി ഇത്യേതത് । സ ബ്രഹ്മയോഗയുക്താത്മാ ബ്രഹ്മണി യോഗഃ
സമാധിഃ ബ്രഹ്മയോഗഃ തേന ബ്രഹ്മയോഗേന യുക്തഃ സമാഹിതഃ തസ്മിൻ വ്യാപൃതഃ
ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സഃ ബ്രഹ്മയോഗയുക്താത്മാ, സുഖം അക്ഷയം അശ്നുതേ
വ്യാപ്നോതി । തസ്മാത് ബാഹ്യവിഷയപ്രീതേഃ ക്ഷണികായാഃ ഇന്ദ്രിയാണി നിവർതയേത് ആത്മനി
അക്ഷയസുഖാർഥീ ഇത്യർഥഃ ॥ ഇതശ്ച നിവർതയേത് —

യേ ഹി സംസ്പർശജാ ഭോഗാ ദുഃഖയോനയ ഏവ തേ ।
ആദ്യന്തവന്തഃ കൗന്തേയ ന തേഷു രമതേ ബുധഃ ॥ 5-22 ॥

യേ ഹി യസ്മാത് സംസ്പർശജാഃ വിഷയേന്ദ്രിയസംസ്പർശേഭ്യോ ജാതാഃ ഭോഗാ ഭുക്തയഃ
ദുഃഖയോനയ ഏവ തേ, അവിദ്യാകൃതത്വാത് । ദൃശ്യന്തേ ഹി ആധ്യാത്മികാദീനി ദുഃഖാനി
തന്നിമിത്താന്യേവ । യഥാ ഇഹലോകേ തഥാ പരലോകേഽപി ഇതി ഗമ്യതേ ഏവശബ്ദാത് ।
ന സംസാരേ സുഖസ്യ ഗന്ധമാത്രമപി അസ്തി ഇതി ബുദ്ധ്വാ വിഷയമൃഗതൃഷ്ണികായാ
ഇന്ദ്രിയാണി നിവർതയേത് । ന കേവലം ദുഃഖയോനയ ഏവ, ആദ്യന്തവന്തശ്ച, ആദിഃ
വിഷയേന്ദ്രിയസംയോഗോ ഭോഗാനാം അന്തശ്ച തദ്വിയോഗ ഏവ ; അതഃ ആദ്യന്തവന്തഃ
അനിത്യാഃ, മധ്യക്ഷണഭാവിത്വാത് ഇത്യർഥഃ । കൗന്തേയ, ന തേഷു ഭോഗേഷു രമതേ
ബുധഃ വിവേകീ അവഗതപരമാർഥതത്ത്വഃ ; അത്യന്തമൂഢാനാമേവ ഹി വിഷയേഷു
രതിഃ ദൃശ്യതേ, യഥാ പശുപ്രഭൃതീനാം ॥ അയം ച ശ്രേയോമാർഗപ്രതിപക്ഷീ
കഷ്ടതമോ ദോഷഃ സർവാനർഥപ്രാപ്തിഹേതുഃ ദുർനിവാരശ്ച ഇതി തത്പരിഹാരേ
യത്നാധിക്യം കർതവ്യം ഇത്യാഹ ഭഗവാൻ —

ശക്നോതീഹൈവ യഃ സോഢും പ്രാക്ഛരീരവിമോക്ഷണാത് ।
കാമക്രോധോദ്ഭവം വേഗം സ യുക്തഃ സ സുഖീ നരഃ ॥ 5-23 ॥

ശക്നോതി ഉത്സഹതേ ഇഹൈവ ജീവന്നേവ യഃ സോഢും പ്രസഹിതും പ്രാക്
പൂർവം ശരീരവിമോക്ഷണാത് ആ മരണാത് ഇത്യർഥഃ । മരണസീമാകരണം
ജീവതോഽവശ്യംഭാവി ഹി കാമക്രോധോദ്ഭവോ വേഗഃ, അനന്തനിമിത്തവാൻ ഹി സഃ ഇതി
യാവത് മരണം താവത് ന വിസ്രംഭണീയ ഇത്യർഥഃ । കാമഃ ഇന്ദ്രിയഗോചരപ്രാപ്തേ
ഇഷ്ടേ വിഷയേ ശ്രൂയമാണേ സ്മര്യമാണേ വാ അനുഭൂതേ സുഖഹേതൗ യാ ഗർധിഃ
തൃഷ്ണാ സ കാമഃ ; ക്രോധശ്ച ആത്മനഃ പ്രതികൂലേഷു ദുഃഖഹേതുഷു
ദൃശ്യമാനേഷു ശ്രൂയമാണേഷു സ്മര്യമാണേഷു വാ യോ ദ്വേഷഃ സഃ ക്രോധഃ
; തൗ കാമക്രോധൗ ഉദ്ഭവോ യസ്യ വേഗസ്യ സഃ കാമക്രോധോദ്ഭവഃ വേഗഃ ।
രോമാഞ്ചനപ്രഹൃഷ്ടനേത്രവദനാദിലിംഗഃ അന്തഃകരണപ്രക്ഷോഭരൂപഃ
കാമോദ്ഭവോ വേഗഃ, ഗാത്രപ്രകമ്പപ്രസ്വേദസന്ദഷ്ടോഷ്ഠപുടരക്തനേത്രാദിലിംഗഃ
ക്രോധോദ്ഭവോ വേഗഃ, തം കാമക്രോധോദ്ഭവം വേഗം യഃ ഉത്സഹതേ പ്രസഹതേ സോഢും
പ്രസഹിതും, സഃ യുക്തഃ യോഗീ സുഖീ ച ഇഹ ലോകേ നരഃ ॥ കഥംഭൂതശ്ച
ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതഃ ബ്രഹ്മ പ്രാപ്നോതി ഇതി ആഹ ഭഗവാൻ —

യോഽന്തഃസുഖോഽന്തരാരാമസ്തഥാന്തർജ്യോതിരേവ യഃ ।
സ യോഗീ ബ്രഹ്മനിർവാണം ബ്രഹ്മഭൂതോഽധിഗച്ഛതി ॥ 5-24 ॥

യഃ അന്തഃസുഖഃ അന്തഃ ആത്മനി സുഖം യസ്യ സഃ അന്തഃസുഖഃ, തഥാ അന്തരേവ
ആത്മനി ആരാമഃ ആരമണം ക്രീഡാ യസ്യ സഃ അന്തരാരാമഃ, തഥാ ഏവ അന്തഃ ഏവ
ആത്മന്യേവ ജ്യോതിഃ പ്രകാശോ യസ്യ സഃ അന്തർജ്യോതിരേവ, യഃ ഈദൃശഃ സഃ യോഗീ
ബ്രഹ്മനിർവാണം ബ്രഹ്മണി നിർവൃതിം മോക്ഷം ഇഹ ജീവന്നേവ ബ്രഹ്മഭൂതഃ സൻ
അധിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി ॥ കിഞ്ച —

ലഭന്തേ ബ്രഹ്മനിർവാണമൃഷയഃ ക്ഷീണകൽമഷാഃ ।
ഛിന്നദ്വൈധാ യതാത്മാനഃ സർവഭൂതഹിതേ രതാഃ ॥ 5-25 ॥

ലഭന്തേ ബ്രഹ്മനിർവാണം മോക്ഷം ഋഷയഃ സമ്യഗ്ദർശിനഃ സന്ന്യാസിനഃ
ക്ഷീണകൽമഷാഃ ക്ഷീണപാപാഃ നിർദോഷാഃ ഛിന്നദ്വൈധാഃ ഛിന്നസംശയാഃ യതാത്മാനഃ
സംയതേന്ദ്രിയാഃ സർവഭൂതഹിതേ രതാഃ സർവേഷാം ഭൂതാനാം ഹിതേ ആനുകൂല്യേ രതാഃ
അഹിംസകാ ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

കാമക്രോധവിയുക്താനാം യതീനാം യതചേതസാം ।
അഭിതോ ബ്രഹ്മനിർവാണം വർതതേ വിദിതാത്മനാം ॥ 5-26 ॥

കാമക്രോധവിയുക്താനാം കാമശ്ച ക്രോധശ്ച കാമക്രോധൗ താഭ്യാം വിയുക്താനാം
യതീനാം സന്ന്യാസിനാം യതചേതസാം സംയതാന്തഃകരണാനാം അഭിതഃ ഉഭയതഃ
ജീവതാം മൃതാനാം ച ബ്രഹ്മനിർവാണം മോക്ഷോ വർതതേ വിദിതാത്മനാം
വിദിതഃ ജ്ഞാതഃ ആത്മാ യേഷാം തേ വിദിതാത്മാനഃ തേഷാം വിദിതാത്മനാം
സമ്യഗ്ദർശിനാമിത്യർഥഃ ॥ സമ്യഗ്ദർശനനിഷ്ഠാനാം സന്ന്യാസിനാം സദ്യഃ
മുക്തിഃ ഉക്താ । കർമയോഗശ്ച ഈശ്വരാർപിതസർവഭാവേന ഈശ്വരേ ബ്രഹ്മണി
ആധായ ക്രിയമാണഃ സത്ത്വസുദ്ധിജ്ഞാനപ്രാപ്തിസർവകർമസന്ന്യാസക്രമേണ മോക്ഷായ
ഇതി ഭഗവാൻ പദേ പദേ അബ്രവീത്, വക്ഷ്യതി ച । അഥ ഇദാനീം ധ്യാനയോഗം
സമ്യഗ്ദർശനസ്യ അന്തരംഗം വിസ്തരേണ വക്ഷ്യാമി ഇതി തസ്യ സൂത്രസ്ഥാനീയാൻ
ശ്ലോകാൻ ഉപദിശതി സ്മ —

സ്പർശാൻകൃത്വാ ബഹിർബാഹ്യാംശ്ചക്ഷുശ്ചൈവാന്തരേ ഭ്രുവോഃ ।
പ്രാണാപാനൗ സമൗ കൃത്വാ നാസാഭ്യന്തരചാരിണൗ ॥ 5-27 ॥

യതേന്ദ്രിയമനോബുദ്ധിർമുനിർമോക്ഷപരായണഃ ।
വിഗതേച്ഛാഭയക്രോധോ യഃ സദാ മുക്ത ഏവ സഃ ॥ 5-28 ॥

സ്പർശാൻ ശബ്ദാദീൻ കൃത്വാ ബഹിഃ ബാഹ്യാൻ — ശ്രോത്രാദിദ്വാരേണ അന്തഃ ബുദ്ധൗ
പ്രവേശിതാഃ ശബ്ദാദയഃ വിഷയാഃ താൻ അചിന്തയതഃ ശബ്ദാദയോ ബ്രാഹ്യാ ബഹിരേവ
കൃതാഃ ഭവന്തി — താൻ ഏവം ബഹിഃ കൃത്വാ ചക്ഷുശ്ചൈവ അന്തരേ ഭ്രുവോഃ
“കൃത്വാ” ഇതി അനുഷജ്യതേ । തഥാ പ്രാണാപാനൗ നാസാഭ്യന്തരചാരിണൗ
സമൗ കൃത്വാ, യതേന്ദ്രിയമനോബുദ്ധിഃ യതാനി സംയതാനി ഇന്ദ്രിയാണി മനഃ
ബുദ്ധിശ്ച യസ്യ സഃ യതേന്ദ്രിയമനോബുദ്ധിഃ, മനനാത് മുനിഃ സന്ന്യാസീ,
മോക്ഷപരായണഃ ഏവം ദേഹസംസ്ഥാനാത് മോക്ഷപരായണഃ മോക്ഷ ഏവ പരം അയനം
പരാ ഗതിഃ യസ്യ സഃ അയം മോക്ഷപരായണോ മുനിഃ ഭവേത് । വിഗതേച്ഛാഭയക്രോധഃ
ഇച്ഛാ ച ഭയം ച ക്രോധശ്ച ഇച്ഛാഭയക്രോധാഃ തേ വിഗതാഃ യസ്മാത് സഃ
വിഗതേച്ഛാഭയക്രോധഃ, യഃ ഏവം വർതതേ സദാ സന്ന്യാസീ, മുക്ത ഏവ സഃ ന
തസ്യ മോക്ഷായാന്യഃ കർതവ്യോഽസ്തി ॥ ഏവം സമാഹിതചിത്തേന കിം വിജ്ഞേയം ഇതി,
ഉച്യതേ —

ഭോക്താരം യജ്ഞതപസാം സർവലോകമഹേശ്വരം ।
സുഹൃദം സർവഭൂതാനാം ജ്ഞാത്വാ മാം ശാന്തിമൃച്ഛതി ॥ 5-29 ॥

ഭോക്താരം യജ്ഞതപസാം യജ്ഞാനാം തപസാം ച കർതൃരൂപേണ ദേവതാരൂപേണ
ച, സർവലോകമഹേശ്വരം സർവേഷാം ലോകാനാം മഹാന്തം ഈശ്വരം സുഹൃദം
സർവഭൂതാനാം സർവപ്രാണിനാം പ്രത്യുപകാരനിരപേക്ഷതയാ ഉപകാരിണം സർവഭൂതാനാം
ഹൃദയേശയം സർവകർമഫലാധ്യക്ഷം സർവപ്രത്യയസാക്ഷിണം മാം നാരായണം
ജ്ഞാത്വാ ശാന്തിം സർവസംസാരോപരതിം ഋച്ഛതി പ്രാപ്നോതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ കർമസന്ന്യാസയോഗോ നാമ പഽചമോഽധ്യായഃ ॥5 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ പ്രകൃതി-ഗർഭഃ നാമ പഞ്ചമഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ ॥
അതീതാനന്തരാധ്യായാന്തേ ധ്യാനയോഗസ്യ സമ്യഗ്ദർശനം പ്രതി അന്തരംഗസ്യ
സൂത്രഭൂതാഃ ശ്ലോകാഃ“സ്പർശാൻ കൃത്വാ ബഹിഃ” (ഭ. ഗീ. 5-27)
ഇത്യാദയഃ ഉപദിഷ്ടാഃ । തേഷാം വൃത്തിസ്ഥാനീയഃ അയം ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ ആരഭ്യതേ ।
തത്ര ധ്യാനയോഗസ്യ ബഹിരംഗം കർമ ഇതി, യാവത് ധ്യാനയോഗാരോഹണസമർഥഃ
താവത് ഗൃഹസ്ഥേന അധികൃതേന കർതവ്യം കർമ ഇത്യതഃ തത് സ്തൗതി —
അനാശ്രിത ഇതി ॥ നനു കിമർഥം ധ്യാനയോഗാരോഹണസീമാകരണം, യാവതാ
അനുഷ്ഠേയമേവ വിഹിതം കർമ യാവജ്ജീവം । ന, “ആരുരുക്ഷോർമുനേര്യോഗം
കർമ കാരണമുച്യതേ” (ഭ. ഗീ. 6-3) ഇതി വിശേഷണാത്, ആരൂഢസ്യ ച
ശമേനൈവ സംബന്ധകരണാത് । ആരുരുക്ഷോഃ ആരൂഢസ്യ ച ശമഃ കർമ ച ഉഭയം
കർതവ്യത്വേന അഭിപ്രേതം ചേത്സ്യാത്, തദാ “ആരുരുക്ഷോഃ” “ആരൂഢസ്യ
ച” ഇതി ശമകർമവിഷയഭേദേന വിശേഷണം വിഭാഗകരണം ച
അനർഥകം സ്യാത് ॥ തത്ര ആശ്രമിണാം കശ്ചിത് യോഗമാരുരുക്ഷുഃ ഭവതി,
ആരൂഢശ്ച കശ്ചിത്, അന്യേ ന ആരുരുക്ഷവഃ ന ച ആരൂഢാഃ ; താനപേക്ഷ്യ
“ആരുരുക്ഷോഃ” “ആരൂഢസ്യ ച” ഇതി വിശേഷണം
വിഭാഗകരണം ച ഉപപദ്യത ഏവേതി ചേത്, ന ; “തസ്യൈവ” ഇതി
വചനാത്, പുനഃ യോഗഗ്രഹണാച്ച “യോഗാരൂഢസ്യ” ഇതി ; യ ആസീത് പൂർവം
യോഗമാരുരുക്ഷുഃ, തസ്യൈവ ആരൂഢസ്യ ശമ ഏവ കർതവ്യഃ കാരണം യോഗഫലം
പ്രതി ഉച്യതേ ഇതി । അതോ ന യാവജ്ജീവം കർതവ്യത്വപ്രാപ്തിഃ കസ്യചിദപി കർമണഃ ।
യോഗവിഭ്രഷ്ടവചനാച്ച — ഗൃഹസ്ഥസ്യ ചേത് കർമിണോ യോഗോ വിഹിതഃ
ഷഷ്ഠേ അധ്യായേ, സഃ യോഗവിഭ്രഷ്ടോഽപി കർമഗതിം കർമഫലം പ്രാപ്നോതി
ഇതി തസ്യ നാശാശങ്കാ അനുപപന്നാ സ്യാത് । അവശ്യം ഹി കൃതം കർമ കാമ്യം
നിത്യം വാ — മോക്ഷസ്യ നിത്യത്വാത് അനാരഭ്യത്വേ — സ്വം ഫലം ആരഭത
ഏവ । നിത്യസ്യ ച കർമണഃ വേദപ്രമാണാവബുദ്ധത്വാത് ഫലേന ഭവിതവ്യം
ഇതി അവോചാമ, അന്യഥാ വേദസ്യ ആനർഥക്യപ്രസംഗാത് ഇതി । ന ച കർമണി സതി
ഉഭയവിഭ്രഷ്ടവചനം, അർഥവത് കർമണോ വിഭ്രംശകാരണാനുപപത്തേഃ ॥ കർമ
കൃതം ഈശ്വരേ സന്ന്യസ്യ ഇത്യതഃ കർതുഃ കർമ ഫലം നാരഭത ഇതി ചേത്, ന ;
ഈശ്വരേ സന്ന്യാസസ്യ അധികതരഫലഹേതുത്വോപപത്തേഃ ॥ മോക്ഷായൈവ ഇതി ചേത്,
സ്വകർമണാം കൃതാനാം ഈശ്വരേ സന്ന്യാസോ മോക്ഷായൈവ, ന ഫലാന്തരായ യോഗസഹിതഃ
; യോഗാച്ച വിഭ്രഷ്ടഃ ; ഇത്യതഃ തം പ്രതി നാശാശങ്കാ യുക്തൈവ ഇതി ചേത്,
ന ;“ഏകാകീ യതചിത്താത്മാ നിരാശീരപരിഗ്രഹഃ” (ഭ. ഗീ. 6-10)
“ബ്രഹ്മചാരിവ്രതേ സ്ഥിതഃ” (ഭ. ഗീ. 6-14) ഇതി കർമസന്ന്യാസവിധാനാത് ।
ന ച അത്ര ധ്യാനകാലേ സ്ത്രീസഹായത്വാശങ്കാ, യേന ഏകാകിത്വം വിധീയതേ ।
ന ച ഗൃഹസ്ഥസ്യ “നിരാശീരപരിഗ്രഹഃ” ഇത്യാദിവചനം അനുകൂലം ।
ഉഭയവിഭ്രഷ്ടപ്രശ്നാനുപപത്തേശ്ച ॥ അനാശ്രിത ഇത്യനേന കർമിണ ഏവ
സന്ന്യാസിത്വം യോഗിത്വം ച ഉക്തം, പ്രതിഷിദ്ധം ച നിരഗ്നേഃ അക്രിയസ്യ ച
സന്ന്യാസിത്വം യോഗിത്വം ചേതി ചേത്, ന ; ധ്യാനയോഗം പ്രതി ബഹിരംഗസ്യ യതഃ
കർമണഃ ഫലാകാങ്ക്ഷാസന്ന്യാസസ്തുതിപരത്വാത് । ന കേവലം നിരഗ്നിഃ അക്രിയഃ
ഏവ സന്ന്യാസീ യോഗീ ച । കിം തർഹി ? കർമ്യപി, കർമഫലാസംഗം സന്ന്യസ്യ
കർമയോഗം അനുതിഷ്ഠൻ സത്ത്വശുദ്ധ്യർഥം, “സ സന്ന്യാസീ ച യോഗീ ച
ഭവതി” ഇതി സ്തൂയതേ । ന ച ഏകേന വാക്യേന കർമഫലാസംഗസന്ന്യാസസ്തുതിഃ
ചതുർഥാശ്രമപ്രതിഷേധശ്ച ഉപപദ്യതേ । ന ച പ്രസിദ്ധം നിരഗ്നേഃ
അക്രിയസ്യ പരമാർഥസന്ന്യാസിനഃ ശ്രുതിസ്മൃതിപുരാണേതിഹാസയോഗശാസ്ത്രേഷു വിഹിതം
സന്ന്യാസിത്വം യോഗിത്വം ച പ്രതിഷേധതി ഭഗവാൻ । സ്വവചനവിരോധാച്ച
— “സർവകർമാണി മനസാ സന്ന്ന്യസ്യ । । । നൈവ കുർവന്ന കാരയൻ
ആസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 5-13) “മൗനീ സന്തുഷ്ടോ യേന കേനചിത് അനികേതഃ
സ്ഥിരമതിഃ” (ഭ. ഗീ. 12-19) “വിഹായ കാമാന്യഃ സർവാൻ പുമാംശ്ചരതി
നിഃസ്പൃഹഃ” (ഭ. ഗീ. 2-71) “സർവാരംഭപരിത്യാഗീ”
(ഭ. ഗീ. 12-16) ഇതി ച തത്ര തത്ര ഭഗവതാ സ്വവചനാനി ദർശിതാനി ;
തൈഃ വിരുധ്യേത ചതുർഥാശ്രമപ്രതിഷേധഃ । തസ്മാത് മുനേഃ യോഗം ആരുരുക്ഷോഃ
പ്രതിപന്നഗാർഹസ്ഥ്യസ്യ അഗ്നിഹോത്രാദികർമ ഫലനിരപേക്ഷം അനുഷ്ഠീയമാനം
ധ്യാനയോഗാരോഹണസാധനത്വം സത്ത്വശുദ്ധിദ്വാരേണ പ്രതിപദ്യതേ ഇതി “സ
സന്ന്യാസീ ച യോഗീ ച” ഇതി സ്തൂയതേ ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
അനാശ്രിതഃ കർമഫലം കാര്യം കർമ കരോതി യഃ ।
സ സന്ന്യാസീ ച യോഗീ ച ന നിരഗ്നിർന ചാക്രിയഃ ॥ 6-1 ॥

അനാശ്രിതഃ ന ആശ്രിതഃ അനാശ്രിതഃ । കിം ? കർമഫലം കർമണാം ഫലം
കർമഫലം യത് തദനാശ്രിതഃ, കർമഫലതൃഷ്ണാരഹിത ഇത്യർഥഃ । യോ ഹി
കർമഫലേ തൃഷ്ണാവാൻ സഃ കർമഫലമാശ്രിതോ ഭവതി, അയം തു തദ്വിപരീതഃ,
അതഃ അനാശ്രിതഃ കർമഫലം । ഏവംഭൂതഃ സൻ കാര്യം കർതവ്യം നിത്യം
കാമ്യവിപരീതം അഗ്നിഹോത്രാദികം കർമ കരോതി നിർവർതയതി യഃ കശ്ചിത് ഈദൃശഃ
കർമീ സ കർമ്യന്തരേഭ്യോ വിശിഷ്യതേ ഇത്യേവമർഥമാഹ — “സ സന്ന്യാസീ
ച യോഗീ ച” ഇതി । സന്ന്യാസഃ പരിത്യാഗഃ സ യസ്യാസ്തി സ സന്ന്യാസീ ച,
യോഗീ ച യോഗഃ ചിത്തസമാധാനം സ യസ്യാസ്തി സ യോഗീ ച ഇതി ഏവംഗുണസമ്പന്നഃ
അയം മന്തവ്യഃ” ന കേവലം നിരഗ്നിഃ അക്രിയ ഏവ സന്ന്യാസീ യോഗീ ച ഇതി
മന്തവ്യഃ । നിർഗതാഃ അഗ്നയഃ കർമാംഗഭൂതാഃ യസ്മാത് സ നിരഗ്നിഃ, അക്രിയശ്ച
അനഗ്നിസാധനാ അപി അവിദ്യമാനാഃ ക്രിയാഃ തപോദാനാദികാഃ യസ്യ അസൗ അക്രിയഃ ॥

നനു ച നിരഗ്നേഃ അക്രിയസ്യൈവ ശ്രുതിസ്മൃതിയോഗശാസ്ത്രേഷു സന്ന്യാസിത്വം
യോഗിത്വം ച പ്രസിദ്ധം । കഥം ഇഹ സാഗ്നേഃ സക്രിയസ്യ ച സന്ന്യാസിത്വം
യോഗിത്വം ച അപ്രസിദ്ധമുച്യതേ ഇതി । നൈഷ ദോഷഃ, കയാചിത് ഗുണവൃത്ത്യാ
ഉഭയസ്യ സമ്പിപാദയിഷിതത്വാത് । തത് കഥം ? കർമഫലസങ്കൽപസന്ന്യാസാത്
സന്ന്യാസിത്വം, യോഗാംഗത്വേന ച കർമാനുഷ്ഠാനാത് കർമഫലസങ്കൽപസ്യ ച
ചിത്തവിക്ഷേപഹേതോഃ പരിത്യാഗാത് യോഗിത്വം ച ഇതി ഗൗണമുഭയം ; ന പുനഃ
മുഖ്യം സന്ന്യാസിത്വം യോഗിത്വം ച അഭിപ്രേതമിത്യേതമർഥം ദർശയിതുമാഹ —

യം സന്ന്യാസമിതി പ്രാഹുര്യോഗം തം വിദ്ധി പാണ്ഡവ ।
ന ഹ്യസന്ന്യസ്തസങ്കൽപോ യോഗീ ഭവതി കശ്ചന ॥ 6-2 ॥

യം സർവകർമതത്ഫലപരിത്യാഗലക്ഷണം പരമാർഥസന്ന്യാസം സന്ന്യാസം
ഇതി പ്രാഹുഃ ശ്രുതിസ്മൃതിവിദഃ, യോഗം കർമാനുഷ്ഠാനലക്ഷണം
തം പരമാർഥസന്ന്യാസം വിദ്ധി ജാനീഹി ഹേ പാണ്ഡവ । കർമയോഗസ്യ
പ്രവൃത്തിലക്ഷണസ്യ തദ്വിപരീതേന നിവൃത്തിലക്ഷണേന പരമാർഥസന്ന്യാസേന
കീദൃശം സാമാന്യമംഗീകൃത്യ തദ്ഭാവ ഉച്യതേ ഇത്യപേക്ഷായാം ഇദമുച്യതേ —
അസ്തി ഹി പരമാർഥസന്ന്യാസേന സാദൃശ്യം കർതൃദ്വാരകം കർമയോഗസ്യ । യോ ഹി
പരമാർഥസന്ന്യാസീ സ ത്യക്തസർവകർമസാധനതയാ സർവകർമതത്ഫലവിഷയം
സങ്കൽപം പ്രവൃത്തിഹേതുകാമകാരണം സന്ന്യസ്യതി । അയമപി കർമയോഗീ
കർമ കുർവാണ ഏവ ഫലവിഷയം സങ്കൽപം സന്ന്യസ്യതി ഇത്യേതമർഥം
ദർശയിഷ്യൻ ആഹ — ന ഹി യസ്മാത് അസന്ന്യസ്തസങ്കൽപഃ അസന്ന്യസ്തഃ
അപരിത്യക്തഃ ഫലവിഷയഃ സങ്കൽപഃ അഭിസന്ധിഃ യേന സഃ അസന്ന്യസ്തസങ്കൽപഃ
കശ്ചന കശ്ചിദപി കർമീ യോഗീ സമാധാനവാൻ ഭവതി ന സംഭവതീത്യർഥഃ,
ഫലസങ്കൽപസ്യ ചിത്തവിക്ഷേപഹേതുത്വാത് । തസ്മാത് യഃ കശ്ചന കർമീ
സന്ന്യസ്തഫലസങ്കൽപോ ഭവേത് സ യോഗീ സമാധാനവാൻ അവിക്ഷിപ്തചിത്തോ ഭവേത്,
ചിത്തവിക്ഷേപഹേതോഃ ഫലസങ്കൽപസ്യ സന്ന്യസ്തത്വാദിത്യഭിപ്രായഃ ॥ ഏവം
പരമാർഥസന്ന്യാസകർമയോഗയോഃ കർതൃദ്വാരകം സന്ന്യാസസാമാന്യമപേക്ഷ്യ
“യം സന്ന്യാസമിതി പ്രാഹുര്യോഗം തം വിദ്ധി പാണ്ഡവ” ഇതി കർമയോഗസ്യ
സ്തുത്യർഥം സന്ന്യാസത്വം ഉക്തം । ധ്യാനയോഗസ്യ ഫലനിരപേക്ഷഃ കർമയോഗോ
ബഹിരംഗം സാധനമിതി തം സന്ന്യാസത്വേന സ്തുത്വാ അധുനാ കർമയോഗസ്യ
ധ്യാനയോഗസാധനത്വം ദർശയതി —

ആരുരുക്ഷോർമുനേര്യോഗം കർമ കാരണമുച്യതേ ।
യോഗാരൂഢസ്യ തസ്യൈവ ശമഃ കാരണമുച്യതേ ॥ 6-3 ॥

ആരുരുക്ഷോഃ ആരോഢുമിച്ഛതഃ, അനാരൂഢസ്യ, ധ്യാനയോഗേ
അവസ്ഥാതുമശക്തസ്യൈവേത്യർഥഃ । കസ്യ തസ്യ ആരുരുക്ഷോഃ ? മുനേഃ,
കർമഫലസന്ന്യാസിന ഇത്യർഥഃ । കിമാരുരുക്ഷോഃ ? യോഗം । കർമ
കാരണം സാധനം ഉച്യതേ । യോഗാരൂഢസ്യ പുനഃ തസ്യൈവ ശമഃ ഉപശമഃ
സർവകർമഭ്യോ നിവൃത്തിഃ കാരണം യോഗാരൂഢസ്യ സാധനം ഉച്യതേ ഇത്യർഥഃ ।
യാവദ്യാവത് കർമഭ്യഃ ഉപരമതേ, താവത്താവത് നിരായാസസ്യ ജിതേന്ദ്രിയസ്യ ചിത്തം
സമാധീയതേ । തഥാ സതി സ ഝടിതി യോഗാരൂഢോ ഭവതി । തഥാ ചോക്തം വ്യാസേന
–”നൈതാദൃശം ബ്രാഹ്മണസ്യാസ്തി വിത്തം യഥൈകതാ സമതാ സത്യതാ ച ।
ശീലം സ്ഥിതിർദണ്ഡനിധാനമാർജവം തതസ്തതശ്ചോപരമഃ ക്രിയാഭ്യഃ”
(മോ. ധ. 175-37) ഇതി ॥ അഥേദാനീം കദാ യോഗാരൂഢോ ഭവതി ഇത്യുച്യതേ —

യദാ ഹി നേന്ദ്രിയാർഥേഷു ന കർമസ്വനുഷജ്ജതേ ।
സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസീ യോഗാരൂഢസ്തദോച്യതേ ॥ 6-4 ॥

യദാ സമാധീയമാനചിത്തോ യോഗീ ഹി ഇന്ദ്രിയാർഥേഷു ഇന്ദ്രിയാണാമർഥാഃ ശബ്ദാദയഃ
തേഷു ഇന്ദ്രിയാർഥേഷു കർമസു ച നിത്യനൈമിത്തികകാമ്യപ്രതിഷിദ്ധേഷു
പ്രയോജനാഭാവബുദ്ധ്യാ ന അനുഷജ്ജതേ അനുഷംഗം കർതവ്യതാബുദ്ധിം ന
കരോതീത്യർഥഃ । സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസീ സർവാൻ സങ്കൽപാൻ ഇഹാമുത്രാർഥകാമഹേതൂൻ
സന്ന്യസിതും ശീലം അസ്യ ഇതി സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസീ, യോഗാരൂഢഃ പ്രാപ്തയോഗ
ഇത്യേതത്, തദാ തസ്മിൻ കാലേ ഉച്യതേ । “സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസീ”
ഇതി വചനാത് സർവാംശ്ച കാമാൻ സർവാണി ച കർമാണി സന്ന്യസ്യേദിത്യർഥഃ ।
സങ്കൽപമൂലാ ഹി സർവേ കാമാഃ — ”സങ്കൽപമൂലഃ കാമോ വൈ
യജ്ഞാഃ സങ്കൽപസംഭവാഃ ।” (മനു. 2-3) ”കാമ ജാനാമി തേ
മൂലം സങ്കൽപാത്കില ജായസേ । ന ത്വാം സങ്കൽപയിഷ്യാമി തേന മേ ന
ഭവിഷ്യസി” (മോ. ധ. 177-25)ഇത്യാദിസ്മൃതേഃ । സർവകാമപരിത്യാഗേ
ച സർവകർമസന്ന്യാസഃ സിദ്ധോ ഭവതി, “സ യഥാകാമോ ഭവതി
തത്ക്രതുർഭവതി യത്ക്രതുർഭവതി തത്കർമ കുരുതേ” (ബൃ. ഉ. 4-4-5)
ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യഃ ; ”യദ്യദ്ധി കുരുതേ ജന്തുഃ തത്തത് കാമസ്യ
ചേഷ്ടിതം” (മനു. 2-4)ഇത്യാദിസ്മൃതിഭ്യശ്ച ; ന്യായാച്ച —
ന ഹി സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസേ കശ്ചിത് സ്പന്ദിതുമപി ശക്തഃ । തസ്മാത്
“സർവസങ്കൽപസന്ന്യാസീ” ഇതി വചനാത് സർവാൻ കാമാൻ സർവാണി കർമാണി
ച ത്യാജയതി ഭഗവാൻ ॥ യദാ ഏവം യോഗാരൂഢഃ, തദാ തേന ആത്മാ ഉദ്ധൃതോ
ഭവതി സംസാരാദനർഥജാതാത് । അതഃ —

ഉദ്ധരേദാത്മനാത്മാനം നാത്മാനമവസാദയേത് ।
ആത്മൈവ ഹ്യാത്മനോ ബന്ധുരാത്മൈവ രിപുരാത്മനഃ ॥ 6-5 ॥

ഉദ്ധരേത് സംസാരസാഗരേ നിമഗ്നം ആത്മനാ ആത്മാനം തതഃ ഉത് ഊർധ്വം ഹരേത്
ഉദ്ധരേത്, യോഗാരൂഢതാമാപാദയേദിത്യർഥഃ । ന ആത്മാനം അവസാധയേത് ന അധഃ
നയേത്, ന അധഃ ഗമയേത് । ആത്മൈവ ഹി യസ്മാത് ആത്മനഃ ബന്ധുഃ । ന ഹി അന്യഃ
കശ്ചിത് ബന്ധുഃ, യഃ സംസാരമുക്തയേ ഭവതി । ബന്ധുരപി താവത് മോക്ഷം
പ്രതി പ്രതികൂല ഏവ, സ്നേഹാദിബന്ധനായതനത്വാത് । തസ്മാത് യുക്തമവധാരണം
“ആത്മൈവ ഹ്യാത്മനോ ബന്ധുഃ” ഇതി । ആത്മൈവ രിപുഃ ശത്രുഃ । യഃ
അന്യഃ അപകാരീ ബാഹ്യഃ ശത്രുഃ സോഽപി ആത്മപ്രയുക്ത ഏവേതി യുക്തമേവ അവധാരണം
“ആത്മൈവ രിപുരാത്മനഃ” ഇതി ॥ ആത്മൈവ ബന്ധുഃ ആത്മൈവ രിപുഃ ആത്മനഃ
ഇത്യുക്തം । തത്ര കിംലക്ഷണ ആത്മാ ആത്മനോ ബന്ധുഃ, കിംലക്ഷണോ വാ ആത്മാ ആത്മനോ
രിപുഃ ഇത്യുച്യതേ —

ബന്ധുരാത്മാത്മനസ്തസ്യ യേനാത്മൈവാത്മനാ ജിതഃ ।
അനാത്മനസ്തു ശത്രുത്വേ വർതേതാത്മൈവ ശത്രുവത് ॥ 6-6 ॥

ബന്ധുഃ ആത്മാ ആത്മനഃ തസ്യ, തസ്യ ആത്മനഃ സ ആത്മാ ബന്ധുഃ യേന ആത്മനാ ആത്മൈവ
ജിതഃ, ആത്മാ കാര്യകരണസംഘാതോ യേന വശീകൃതഃ, ജിതേന്ദ്രിയ ഇത്യർഥ– ।
അനാത്മനസ്തു അജിതാത്മനസ്തു ശത്രുത്വേ ശത്രുഭാവേ വർതേത ആത്മൈവ ശത്രുവത്,
യഥാ അനാത്മാ ശത്രുഃ ആത്മനഃ അപകാരീ, തഥാ ആത്മാ ആത്മന അപകാരേ വർതേത
ഇത്യർഥഃ ॥

ജിതാത്മനഃ പ്രശാന്തസ്യ പരമാത്മാ സമാഹിതഃ ।
ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖേഷു തഥാ മാനാപമാനയോഃ ॥ 6-7 ॥

ജിതാത്മനഃ കാര്യകരണസംഘാത ആത്മാ ജിതോ യേന സഃ ജിതാത്മാ തസ്യജിതാത്മനഃ,
പ്രശാന്തസ്യ പ്രസന്നാന്തഃകരണസ്യ സതഃ സന്ന്യാസിനഃ പരമാത്മാ സമാഹിതഃ
സാക്ഷാദാത്മഭാവേന വർതതേ ഇത്യർഥഃ । കിഞ്ച ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖേഷു തഥാ
മാനേ അപമാനേ ച മാനാപമാനയോഃ പൂജാപരിഭവയോഃ സമഃ സ്യാത് ॥

ജ്ഞാനവിജ്ഞാനതൃപ്താത്മാ കൂടസ്ഥോ വിജിതേന്ദ്രിയഃ ।
യുക്ത ഇത്യുച്യതേ യോഗീ സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ॥ 6-8 ॥

ജ്ഞാനവിജ്ഞാനതൃപ്താത്മാ ജ്ഞാനം ശാസ്ത്രോക്തപദാർഥാനാം പരിജ്ഞാനം,
വിജ്ഞാനം തു ശാസ്ത്രതോ ജ്ഞാതാനാം തഥൈവ സ്വാനുഭവകരണം, താഭ്യാം
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനാഭ്യാം തൃപ്തഃ സഞ്ജാതാലമ്പ്രത്യയഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ
സഃ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനതൃപ്താത്മാ, കൂടസ്ഥഃ അപ്രകമ്പ്യഃ, ഭവതി ഇത്യർഥഃ ;
വിജിതേന്ദ്രിയശ്ച । യ ഈദൃശഃ, യുക്തഃ സമാഹിതഃ ഇതി സ ഉച്യതേ കഥ്യതേ ।
സ യോഗീ സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനാനി സമാനി യസ്യ സഃ
സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ॥ കിഞ്ച —

സുഹൃന്മിത്രാര്യുദാസീനമധ്യസ്ഥദ്വേഷ്യബന്ധുഷു ।
സാധുഷ്വപി ച പാപേഷു സമബുദ്ധിർവിശിഷ്യതേ ॥ 6-9 ॥

“സുഹൃത്” ഇത്യാദിശ്ലോകാർധം ഏകം പദം । സുഹൃത് ഇതി
പ്രത്യുപകാരമനപേക്ഷ്യ ഉപകർതാ, മിത്രം സ്നേഹവാൻ, അരിഃ ശത്രുഃ,
ഉദാസീനഃ ന കസ്യചിത് പക്ഷം ഭജതേ, മധ്യസ്ഥഃ യോ വിരുദ്ധയോഃ ഉഭയോഃ
ഹിതൈഷീ, ദ്വേഷ്യഃ ആത്മനഃ അപ്രിയഃ, ബന്ധുഃ സംബന്ധീ ഇത്യേതേഷു സാധുഷു
ശാസ്ത്രാനുവർതിഷു അപി ച പാപേഷു പ്രതിഷിദ്ധകാരിഷു സർവേഷു ഏതേഷു
സമബുദ്ധിഃ “കഃ കിങ്കർമാ” ഇത്യവ്യാപൃതബുദ്ധിരിത്യർഥഃ ।
വിശിഷ്യതേ, “വിമുച്യതേ” ഇതി വാ പാഠാന്തരം । യോഗാരൂഢാനാം
സർവേഷാം അയം ഉത്തമ ഇത്യർഥഃ ॥ അത ഏവമുത്തമഫലപ്രാപ്തയേ —

യോഗീ യുഞ്ജീത സതതമാത്മാനം രഹസി സ്ഥിതഃ ।
ഏകാകീ യതചിത്താത്മാ നിരാശീരപരിഗ്രഹഃ ॥ 6-10 ॥

യോഗീ ധ്യായീ യുഞ്ജീത സമാദധ്യാത് സതതം സർവദാ ആത്മാനം അന്തഃകരണം രഹസി
ഏകാന്തേ ഗിരിഗുഹാദൗ സ്ഥിതഃ സൻ ഏകാകീ അസഹായഃ । “രഹസി സ്ഥിതഃ ഏകാകീ
ച” ഇതി വിശേഷണാത് സന്ന്യാസം കൃത്വാ ഇത്യർഥഃ । യതചിത്താത്മാ ചിത്തം
അന്തഃകരണം ആത്മാ ദേഹശ്ച സംയതൗ യസ്യ സഃ യതചിത്താത്മാ, നിരാശീഃ
വീതതൃഷ്ണഃ അപരിഗ്രഹഃ പരിഗ്രഹരഹിതശ്ചേത്യർഥഃ । സന്ന്യാസിത്വേഽപി
ത്യക്തസർവപരിഗ്രഹഃ സൻ യുഞ്ജീത ഇത്യർഥഃ ॥ അഥേദാനീം യോഗം യുഞ്ജതഃ
ആസനാഹാരവിഹാരാദീനാം യോഗസാധനത്വേന നിയമോ വക്തവ്യഃ, പ്രാപ്തയോഗസ്യ ലക്ഷണം
തത്ഫലാദി ച, ഇത്യത ആരഭ്യതേ । തത്ര ആസനമേവ താവത് പ്രഥമമുച്യതേ —

ശുചൗ ദേശേ പ്രതിഷ്ഠാപ്യ സ്ഥിരമാസനമാത്മനഃ ।
നാത്യുച്ഛ്രിതം നാതിനീചം ചൈലാജിനകുശോത്തരം ॥ 6-11 ॥

ശുചൗ ശുദ്ധേ വിവിക്തേ സ്വഭാവതഃ സംസ്കാരതോ വാ, ദേശേ സ്ഥാനേ പ്രതിഷ്ഠാപ്യ
സ്ഥിരം അചലം ആത്മനഃ ആസനം നാത്യുച്ഛ്രിതം നാതീവ ഉച്ഛ്രിതം ന അപി
അതിനീചം, തച്ച ചൈലാജിനകുശോത്തരം ചൈലം അജിനം കുശാശ്ച ഉത്തരേ
യസ്മിൻ ആസനേ തത് ആസനം ചൈലാജിനകുശോത്തരം । പാഠക്രമാദ്വിപരീതഃ അത്ര
ക്രമഃ ചൈലാദീനാം ॥ പ്രതിഷ്ഠാപ്യ, കിം ? —

തത്രൈകാഗ്രം മനഃ കൃത്വാ യതചിത്തേന്ദ്രിയക്രിയഃ ।
ഉപവിശ്യാസനേ യുഞ്ജ്യാദ്യോഗമാത്മവിശുദ്ധയേ ॥ 6-12 ॥

തത്ര തസ്മിൻ ആസനേ ഉപവിശ്യ യോഗം യുഞ്ജ്യാത് । കഥം ? സർവവിഷയേഭ്യഃ
ഉപസംഹൃത്യ ഏകാഗ്രം മനഃ കൃത്വാ യതചിത്തേന്ദ്രിയക്രിയഃ ചിത്തം
ച ഇന്ദ്രിയാണി ച ചിത്തേന്ദ്രിയാണി തേഷാം ക്രിയാഃ സംയതാ യസ്യ സഃ
യതചിത്തേന്ദ്രിയക്രിയഃ । സ കിമർഥം യോഗം യുഞ്ജ്യാത് ഇത്യാഹ —
ആത്മവിശുദ്ധയേ അന്തഃകരണസ്യ വിശുദ്ധ്യർഥമിത്യേതത് ॥ ബാഹ്യമാസനമുക്തം ;
അധുനാ ശരീരധാരണം കഥം ഇത്യുച്യതേ —

സമം കായശിരോഗ്രീവം ധാരയന്നചലം സ്ഥിരഃ ।
സമ്പ്രേക്ഷ്യ നാസികാഗ്രം സ്വം ദിശശ്ചാനവലോകയൻ ॥ 6-13 ॥

സമം കായശിരോഗ്രീവം കായശ്ച ശിരശ്ച ഗ്രീവാ ച കായശിരോഗ്രീവം തത് സമം
ധാരയൻ അചലം ച । സമം ധാരയതഃ ചലനം സംഭവതി ; അതഃ വിശിനഷ്ടി
— അചലമിതി । സ്ഥിരഃ സ്ഥിരോ ഭൂത്വാ ഇത്യർഥഃ । സ്വം നാസികാഗ്രം സമ്പ്രേക്ഷ്യ
സമ്യക് പ്രേക്ഷണം ദർശനം കൃത്വേവ ഇതി । ഇവശബ്ദോ ലുപ്തോ ദ്രഷ്ടവ്യഃ ।
ന ഹി സ്വനാസികാഗ്രസമ്പ്രേക്ഷണമിഹ വിധിത്സിതം । കിം തർഹി ? ചക്ഷുഷോ
ദൃഷ്ടിസന്നിപാതഃ । സ ച അന്തഃകരണസമാധാനാപേക്ഷോ വിവക്ഷിതഃ ।
സ്വനാസികാഗ്രസമ്പ്രേക്ഷണമേവ ചേത് വിവക്ഷിതം, മനഃ തത്രൈവ സമാധീയേത,
നാത്മനി । ആത്മനി ഹി മനസഃ സമാധാനം വക്ഷ്യതി “ആത്മസംസ്ഥം മനഃ
കൃത്വാ” (ഭ. ഗീ. 6-25) ഇതി । തസ്മാത് ഇവശബ്ദലോപേന അക്ഷ്ണോഃ
ദൃഷ്ടിസന്നിപാത ഏവ “സമ്പ്രേക്ഷ്യ” ഇത്യുച്യതേ । ദിശശ്ച
അനവലോകയൻ ദിശാം ച അവലോകനമന്തരാകുർവൻ ഇത്യേതത് ॥ കിഞ്ച —

പ്രശാന്താത്മാ വിഗതഭീർബ്രഹ്മചാരിവ്രതേ സ്ഥിതഃ ।
മനഃ സംയമ്യ മച്ചിത്തോ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ ॥ 6-14 ॥

പ്രശാന്താത്മാ പ്രകർഷേണ ശാന്തഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സോഽയം പ്രശാന്താത്മാ,
വിഗതഭീഃ വിഗതഭയഃ, ബ്രഹ്മചാരിവ്രതേ സ്ഥിതഃ ബ്രഹ്മചാരിണോ വ്രതം
ബ്രഹ്മചര്യം ഗുരുശുശ്രൂഷാഭിക്ഷാന്നഭുക്ത്യാദി തസ്മിൻ സ്ഥിതഃ, തദനുഷ്ഠാതാ
ഭവേദിത്യർഥഃ । കിഞ്ച, മനഃ സംയമ്യ മനസഃ വൃത്തീഃ ഉപസംഹൃത്യ
ഇത്യേതത്, മച്ചിത്തഃ മയി പരമേശ്വരേ ചിത്തം യസ്യ സോഽയം മച്ചിത്തഃ,
യുക്തഃ സമാഹിതഃ സൻ ആസീത ഉപവിശേത് । മത്പരഃ അഹം പരോ യസ്യ സോഽയം മത്പരോ
ഭവതി । കശ്ചിത് രാഗീ സ്ത്രീചിത്തഃ, ന തു സ്ത്രിയമേവ പരത്വേന ഗൃഹ്ണാതി
; കിം തർഹി ? രാജാനം മഹാദേവം വാ । അയം തു മച്ചിത്തോ മത്പരശ്ച ॥

അഥേദാനീം യോഗഫലമുച്യതേ —

യുഞ്ജന്നേവം സദാത്മാനം യോഗീ നിയതമാനസഃ ।
ശാന്തിം നിർവാണപരമാം മത്സംസ്ഥാമധിഗച്ഛതി ॥ 6-15 ॥

യുഞ്ജൻ സമാധാനം കുർവൻ ഏവം യതോക്തേന വിധാനേന സദാ ആത്മാനം സർവദാ യോഗീ
നിയതമാനസഃ നിയതം സംയതം മാനസം മനോ യസ്യ സോഽയം നിയതമാനസഃ,
ശാന്തിം ഉപരതിം നിർവാണപരമാം നിർവാണം മോക്ഷഃ തത് പരമാ നിഷ്ടാ യസ്യാഃ
ശാന്തേഃ സാ നിർവാണപരമാ താം നിർവാണപരമാം, മത്സംസ്ഥാം മദധീനാം
അധിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി ॥ ഇദാനീം യോഗിനഃ ആഹാരാദിനിയമ ഉച്യതേ —

നാത്യശ്നതസ്തു യോഗോഽസ്തി ന ചൈകാന്തമനശ്നതഃ ।
ന ചാതിസ്വപ്നശീലസ്യ ജാഗ്രതോ നൈവ ചാർജുന ॥ 6-16 ॥

ന അത്യശ്നതഃ ആത്മസമ്മിതമന്നപരിമാണമതീത്യാശ്നതഃ അത്യശ്നതഃ ന യോഗഃ അസ്തി ।
ന ച ഏകാന്തം അനശ്നതഃ യോഗഃ അസ്തി । ”യദു ഹ വാ ആത്മസമ്മിതമന്നം
തദവതി തന്ന ഹിനസ്തി യദ്ഭൂയോ ഹിനസ്തി തദ്യത് കനീയോഽന്നം ന തദവതി”
(ശ. ബ്രാ.) ഇതി ശ്രുതേഃ । തസ്മാത് യോഗീ ന ആത്മസമ്മിതാത് അന്നാത് അധികം ന്യൂനം
വാ അശ്നീയാത് । അഥവാ, യോഗിനഃ യോഗശാസ്ത്രേ പരിപഠീതാത് അന്നപരിമാണാത്
അതിമാത്രമശ്നതഃ യോഗോ നാസ്തി । ഉക്തം ഹി — ”അർധം സവ്യഞ്ജനാന്നസ്യ
തൃതീയമുദകസ്യ ച । വായോഃ സഞ്ചരണാർഥം തു ചതുർഥമവശേഷയേത്”
ഇത്യാദിപരിമാണം । തഥാ — ന ച അതിസ്വപ്നശീലസ്യ യോഗോ ഭവതി നൈവ
ച അതിമാത്രം ജാഗ്രതോ ഭവതി ച അർജുന ॥ കഥം പുനഃ യോഗോ ഭവതി
ഇത്യുച്യതേ —

യുക്താഹാരവിഹാരസ്യ യുക്തചേഷ്ടസ്യ കർമസു ।
യുക്തസ്വപ്നാവബോധസ്യ യോഗോ ഭവതി ദുഃഖഹാ ॥ 6-17 ॥

യുക്താഹാരവിഹാരസ്യ ആഹ്രിയതേ ഇതി ആഹാരഃ അന്നം, വിഹരണം വിഹാരഃ പാദക്രമഃ, തൗ
യുക്തൗ നിയതപരിമാണൗ യസ്യ സഃ യുക്താഹാരവിഹാരഃ തസ്യ, തഥാ യുക്തചേഷ്ടസ്യ
യുക്താ നിയതാ ചേഷ്ടാ യസ്യ കർമസു തസ്യ, തഥാ യുക്തസ്വപ്നാവബോധസ്യ യുക്തൗ
സ്വപ്നശ്ച അവബോധശ്ച തൗ നിയതകാലൗ യസ്യ തസ്യ, യുക്താഹാരവിഹാരസ്യ
യുക്തചേഷ്ടസ്യ കർമസു യുക്തസ്വപ്നാവബോധസ്യ യോഗിനോ യോഗോ ഭവതി ദുഃഖഹാ
ദുഃഖാനി സർവാണി ഹന്തീതി ദുഃഖഹാ, സർവസംസാരദുഃഖക്ഷയകൃത് യോഗഃ
ഭവതീത്യർഥഃ ॥ അഥ അധുനാ കദാ യുക്തോ ഭവതി ഇത്യുച്യതേ —

യദാ വിനിയതം ചിത്തമാത്മന്യേവാവതിഷ്ഠതേ ।
നിഃസ്പൃഹഃ സർവകാമേഭ്യോ യുക്ത ഇത്യുച്യതേ തദാ ॥ 6-18 ॥

യദാ വിനിയതം വിശേഷേണ നിയതം സംയതം ഏകാഗ്രതാമാപന്നം ചിത്തം ഹിത്വാ
ബാഹ്യാർഥചിന്താം ആത്മന്യേവ കേവലേ അവതിഷ്ഠതേ, സ്വാത്മനി സ്ഥിതിം ലഭതേ
ഇത്യർഥഃ । നിഃസ്പൃഹഃ സർവകാമേഭ്യഃ നിർഗതാ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടവിഷയേഭ്യഃ
സ്പൃഹാ തൃഷ്ണാ യസ്യ യോഗിനഃ സഃ യുക്തഃ സമാഹിതഃ ഇത്യുച്യതേ തദാ തസ്മിൻകാലേ ॥

തസ്യ യോഗിനഃ സമാഹിതം യത് ചിത്തം തസ്യോപമാ ഉച്യതേ —

യദാ ദീപോ നിവാതസ്ഥോ നേംഗതേ സോപമാ സ്മൃതാ ।
യോഗിനോ യതചിത്തസ്യ യുഞ്ജതോ യോഗമാത്മനഃ ॥ 6-19 ॥

യഥാ ദീപഃ പ്രദീപഃ നിവാതസ്ഥഃ നിവാതേ വാതവർജിതേ ദേശേ സ്ഥിതഃ ന ഇംഗതേ ന
ചലതി, സാ ഉപമാ ഉപമീയതേ അനയാ ഇത്യുപമാ യോഗജ്ഞൈഃ ചിത്തപ്രചാരദർശിഭിഃ
സ്മൃതാ ചിന്തിതാ യോഗിനോ യതചിത്തസ്യ സംയതാന്തഃകരണസ്യ യുഞ്ചതോ
യോഗം അനുതിഷ്ഠതഃ ആത്മനഃ സമാധിമനുതിഷ്ഠത ഇത്യർഥഃ ॥ ഏവം
യോഗാഭ്യാസബലാദേകാഗ്രീഭൂതം നിവാതപ്രദീപകൽപം സത് —

യത്രോപരമതേ ചിത്തം നിരുദ്ധം യോഗസേവയാ ।
യത്ര ചൈവാത്മനാത്മാനം പശ്യന്നാത്മനി തുഷ്യതി ॥ 6-20 ॥

യത്ര യസ്മിൻ കാലേ ഉപരമതേ ചിത്തം ഉപരതിം ഗച്ഛതി നിരുദ്ധം സർവതോ
നിവാരിതപ്രചാരം യോഗസേവയാ യോഗാനുഷ്ഠാനേന, യത്ര ചൈവ യസ്മിംശ്ച
കാലേ ആത്മനാ സമാധിപരിശുദ്ധേന അന്തഃകരണേന ആത്മാനം പരം ചൈതന്യം
ജ്യോതിഃസ്വരൂപം പശ്യൻ ഉപലഭമാനഃ സ്വേ ഏവ ആത്മനി തുഷ്യതി തുഷ്ടിം ഭജതേ ॥

കിഞ്ച —

സുഖമാത്യന്തികം യത്തദ്ബുദ്ധിഗ്രാഹ്യമതീന്ദ്രിയം ।
വേത്തി യത്ര ന ചൈവായം സ്ഥിതശ്ചലതി തത്ത്വതഃ ॥ 6-21 ॥

സുഖം ആത്യന്തികം അത്യന്തമേവ ഭവതി ഇത്യാത്യന്തികം അനന്തമിത്യർഥഃ, യത്
തത് ബുദ്ധിഗ്രാഹ്യം ബുദ്ധ്യൈവ ഇന്ദ്രിയനിരപേക്ഷയാ ഗൃഹ്യതേ ഇതി ബുദ്ധിഗ്രാഹ്യം
അതീന്ദ്രിയം ഇന്ദ്രിയഗോചരാതീതം അവിഷയജനിതമിത്യർഥഃ, വേത്തി തത് ഈദൃശം
സുഖമനുഭവതി യത്ര യസ്മിൻ കാലേ, ന ച ഏവ അയം വിദ്വാൻ ആത്മസ്വരൂപേ സ്ഥിതഃ
തസ്മാത് നൈവ ചലതി തത്ത്വതഃ തത്ത്വസ്വരൂപാത് ന പ്രച്യവതേ ഇത്യർഥഃ ॥

കിഞ്ച —

യം ലബ്ധ്വാ ചാപരം ലാഭം മന്യതേ നാധികം തതഃ ।
യസ്മിൻസ്ഥിതോ ന ദുഃഖേന ഗുരുണാപി വിചാല്യതേ ॥ 6-22 ॥

യം ലബ്ധ്വാ യം ആത്മലാഭം ലബ്ധ്വാ പ്രാപ്യ ച അപരം അന്യത് ലാഭം ലാഭാന്തരം
തതഃ അധികം അസ്തീതി ന മന്യതേ ന ചിന്തയതി । കിഞ്ച, യസ്മിൻ ആത്മതത്ത്വേ
സ്ഥിതഃ ദുഃഖേന ശസ്ത്രനിപാതാദിലക്ഷണേന ഗുരുണാ മഹതാ അപി ന വിചാല്യതേ ॥

“യത്രോപരമതേ” (ഭ. ഗീ. 6-20) ഇത്യാദ്യാരഭ്യ യാവദ്ഭിഃ വിശേഷണൈഃ
വിശിഷ്ട ആത്മാവസ്ഥാവിശേഷഃ യോഗഃ ഉക്തഃ —

തം വിദ്യാദ്ദുഃഖസംയോഗവിയോഗം യോഗസഞ്ജ്ഞിതം ।
സ നിശ്ചയേന യോക്തവ്യോ യോഗോഽനിർവിണ്ണചേതസാ ॥ 6-23 ॥

തം വിദ്യാത് വിജാനീയാത് ദുഃഖസംയോഗവിയോഗം ദുഃഖൈഃ സംയോഗഃ ദുഃഖസംയോഗഃ,
തേന വിയോഗഃ ദുഃഖസംയോഗവിയോഗഃ, തം ദുഃഖസംയോഗവിയോഗം യോഗ
ഇത്യേവ സഞ്ജ്ഞിതം വിപരീതലക്ഷണേന വിദ്യാത് വിജാനീയാദിത്യർഥഃ ।
യോഗഫലമുപസംഹൃത്യ പുനരന്വാരംഭേണ യോഗസ്യ കർതവ്യതാ ഉച്യതേ
നിശ്ചയാനിർവേദയോഃ യോഗസാധനത്വവിധാനാർഥം । സ യഥോക്തഫലോ യോഗഃ
നിശ്ചയേന അധ്യവസായേന യോക്തവ്യഃ അനിർവിണ്ണചേതസാ ന നിർവിണ്ണം അനിർവിണ്ണം ।
കിം തത് ? ചേതഃ തേന നിർവേദരഹിതേന ചേതസാ ചിത്തേനേത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

സങ്കൽപപ്രഭവാൻകാമാംസ്ത്യക്ത്വാ സർവാനശേഷതഃ ।
മനസൈവേന്ദ്രിയഗ്രാമം വിനിയമ്യ സമന്തതഃ ॥ 6-24 ॥

സങ്കൽപപ്രഭവാൻ സങ്കൽപഃ പ്രഭവഃ യേഷാം കാമാനാം തേ സങ്കൽപപ്രഭവാഃ
കാമാഃ താൻ ത്യക്ത്വാ പരിത്യജ്യ സർവാൻ അശേഷതഃ നിർലേപേന । കിഞ്ച, മനസൈവ
വിവേകയുക്തേന ഇന്ദ്രിയഗ്രാമം ഇന്ദ്രിയസമുദായം വിനിയമ്യ നിയമനം കൃത്വാ
സമന്തതഃ സമന്താത് ॥

ശനൈഃ ശനൈരുപരമേദ്ബുദ്ധ്യാ ധൃതിഗൃഹീതയാ ।
ആത്മസംസ്ഥം മനഃ കൃത്വാ ന കിഞ്ചിദപി ചിന്തയേത് ॥ 6-25 ॥

ശനൈഃ ശനൈഃ ന സഹസാ ഉപരമേത് ഉപരതിം കുര്യാത് । കയാ ? ബുദ്ധ്യാ ।
കിംവിശിഷ്ടയാ ? ധൃതിഗൃഹീതയാ ധൃത്യാ ധൈര്യേണ ഗൃഹീതയാ
ധൃതിഗൃഹീതയാ ധൈര്യേണ യുക്തയാ ഇത്യർഥഃ । ആത്മസംസ്ഥം ആത്മനി സംസ്ഥിതം
“ആത്മൈവ സർവം ന തതോഽന്യത് കിഞ്ചിദസ്തി” ഇത്യേവമാത്മസംസ്ഥം
മനഃ കൃത്വാ ന കിഞ്ചിദപി ചിന്തയേത് । ഏഷ യോഗസ്യ പരമോ വിധിഃ ॥

തത്ര ഏവമാത്മസംസ്ഥം മനഃ കർതും പ്രവൃത്തോ യോഗീ —

യതോ യതോ നിശ്ചരതി മനശ്ചഞ്ചലമസ്ഥിരം ।
തതസ്തതോ നിയമ്യൈതദാത്മന്യേവ വശം നയേത് ॥ 6-26 ॥

യതോ യതഃ യസ്മാദ്യസ്മാത് നിമിത്താത് ശബ്ദാദേഃ നിശ്ചരതി നിർഗച്ഛതി
സ്വഭാവദോഷാത് മനഃ ചഞ്ചലം അത്യർഥം ചലം, അത ഏവ അസ്ഥിരം, തതസ്തതഃ
തസ്മാത്തസ്മാത് ശബ്ദാദേഃ നിമിത്താത് നിയമ്യ തത്തന്നിമിത്തം യാഥാത്മ്യനിരൂപണേന
ആഭാസീകൃത്യ വൈരാഗ്യഭാവനയാ ച ഏതത് മനഃ ആത്മന്യേവ വശം നയേത്
ആത്മവശ്യതാമാപാദയേത് । ഏവം യോഗാഭ്യാസബലാത് യോഗിനഃ ആത്മന്യേവ പ്രശാമ്യതി
മനഃ ॥

പ്രശാന്തമനസം ഹ്യേനം യോഗിനം സുഖമുത്തമം ।
ഉപൈതി ശാന്തരജസം ബ്രഹ്മഭൂതമകൽമഷം ॥ 6-27 ॥

പ്രശാന്തമനസം പ്രകർഷേണ ശാന്തം മനഃ യസ്യ സഃ പ്രശാന്തമനാഃ
തം പ്രശാന്തമനസം ഹി ഏനം യോഗിനം സുഖം ഉത്തമം നിരതിശയം ഉപൈതി
ഉപഗച്ഛതി ശാന്തരജസം പ്രക്ഷീണമോഹാദിക്ലേശരജസമിത്യർഥഃ, ബ്രഹ്മഭൂതം
ജീവന്മുക്തം, “ബ്രഹ്മൈവ സർവം” ഇത്യേവം നിശ്ചയവന്തം ബ്രഹ്മഭൂതം
അകൽമഷം ധർമാധർമാദിവർജിതം ॥

യുഞ്ജന്നേവം സദാത്മാനം യോഗീ വിഗതകൽമഷഃ ।
സുഖേന ബ്രഹ്മസംസ്പർശമത്യന്തം സുഖമശ്നുതേ ॥ 6-28 ॥

യുഞ്ജൻ ഏവം യഥോക്തേന ക്രമേണ യോഗീ യോഗാന്തരായവർജിതഃ സദാ സർവദാ ആത്മാനം
വിഗതകൽമഷഃ വിഗതപാപഃ, സുഖേന അനായാസേന ബ്രഹ്മസംസ്പർശം ബ്രഹ്മണാ
പരേണ സംസ്പർശോ യസ്യ തത് ബ്രഹ്മസംസ്പർശം സുഖം അത്യന്തം അന്തമതീത്യ
വർതത ഇത്യത്യന്തം ഉത്കൃഷ്ടം നിരതിശയം അശ്നുതേ വ്യാപ്നോതി ॥ ഇദാനീം
യോഗസ്യ യത് ഫലം ബ്രഹ്മൈകത്വദർശനം സർവസംസാരവിച്ഛേദകാരണം തത്
പ്രദർശ്യതേ —

സർവഭൂതസ്ഥമാത്മാനം സർവഭൂതാനി ചാത്മനി ।
ഈക്ഷതേ യോഗയുക്താത്മാ സർവത്ര സമദർശനഃ ॥ 6-29 ॥

സർവഭൂതസ്ഥം സർവേഷു ഭൂതേഷു സ്ഥിതം സ്വം ആത്മാനം സർവഭൂതാനി ച
ആത്മനി ബ്രഹ്മാദീനി സ്തംബപര്യന്താനി ച സർവഭൂതാനി ആത്മനി ഏകതാം ഗതാനി
ഈക്ഷതേ പശ്യതി യോഗയുക്താത്മാ സമാഹിതാന്തഃകരണഃ സർവത്ര സമദർശനഃ
സർവേഷു ബ്രഹ്മാദിസ്ഥാവരാന്തേഷു വിഷമേഷു സർവഭൂതേഷു സമം നിർവിശേഷം
ബ്രഹ്മാത്മൈകത്വവിഷയം ദർശനം ജ്ഞാനം യസ്യ സ സർവത്ര സമദർശനഃ ॥

ഏതസ്യ ആത്മൈകത്വദർശനസ്യ ഫലം ഉച്യതേ —

യോ മാം പശ്യതി സർവത്ര സർവം ച മയി പശ്യതി ।
തസ്യാഹം ന പ്രണശ്യാമി സ ച മേ ന പ്രണശ്യതി ॥ 6-30 ॥

യോ മാം പശ്യതി വാസുദേവം സർവസ്യ ആത്മാനം സർവത്ര സർവേഷു ഭൂതേഷു
സർവം ച ബ്രഹ്മാദിഭൂതജാതം മയി സർവാത്മനി പശ്യതി, തസ്യ ഏവം
ആത്മൈകത്വദർശിനഃ അഹം ഈശ്വരോ ന പ്രണശ്യാമി ന പരോക്ഷതാം ഗമിഷ്യാമി ।
സ ച മേ ന പ്രണശ്യതി സ ച വിദ്വാൻ മമ വാസുദേവസ്യ ന പ്രണശ്യതി ന
പരോക്ഷോ ഭവതി, തസ്യ ച മമ ച ഏകാത്മകത്വാത് ; സ്വാത്മാ ഹി നാമ ആത്മനഃ
പ്രിയ ഏവ ഭവതി, യസ്മാച്ച അഹമേവ സർവാത്മൈകത്വദർശീ ॥ ഇത്യേതത്
പൂർവശ്ലോകാർഥം സമ്യഗ്ദർശനമനൂദ്യ തത്ഫലം മോക്ഷഃ അഭിധീയതേ —

സർവഭൂതസ്ഥിതം യോ മാം ഭജത്യേകത്വമാസ്ഥിതഃ ।
സർവഥാ വർതമാനോഽപി സ യോഗീ മയി വർതതേ ॥ 6-31 ॥

സർവഥാ സർവപ്രകാരൈഃ വർതമാനോഽപി സമ്യഗ്ദർശീ യോഗീ മയി വൈഷ്ണവേ പരമേ
പദേ വർതതേ, നിത്യമുക്ത ഏവ സഃ, ന മോക്ഷം പ്രതി കേനചിത് പ്രതിബധ്യതേ
ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച അന്യത് —

ആത്മൗപമ്യേന സർവത്ര സമം പശ്യതി യോഽർജുന ।
ശുഖം വാ യദി വാ ദുഃഖം സ യോഗീ പരമോ മതഃ ॥ 6-32 ॥

ആത്മൗപമ്യേന ആത്മാ സ്വയമേവ ഉപമീയതേ അനയാ ഇത്യുപമാ തസ്യാ ഉപമായാ ഭാവഃ
ഔപമ്യം തേന ആത്മൗപമ്യേന, സർവത്ര സർവഭൂതേഷു സമം തുല്യം പശ്യതി യഃ
അർജുന, സ ച കിം സമം പശ്യതി ഇത്യുച്യതേ — യഥാ മമ സുഖം ഇഷ്ടം
തഥാ സർവപ്രാണിനാം സുഖം അനുകൂലം । വാശബ്ദഃ ചാർഥേ । യദി വാ യച്ച
ദുഃഖം മമ പ്രതികൂലം അനിഷ്ടം യഥാ തഥാ സർവപ്രാണിനാം ദുഃഖം അനിഷ്ടം
പ്രതികൂലം ഇത്യേവം ആത്മൗപമ്യേന സുഖദുഃഖേ അനുകൂലപ്രതികൂലേ തുല്യതയാ
സർവഭൂതേഷു സമം പശ്യതി, ന കസ്യചിത് പ്രതികൂലമാചരതി, അഹിംസക
ഇത്യർഥഃ । യഃ ഏവമഹിംസകഃ സമ്യഗ്ദർശനനിഷ്ഠഃ സ യോഗീ പരമഃ
ഉത്കൃഷ്ടഃ മതഃ അഭിപ്രേതഃ സർവയോഗിനാം മധ്യേ ॥ ഏതസ്യ യഥോക്തസ്യ
സമ്യഗ്ദർശനലക്ഷണസ്യ യോഗസ്യ ദുഃഖസമ്പാദ്യതാമാലക്ഷ്യ ശുശ്രൂഷുഃ
ധ്രുവം തത്പ്രാപ്ത്യുപായമർജുന ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
യോഽയം യോഗസ്ത്വയാ പ്രോക്തഃ സാമ്യേന മധുസൂദന ।
ഏതസ്യാഹം ന പശ്യാമി ചഞ്ചലത്വാത്സ്ഥിതിം സ്ഥിരാം ॥ 6-33 ॥

യഃ അയം യോഗഃ ത്വയാ പ്രോക്തഃ സാമ്യേന സമത്വേന ഹേ മധുസൂദന ഏതസ്യ യോഗസ്യ
അഹം ന പശ്യാമി നോപലഭേ, ചഞ്ചലത്വാത് മനസഃ । കിം ? സ്ഥിരാം അചലാം
സ്ഥിതിം ॥ പ്രസിദ്ധമേതത് —

ചഞ്ചലം ഹി മനഃ കൃഷ്ണ പ്രമാഥി ബലവദ്ദൃഢം ।
തസ്യാഹം നിഗ്രഹം മന്യേ വായോരിവ സുദുഷ്കരം ॥ 6-34 ॥

ചഞ്ചലം ഹി മനഃ । കൃഷ്ണ ഇതി കൃഷതേഃ വിലേഖനാർഥസ്യ രൂപം ।
ഭക്തജനപാപാദിദോഷാകർഷണാത് കൃഷ്ണഃ, തസ്യ സംബുദ്ധിഃ ഹേ കൃഷ്ണ ।
ഹി യസ്മാത് മനഃ ചഞ്ചലം ന കേവലമത്യർഥം ചഞ്ചലം, പ്രമാഥി
ച പ്രമഥനശീലം, പ്രമഥ്നാതി ശരീരം ഇന്ദ്രിയാണി ച വിക്ഷിപത് സത്
പരവശീകരോതി । കിഞ്ച — ബലവത് പ്രബലം, ന കേനചിത് നിയന്തും
ശക്യം, ദുർനിവാരത്വാത് । കിഞ്ച — ദൃഢം തന്തുനാഗവത് അച്ഛേദ്യം ।
തസ്യ ഏവംഭൂതസ്യ മനസഃ അഹം നിഗ്രഹം നിരോധം മന്യേ വായോരിവ യഥാ വായോഃ
ദുഷ്കരോ നിഗ്രഹഃ തതോഽപി ദുഷ്കരം മന്യേ ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥ ശ്രീഭഗവാനുവാച,
ഏവം ഏതത് യഥാ ബ്രവീഷി —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
അസംശയം മഹാബാഹോ മനോ ദുർനിഗ്രഹം ചലം ।
അഭ്യാസേന തു കൗന്തേയ വൈരാഗ്യേണ ച ഗൃഹ്യതേ ॥ 6-35 ॥

അസംശയം നാസ്തി സംശയഃ “മനോ ദുർനിഗ്രഹം ചലം”
ഇത്യത്ര ഹേ മഹാബാഹോ । കിന്തു അഭ്യാസേന തു അഭ്യാസോ നാമ ചിത്തഭൂമൗ
കസ്യാഞ്ചിത് സമാനപ്രത്യയാവൃത്തിഃ ചിത്തസ്യ । വൈരാഗ്യേണ വൈരാഗ്യം നാമ
ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടേഷ്ടഭോഗേഷു ദോഷദർശനാഭ്യാസാത് വൈതൃഷ്ണ്യം । തേന ച
വൈരാഗ്യേണ ഗൃഹ്യതേ വിക്ഷേപരൂപഃ പ്രചാരഃ ചിത്തസ്യ । ഏവം തത് മനഃ
ഗൃഹ്യതേ നിഗൃഹ്യതേ നിരുധ്യതേ ഇത്യർഥഃ ॥ യഃ പുനഃ അസംയതാത്മാ, തേന —

അസംയതാത്മനാ യോഗോ ദുഷ്പ്രാപ ഇതി മേ മതിഃ ।
വശ്യാത്മനാ തു യതതാ ശക്യോഽവാപ്തുമുപായതഃ ॥ 6-36 ॥

അസംയതാത്മനാ അഭ്യാസവൈരാഗ്യാഭ്യാമസംയതഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സോഽയം
അസംയതാത്മാ തേന അസംയതാത്മനാ യോഗോ ദുഷ്പ്രാപഃ ദുഃഖേന പ്രാപ്യത ഇതി മേ മതിഃ ।
യസ്തു പുനഃ വശ്യാത്മാ അഭ്യാസവൈരാഗ്യാഭ്യാം വശ്യത്വമാപാദിതഃ ആത്മാ മനഃ
യസ്യ സോഽയം വശ്യാത്മാ തേന വശ്യാത്മനാ തു യതതാ ഭൂയോഽപി പ്രയത്നം കുർവതാ
ശക്യഃ അവാപ്തും യോഗഃ ഉപായതഃ യഥോക്താദുപായാത് ॥ തത്ര യോഗാഭ്യാസാംഗീകരണേന
ഇഹലോകപരലോകപ്രാപ്തിനിമിത്താനി കർമാണി സന്ന്യസ്താനി, യോഗസിദ്ധിഫലം ച
മോക്ഷസാധനം സമ്യഗ്ദർശനം ന പ്രാപ്തമിതി, യോഗീ യോഗമാർഗാത് മരണകാലേ
ചലിതചിത്തഃ ഇതി തസ്യ നാശമശങ്ക്യ അർജുന ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
അയതിഃ ശ്രദ്ധയോപേതോ യോഗാച്ചലിതമാനസഃ ।
അപ്രാപ്യ യോഗസംസിദ്ധിം കാം ഗതിം കൃഷ്ണ ഗച്ഛതി ॥ 6-37 ॥

അയതിഃ അപ്രയത്നവാൻ യോഗമാർഗേ ശ്രദ്ധയാ ആസ്തിക്യബുദ്ധ്യാ ച ഉപേതഃ യോഗാത്
അന്തകാലേ ച ചലിതം മാനസം മനോ യസ്യ സഃ ചലിതമാനസഃ ഭ്രഷ്ടസ്മൃതിഃ
സഃ അപ്രാപ്യ യോഗസംസിദ്ധിം യോഗഫലം സമ്യഗ്ദർശനം കാം ഗതിം ഹേ കൃഷ്ണ
ഗച്ഛതി ॥

കച്ചിന്നോഭയവിഭ്രഷ്ടശ്ഛിന്നാഭ്രമിവ നശ്യതി ।
അപ്രതിഷ്ഠോ മഹാബാഹോ വിമൂഢോ ബ്രഹ്മണഃ പഥി ॥ 6-38 ॥

കച്ചിത് കിം ന ഉഭയവിഭ്രഷ്ടഃ കർമമാർഗാത് യോഗമാർഗാച്ച വിഭ്രഷ്ടഃ
സൻ ഛിന്നാഭ്രമിവ നശ്യതി, കിം വാ ന നശ്യതി അപ്രതിഷ്ഠോ നിരാശ്രയഃ ഹേ
മഹാബാഹോ വിമൂഢഃ സൻ ബ്രഹ്മണഃ പഥി ബ്രഹ്മപ്രാപ്തിമാർഗേ ॥

ഏതന്മേ സംശയം കൃഷ്ണ ച്ഛേത്തുമർഹസ്യശേഷതഃ ।
ത്വദന്യഃ സംശയസ്യാസ്യ ച്ഛേത്താ ന ഹ്യുപപദ്യതേ ॥ 6-39 ॥

ഏതത് മേ മമ സംശയം കൃഷ്ണ ച്ഛേത്തും അപനേതും അർഹസി അശേഷതഃ ।
ത്വദന്യഃ ത്വത്തഃ അന്യഃ ഋഷിഃ ദേവോ വാ ച്ഛേത്താ നാശയിതാ സംശയസ്യ അസ്യ ന
ഹി യസ്മാത് ഉപപദ്യതേ ന സംഭവതി । അതഃ ത്വമേവ ച്ഛേത്തുമർഹസി ഇത്യർഥഃ ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —

പാർഥ നൈവേഹ നാമുത്ര വിനാശസ്തസ്യ വിദ്യതേ ।
ന ഹി കല്യാണകൃത്കശ്ചിദ്ദുർഗതിം താത ഗച്ഛതി ॥ 6-40 ॥

ഹേ പാർഥ നൈവ ഇഹ ലോകേ നാമുത്ര പരസ്മിൻ വാ ലോകേ വിനാശഃ തസ്യ വിദ്യതേ
നാസ്തി । നാശോ നാമ പൂർവസ്മാത് ഹീനജന്മപ്രാപ്തിഃ സ യോഗഭ്രഷ്ടസ്യ നാസ്തി ।
ന ഹി യസ്മാത് കല്യാണകൃത് ശുഭകൃത് കശ്ചിത് ദുർഗതിം കുത്സിതാം ഗതിം ഹേ
താത, തനോതി ആത്മാനം പുത്രരൂപേണേതി പിതാ താത ഉച്യതേ । പിതൈവ പുത്ര ഇതി
പുത്രോഽപി താത ഉച്യതേ । ശിഷ്യോഽപി പുത്ര ഉച്യതേ । യതോ ന ഗച്ഛതി ॥

കിം തു അസ്യ ഭവതി ?–

പ്രാപ്യ പുണ്യകൃതാം ലോകാനുഷിത്വാ ശാശ്വതീഃ സമാഃ ।
ശുചീനാം ശ്രീമതാം ഗേഹേ യോഗഭ്രഷ്ടോഽഭിജായതേ ॥ 6-41 ॥

യോഗമാർഗേ പ്രവൃത്തഃ സന്ന്യാസീ സാമർഥ്യാത് പ്രാപ്യ ഗത്വാ പുണ്യകൃതാം
അശ്വമേധാദിയാജിനാം ലോകാൻ, തത്ര ച ഉഷിത്വാ വാസമനുഭൂയ ശാശ്വതീഃ
നിത്യാഃ സമാഃ സംവത്സരാൻ, തദ്ഭോഗക്ഷയേ ശുചീനാം യതോക്തകാരിണാം ശ്രീമതാം
വിഭൂതിമതാം ഗേഹേ ഗൃഹേ യോഗഭ്രഷ്ടഃ അഭിജായതേ ॥

അഥവാ യോഗിനാമേവ കുലേ ഭവതി ധീമതാം ।
ഏതദ്ധി ദുർലഭതരം ലോകേ ജന്മ യദീദൃശം ॥ 6-42 ॥

അഥവാ ശ്രീമതാം കുലാത് അന്യസ്മിൻ യോഗിനാമേവ ദരിദ്രാണാം കുലേ ഭവതി
ജായതേ ധീമതാം ബുദ്ധിമതാം । ഏതത് ഹി ജന്മ, യത് ദരിദ്രാണാം യോഗിനാം കുലേ,
ദുർലഭതരം ദുഃഖലഭ്യതരം പൂർവമപേക്ഷ്യ ലോകേ ജന്മ യത് ഈദൃശം
യഥോക്തവിശേഷണേ കുലേ ॥ യസ്മാത് —

തത്ര തം ബുദ്ധിസംയോഗം ലഭതേ പൗർവദേഹികം ।
യതതേ ച തതോ ഭൂയഃ സംസിദ്ധൗ കുരുനന്ദന ॥ 6-43 ॥

തത്ര യോഗിനാം കുലേ തം ബുദ്ധിസംയോഗം ബുദ്ധ്യാ സംയോഗം ബുദ്ധിസംയോഗം
ലഭതേ പൗർവദേഹികം പൂർവസ്മിൻ ദേഹേ ഭവം പൗർവ- ദേഹികം । യതതേ
ച പ്രയത്നം ച കരോതി തതഃ തസ്മാത് പൂർവകൃതാത് സംസ്കാരാത് ഭൂയഃ ബഹുതരം
സംസിദ്ധൗ സംസിദ്ധിനിമിത്തം ഹേ കുരുനന്ദന ॥ കഥം പൂർവദേഹബുദ്ധിസംയോഗ
ഇതി തദുച്യതേ —

പൂർവാഭ്യാസേന തേനൈവ ഹ്രിയതേ ഹ്യവശോഽപി സഃ ।
ജിജ്ഞാസുരപി യോഗസ്യ ശബ്ദബ്രഹ്മാതിവർതതേ ॥ 6-44 ॥

യഃ പൂർവജന്മനി കൃതഃ അഭ്യാസഃ സഃ പൂർവാഭ്യാസഃ, തേനൈവ ബലവതാ
ഹ്രിയതേ സംസിദ്ധൗ ഹി യസ്മാത് അവശോഽപി സഃ യോഗഭ്രഷ്ടഃ ; ന കൃതം
ചേത് യോഗാഭ്യാസജാത് സംസ്കാരാത് ബലവത്തരമധർമാദിലക്ഷണം കർമ,
തദാ യോഗാഭ്യാസജനിതേന സംസ്കാരേണ ഹ്രിയതേ ; അധർമശ്ചേത് ബലവത്തരഃ
കൃതഃ, തേന യോഗജോഽപി സംസ്കാരഃ അഭിഭൂയത ഏവ, തത്ക്ഷയേ തു യോഗജഃ
സംസ്കാരഃ സ്വയമേവ കാര്യമാരഭതേ, ന ദീർഘകാലസ്ഥസ്യാപി വിനാശഃ തസ്യ
അസ്തി ഇത്യർഥഃ । അതഃ ജിജ്ഞാസുരപി യോഗസ്യ സ്വരൂപം ജ്ഞാതുമിച്ഛൻ അപി
യോഗമാർഗേ പ്രവൃത്തഃ സന്ന്യാസീ യോഗഭ്രഷ്ടഃ, സാമർഥ്യാത് സോഽപി ശബ്ദബ്രഹ്മ
വേദോക്തകർമാനുഷ്ഠാനഫലം അതിവർതതേ അതിക്രാമതി അപാകരിഷ്യതി ; കിമുത
ബുദ്ധ്വാ യഃ യോഗം തന്നിഷ്ഠഃ അഭ്യാസം കുര്യാത് ॥ കുതശ്ച യോഗിത്വം ശ്രേയഃ
ഇതി —

പ്രയത്നാദ്യതമാനസ്തു യോഗീ സംശുദ്ധകിൽബിഷഃ ।
അനേകജന്മസംസിദ്ധസ്തതോ യാതി പരാം ഗതിം ॥ 6-45 ॥

പ്രയത്നാത് യതമാനഃ, അധികം യതമാന ഇത്യർഥഃ । തത്ര യോഗീ വിദ്വാൻ
സംശുദ്ധകിൽബിഷഃ വിശുദ്ധകിൽബിഷഃ സംശുദ്ധപാപഃ അനേകജന്മസംസിദ്ധഃ
അനേകേഷു ജന്മസു കിഞ്ചിത്കിഞ്ചിത് സംസ്കാരജാതം ഉപചിത്യ തേന ഉപചിതേന
അനേകജന്മകൃതേന സംസിദ്ധഃ അനേകജന്മസംസിദ്ധഃ തതഃ ലബ്ധസമ്യഗ്ദർശനഃ
സൻ യാതി പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ഗതിം ॥ യസ്മാദേവം തസ്മാത് —

തപസ്വിഭ്യോഽധികോ യോഗീ ജ്ഞാനിഭ്യോഽപി മതോഽധികഃ ।
കർമിഭ്യശ്ചാധികോ യോഗീ തസ്മാദ്യോഗീ ഭവാർജുന ॥ 6-46 ॥

തപസ്വിഭ്യഃ അധികഃ യോഗീ, ജ്ഞാനിഭ്യോഽപി ജ്ഞാനമത്ര ശാസ്ത്രാർഥപാണ്ഡിത്യം,
തദ്വദ്ഭ്യോഽപി മതഃ ജ്ഞാതഃ അധികഃ ശ്രേഷ്ഠഃ ഇതി । കർമിഭ്യഃ, അഗ്നിഹോത്രാദി
കർമ, തദ്വദ്ഭ്യഃ അധികഃ യോഗീ വിശിഷ്ടഃ യസ്മാത് തസ്മാത് യോഗീ ഭവ അർജുന ॥

യോഗിനാമപി സർവേഷാം മദ്ഗതേനാന്തരാത്മനാ ।
ശ്രദ്ധാവാൻഭജതേ യോ മാം സ മേ യുക്തതമോ മതഃ ॥ 6-47 ॥

യോഗിനാമപി സർവേഷാം രുദ്രാദിത്യാദിധ്യാനപരാണാം മധ്യേ മദ്ഗതേന മയി വാസുദേവേ
സമാഹിതേന അന്തരാത്മനാ അന്തഃകരണേന ശ്രദ്ധാവാൻ ശ്രദ്ദധാനഃ സൻ ഭജതേ
സേവതേ യോ മാം, സ മേ മമ യുക്തതമഃ അതിശയേന യുക്തഃ മതഃ അഭിപ്രേതഃ ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ധ്യാനയോഗോ നാമ ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ ॥6 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ അഘ്യാസ-യോഗഃ നാമ ഷഷ്ഠഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ സപ്തമോഽധ്യായഃ ॥
“യോഗിനാമപി സർവേഷാം മദ്ഗതേനാന്തരാത്മനാ । ശ്രദ്ധാവാൻഭജതേ യോ മാം
സ മേ യുക്തതമോ മതഃ” (ഭ. ഗീ. 6-47) ഇതി പ്രശ്നബീജം ഉപന്യസ്യ,
സ്വയമേവ “ഈദൃശം മദീയം തത്ത്വം, ഏവം മദ്ഗതാന്തരാത്മാ സ്യാത്”
ഇത്യേതത് വിവക്ഷുഃ ശ്രീഭഗവാനുവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
മയ്യാസക്തമനാഃ പാർഥ യോഗം യുഞ്ജന്മദാശ്രയഃ ।
അസംശയം സമഗ്രം മാം യഥാ ജ്ഞാസ്യസി തച്ഛൃണു ॥ 7-1 ॥

മയി വക്ഷ്യമാണവിശേഷണേ പരമേശ്വരേ ആസക്തം മനഃ യസ്യ സഃ
മയ്യാസക്തമനാഃ, ഹേ പാർഥ യോഗം യുഞ്ജൻ മനഃസമാധാനം കുർവൻ,
മദാശ്രയഃ അഹമേവ പരമേശ്വരഃ ആശ്രയോ യസ്യ സഃ മദാശ്രയഃ ।
യോ ഹി കശ്ചിത് പുരുഷാർഥേന കേനചിത് അർഥീ ഭവതി സ തത്സാധനം
കർമ അഗ്നിഹോത്രാദി തപഃ ദാനം വാ കിഞ്ചിത് ആശ്രയം പ്രതിപദ്യതേ, അയം
തു യോഗീ മാമേവ ആശ്രയം പ്രതിപദ്യതേ, ഹിത്വാ അന്യത് സാധനാന്തരം മയ്യേവ
ആസക്തമനാഃ ഭവതി । യഃ ത്വം ഏവംഭൂതഃ സൻ അസംശയം സമഗ്രം സമസ്തം
വിഭൂതിബലശക്ത്യൈശ്വര്യാദിഗുണസമ്പന്നം മാം യഥാ യേന പ്രകാരേണ ജ്ഞാസ്യസി
സംശയമന്തരേണ “ഏവമേവ ഭഗവാൻ” ഇതി, തത് ശൃണു ഉച്യമാനം
മയാ ॥ തച്ച മദ്വിഷയം —

ജ്ഞാനം തേഽഹം സവിജ്ഞാനമിദം വക്ഷ്യാമ്യശേഷതഃ ।
യജ്ജ്ഞാത്വാ നേഹ ഭൂയോഽന്യജ്ജ്ഞാതവ്യമവശിഷ്യതേ ॥ 7-2 ॥

ജ്ഞാനം തേ തുഭ്യം അഹം സവിജ്ഞാനം വിജ്ഞാനസഹിതം സ്വാനുഭവയുക്തം ഇദം
വക്ഷ്യാമി കഥയിഷ്യാമി അശേഷതഃ കാർത്സ്ന്യേന । തത് ജ്ഞാനം വിവക്ഷിതം സ്തൗതി
ശ്രോതുഃ അഭിമുഖീകരണായ — യത് ജ്ഞാത്വാ യത് ജ്ഞാനം ജ്ഞാത്വാ ന ഇഹ ഭൂയഃ
പുനഃ അന്യത് ജ്ഞാതവ്യം പുരുഷാർഥസാധനം അവശിഷ്യതേ നാവശിഷ്ടം ഭവതി ।
ഇതി മത്തത്ത്വജ്ഞോ യഃ, സഃ സർവജ്ഞോ ഭവതീത്യർഥഃ । അതോ വിശിഷ്ടഫലത്വാത്
ദുർലഭം ജ്ഞാനം ॥ കഥമിത്യുച്യതേ —

മനുഷ്യാണാം സഹസ്രേഷു കശ്ചിദ്യതതി സിദ്ധയേ ।
യതതാമപി സിദ്ധാനാം കശ്ചിന്മാം വേത്തി തത്ത്വതഃ ॥ 7-3 ॥

മനുഷ്യാണാം മധ്യേ സഹസ്രേഷു അനേകേഷു കശ്ചിത് യതതി പ്രയത്നം കരോതി
സിദ്ധയേ സിദ്ധ്യർഥം । തേഷാം യതതാമപി സിദ്ധാനാം, സിദ്ധാ ഏവ ഹി തേ യേ
മോക്ഷായ യതന്തേ, തേഷാം കശ്ചിത് ഏവ ഹി മാം വേത്തി തത്ത്വതഃ യഥാവത് ॥

ശ്രോതാരം പ്രരോചനേന അഭിമുഖീകൃത്യാഹ —

ഭൂമിരാപോഽനലോ വായുഃ ഖം മനോ ബുദ്ധിരേവ ച ।
അഹങ്കാര ഇതീയം മേ ഭിന്നാ പ്രകൃതിരഷ്ടധാ ॥ 7-4 ॥

ഭൂമിഃ ഇതി പൃഥിവീതന്മാത്രമുച്യതേ, ന സ്ഥൂലാ, “ഭിന്നാ
പ്രകൃതിരഷ്ടധാ” ഇതി വചനാത് । തഥാ അബാദയോഽപി തന്മാത്രാണ്യേവ
ഉച്യന്തേ — ആപഃ അനലഃ വായുഃ ഖം । മനഃ ഇതി മനസഃ കാരണമഹങ്കാരോ
ഗൃഹ്യതേ । ബുദ്ധിഃ ഇതി അഹങ്കാരകാരണം മഹത്തത്ത്വം । അഹങ്കാരഃ ഇതി
അവിദ്യാസംയുക്തമവ്യക്തം । യഥാ വിഷസംയുക്തമന്നം വിഷമിത്യുച്യതേ,
ഏവമഹങ്കാരവാസനാവത് അവ്യക്തം മൂലകാരണമഹങ്കാര ഇത്യുച്യതേ, പ്രവർതകത്വാത്
അഹങ്കാരസ്യ । അഹങ്കാര ഏവ ഹി സർവസ്യ പ്രവൃത്തിബീജം ദൃഷ്ടം ലോകേ ।
ഇതീയം യഥോക്താ പ്രകൃതിഃ മേ മമ ഐശ്വരീ മായാശക്തിഃ അഷ്ടധാ ഭിന്നാ
ഭേദമാഗതാ ॥

അപരേയമിതസ്ത്വന്യാം പ്രകൃതിം വിദ്ധി മേ പരാം ।
ജീവഭൂതാം മഹാബാഹോ യയേദം ധാര്യതേ ജഗത് ॥ 7-5 ॥

അപരാ ന പരാ നികൃഷ്ടാ അശുദ്ധാ അനർഥകരീ സംസാരബന്ധനാത്മികാ ഇയം ।
ഇതഃ അസ്യാഃ യഥോക്തായാഃ തു അന്യാം വിശുദ്ധാം പ്രകൃതിം മമ ആത്മഭൂതാം വിദ്ധി
മേ പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ജീവഭൂതാം ക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണാം പ്രാണധാരണനിമിത്തഭൂതാം
ഹേ മഹാബാഹോ, യയാ പ്രകൃത്യാ ഇദം ധാര്യതേ ജഗത് അന്തഃ പ്രവിഷ്ടയാ ॥

ഏതദ്യോനീനി ഭൂതാനി സർവാണീത്യുപധാരയ ।
അഹം കൃത്സ്നസ്യ ജഗതഃ പ്രഭവഃ പ്രലയസ്തഥാ ॥ 7-6 ॥

ഏതദ്യോനീനി ഏതേ പരാപരേ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണേ പ്രകൃതീ യോനിഃ യേഷാം
ഭൂതാനാം താനി ഏതദ്യോനീനി, ഭൂതാനി സർവാണി ഇതി ഏവം ഉപധാരയ ജാനീഹി । യസ്മാത്
മമ പ്രകൃതീ യോനിഃ കാരണം സർവഭൂതാനാം, അതഃ അഹം കൃത്സ്നസ്യ സമസ്തസ്യ
ജഗതഃ പ്രഭവഃ ഉത്പത്തിഃ പ്രലയഃ വിനാശഃ തഥാ । പ്രകൃതിദ്വയദ്വാരേണ
അഹം സർവജ്ഞഃ ഈശ്വരഃ ജഗതഃ കാരണമിത്യർഥഃ ॥ യതഃ തസ്മാത് —

മത്തഃ പരതരം നാന്യത്കിഞ്ചിദസ്തി ധനഞ്ജയ ।
മയി സർവമിദം പ്രോതം സൂത്രേ മണിഗണാ ഇവ ॥ 7-7 ॥

മത്തഃ പരമേശ്വരാത് പരതരം അന്യത് കാരണാന്തരം കിഞ്ചിത് നാസ്തി ന വിദ്യതേ,
അഹമേവ ജഗത്കാരണമിത്യർഥഃ, ഹേ ധനഞ്ജയ । യസ്മാദേവം തസ്മാത് മയി
പരമേശ്വരേ സർവാണി ഭൂതാനി സർവമിദം ജഗത് പ്രോതം അനുസ്യൂതം അനുഗതം
അനുവിദ്ധം ഗ്രഥിതമിത്യർഥ, ദീർഘതന്തുഷു പടവത്, സൂത്രേ ച മണിഗണാ
ഇവ ॥ കേന കേന ധർമേണ വിശിഷ്ടേ ത്വയി സർവമിദം പ്രോതമിത്യുച്യതേ —

രസോഽഹമപ്സു കൗന്തേയ പ്രഭാസ്മി ശശിസൂര്യയോഃ ।
പ്രണവഃ സർവവേദേഷു ശബ്ദഃ ഖേ പൗരുഷം നൃഷു ॥ 7-8 ॥

രസഃ അഹം, അപാം യഃ സാരഃ സ രസഃ, തസ്മിൻ രസഭൂതേ മയി ആപഃ പ്രോതാ ഇത്യർഥഃ ।
ഏവം സർവത്ര । യഥാ അഹം അപ്സു രസഃ, ഏവം പ്രഭാ അസ്മി ശശിസൂര്യയോഃ ।
പ്രണവഃ ഓങ്കാരഃ സർവവേദേഷു, തസ്മിൻ പ്രണവഭൂതേ മയി സർവേ വേദാഃ പ്രോതാഃ ।
തഥാ ഖേ ആകാശേ ശബ്ദഃ സാരഭൂതഃ, തസ്മിൻ മയി ഖം പ്രോതം । തഥാ പൗരുഷം
പുരുഷസ്യ ഭാവഃ പൗരുഷം യതഃ പുംബുദ്ധിഃ നൃഷു, തസ്മിൻ മയി പുരുഷാഃ
പ്രോതാഃ ॥

പുണ്യോ ഗന്ധഃ പൃഥിവ്യാം ച തേജശ്ചാസ്മി വിഭാവസൗ ।
ജീവനം സർവഭൂതേഷു തപശ്ചാസ്മി തപസ്വിഷു ॥ 7-9 ॥

പുണ്യഃ സുരഭിഃ ഗന്ധഃ പൃഥിവ്യാം ച അഹം, തസ്മിൻ മയി ഗന്ധഭൂതേ
പൃഥിവീ പ്രോതാ । പുണ്യത്വം ഗന്ധസ്യ സ്വഭാവത ഏവ പൃഥിവ്യാം ദർശിതം
അബാദിഷു രസാദേഃ പുണ്യത്വോപലക്ഷണാർഥം । അപുണ്യത്വം തു ഗന്ധാദീനാം
അവിദ്യാധർമാദ്യപേക്ഷം സംസാരിണാം ഭൂതവിശേഷസംസർഗനിമിത്തം ഭവതി ।
തേജശ്ച ദീപ്തിശ്ച അസ്മി വിഭാവസൗ അഗ്നൗ । തഥാ ജീവനം സർവഭൂതേഷു,
യേന ജീവന്തി സർവാണി ഭൂതാനി തത് ജീവനം । തപശ്ച അസ്മി തപസ്വിഷു, തസ്മിൻ
തപസി മയി തപസ്വിനഃ പ്രോതാഃ ॥

ബീജം മാം സർവഭൂതാനാം വിദ്ധി പാർഥ സനാതനം ।
ബുദ്ധിർബുദ്ധിമതാമസ്മി തേജസ്തേജസ്വിനാമഹം ॥ 7-10 ॥

ബീജം പ്രരോഹകാരണം മാം വിദ്ധി സർവഭൂതാനാം ഹേ പാർഥ സനാതനം ചിരന്തനം ।
കിഞ്ച, ബുദ്ധിഃ വിവേകശക്തിഃ അന്തഃകരണസ്യ ബുദ്ധിമതാം വിവേകശക്തിമതാം
അസ്മി, തേജഃ പ്രാഗൽഭ്യം തദ്വതാം തേജസ്വിനാം അഹം ॥

ബലം ബലവതാം ചാഹം കാമരാഗവിവർജിതം ।
ധർമാവിരുദ്ധോ ഭൂതേഷു കാമോഽസ്മി ഭരതർഷഭ ॥ 7-11 ॥

ബലം സാമർഥ്യം ഓജോ ബലവതാം അഹം, തച്ച ബലം കാമരാഗവിവർജിതം,
കാമശ്ച രാഗശ്ച കാമരാഗൗ — കാമഃ തൃഷ്ണാ അസന്നികൃഷ്ടേഷു
വിഷയേഷു, രാഗോ രഞ്ജനാ പ്രാപ്തേഷു വിഷയേഷു — താഭ്യാം കാമരാഗാഭ്യാം
വിവർജിതം ദേഹാദിധാരണമാത്രാർഥം ബലം സത്ത്വമഹമസ്മി ; ന തു യത്സംസാരിണാം
തൃഷ്ണാരാഗകാരണം । കിഞ്ച — ധർമാവിരുദ്ധഃ ധർമേണ ശാസ്ത്രാർഥേന
അവിരുദ്ധോ യഃ പ്രാണിഷു ഭൂതേഷു കാമഃ, യഥാ ദേഹധാരണമാത്രാദ്യർഥഃ
അശനപാനാദിവിഷയഃ, സ കാമഃ അസ്മി ഹേ ഭരതർഷഭ ॥ കിഞ്ച —

യേ ചൈവ സാത്ത്വികാ ഭാവാ രാജസാസ്തമസാശ്ച യേ ।
മത്ത ഏവേതി താന്വിദ്ധി ന ത്വഹം തേഷു തേ മയി ॥ 7-12 ॥

യേ ചൈവ സാത്ത്വികാഃ സത്ത്വനിർവൃത്താഃ ഭാവാഃ പദാർഥാഃ, രാജസാഃ
രജോനിർവൃത്താഃ, താമസാഃ തമോനിർവൃത്താശ്ച, യേ കേചിത് പ്രാണിനാം സ്വകർമവശാത്
ജായന്തേ ഭാവാഃ, താൻ മത്ത ഏവ ജായമാനാൻ ഇതി ഏവം വിദ്ധി സർവാൻ സമസ്താനേവ ।
യദ്യപി തേ മത്തഃ ജായന്തേ, തഥാപി ന തു അഹം തേഷു തദധീനഃ തദ്വശഃ,
യഥാ സംസാരിണഃ । തേ പുനഃ മയി മദ്വശാഃ മദധീനാഃ ॥ ഏവംഭൂതമപി
പരമേശ്വരം നിത്യശുദ്ധബുദ്ധമുക്തസ്വഭാവം സർവഭൂതാത്മാനം നിർഗുണം
സംസാരദോഷബീജപ്രദാഹകാരണം മാം നാഭിജാനാതി ജഗത് ഇതി അനുക്രോശം ദർശയതി
ഭഗവാൻ । തച്ച കിന്നിമിത്തം ജഗതഃ അജ്ഞാനമിത്യുച്യതേ —

ത്രിഭിർഗുണമയൈർഭാവൈരേഭിഃ സർവമിദം ജഗത് ।
മോഹിതം നാഭിജാനാതി മാമേഭ്യഃ പരമവ്യയം ॥ 7-13 ॥

ത്രിഭിഃ ഗുണമയൈഃ ഗുണവികാരൈഃ രാഗദ്വേഷമോഹാദിപ്രകാരൈഃ ഭാവൈഃ പദാർഥൈഃ
ഏഭിഃ യഥോക്തൈഃ സർവം ഇദം പ്രാണിജാതം ജഗത് മോഹിതം അവിവേകിതാമാപാദിതം സത് ന
അഭിജാനാതി മാം, ഏഭ്യഃ യഥോക്തേഭ്യഃ ഗുണേഭ്യഃ പരം വ്യതിരിക്തം വിലക്ഷണം
ച അവ്യയം വ്യയരഹിതം ജന്മാദിസർവഭാവവികാരവർജിതം ഇത്യർഥഃ ॥ കഥം
പുനഃ ദൈവീം ഏതാം ത്രിഗുണാത്മികാം വൈഷ്ണവീം മായാമതിക്രാമതി ഇത്യുച്യതേ —

ദൈവീ ഹ്യേഷാ ഗുണമയീ മമ മായാ ദുരത്യയാ ।
മാമേവ യേ പ്രപദ്യന്തേ മായാമേതാം തരന്തി തേ ॥ 7-14 ॥

ദൈവീ ദേവസ്യ മമ ഈശ്വരസ്യ വിഷ്ണോഃ സ്വഭാവഭൂതാ ഹി യസ്മാത് ഏഷാ യഥോക്താ
ഗുണമയീ മമ മായാ ദുരത്യയാ ദുഃഖേന അത്യയഃ അതിക്രമണം യസ്യാഃ സാ ദുരത്യയാ ।
തത്ര ഏവം സതി സർവധർമാൻ പരിത്യജ്യ മാമേവ മായാവിനം സ്വാത്മഭൂതം
സർവാത്മനാ യേ പ്രപദ്യന്തേ തേ മായാം ഏതാം സർവഭൂതമോഹിനീം തരന്തി അതിക്രാമന്തി
; തേ സംസാരബന്ധനാത് മുച്യന്തേ ഇത്യർഥഃ ॥ യദി ത്വാം പ്രപന്നാഃ മായാമേതാം
തരന്തി, കസ്മാത് ത്വാമേവ സർവേ ന പ്രപദ്യന്തേ ഇത്യുച്യതേ —

ന മാം ദുഷ്കൃതിനോ മൂഢാഃ പ്രപദ്യന്തേ നരാധമാഃ ।
മായയാപഹൃതജ്ഞാനാ ആസുരം ഭാവമാശ്രിതാഃ ॥ 7-15 ॥

ന മാം പരമേശ്വരം നാരായണം ദുഷ്കൃതിനഃ പാപകാരിണഃ മൂഢാഃ
പ്രപദ്യന്തേ നരാധമാഃ നരാണാം മധ്യേ അധമാഃ നികൃഷ്ടാഃ । തേ ച മായയാ
അപഹൃതജ്ഞാനാഃ സമ്മുഷിതജ്ഞാനാഃ ആസുരം ഭാവം ഹിംസാനൃതാദിലക്ഷണം
ആശ്രിതാഃ ॥ യേ പുനർനരോത്തമാഃ പുണ്യകർമാണഃ —

ചതുർവിധാ ഭജന്തേ മാം ജനാഃ സുകൃതിനോഽർജുന ।
ആർതോ ജിജ്ഞാസുരർഥാർഥീ ജ്ഞാനീ ച ഭരതർഷഭ ॥ 7-16 ॥

ചതുർവിധാഃ ചതുഃപ്രകാരാഃ ഭജന്തേ സേവന്തേ മാം ജനാഃ സുകൃതിനഃ
പുണ്യകർമാണഃ ഹേ അർജുന । ആർതഃ ആർതിപരിഗൃഹീതഃ തസ്കരവ്യാഘ്രരോഗാദിനാ
അഭിഭൂതഃ ആപന്നഃ, ജിജ്ഞാസുഃ ഭഗവത്തത്ത്വം ജ്ഞാതുമിച്ഛതി യഃ, അർഥാർഥീ
ധനകാമഃ, ജ്ഞാനീ വിഷ്ണോഃ തത്ത്വവിച്ച ഹേ ഭരതർഷഭ ॥

തേഷാം ജ്ഞാനീ നിത്യയുക്ത ഏകഭക്തിർവിശിഷ്യതേ ।
പ്രിയോ ഹി ജ്ഞാനിനോഽത്യർഥമഹം സ ച മമ പ്രിയഃ ॥ 7-17 ॥

തേഷാം ചതുർണാം മധ്യേ ജ്ഞാനീ തത്ത്വവിത് തത്വവിത്ത്വാത് നിത്യയുക്തഃ ഭവതി
ഏകഭക്തിശ്ച, അന്യസ്യ ഭജനീയസ്യ അദർശനാത് ; അതഃ സ ഏകഭക്തിഃ
വിശിഷ്യതേ വിശേഷം ആധിക്യം ആപദ്യതേ, അതിരിച്യതേ ഇത്യർഥഃ । പ്രിയോ ഹി
യസ്മാത് അഹം ആത്മാ ജ്ഞാനിനഃ, അതഃ തസ്യ അഹം അത്യർഥം പ്രിയഃ ; പ്രസിദ്ധം ഹി
ലോകേ “ആത്മാ പ്രിയോ ഭവതി” ഇതി । തസ്മാത് ജ്ഞാനിനഃ ആത്മത്വാത് വാസുദേവഃ
പ്രിയോ ഭവതീത്യർഥഃ । സ ച ജ്ഞാനീ മമ വാസുദേവസ്യ ആത്മൈവേതി മമ അത്യർഥം
പ്രിയഃ ॥ ന തർഹി ആർതാദയഃ ത്രയഃ വാസുദേവസ്യ പ്രിയാഃ ? ന ; കിം തർഹി ?–

ഉദാരാഃ സർവ ഏവൈതേ ജ്ഞാനീ ത്വാത്മൈവ മേ മതം ।
ആസ്ഥിതഃ സ ഹി യുക്താത്മാ മാമേവാനുത്തമാം ഗതിം ॥ 7-18 ॥

ഉദാരാഃ ഉത്കൃഷ്ടാഃ സർവ ഏവ ഏതേ, ത്രയോഽപി മമ പ്രിയാ ഏവേത്യർഥഃ । ന ഹി
കശ്ചിത് മദ്ഭക്തഃ മമ വാസുദേവസ്യ അപ്രിയഃ ഭവതി । ജ്ഞാനീ തു അത്യർഥം
പ്രിയോ ഭവതീതി വിശേഷഃ । തത് കസ്മാത് ഇത്യത ആഹ — ജ്ഞാനീ തു ആത്മൈവ
ന അന്യോ മത്തഃ ഇതി മേ മമ മതം നിശ്ചയഃ । ആസ്ഥിതഃ ആരോഢും പ്രവൃത്തഃ
സഃ ജ്ഞാനീ ഹി യസ്മാത് “അഹമേവ ഭഗവാൻ വാസുദേവഃ ന അന്യോഽസ്മി”
ഇത്യേവം യുക്താത്മാ സമാഹിതചിത്തഃ സൻ മാമേവ പരം ബ്രഹ്മ ഗന്തവ്യം അനുത്തമാം
ഗന്തും പ്രവൃത്ത ഇത്യർഥഃ ॥ ജ്ഞാനീ പുനരപി സ്തൂയതേ —

ബഹൂനാം ജന്മനാമന്തേ ജ്ഞാനവാന്മാം പ്രപദ്യതേ ।
വാസുദേവഃ സർവമിതി സ മഹാത്മാ സുദുർലഭഃ ॥ 7-19 ॥

ബഹൂനാം ജന്മനാം ജ്ഞാനാർഥസംസ്കാരാശ്രയാണാം അന്തേ സമാപ്തൗ ജ്ഞാനവാൻ
പ്രാപ്തപരിപാകജ്ഞാനഃ മാം വാസുദേവം പ്രത്യഗാത്മാനം പ്രത്യക്ഷതഃ
പ്രപദ്യതേ । കഥം ? വാസുദേവഃ സർവം ഇതി । യഃ ഏവം സർവാത്മാനം മാം
നാരായണം പ്രതിപദ്യതേ, സഃ മഹാത്മാ ; ന തത്സമഃ അന്യഃ അസ്തി, അധികോ വാ ।
അതഃ സുദുർലഭഃ, “മനുഷ്യാണാം സഹസ്രേഷു” (ഭ. ഗീ. 7-3) ഇതി ഹി
ഉക്തം ॥ ആത്മൈവ സർവോ വാസുദേവ ഇത്യേവമപ്രതിപത്തൗ കാരണമുച്യതേ —

കാമൈസ്തൈസ്തൈർഹൃതജ്ഞാനാഃ പ്രപദ്യന്തേഽന്യദേവതാഃ ।
തം തം നിയമമാസ്ഥായ പ്രകൃത്യാ നിയതാഃ സ്വയാ ॥ 7-20 ॥

കാമൈഃ തൈസ്തൈഃ പുത്രപശുസ്വർഗാദിവിഷയൈഃ ഹൃതജ്ഞാനാഃ
അപഹൃതവിവേകവിജ്ഞാനാഃ പ്രപദ്യന്തേ അന്യദേവതാഃ പ്രാപ്നുവന്തി വാസുദേവാത് ആത്മനഃ
അന്യാഃ ദേവതാഃ ; തം തം നിയമം ദേവതാരാധനേ പ്രസിദ്ധോ യോ യോ നിയമഃ തം
തം ആസ്ഥായ ആശ്രിത്യ പ്രകൃത്യാ സ്വഭാവേന ജന്മാന്തരാർജിതസംസ്കാരവിശേഷേണ
നിയതാഃ നിയമിതാഃ സ്വയാ ആത്മീയയാ ॥ തേഷാം ച കാമീനാം —

യോ യോ യാം യാം തനും ഭക്തഃ ശ്രദ്ധയാർചിതുമിച്ഛതി ।
തസ്യ തസ്യാചലാം ശ്രദ്ധാം താമേവ വിദധാമ്യഹം ॥ 7-21 ॥

യഃ യഃ കാമീ യാം യാം ദേവതാതനും ശ്രദ്ധയാ സംയുക്തഃ ഭക്തശ്ച സൻ
അർചിതും പൂജയിതും ഇച്ഛതി, തസ്യ തസ്യ കാമിനഃ അചലാം സ്ഥിരാം ശ്രദ്ധാം
താമേവ വിദധാമി സ്ഥിരീകരോമി ॥ യഥൈവ പൂർവം പ്രവൃത്തഃ സ്വഭാവതോ യഃ
യാം ദേവതാതനും ശ്രദ്ധയാ അർചിതും ഇച്ഛതി —

സ തയാ ശ്രദ്ധയാ യുക്തസ്തസ്യാ രാധനമീഹതേ ।
ലഭതേ ച തതഃ കാമാന്മയൈവ വിഹിതാൻഹി താൻ ॥ 7-22 ॥

സ തയാ മദ്വിഹിതയാ ശ്രദ്ധയാ യുക്തഃ സൻ തസ്യാഃ ദേവതാതന്വാഃ രാധനം
ആരാധനം ഈഹതേ ചേഷ്ടതേ । ലഭതേ ച തതഃ തസ്യാഃ ആരാധിതായാഃ ദേവതാതന്വാഃ
കാമാൻ ഈപ്സിതാൻ മയൈവ പരമേശ്വരേണ സർവജ്ഞേന കർമഫലവിഭാഗജ്ഞതയാ
വിഹിതാൻ നിർമിതാൻ താൻ, ഹി യസ്മാത് തേ ഭഗവതാ വിഹിതാഃ കാമാഃ തസ്മാത് താൻ
അവശ്യം ലഭതേ ഇത്യർഥഃ । “ഹിതാൻ” ഇതി പദച്ഛേദേ ഹിതത്വം
കാമാനാമുപചരിതം കൽപ്യം ; ന ഹി കാമാ ഹിതാഃ കസ്യചിത് ॥ യസ്മാത്
അന്തവത്സാധനവ്യാപാരാ അവിവേകിനഃ കാമിനശ്ച തേ, അതഃ —

അന്തവത്തു ഫലം തേഷാം തദ്ഭവത്യൽപമേധസാം ।
ദേവാന്ദേവയജോ യാന്തി മദ്ഭക്താ യാന്തി മാമപി ॥ 7-23 ॥

അന്തവത് വിനാശി തു ഫലം തേഷാം തത് ഭവതി അൽപമേധസാം അൽപപ്രജ്ഞാനാം ।
ദേവാന്ദേവയജോ യാന്തി ദേവാൻ യജന്ത ഇതി ദേവയജഃ, തേ ദേവാൻ യാന്തി, മദ്ഭക്താ
യാന്തി മാമപി । ഏവം സമാനേ അപി ആയാസേ മാമേവ ന പ്രപദ്യന്തേ അനന്തഫലായ,
അഹോ ഖലു കഷ്ടം വർതന്തേ, ഇത്യനുക്രോശം ദർശയതി ഭഗവാൻ ॥ കിന്നിമിത്തം
മാമേവ ന പ്രപദ്യന്തേ ഇത്യുച്യതേ —

അവ്യക്തം വ്യക്തിമാപന്നം മന്യന്തേ മാമബുദ്ധയഃ ।
പരം ഭാവമജാനന്തോ മമാവ്യയമനുത്തമം ॥ 7-24 ॥

അവ്യക്തം അപ്രകാശം വ്യക്തിം ആപന്നം പ്രകാശം ഗതം ഇദാനീം മന്യന്തേ
മാം നിത്യപ്രസിദ്ധമീശ്വരമപി സന്തം അബുദ്ധയഃ അവിവേകിനഃ പരം ഭാവം
പരമാത്മസ്വരൂപം അജാനന്തഃ അവിവേകിനഃ മമ അവ്യയം വ്യയരഹിതം അനുത്തമം
നിരതിശയം മദീയം ഭാവമജാനന്തഃ മന്യന്തേ ഇത്യർഥഃ ॥ തദജ്ഞാനം
കിന്നിമിത്തമിത്യുച്യതേ —

നാഹം പ്രകാശഃ സർവസ്യ യോഗമായാസമാവൃതഃ ।
മൂഢോഽയം നാഭിജാനാതി ലോകോ മാമജമവ്യയം ॥ 7-25 ॥

ന അഹം പ്രകാശഃ സർവസ്യ ലോകസ്യ, കേഷാഞ്ചിദേവ മദ്ഭക്താനാം പ്രകാശഃ
അഹമിത്യഭിപ്രായഃ । യോഗമായാസമാവൃതഃ യോഗഃ ഗുണാനാം യുക്തിഃ ഘടനം
സൈവ മായാ യോഗമായാ, തയാ യോഗമായയാ സമാവൃതഃ, സഞ്ഛന്നഃ ഇത്യർഥഃ ।
അത ഏവ മൂഢോ ലോകഃ അയം ന അഭിജാനാതി മാം അജം അവ്യയം ॥ യയാ യോഗമായയാ
സമാവൃതം മാം ലോകഃ നാഭിജാനാതി, നാസൗ യോഗമായാ മദീയാ സതീ മമ ഈശ്വരസ്യ
മായാവിനോ ജ്ഞാനം പ്രതിബധ്നാതി, യഥാ അന്യസ്യാപി മായാവിനഃ
മായാജ്ഞാനം തദ്വത് ॥ യതഃ ഏവം, അതഃ —

വേദാഹം സമതീതാനി വർതമാനാനി ചാർജുന ।
ഭവിഷ്യാണി ച ഭൂതാനി മാം തു വേദ ന കശ്ചന ॥ 7-26 ॥

അഹം തു വേദ ജാനേ സമതീതാനി സമതിക്രാന്താനി ഭൂതാനി, വർതമാനാനി ച അർജുന,
ഭവിഷ്യാണി ച ഭൂതാനി വേദ അഹം । മാം തു വേദ ന കശ്ചന മദ്ഭക്തം
മച്ഛരണം ഏകം മുക്ത്വാ ; മത്തത്ത്വവേദനാഭാവാദേവ ന മാം ഭജതേ ॥ കേന
പുനഃ മത്തത്ത്വവേദനപ്രതിബന്ധേന പ്രതിബദ്ധാനി സന്തി ജായമാനാനി സർവഭൂതാനി
മാം ന വിദന്തി ഇത്യപേക്ഷായാമിദമാഹ —

ഇച്ഛാദ്വേഷസമുത്ഥേന ദ്വന്ദ്വമോഹേന ഭാരത ।
സർവഭൂതാനി സമ്മോഹം സർഗേ യാന്തി പരന്തപ ॥ 7-27 ॥

ഇച്ഛാദ്വേഷസമുത്ഥേന ഇച്ഛാ ച ദ്വേഷശ്ച ഇച്ഛാദ്വേഷൗ താഭ്യാം
സമുത്തിഷ്ഠതീതി ഇച്ഛാദ്വേഷസമുത്ഥഃ തേന ഇച്ഛാദ്വേഷസമുത്ഥേന ।
കേനേതി വിശേഷാപേക്ഷായാമിദമാഹ — ദ്വന്ദ്വമോഹേന ദ്വന്ദ്വനിമിത്തഃ
മോഹഃ ദ്വന്ദ്വമോഹഃ തേന । താവേവ ഇച്ഛാദ്വേഷൗ ശീതോഷ്ണവത്
പരസ്പരവിരുദ്ധൗ സുഖദുഃഖതദ്ധേതുവിഷയൗ യഥാകാലം
സർവഭൂതൈഃ സംബധ്യമാനൗ ദ്വന്ദ്വശബ്ദേന അഭിധീയേതേ । യത്ര
യദാ ഇച്ഛാദ്വേഷൗ സുഖദുഃഖതദ്ധേതുസമ്പ്രാപ്ത്യാ ലബ്ധാത്മകൗ
ഭവതഃ, തദാ തൗ സർവഭൂതാനാം പ്രജ്ഞായാഃ സ്വവശാപാദനദ്വാരേണ
പരമാർഥാത്മതത്ത്വവിഷയജ്ഞാനോത്പത്തി-പ്രതിബന്ധകാരണം മോഹം ജനയതഃ । ന
ഹി ഇച്ഛാദ്വേഷദോഷവശീകൃതചിത്തസ്യ യഥാഭൂതാർഥവിഷയജ്ഞാനമുത്പദ്യതേ
ബഹിരപി ; കിമു വക്തവ്യം താഭ്യാമാവിഷ്ടബുദ്ധേഃ സമ്മൂഢസ്യ പ്രത്യഗാത്മനി
ബഹുപ്രതിബന്ധേ ജ്ഞാനം നോത്പദ്യത ഇതി । അതഃ തേന ഇച്ഛാദ്വേഷസമുത്ഥേന
ദ്വന്ദ്വമോഹേന, ഭാരത ഭരതാന്വയജ, സർവഭൂതാനി സമ്മോഹിതാനി സന്തി സമ്മോഹം
സമ്മൂഢതാം സർഗേ ജന്മനി, ഉത്പത്തികാലേ ഇത്യേതത്, യാന്തി ഗച്ഛന്തി ഹേ പരന്തപ ।
മോഹവശാന്യേവ സർവഭൂതാനി ജായമാനാനി ജായന്തേ ഇത്യഭിപ്രായഃ । യതഃ ഏവം,
അതഃ തേന ദ്വന്ദ്വമോഹേന പ്രതിബദ്ധപ്രജ്ഞാനാനി സർവഭൂതാനി സമ്മോഹിതാനി
മാമാത്മഭൂതം ന ജാനന്തി ; അത ഏവ ആത്മഭാവേ മാം ന ഭജന്തേ ॥ കേ പുനഃ
അനേന ദ്വന്ദ്വമോഹേന നിർമുക്താഃ സന്തഃ ത്വാം വിദിത്വാ യഥാശാസ്ത്രമാത്മഭാവേന
ഭജന്തേ ഇത്യപേക്ഷിതമർഥം ദർശിതും ഉച്യതേ —

യേഷാം ത്വന്തഗതം പാപം ജനാനാം പുണ്യകർമണാം ।
തേ ദ്വന്ദ്വമോഹനിർമുക്താ ഭജന്തേ മാം ദൃഢവ്രതാഃ ॥ 7-28 ॥

യേഷാം തു പുനഃ അന്തഗതം സമാപ്തപ്രായം ക്ഷീണം പാപം ജനാനാം പുണ്യകർമണാം
പുണ്യം കർമ യേഷാം സത്ത്വശുദ്ധികാരണം വിദ്യതേ തേ പുണ്യകർമാണഃ തേഷാം
പുണ്യകർമണാം, തേ ദ്വന്ദ്വമോഹനിർമുക്താഃ യഥോക്തേന ദ്വന്ദ്വമോഹേന നിർമുക്താഃ
ഭജന്തേ മാം പരമാത്മാനം ദൃഢവ്രതാഃ । “ഏവമേവ പരമാർഥതത്ത്വം
നാന്യഥാ” ഇത്യേവം സർവപരിത്യാഗവ്രതേന നിശ്ചിതവിജ്ഞാനാഃ ദൃഢവ്രതാഃ
ഉച്യന്തേ ॥ തേ കിമർഥം ഭജന്തേ ഇത്യുച്യതേ —

ജരാമരണമോക്ഷായ മാമാശ്രിത്യ യതന്തി യേ ।
തേ ബ്രഹ്മ തദ്വിദുഃ കൃത്സ്നമധ്യാത്മം കർമ ചാഖിലം ॥ 7-29 ॥

ജരാമരണമോക്ഷായ ജരാമരണയോഃ മോക്ഷാർഥം മാം പരമേശ്വരം ആശ്രിത്യ
മത്സമാഹിതചിത്താഃ സന്തഃ യതന്തി പ്രയതന്തേ യേ, തേ യത് ബ്രഹ്മ പരം തത്
വിദുഃ കൃത്സ്നം സമസ്തം അധ്യാത്മം പ്രത്യഗാത്മവിഷയം വസ്തു തത് വിദുഃ,
കർമ ച അഖിലം സമസ്തം വിദുഃ ॥

സാധിഭൂതാധിദൈവം മാം സാധിയജ്ഞം ച യേ വിദുഃ ।
പ്രയാണകാലേഽപി ച മാം തേ വിദുര്യുക്തചേതസഃ ॥ 7-30 ॥

സാധിഭൂതാധിദൈവം അധിഭൂതം ച അധിദൈവം ച അധിഭൂതാധിദൈവം,
സഹ അധിഭൂതാധിദൈവേന വർതതേ ഇതി സാധിഭൂതാധിദൈവം ച മാം യേ വിദുഃ,
സാധിയജ്ഞം ച സഹ അധിയജ്ഞേന സാധിയജ്ഞം യേ വിദുഃ, പ്രയാണകാലേ
മരണകാലേ അപി ച മാം തേ വിദുഃ യുക്തചേതസഃ സമാഹിതചിത്താ ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനയോഗോ നാമ സപ്തമോഽധ്യായഃ ॥7 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ജ്ഞാന-വിജ്ഞാന-യോഗഃ നാമ സപ്തമഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ അഷ്ടമോഽധ്യായഃ ॥
“തേ ബ്രഹ്മ തദ്വിദുഃ കൃത്സ്നം” (ഭ. ഗീ. 7-29) ഇത്യാദിനാ ഭഗവതാ
അർജുനസ്യ പ്രശ്നബീജാനി ഉപദിഷ്ടാനി । അതഃ തത്പ്രശ്നാർഥം അർജുനഃ ഉവാച —
അർജുന ഉവാച —

കിം തദ്ബ്രഹ്മ കിമധ്യാത്മം കി കർമ പുരുഷോത്തമ ।
അധിഭൂതം ച കിം പ്രോക്തമധിദൈവം കിമുച്യതേ ॥ 8-1 ॥

അധിയജ്ഞഃ കഥം കോഽത്ര ദേഹേഽസ്മിന്മധുസൂദന ।
പ്രയാണകാലേ ച കഥം ജ്ഞേയോഽസി നിയതാത്മഭിഃ ॥ 8-2 ॥

ഏഷാം പ്രശ്നാനാം യഥാക്രമം നിർണയായ ശ്രീഭഗവാനുവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
അക്ഷരം ബ്രഹ്മ പരമം സ്വഭാവോഽധ്യാത്മമുച്യതേ ।
ഭൂതഭാവോദ്ഭവകരോ വിസർഗഃ കർമസഞ്ജ്ഞിതഃ ॥ 8-3 ॥

അക്ഷരം ന ക്ഷരതീതി അക്ഷരം പരമാത്മാ, “ഏതസ്യ വാ അക്ഷരസ്യ
പ്രശാസനേ ഗാർഗി” (ബൃ. ഉ. 3-8-9) ഇതി ശ്രുതേഃ । ഓങ്കാരസ്യ ച
“ഓമിത്യേകാക്ഷരം ബ്രഹ്മ” (ഭ. ഗീ. 8-13) ഇതി പരേണ വിശേഷണാത്
അഗ്രഹണം । പരമം ഇതി ച നിരതിശയേ ബ്രഹ്മണി അക്ഷരേ ഉപപന്നതരം
വിശേഷണം । തസ്യൈവ പരസ്യ ബ്രഹ്മണഃ പ്രതിദേഹം പ്രത്യഗാത്മഭാവഃ
സ്വഭാവഃ, സ്വോ ഭാവഃ സ്വഭാവഃ അധ്യാത്മം ഉച്യതേ । ആത്മാനം ദേഹം അധികൃത്യ
പ്രത്യഗാത്മതയാ പ്രവൃത്തം പരമാർഥബ്രഹ്മാവസാനം വസ്തു സ്വഭാവഃ
അധ്യാത്മം ഉച്യതേ അധ്യാത്മശബ്ദേന അഭിധീയതേ । ഭൂതഭാവോദ്ഭവകരഃ
ഭൂതാനാം ഭാവഃ ഭൂതഭാവഃ തസ്യ ഉദ്ഭവഃ ഭൂതഭാവോദ്ഭവഃ തം കരോതീതി
ഭൂതഭാവോദ്ഭവകരഃ, ഭൂതവസ്തൂത്പത്തികര ഇത്യർഥഃ । വിസർഗഃ വിസർജനം
ദേവതോദ്ദേശേന ചരുപുരോഡാശാദേഃ ദ്രവ്യസ്യ പരിത്യാഗഃ ; സ ഏഷ വിസർഗലക്ഷണോ
യജ്ഞഃ കർമസഞ്ജ്ഞിതഃ കർമശബ്ദിത ഇത്യേതത് । ഏതസ്മാത് ഹി ബീജഭൂതാത്
വൃഷ്ട്യാദിക്രമേണ സ്ഥാവരജംഗമാനി ഭൂതാനി ഉദ്ഭവന്തി ॥

അധിഭൂതം ക്ഷരോ ഭാവഃ പുരുഷശ്ചാധിദൈവതം ।
അധിയജ്ഞോഽഹമേവാത്ര ദേഹേ ദേഹഭൃതാം വര ॥ 8-4 ॥

അധിഭൂതം പ്രാണിജാതം അധികൃത്യ ഭവതീതി । കോഽസൗ ? ക്ഷരഃ ക്ഷരതീതി
ക്ഷരഃ വിനാശീ, ഭാവഃ യത്കിഞ്ചിത് ജനിമത് വസ്തു ഇത്യർഥഃ । പുരുഷഃ പൂർണം
അനേന സർവമിതി, പുരി ശയനാത് വാ, പുരുഷഃ ആദിത്യാന്തർഗതോ ഹിരണ്യഗർഭഃ,
സർവപ്രാണികരണാനാം അനുഗ്രാഹകഃ, സഃ അധിദൈവതം । അധിയജ്ഞഃ
സർവയജ്ഞാഭിമാനിനീ വിഷ്ണ്വാഖ്യാ ദേവതാ, ”യജ്ഞോ വൈ വിഷ്ണുഃ”
(തൈ. സം. 1-7-4) ഇതി ശ്രുതേഃ । സ ഹി വിഷ്ണുഃ അഹമേവ ; അത്ര അസ്മിൻ ദേഹേ യോ
യജ്ഞഃ തസ്യ അഹം അധിയജ്ഞഃ ; യജ്ഞോ ഹി ദേഹനിർവർത്യത്വേന ദേഹസമവായീ
ഇതി ദേഹാധികരണോ ഭവതി, ദേഹഭൃതാം വര ॥

അന്തകാലേ ച മാമേവ സ്മരന്മുക്ത്വാ കലേബരം ।
യഃ പ്രയാതി സ മദ്ഭാവം യാതി നാസ്ത്യത്ര സംശയഃ ॥ 8-5 ॥

അന്തകാലേ മരണകാലേ ച മാമേവ പരമേശ്വരം വിഷ്ണും സ്മരൻ മുക്ത്വാ പരിത്യജ്യ
കലേബരം ശരീരം യഃ പ്രയാതി ഗച്ഛതി, സഃ മദ്ഭാവം വൈഷ്ണവം തത്ത്വം
യാതി । നാസ്തി ന വിദ്യതേ അത്ര അസ്മിൻ അർഥേ സംശയഃ — യാതി വാ ന വാ ഇതി ॥

ന മദ്വിഷയ ഏവ അയം നിയമഃ । കിം തർഹി ? —

യം യം വാപി സ്മരൻഭാവം ത്യജത്യന്തേ കലേബരം ।
തം തമേവൈതി കൗന്തേയ സദാ തദ്ഭാവഭാവിതഃ ॥ 8-6 ॥

യം യം വാപി യം യം ഭാവം ദേവതാവിശേഷം സ്മരൻ ചിന്തയൻ ത്യജതി
പരിത്യജതി അന്തേ അന്തകാലേ പ്രാണവിയോഗകാലേ കലേബരം ശരീരം തം തമേവ
സ്മൃതം ഭാവമേവ ഏതി നാന്യം കൗന്തേയ, സദാ സർവദാ തദ്ഭാവഭാവിതഃ തസ്മിൻ
ഭാവഃ തദ്ഭാവഃ സ ഭാവിതഃ സ്മര്യമാണതയാ അഭ്യസ്തഃ യേന സഃ തദ്ഭാവഭാവിതഃ
സൻ ॥ യസ്മാത് ഏവം അന്ത്യാ ഭാവനാ ദേഹാന്തരപ്രാപ്തൗ കാരണം —

തസ്മാത്സർവേഷു കാലേഷു മാമനുസ്മര യുധ്യ ച ।
മയ്യർപിതമനോബുദ്ധിർമാമേവൈഷ്യസ്യസംശയഃ ॥ 8-7 ॥

തസ്മാത് സർവേഷു കാലേഷു മാം അനുസ്മര യഥാശാസ്ത്രം । യുധ്യ ച യുദ്ധം
ച സ്വധർമം കുരു । മയി വാസുദേവേ അർപിതേ മനോബുദ്ധീ യസ്യ തവ സ ത്വം
മയി അർപിതമനോബുദ്ധിഃ സൻ മാമേവ യഥാസ്മൃതം ഏഷ്യസി ആഗമിഷ്യസി ;
അസംശയഃ ന സംശയഃ അത്ര വിദ്യതേ ॥ കിഞ്ച–

അഭ്യാസയോഗയുക്തേന ചേതസാ നാന്യഗാമിനാ ।
പരമം പുരുഷം ദിവ്യം യാതി പാർഥാനുചിന്തയൻ ॥ 8-8 ॥

അഭ്യാസയോഗയുക്തേന മയി ചിത്തസമർപണവിഷയഭൂതേ ഏകസ്മിൻ
തുല്യപ്രത്യയാവൃത്തിലക്ഷണഃ വിലക്ഷണപ്രത്യയാനന്തരിതഃ അഭ്യാസഃ
സ ചാഭ്യാസോ യോഗഃ തേന യുക്തം തത്രൈവ വ്യാപൃതം യോഗിനഃ ചേതഃ തേന,
ചേതസാ നാന്യഗാമിനാ ന അന്യത്ര വിഷയാന്തരേ ഗന്തും ശീലം അസ്യേതി നാന്യഗാമി
തേന നാന്യഗാമിനാ, പരമം നിരതിശയം പുരുഷം ദിവ്യം ദിവി സൂര്യമണ്ഡലേ
ഭവം യാതി ഗച്ഛതി ഹേ പാർഥ അനുചിന്തയൻ ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശം അനുധ്യായൻ
ഇത്യേതത് ॥ കിംവിശിഷ്ടം ച പുരുഷം യാതി ഇതി ഉച്യതേ —

കവിം പുരാണമനുശാസിതാരമണോരണീയാംസമനുസ്മരേദ്യഃ ।
സർവസ്യ ധാതാരമചിന്ത്യരൂപമാദിത്യവർണം തമസഃ പരസ്താത് ॥ 8-9 ॥

കവിം ക്രാന്തദർശിനം സർവജ്ഞം പുരാണം ചിരന്തനം അനുശാസിതാരം
സർവസ്യ ജഗതഃ പ്രശാസിതാരം അണോഃ സൂക്ഷ്മാദപി അണീയാംസം സൂക്ഷ്മതരം
അനുസ്മരേത് അനുചിന്തയേത് യഃ കശ്ചിത്, സർവസ്യ കർമഫലജാതസ്യ ധാതാരം
വിധാതാരം വിചിത്രതയാ പ്രാണിഭ്യോ വിഭക്താരം, അചിന്ത്യരൂപം ന അസ്യ രൂപം
നിയതം വിദ്യമാനമപി കേനചിത് ചിന്തയിതും ശക്യതേ ഇതി അചിന്ത്യരൂപഃ തം,
ആദിത്യവർണം ആദിത്യസ്യേവ നിത്യചൈതന്യപ്രകാശോ വർണോ യസ്യ തം ആദിത്യവർണം,
തമസഃ പരസ്താത് അജ്ഞാനലക്ഷണാത് മോഹാന്ധകാരാത് പരം തം അനുചിന്തയൻ യാതി
ഇതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ ॥ കിഞ്ച —

പ്രയാണകാലേ മനസാചലേന ഭക്ത്യാ യുക്തോ യോഗബലേന ചൈവ ।
ഭ്രുവോർമധ്യേ പ്രാണമാവേശ്യ സമ്യ ക്സ തം പരം പുരുഷമുപൈതി ദിവ്യം ॥ 8-10 ॥

പ്രയാണകാലേ മരണകാലേ മനസാ അചലേന ചലനവർജിതേന
ഭക്ത്യാ യുക്തഃ ഭജനം ഭക്തിഃ തയാ യുക്തഃ യോഗബലേന ചൈവ യോഗസ്യ
ബലം യോഗബലം സമാധിജസംസ്കാരപ്രചയജനിതചിത്തസ്ഥൈര്യലക്ഷണം
യോഗബലം തേന ച യുക്തഃ ഇത്യർഥഃ, പൂർവം ഹൃദയപുണ്ഡരീകേ വശീകൃത്യ
ചിത്തം തതഃ ഊർധ്വഗാമിന്യാ നാഡ്യാ ഭൂമിജയക്രമേണ ഭ്രുവോഃ മധ്യേ പ്രാണം
ആവേശ്യ സ്ഥാപയിത്വാ സമ്യക് അപ്രമത്തഃ സൻ, സഃ ഏവം വിദ്വാൻ യോഗീ “കവിം
പുരാണം” (ഭ. ഗീ. 8-9) ഇത്യാദിലക്ഷണം തം പരം പരതരം പുരുഷം
ഉപൈതി പ്രതിപദ്യതേ ദിവ്യം ദ്യോതനാത്മകം ॥ പുനരപി വക്ഷ്യമാണേന ഉപായേന
പ്രതിപിത്സിതസ്യ ബ്രഹ്മണോ വേദവിദ്വദനാദിവിശേഷണവിശേഷ്യസ്യ അഭിധാനം
കരോതി ഭഗവാൻ —

യദക്ഷരം വേദവിദോ വദന്തി വിശന്തി യദ്യതയോ വീതരാഗാഃ ।
യദിച്ഛന്തോ ബ്രഹ്മചര്യം ചരന്തി തത്തേ പദം സംഗ്രഹേണ പ്രവക്ഷ്യേ ॥ 8-11 ॥

യത് അക്ഷരം ന ക്ഷരതീതി അക്ഷരം അവിനാശി വേദവിദഃ വേദാർഥജ്ഞാഃ
വദന്തി, “തദ്വാ ഏതദക്ഷരം ഗാർഗി ബ്രാഹ്മണാ അഭിവദന്തി”
(ബൃ. ഉ. 3-8-8) ഇതി ശ്രുതേഃ, സർവവിശേഷനിവർതകത്വേന അഭിവദന്തി
“അസ്ഥൂലമനണു” ഇത്യാദി । കിഞ്ച — വിശന്തി പ്രവിശന്തി
സമ്യഗ്ദർശനപ്രാപ്തൗ സത്യാം യത് യതയഃ യതനശീലാഃ സന്ന്യാസിനഃ വീതരാഗാഃ
വീതഃ വിഗതഃ രാഗഃ യേഭ്യഃ തേ വീതരാഗാഃ । യച്ച അക്ഷരമിച്ഛന്തഃ —
ജ്ഞാതും ഇതി വാക്യശേഷഃ — ബ്രഹ്മചര്യം ഗുരൗ ചരന്തി ആചരന്തി, തത്
തേ പദം തത് അക്ഷരാഖ്യം പദം പദനീയം തേ തവ സംഗ്രഹേണ സംഗ്രഹഃ
സങ്ക്ഷേപഃ തേന സങ്ക്ഷേപേണ പ്രവക്ഷ്യേ കഥയിഷ്യാമി ॥ “സ യോ ഹ വൈ
തദ്ഭഗവന്മനുഷ്യേഷു പ്രായണാന്തമോങ്കാരമഭിധ്യായീത കതമം വാവ സ തേന
ലോകം ജയതീതി ।” (പ്ര. ഉ. 5-1) “തസ്മൈ സ ഹോവാച ഏതദ്വൈ
സത്യകാമ പരം ചാപരം ച ബ്രഹ്മ യദോങ്കാരഃ” (പ്ര. ഉ. 5-2)
ഇത്യുപക്രമ്യ “യഃ പുനരേതം ത്രിമാത്രേണോമിത്യേതേനൈവാക്ഷരേണ
പരം പുരുഷമഭിധ്യായീത — സ സാമഭിരുന്നീയതേ ബ്രഹ്മലോകം”
(പ്ര. ഉ. 5-5) ഇത്യാദിനാ വചനേന, “അന്യത്ര ധർമാദന്യത്രാധർമാത്”
(ക. ഉ. 1-2-14) ഇതി ച ഉപക്രമ്യ “സർവേ വേദാ യത്പദമാമനന്തി ।
തപാംസി സർവാണി ച യദ്വദന്തി । യദിച്ഛന്തോ ബ്രഹ്മചര്യം ചരന്തി തത്തേ
പദം സംഗ്രഹേണ ബ്രവീമ്യോമിത്യേതത്” (ക. ഉ. 1-2-15) ഇത്യാദിഭിശ്ച
വചനൈഃ പരസ്യ ബ്രഹ്മണോ വാചകരൂപേണ, പ്രതിമാവത് പ്രതീകരൂപേണ വാ,
പരബ്രഹ്മപ്രതിപത്തിസാധനത്വേന മന്ദമധ്യമബുദ്ധീനാം വിവക്ഷിതസ്യ
ഓങ്കാരസ്യ ഉപാസനം കാലാന്തരേ മുക്തിഫലം ഉക്തം യത്, തദേവ ഇഹാപി “കവിം
പുരാണമനുശാസിതാരം” (ഭ. ഗീ. 8-9) “യദക്ഷരം വേദവിദോ
വദന്തി” (ഭ. ഗീ. 8-11) ഇതി ച ഉപന്യസ്തസ്യ പരസ്യ ബ്രഹ്മണഃ
പൂർവോക്തരൂപേണ പ്രതിപത്ത്യുപായഭൂതസ്യ ഓങ്കാരസ്യ കാലാന്തരമുക്തിഫലം
ഉപാസനം യോഗധാരണാസഹിതം വക്തവ്യം, പ്രസക്താനുപ്രസക്തം ച യത്കിഞ്ചിത്,
ഇത്യേവമർഥഃ ഉത്തരോ ഗ്രന്ഥ ആരഭ്യതേ —

സർവദ്വാരാണി സംയമ്യ മനോ ഹൃദി നിരുധ്യ ച ।
മൂർധ്ന്യാധായാത്മനഃ പ്രാണമാസ്ഥിതോ യോഗധാരണാം ॥ 8-12 ॥

സർവദ്വാരാണി സർവാണി ച താനി ദ്വാരാണി ച സർവദ്വാരാണി ഉപലബ്ധൗ,
താനി സർവാണി സംയമ്യ സംയമനം കൃത്വാ മനഃ ഹൃദി ഹൃദയപുണ്ഡരീകേ
നിരുധ്യ നിരോധം കൃത്വാ നിഷ്പ്രചാരമാപാദ്യ, തത്ര വശീകൃതേന മനസാ
ഹൃദയാത് ഊർധ്വഗാമിന്യാ നാഡ്യാ ഊർധ്വമാരുഹ്യ മൂർധ്നിം ആധായ ആത്മനഃ പ്രാണം
ആസ്ഥിതഃ പ്രവൃത്തഃ യോഗധാരണാം ധാരയിതും ॥ തത്രൈവ ച ധാരയൻ —

ഓമിത്യേകാക്ഷരം ബ്രഹ്മ വ്യാഹരന്മാമനുസ്മരൻ ।
യഃ പ്രയാതി ത്യജന്ദേഹം സ യാതി പരമാം ഗതിം ॥ 8-13 ॥

ഓമിതി ഏകാക്ഷരം ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മണഃ അഭിധാനഭൂതം ഓങ്കാരം വ്യാഹരൻ
ഉച്ചാരയൻ, തദർഥഭൂതം മാം ഈശ്വരം അനുസ്മരൻ അനുചിന്തയൻ യഃ
പ്രയാതി മ്രിയതേ, സഃ ത്യജൻ പരിത്യജൻ ദേഹം ശരീരം — “ത്യജൻ
ദേഹം” ഇതി പ്രയാണവിശേഷണാർഥം ദേഹത്യാഗേന പ്രയാണം ആത്മനഃ, ന
സ്വരൂപനാശേനേത്യർഥഃ — സഃ ഏവം യാതി ഗച്ഛതി പരമാം പ്രകൃഷ്ടാം
ഗതിം ॥ കിഞ്ച —

അനന്യചേതാഃ സതതം യോ മാം സ്മരതി നിത്യശഃ ।
തസ്യാഹം സുലഭഃ പാർഥ നിത്യയുക്തസ്യ യോഗിനഃ ॥ 8-14 ॥

അനന്യചേതാഃ ന അന്യവിഷയേ ചേതഃ യസ്യ സോഽയം അനന്യചേതാഃ, യോഗീ
സതതം സർവദാ യഃ മാം പരമേശ്വരം സ്മരതി നിത്യശഃ । സതതം
ഇതി നൈരന്തര്യം ഉച്യതേ, നിത്യശഃ ഇതി ദീർഘകാലത്വം ഉച്യതേ । ന
ഷൺമാസം സംവത്സരം വാ ; കിം തർഹി ? യാവജ്ജീവം നൈരന്തര്യേണ യഃ
മാം സ്മരതീത്യർഥഃ । തസ്യ യോഗിനഃ അഹം സുലഭഃ സുഖേന ലഭ്യഃ ഹേ
പാർഥ, നിത്യയുക്തസ്യ സദാ സമാഹിതചിത്തസ്യ യോഗിനഃ । യതഃ ഏവം,
അതഃ അനന്യചേതാഃ സൻ മയി സദാ സമാഹിതഃ ഭവേത് ॥ തവ സൗലഭ്യേന
കിം സ്യാത് ഇത്യുച്യതേ ; ശൃണു തത് മമ സൗലഭ്യേന യത് ഭവതി —

മാമുപേത്യ പുനർജന്മ ദുഃഖാലയമശാശ്വതം ।
നാപ്നുവന്തി മഹാത്മാനഃ സംസിദ്ധിം പരമാം ഗതാഃ ॥ 8-15 ॥

മാം ഉപേത്യ മാം ഈശ്വരം ഉപേത്യ മദ്ഭാവമാപദ്യ പുനർജന്മ പുനരുത്പത്തിം
നാപ്നുവന്തി ന പ്രാപ്നുവന്തി । കിംവിശിഷ്ടം പുനർജന്മ ന പ്രാപ്നുവന്തി ഇതി,
തദ്വിശേഷണമാഹ — ദുഃഖാലയം ദുഃഖാനാം ആധ്യാത്മികാദീനാം ആലയം
ആശ്രയം ആലീയന്തേ യസ്മിൻ ദുഃഖാനി ഇതി ദുഃഖാലയം ജന്മ । ന കേവലം
ദുഃഖാലയം, അശാശ്വതം അനവസ്ഥിതസ്വരൂപം ച । നാപ്നുവന്തി ഈദൃശം
പുനർജന്മ മഹാത്മാനഃ യതയഃ സംസിദ്ധിം മോക്ഷാഖ്യാം പരമാം പ്രകൃഷ്ടാം
ഗതാഃ പ്രാപ്താഃ । യേ പുനഃ മാം ന പ്രാപ്നുവന്തി തേ പുനഃ ആവർതന്തേ ॥ കിം
പുനഃ ത്വത്തഃ അന്യത് പ്രാപ്താഃ പുനരാവർതന്തേ ഇതി, ഉച്യതേ —

ആ ബ്രഹ്മഭുവനാല്ലോകാഃ പുനരാവർതിനോഽർജുന ।
മാമുപേത്യ തു കൗന്തേയ പുനർജന്മ ന വിദ്യതേ ॥ 8-16 ॥

ആ ബ്രഹ്മഭുവനാത് ഭവന്തി അസ്മിൻ ഭൂതാനി ഇതി ഭുവനം, ബ്രഹ്മണോ
ഭുവനം ബ്രഹ്മഭുവനം, ബ്രഹ്മലോക ഇത്യർഥഃ, ആ ബ്രഹ്മഭുവനാത് സഹ
ബ്രഹ്മഭുവനേന ലോകാഃ സർവേ പുനരാവർതിനഃ പുനരാവർതനസ്വഭാവാഃ ഹേ
അർജുന । മാം ഏകം ഉപേത്യ തു കൗന്തേയ പുനർജന്മ പുനരുത്പത്തിഃ ന വിദ്യതേ ॥

ബ്രഹ്മലോകസഹിതാഃ ലോകാഃ കസ്മാത് പുനരാവർതിനഃ ? കാലപരിച്ഛിന്നത്വാത് ।
കഥം ? —

സഹസ്രയുഗപര്യന്തമഹര്യദ്ബ്രഹ്മണോ വിദുഃ ।
രാത്രിം യുഗസഹസ്രാന്താം തേഽഹോരാത്രവിദോ ജനാഃ ॥ 8-17 ॥

സഹസ്രയുഗപര്യന്തം സഹസ്രാണി യുഗാനി പര്യന്തഃ പര്യവസാനം യസ്യ അഹ്നഃ
തത് അഹഃ സഹസ്രയുഗപര്യന്തം, ബ്രഹ്മണഃ പ്രജാപതേഃ വിരാജഃ വിദുഃ, രാത്രിം
അപി യുഗസഹസ്രാന്താം അഹഃപരിമാണാമേവ । കേ വിദുരിത്യാഹ — തേ അഹോരാത്രവിദഃ
കാലസംഖ്യാവിദോ ജനാഃ ഇത്യർഥഃ । യതഃ ഏവം കാലപരിച്ഛിന്നാഃ തേ, അതഃ
പുനരാവർതിനോ ലോകാഃ ॥ പ്രജാപതേഃ അഹനി യത് ഭവതി രാത്രൗ ച, തത് ഉച്യതേ
—

അവ്യക്താദ്വ്യക്തയഃ സർവാഃ പ്രഭവന്ത്യഹരാഗമേ ।
രാത്ര്യാഗമേ പ്രലീയന്തേ തത്രൈവാവ്യക്തസഞ്ജ്ഞകേ ॥ 8-18 ॥

അവ്യക്താത് അവ്യക്തം പ്രജാപതേഃ സ്വാപാവസ്ഥാ തസ്മാത് അവ്യക്താത് വ്യക്തയഃ
വ്യജ്യന്ത ഇതി വ്യക്തയഃ സ്ഥാവരജംഗമലക്ഷണാഃ സർവാഃ പ്രജാഃ
പ്രഭവന്തി അഭിവ്യജ്യന്തേ, അഹ്നഃ ആഗമഃ അഹരാഗമഃ തസ്മിൻ അഹരാഗമേ
കാലേ ബ്രഹ്മഃ പ്രബോധകാലേ । തഥാ രാത്ര്യാഗമേ ബ്രഹ്മണഃ സ്വാപകാലേ
പ്രലീയന്തേ സർവാഃ വ്യക്തയഃ തത്രൈവ പൂർവോക്തേ അവ്യക്തസഞ്ജ്ഞകേ ॥

അകൃതാഭ്യാഗമകൃതവിപ്രണാശദോഷപരിഹാരാർഥം,
ബന്ധമോക്ഷശാസ്ത്രപ്രവൃത്തിസാഫല്യപ്രദർശനാർഥം
അവിദ്യാദിക്ലേശമൂലകർമാശയവശാച്ച അവശഃ ഭൂതഗ്രാമഃ ഭൂത്വാ ഭൂത്വാ
പ്രലീയതേ ഇത്യതഃ സംസാരേ വൈരാഗ്യപ്രദർശനാർഥം ച ഇദമാഹ —

ഭൂതഗ്രാമഃ സ ഏവായം ഭൂത്വാ ഭൂത്വാ പ്രലീയതേ ।
രാത്ര്യാഗമേഽവശഃ പാർഥ പ്രഭവത്യഹരാഗമേ ॥ 8-19 ॥

ഭൂതഗ്രാമഃ ഭൂതസമുദായഃ സ്ഥാവരജംഗമലക്ഷണഃ യഃ പൂർവസ്മിൻ കൽപേ
ആസീത് സ ഏവ അയം നാന്യഃ । ഭൂത്വാ ഭൂത്വാ അഹരാഗമേ, പ്രലീയതേ പുനഃ പുനഃ
രാത്ര്യാഗമേ അഹ്നഃ ക്ഷയേ അവശഃ അസ്വതന്ത്ര ഏവ, ഹേ പാർഥ, പ്രഭവതി ജായതേ
അവശ ഏവ അഹരാഗമേ ॥ യത് ഉപന്യസ്തം അക്ഷരം, തസ്യ പ്രാപ്ത്യുപായോ നിർദിഷ്ടഃ
“ഓമിത്യേകാക്ഷരം ബ്രഹ്മ” (ഭ. ഗീ. 8-13) ഇത്യാദിനാ । അഥ ഇദാനീം
അക്ഷരസ്യൈവ സ്വരൂപനിർദിദിക്ഷയാ ഇദം ഉച്യതേ, അനേന യോഗമാർഗേണ ഇദം
ഗന്തവ്യമിതി —

പരസ്തസ്മാത്തു ഭാവോഽന്യോഽവ്യക്തോഽവ്യക്താത്സനാതനഃ ।
യഃ സ സർവേഷു ഭൂതേഷു നശ്യത്സു ന വിനശ്യതി ॥ 8-20 ॥

പരഃ വ്യതിരിക്തഃ ഭിന്നഃ ; കുതഃ ? തസ്മാത് പൂർവോക്താത് । തു–ശബ്ദഃ
അക്ഷരസ്യ വിവക്ഷിതസ്യ അവ്യക്താത് വൈലക്ഷണ്യവിശേഷണാർഥഃ ।
ഭാവഃ അക്ഷരാഖ്യം പരം ബ്രഹ്മ । വ്യതിരിക്തത്വേ സത്യപി
സാലക്ഷണ്യപ്രസംഗോഽസ്തീതി തദ്വിനിവൃത്ത്യർഥം ആഹ — അന്യഃ
ഇതി । അന്യഃ വിലക്ഷണഃ । സ ച അവ്യക്തഃ അനിന്ദ്രിയഗോചരഃ ।
“പരസ്തസ്മാത്” ഇത്യുക്തം ; കസ്മാത് പുനഃ പരഃ ? പൂർവോക്താത്
ഭൂതഗ്രാമബീജഭൂതാത് അവിദ്യാലക്ഷണാത് അവ്യക്താത് । അന്യഃ വിലക്ഷണഃ ഭാവഃ
ഇത്യഭിപ്രായഃ । സനാതനഃ ചിരന്തനഃ യഃ സഃ ഭാവഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു
ബ്രഹ്മാദിഷു നശ്യത്സു ന വിനശ്യതി ॥

അവ്യക്തോഽക്ഷര ഇത്യുക്തസ്തമാഹുഃ പരമാം ഗതിം ।
യം പ്രാപ്യ ന നിവർതന്തേ തദ്ധാമ പരമം മമ ॥ 8-21 ॥

സോഽസൗ അവ്യക്തഃ അക്ഷരഃ ഇത്യുക്തഃ, തമേവ അക്ഷരസഞ്ജ്ഞകം അവ്യക്തം
ഭാവം ആഹുഃ പരമാം പ്രകൃഷ്ടാം ഗതിം । യം പരം ഭാവം പ്രാപ്യ ഗത്വാ
ന നിവർതന്തേ സംസാരായ, തത് ധാമ സ്ഥാനം പരമം പ്രകൃഷ്ടം മമ,
വിഷ്ണോഃ പരമം പദമിത്യർഥഃ ॥ തല്ലബ്ധേഃ ഉപായഃ ഉച്യതേ —

പുരുഷഃ സ പരഃ പാർഥ ഭക്ത്യാ ലഭ്യസ്ത്വനന്യയാ ।
യസ്യാന്തഃസ്ഥാനി ഭൂതാനി യേന സർവമിദം തതം ॥ 8-22 ॥

പുരുഷഃ പുരി ശയനാത് പൂർണത്വാദ്വാ, സ പരഃ പാർഥ, പരഃ
നിരതിശയഃ, യസ്മാത് പുരുഷാത് ന പരം കിഞ്ചിത് । സഃ ഭക്ത്യാ ലഭ്യസ്തു
ജ്ഞാനലക്ഷണയാ അനന്യയാ ആത്മവിഷയയാ । യസ്യ പുരുഷസ്യ അന്തഃസ്ഥാനി
മധ്യസ്ഥാനി ഭൂതാനി കാര്യഭൂതാനി ; കാര്യം ഹി കാരണസ്യ അന്തർവർതി ഭവതി ।
യേന പുരുഷേണ സർവം ഇദം ജഗത് തതം വ്യാപ്തം ആകാശേനേവ ഘടാദി ॥

പ്രകൃതാനാം യോഗിനാം പ്രണവാവേശിതബ്രഹ്മബുദ്ധീനാം കാലാന്തരമുക്തിഭാജാം
ബ്രഹ്മപ്രതിപത്തയേ ഉത്തരോ മാർഗോ വക്തവ്യ ഇതി “യത്ര കാലേ”
ഇത്യാദി വിവക്ഷിതാർഥസമർപണാർഥം ഉച്യതേ, ആവൃത്തിമാർഗോപന്യാസഃ
ഇതരമാർഗസ്തുത്യർഥഃ —

യത്ര കാലേ ത്വനാവൃത്തിമാവൃത്തിം ചൈവ യോഗിനഃ ।
പ്രയാതാ യാന്തി തം കാലം വക്ഷ്യാമി ഭരതർഷഭ ॥ 8-23 ॥

യത്ര കാലേ പ്രയാതാഃ ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ । യത്ര യസ്മിൻ കാലേ തു
അനാവൃത്തിം അപുനർജന്മ ആവൃത്തിം തദ്വിപരീതാം ചൈവ । യോഗിനഃ ഇതി യോഗിനഃ
കർമിണശ്ച ഉച്യന്തേ, കർമിണസ്തു ഗുണതഃ — “കർമയോഗേന യോഗിനാം”
(ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി വിശേഷണാത് — യോഗിനഃ । യത്ര കാലേ പ്രയാതാഃ മൃതാഃ
യോഗിനഃ അനാവൃത്തിം യാന്തി, യത്ര കാലേ ച പ്രയാതാഃ ആവൃത്തിം യാന്തി, തം
കാലം വക്ഷ്യാമി ഭരതർഷഭ ॥ തം കാലമാഹ —

അഗ്നിർജ്യോതിരഹഃ ശുക്ലഃ ഷൺമാസാ ഉത്തരായണം ।
തത്ര പ്രയാതാ ഗച്ഛന്തി ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മവിദോ ജനാഃ ॥ 8-24 ॥

അഗ്നിഃ കാലാഭിമാനിനീ ദേവതാ । തഥാ ജ്യോതിരപി ദേവതൈവ കാലാഭിമാനിനീ ।
അഥവാ, അഗ്നിജ്യോതിഷീ യഥാശ്രുതേ ഏവ ദേവതേ । ഭൂയസാ തു നിർദേശോ
“യത്ര കാലേ” “തം കാലം” ഇതി ആമ്രവണവത് । തഥാ
അഹഃ ദേവതാ അഹരഭിമാനിനീ ; ശുക്ലഃ ശുക്ലപക്ഷദേവതാ ; ഷൺമാസാ
ഉത്തരായണം, തത്രാപി ദേവതൈവ മാർഗഭൂതാ ഇതി സ്ഥിതഃ അന്യത്ര
അയം ന്യായഃ । തത്ര തസ്മിൻ മാർഗേ പ്രയാതാഃ മൃതാഃ ഗച്ഛന്തി ബ്രഹ്മ
ബ്രഹ്മവിദോ ബ്രഹ്മോപാസകാഃ ബ്രഹ്മോപാസനപരാ ജനാഃ । “ക്രമേണ”
ഇതി വാക്യശേഷഃ । ന ഹി സദ്യോമുക്തിഭാജാം സമ്യഗ്ദർശനനിഷ്ഠാനാം
ഗതിഃ ആഗതിർവാ ക്വചിത് അസ്തി, “ന തസ്യ പ്രാണാ ഉത്ക്രാമന്തി”
(ബൃ. ഉ. 4-4-6) ഇതി ശ്രുതേഃ । ബ്രഹ്മസംലീനപ്രാണാ ഏവ തേ ബ്രഹ്മമയാ
ബ്രഹ്മഭൂതാ ഏവ തേ ॥

ധൂമോ രാത്രിസ്തഥാ കൃഷ്ണഃ ഷൺമാസാ ദക്ഷിണായനം ।
തത്ര ചാന്ദ്രമസം ജ്യോതിര്യോഗീ പ്രാപ്യ നിവർതതേ ॥ 8-25 ॥

ധൂമോ രാത്രിഃ ധൂമാഭിമാനിനീ രാത്ര്യഭിമാനിനീ ച ദേവതാ । തഥാ കൃഷ്ണഃ
കൃഷ്ണപക്ഷദേവതാ । ഷൺമാസാ ദക്ഷിണായനം ഇതി ച പൂർവവത് ദേവതൈവ ।
തത്ര ചന്ദ്രമസി ഭവം ചാന്ദ്രമസം ജ്യോതിഃ ഫലം ഇഷ്ടാദികാരീ യോഗീ
കർമീ പ്രാപ്യ ഭുക്ത്വാ തത്ക്ഷയാത് ഇഹ പുനഃ നിവർതതേ ॥

ശുക്ലകൃഷ്ണേ ഗതീ ഹ്യേതേ ജഗതഃ ശാശ്വതേ മതേ ।
ഏകയാ യാത്യനാവൃത്തിമന്യയാവർതതേ പുനഃ ॥ 8-26 ॥

ശുക്ലകൃഷ്ണേ ശുക്ലാ ച കൃഷ്ണാ ച ശുക്ലകൃഷ്ണേ, ജ്ഞാനപ്രകാശകത്വാത്
ശുക്ലാ, തദഭാവാത് കൃഷ്ണാ ; ഏതേ ശുക്ലകൃഷ്ണേ ഹി ഗതീ ജഗതഃ ഇതി
അധികൃതാനാം ജ്ഞാനകർമണോഃ, ന ജഗതഃ സർവസ്യൈവ ഏതേ ഗതീ സംഭവതഃ ;
ശാശ്വതേ നിത്യേ, സംസാരസ്യ നിത്യത്വാത്, മതേ അഭിപ്രേതേ । തത്ര ഏകയാ ശുക്ലയാ
യാതി അനാവൃത്തിം, അന്യയാ ഇതരയാ ആവർതതേ പുനഃ ഭൂയഃ ॥

നൈതേ സൃതീ പാർഥ ജാനന്യോഗീ മുഹ്യതി കശ്ചന ।
തസ്മാത്സർവേഷു കാലേഷു യോഗയുക്തോ ഭവാർജുന ॥ 8-27 ॥

ന ഏതേ യഥോക്തേ സൃതീ മാർഗൗ പാർഥ ജാനൻ സംസാരായ ഏകാ, അന്യാ മോക്ഷായ
ഇതി, യോഗീ ന മുഹ്യതി കശ്ചന കശ്ചിദപി । തസ്മാത് സർവേഷു കാലേഷു
യോഗയുക്തഃ സമാഹിതോ ഭവ അർജുന ॥ ശൃണു തസ്യ യോഗസ്യ മാഹാത്മ്യം —

വേദേഷു യജ്ഞേഷു തപഃസു ചൈവ ദാനേഷു യത്പുണ്യഫലം പ്രദിഷ്ടം ।
അത്യേതി തത്സർവമിദം വിദിത്വാ യോഗീ പരം സ്ഥാനമുപൈതി ചാദ്യം ॥ 8-28 ॥

വേദേഷു സമ്യഗധീതേഷു യജ്ഞേഷു ച സാദ്ഗുണ്യേന അനുഷ്ഠിതേന തപഃസു ച
സുതപ്തേഷു ദാനേഷു ച സമ്യഗ്ദത്തേഷു, ഏതേഷു യത് പുണ്യഫലം പ്രദിഷ്ടം
ശാസ്ത്രേണ, അത്യേതി അതീത്യ ഗച്ഛതി തത് സർവം ഫലജാതം ; ഇദം വിദിത്വാ
സപ്തപ്രശ്നനിർണയദ്വാരേണ ഉക്തം അർഥം സമ്യക് അവധാര്യ അനുഷ്ഠായ യോഗീ,
പരം ഉത്കൃഷ്ടം ഐശ്വരം സ്ഥാനം ഉപൈതി ച പ്രതിപദ്യതേ ആദ്യം ആദൗ ഭവം,
കാരണം ബ്രഹ്മ ഇത്യർഥഃ ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ അക്ഷരബ്രഹ്മയോഗോ നാമ അഷ്ടമോഽധ്യായഃ ॥8 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ താരക-ബ്രഹ്മ-യോഗഃ നാമ അഷ്ടമഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ നവമോഽധ്യായഃ ॥
അഷ്ടമേ നാഡീദ്വാരേണ ധാരണായോഗഃ സഗുണഃ ഉക്തഃ । തസ്യ ച ഫലം
അഗ്ന്യർചിരാദിക്രമേണ കാലാന്തരേ ബ്രഹ്മപ്രാപ്തിലക്ഷണമേവ അനാവൃത്തിരൂപം
നിർദിഷ്ടം । തത്ര “അനേനൈവ പ്രകാരേണ മോക്ഷപ്രാപ്തിഫലം അധിഗമ്യതേ,
ന അന്യഥാ” ഇതി തദാശങ്കാവ്യാവിവർതയിഷയാ ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഇദം തു തേ ഗുഹ്യതമം പ്രവക്ഷ്യാമ്യനസൂയവേ ।
ജ്ഞാനം വിജ്ഞാനസഹിതം യജ്ജ്ഞാത്വാ മോക്ഷ്യസേഽശുഭാത് ॥ 9-1 ॥

ഇദം ബ്രഹ്മജ്ഞാനം വക്ഷ്യമാണം ഉക്തം ച പൂർവേഷു അധ്യായേഷു, തത് ബുദ്ധൗ
സന്നിധീകൃത്യ ഇദം ഇത്യാഹ । തു–ശബ്ദോ വിശേഷനിർധാരണാർഥഃ । ഇദമേവ തു
സമ്യഗ്ജ്ഞാനം സാക്ഷാത് മോക്ഷപ്രാപ്തിസാധനം “വാസുദേവഃ സർവമിതി”
(ഭ. ഗീ. 7-19) “ആത്മൈവേദം സർവം” (ഛാ. ഉ. 7-25-2)
“ഏകമേവാദ്വിതീയം” (ഛാ. ഉ. 6-2-1) ഇത്യാദിശ്രുതിസ്മൃതിഭ്യഃ
; നാന്യത്, “അഥ തേ യേഽന്യഥാതോ വിദുഃ അന്യരാജാനഃ തേ ക്ഷയ്യലോകാ
ഭവന്തി” (ഛാ. ഉ. 7-25-2) ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യശ്ച । തേ തുഭ്യം
ഗുഹ്യതമം ഗോപ്യതമം പ്രവക്ഷ്യാമി കഥയിഷ്യാമി അനസൂയവേ അസൂയാരഹിതായ ।
കിം തത് ? ജ്ഞാനം । കിംവിശിഷ്ടം ? വിജ്ഞാനസഹിതം അനുഭവയുക്തം, യത്
ജ്ഞാത്വാ പ്രാപ്യ മോക്ഷ്യസേ അശുഭാത് സംസാരബന്ധനാത് ॥ തച്ച —

രാജവിദ്യാ രാജഗുഹ്യം പവിത്രമിദമുത്തമം ।
പ്രത്യക്ഷാവഗമം ധർമ്യം സുസുഖം കർതുമവ്യയം ॥ 9-2 ॥

രാജവിദ്യാ വിദ്യാനാം രാജാ, ദീപ്ത്യതിശയവത്ത്വാത് ; ദീപ്യതേ ഹി ഇയം
അതിശയേന ബ്രഹ്മവിദ്യാ സർവവിദ്യാനാം । തഥാ രാജഗുഹ്യം ഗുഹ്യാനാം രാജാ ।
പവിത്രം പാവനം ഇദം ഉത്തമം സർവേഷാം പാവനാനാം ശുദ്ധികാരണം
ബ്രഹ്മജ്ഞാനം ഉത്കൃഷ്ടതമം । അനേകജന്മസഹസ്രസഞ്ചിതമപി
ധർമാധർമാദി സമൂലം കർമ ക്ഷണമാത്രാദേവ ഭസ്മീകരോതി ഇത്യതഃ കിം
തസ്യ പാവനത്വം വക്തവ്യം । കിഞ്ച — പ്രത്യക്ഷാവഗമം പ്രത്യക്ഷേണ
സുഖാദേരിവ അവഗമോ യസ്യ തത് പ്രത്യക്ഷാവഗമം । അനേകഗുണവതോഽപി
ധർമവിരുദ്ധത്വം ദൃഷ്ടം, ന തഥാ ആത്മജ്ഞാനം ധർമവിരോധി, കിന്തു
ധർമ്യം ധർമാദനപേതം । ഏവമപി, സ്യാദ്ദുഃഖസമ്പാദ്യമിത്യത ആഹ —
സുസുഖം കർതും, യഥാ രത്നവിവേകവിജ്ഞാനം । തത്ര അൽപായാസാനാമന്യേഷാം
കർമണാം സുഖസമ്പാദ്യാനാം അൽപഫലത്വം ദുഷ്കരാണാം ച മഹാഫലത്വം
ദൃഷ്ടമിതി, ഇദം തു സുഖസമ്പാദ്യത്വാത് ഫലക്ഷയാത് വ്യേതി ഇതി പ്രാപ്തേ,
ആഹ — അവ്യയം ഇതി । ന അസ്യ ഫലതഃ കർമവത് വ്യയഃ അസ്തീതി അവ്യയം ।
അതഃ ശ്രദ്ധേയം ആത്മജ്ഞാനം ॥ യേ പുനഃ —

അശ്രദ്ദധാനാഃ പുരുഷാ ധർമസ്യാസ്യ പരന്തപ ।
അപ്രാപ്യ മാം നിവർതന്തേ മൃത്യുസംസാരവർത്മനി ॥ 9-3 ॥

അശ്രദ്ദധാനാഃ ശ്രദ്ധാവിരഹിതാഃ ആത്മജ്ഞാനസ്യ ധർമസ്യ അസ്യ
സ്വരൂപേ തത്ഫലേ ച നാസ്തികാഃ പാപകാരിണഃ, അസുരാണാം ഉപനിഷദം
ദേഹമാത്രാത്മദർശനമേവ പ്രതിപന്നാഃ അസുതൃപഃ പാപാഃ പുരുഷാഃ
അശ്രദ്ദധാനാഃ, പരന്തപ, അപ്രാപ്യ മാം പരമേശ്വരം,
മത്പ്രാപ്തൗ നൈവ ആശങ്കാ ഇതി മത്പ്രാപ്തിമാർഗഭേദഭക്തിമാത്രമപി
അപ്രാപ്യ ഇത്യർഥഃ । നിവർതന്തേ നിശ്ചയേന വർതന്തേ ; ക്വ ? —
മൃത്യുസംസാരവർത്മനി മൃത്യുയുക്തഃ സംസാരഃ മൃത്യുസംസാരഃ തസ്യ
വർത്മ നരകതിര്യഗാദിപ്രാപ്തിമാർഗഃ, തസ്മിന്നേവ വർതന്തേ ഇത്യർഥഃ ॥

സ്തുത്യാ അർജുനമഭിമുഖീകൃത്യ ആഹ —

മയാ തതമിദം സർവം ജഗതദവ്യക്തമൂർതിനാ ।
മത്സ്ഥാനി സർവഭൂതാനി ന ചാഹം തേഷ്വവസ്ഥിതഃ ॥ 9-4 ॥

മയാ മമ യഃ പരോ ഭാവഃ തേന തതം വ്യാപ്തം സർവം ഇദം ജഗത്
അവ്യക്തമൂർതിനാ ന വ്യക്താ മൂർതിഃ സ്വരൂപം യസ്യ മമ സോഽഹമവ്യക്തമൂർതിഃ
തേന മയാ അവ്യക്തമൂർതിനാ, കരണാഗോചരസ്വരൂപേണ ഇത്യർഥഃ ।
തസ്മിൻ മയി അവ്യക്തമൂർതൗ സ്ഥിതാനി മത്സ്ഥാനി, സർവഭൂതാനി ബ്രഹ്മാദീനി
സ്തംബപര്യന്താനി । ന ഹി നിരാത്മകം കിഞ്ചിത് ഭൂതം വ്യവഹാരായ അവകൽപതേ ।
അതഃ മത്സ്ഥാനി മയാ ആത്മനാ ആത്മവത്ത്വേന സ്ഥിതാനി, അതഃ മയി സ്ഥിതാനി
ഇതി ഉച്യന്തേ । തേഷാം ഭൂതാനാം അഹമേവ ആത്മാ ഇത്യതഃ തേഷു സ്ഥിതഃ ഇതി
മൂഢബുദ്ധീനാം അവഭാസതേ ; അതഃ ബ്രവീമി — ന ച അഹം തേഷു ഭൂതേഷു
അവസ്ഥിതഃ, മൂർതവത് സംശ്ലേഷാഭാവേന ആകാശസ്യാപി അന്തരതമോ ഹി അഹം ।
ന ഹി അസംസർഗി വസ്തു ക്വചിത് ആധേയഭാവേന അവസ്ഥിതം ഭവതി ॥ അത
ഏവ അസംസർഗിത്വാത് മമ —

ന ച മത്സ്ഥാനി ഭൂതാനി പശ്യ മേ യോഗമൈശ്വരം ।
ഭൂതഭൃന്ന ച ഭൂതസ്ഥോ മമാത്മാ ഭൂതഭാവനഃ ॥ 9-5 ॥

ന ച മത്സ്ഥാനി ഭൂതാനി ബ്രഹ്മാദീനി । പശ്യ മേ യോഗം യുക്തിം ഘടനം മേ
മമ ഐശ്വരം ഈശ്വരസ്യ ഇമം ഐശ്വരം, യോഗം ആത്മനോ യാഥാത്മ്യമിത്യർഥഃ ।
തഥാ ച ശ്രുതിഃ അസംസർഗിത്വാത് അസംഗതാം ദർശയതി — “ അസംഗോ
ന ഹി സജ്ജതേ” (ബൃ. ഉ. 3-9-26) ഇതി । ഇദം ച ആശ്ചര്യം അന്യത്
പശ്യ — ഭൂതഭൃത് അസംഗോഽപി സൻ ഭൂതാനി ബിഭർതി ; ന ച ഭൂതസ്ഥഃ,
യഥോക്തേന ന്യായേന ദർശിതത്വാത് ഭൂതസ്ഥത്വാനുപപത്തേഃ । കഥം പുനരുച്യതേ
“അസൗ മമ ആത്മാ” ഇതി ? വിഭജ്യ ദേഹാദിസംഘാതം തസ്മിൻ അഹങ്കാരം
അധ്യാരോപ്യ ലോകബുദ്ധിം അനുസരൻ വ്യപദിശതി “മമ ആത്മാ” ഇതി,
ന പുനഃ ആത്മനഃ ആത്മാ അന്യഃ ഇതി ലോകവത് അജാനൻ । തഥാ ഭൂതഭാവനഃ ഭൂതാനി
ഭാവയതി ഉത്പാദയതി വർധയതീതി വാ ഭൂതഭാവനഃ ॥ യഥോക്തേന ശ്ലോകദ്വയേന
ഉക്തം അർഥം ദൃഷ്ടാന്തേന ഉപപാദയൻ ആഹ —

യഥാകാശസ്ഥിതോ നിത്യം വായുഃ സർവത്രഗോ മഹാൻ ।
തഥാ സർവാണി ഭൂതാനി മത്സ്ഥാനീത്യുപധാരയ ॥ 9-6 ॥

യഥാ ലോകേ ആകാശസ്ഥിതഃ ആകാശേ സ്ഥിതഃ നിത്യം സദാ വായുഃ സർവത്ര
ഗച്ഛതീതി സർവത്രഗഃ മഹാൻ പരിമാണതഃ, തഥാ ആകാശവത് സർവഗതേ
മയി അസംശ്ലേഷേണൈവ സ്ഥിതാനി ഇത്യേവം ഉപധാരയ വിജാനീഹി ॥ ഏവം വായുഃ
ആകാശേ ഇവ മയി സ്ഥിതാനി സർവഭൂതാനി സ്ഥിതികാലേ ; താനി —

സർവഭൂതാനി കൗന്തേയ പ്രകൃതിം യാന്തി മാമികാം ।
കൽപക്ഷയേ പുനസ്താനി കൽപാദൗ വിസൃജാമ്യഹം ॥ 9-7 ॥

സർവഭൂതാനി കൗന്തേയ പ്രകൃതിം ത്രിഗുണാത്മികാം അപരാം നികൃഷ്ടാം
യാന്തി മാമികാം മദീയാം കൽപക്ഷയേ പ്രലയകാലേ । പുനഃ ഭൂയഃ താനി
ഭൂതാനി ഉത്പത്തികാലേ കൽപാദൗ വിസൃജാമി ഉത്പാദയാമി അഹം പൂർവവത് ॥

ഏവം അവിദ്യാലക്ഷണാം —

പ്രകൃതിം സ്വാമവഷ്ടഭ്യ വിസൃജാമി പുനഃ പുനഃ ।
ഭൂതഗ്രാമമിമം കൃത്സ്നമവശം പ്രകൃതേർവശാത് ॥ 9-8 ॥

പ്രകൃതിം സ്വാം സ്വീയാം അവഷ്ടഭ്യ വശീകൃത്യ വിസൃജാമി പുനഃ പുനഃ
പ്രകൃതിതോ ജാതം ഭൂതഗ്രാമം ഭൂതസമുദായം ഇമം വർതമാനം കൃത്സ്നം
സമഗ്രം അവശം അസ്വതന്ത്രം, അവിദ്യാദിദോഷൈഃ പരവശീകൃതം,
പ്രകൃതേഃ വശാത് സ്വഭാവവശാത് ॥ തർഹി തസ്യ തേ പരമേശ്വരസ്യ,
ഭൂതഗ്രാമം ഇമം വിഷമം വിദധതഃ, തന്നിമിത്താഭ്യാം ധർമാധർമാഭ്യാം
സംബന്ധഃ സ്യാദിതി, ഇദം ആഹ ഭഗവാൻ —

ന ച മാം താനി കർമാണി നിബധ്നന്തി ധനഞ്ജയ ।
ഉദാസീനവദാസീനമസക്തം തേഷു കർമസു ॥ 9-9 ॥

ന ച മാം ഈശ്വരം താനി ഭൂതഗ്രാമസ്യ വിഷമസർഗനിമിത്താനി കർമാണി
നിബധ്നന്തി ധനഞ്ജയ । തത്ര കർമണാം അസംബന്ധിത്വേ കാരണമാഹ —
ഉദാസീനവത് ആസീനം യഥാ ഉദാസീനഃ ഉപേക്ഷകഃ കശ്ചിത് തദ്വത് ആസീനം,
ആത്മനഃ അവിക്രിയത്വാത്, അസക്തം ഫലാസംഗരഹിതം, അഭിമാനവർജിതം
“അഹം കരോമി” ഇതി തേഷു കർമസു । അതഃ അന്യസ്യാപി
കർതൃത്വാഭിമാനാഭാവഃ ഫലാസംഗാഭാവശ്ച അസംബന്ധകാരണം,
അന്യഥാ കർമഭിഃ ബധ്യതേ മൂഢഃ കോശകാരവത് ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥

തത്ര “ഭൂതഗ്രാമമിമം വിസൃജാമി” (ഭ. ഗീ. 9-8)
“ഉദാസീനവദാസീനം” (ഭ. ഗീ. 9-9)ഇതി ച വിരുദ്ധം ഉച്യതേ,
ഇതി തത്പരിഹാരാർഥം ആഹ —

മയാധ്യക്ഷേണ പ്രകൃതിഃ സൂയതേ സചരാചരം ।
ഹേതുനാനേന കൗന്തേയ ജഗദ്വിപരിവർതതേ ॥ 9-10 ॥

മയാ അധ്യക്ഷേണ സർവതോ ദൃശിമാത്രസ്വരൂപേണ അവിക്രിയാത്മനാ
അധ്യക്ഷേണ മയാ, മമ മായാ ത്രിഗുണാത്മികാ അവിദ്യാലക്ഷണാ പ്രകൃതിഃ
സൂയതേ ഉത്പാദയതി സചരാചരം ജഗത് । തഥാ ച മന്ത്രവർണഃ —
“ഏകോ ദേവഃ സർവഭൂതേഷു ഗൂഢഃ സർവവ്യാപീ സർവഭൂതാന്തരാത്മാ ।
കർമാധ്യക്ഷഃ സർവഭൂതാധിവാസഃ സാക്ഷീ ചേതാ കേവലോ നിർഗുണശ്ച”
(ശ്വേ. ഉ. 6-11) ഇതി । ഹേതുനാ നിമിത്തേന അനേന അധ്യക്ഷത്വേന കൗന്തേയ
ജഗത് സചരാചരം വ്യക്താവ്യക്താത്മകം വിപരിവർതതേ സർവാവസ്ഥാസു ।
ദൃശികർമത്വാപത്തിനിമിത്താ ഹി ജഗതഃ സർവാ പ്രവൃത്തിഃ — അഹം
ഇദം ഭോക്ഷ്യേ, പശ്യാമി ഇദം, ശൃണോമി ഇദം, സുഖമനുഭവാമി,
ദുഃഖമനുഭവാമി, തദർഥമിദം കരിഷ്യേ, ഇദം ജ്ഞാസ്യാമി,
ഇത്യാദ്യാ അവഗതിനിഷ്ഠാ അവഗത്യവസാനൈവ । ”യോ അസ്യാധ്യക്ഷഃ
പരമേ വ്യോമൻ” (ഋ. 10-129-7),(തൈ. ബ്രാ. 2-8-9)
ഇത്യാദയശ്ച മന്ത്രാഃ ഏതമർഥം ദർശയന്തി । തതശ്ച ഏകസ്യ
ദേവസ്യ സർവാധ്യക്ഷഭൂതചൈതന്യമാത്രസ്യ പരമാർഥതഃ
സർവഭോഗാനഭിസംബന്ധിനഃ അന്യസ്യ ചേതനാന്തരസ്യ അഭാവേ
ഭോക്തുഃ അന്യസ്യ അഭാവാത് । കിന്നിമിത്താ ഇയം സൃഷ്ടിഃ ഇത്യത്ര
പ്രശ്നപ്രതിവചനേ അനുപപന്നേ, ”കോ അദ്ധാ വേദ ക ഇഹ പ്രവോചത് ।
കുത ആജാതാ കുത ഇയം വിസൃഷ്ടിഃ” (ഋ. 10-129-6),
(തൈ. ബ്രാ. 2-8-9) ഇത്യാദിമന്ത്രവർണേഭ്യഃ । ദർശിതം ച ഭഗവതാ
— “അജ്ഞാനേനാവൃതം ജ്ഞാനം തേന മുഹ്യന്തി ജന്തവഃ”
(ഭ. ഗീ. 5-15)ഇതി ॥ ഏവം മാം നിത്യശുദ്ധബുദ്ധമുക്തസ്വഭാവം
സർവജ്ഞം സർവജന്തൂനാം ആത്മാനമപി സന്തം —

അവജാനന്തി മാം മൂഢാ മാനുഷീം തനുമാശ്രിതം ।
പരം ഭാവമജാനന്തോ മമ ഭൂതമഹേശ്വരം ॥ 9-11 ॥

അവജാനന്തി അവജ്ഞാം പരിഭവം കുർവന്തി മാം മൂഢാഃ അവിവേകിനഃ
മാനുഷീം മനുഷ്യസംബന്ധിനീം തനും ദേഹം ആശ്രിതം, മനുഷ്യദേഹേന
വ്യവഹരന്തമിത്യേതത്, പരം പ്രകൃഷ്ടം ഭാവം പരമാത്മതത്ത്വം
ആകാശകൽപം ആകാശാദപി അന്തരതമം അജാനന്തോ മമ ഭൂതമഹേശ്വരം
സർവഭൂതാനാം മഹാന്തം ഈശ്വരം സ്വാത്മാനം । തതശ്ച തസ്യ മമ
അവജ്ഞാനഭാവനേന ആഹതാഃ തേ വരാകാഃ ॥ കഥം ? —

മോഘാശാ മോഘകർമാണോ മോഘജ്ഞാനാ വിചേതസഃ ।
രാക്ഷസീമാസുരീം ചൈവ പ്രകൃതിം മോഹിനീം ശ്രിതാഃ ॥ 9-12 ॥

മോഘാശാഃ വൃഥാ ആശാഃ ആശിഷഃ യേഷാം തേ മോഘാശാഃ, തഥാ മോഘകർമാണഃ
യാനി ച അഗ്നിഹോത്രാദീനി തൈഃ അനുഷ്ഠീയമാനാനി കർമാണി താനി ച, തേഷാം
ഭഗവത്പരിഭവാത്, സ്വാത്മഭൂതസ്യ അവജ്ഞാനാത്, മോഘാന്യേവ നിഷ്ഫലാനി
കർമാണി ഭവന്തീതി മോഘകർമാണഃ । തഥാ മോഘജ്ഞാനാഃ മോഘം നിഷ്ഫലം
ജ്ഞാനം യേഷാം തേ മോഘജ്ഞാനാഃ, ജ്ഞാനമപി തേഷാം നിഷ്ഫലമേവ സ്യാത് ।
വിചേതസഃ വിഗതവിവേകാശ്ച തേ ഭവന്തി ഇത്യഭിപ്രായഃ । കിഞ്ച —
തേ ഭവന്തി രാക്ഷസീം രക്ഷസാം പ്രകൃതിം സ്വഭാവം ആസുരീം അസുരാണാം ച
പ്രകൃതിം മോഹിനീം മോഹകരീം ദേഹാത്മവാദിനീം ശ്രിതാഃ ആശ്രിതാഃ, ഛിന്ദ്ധി,
ഭിന്ദ്ധി, പിബ, ഖാദ, പരസ്വമപഹര, ഇത്യേവം വദനശീലാഃ ക്രൂരകർമാണോ
ഭവന്തി ഇത്യർഥഃ, “അസുര്യാ നാമ തേ ലോകാഃ” (ഈ. ഉ. 3) ഇതി ശ്രുതേഃ ॥

യേ പുനഃ ശ്രദ്ദധാനാഃ ഭഗവദ്ഭക്തിലക്ഷണേ മോക്ഷമാർഗേ പ്രവൃത്താഃ —

മഹാത്മനസ്തു മാം പാർഥ ദൈവീം പ്രകൃതിമാശ്രിതാഃ ।
ഭജന്ത്യനന്യമനസോ ജ്ഞാത്വാ ഭൂതാദിമവ്യയം ॥ 9-13 ॥

മഹാത്മാനസ്തു അക്ഷുദ്രചിത്താഃ മാം ഈശ്വരം പാർഥ ദൈവീം ദേവാനാം പ്രകൃതിം
ശമദമദയാശ്രദ്ധാദിലക്ഷണാം ആശ്രിതാഃ സന്തഃ ഭജന്തി സേവന്തേ അനന്യമനസഃ
അനന്യചിത്താഃ ജ്ഞാത്വാ ഭൂതാദിം ഭൂതാനാം വിയദാദീനാം പ്രാണിനാം ച ആദിം കാരണം
അവ്യയം ॥ കഥം ? —

സതതം കീർതയന്തോ മാം യതന്തശ്ച ദൃഢവ്രതാഃ ।
നമസ്യന്തശ്ച മാം ഭക്ത്യാ നിത്യയുക്താ ഉപാസതേ ॥ 9-14 ॥

സതതം സർവദാ ഭഗവന്തം ബ്രഹ്മസ്വരൂപം മാം കീർതയന്തഃ, യതന്തശ്ച
ഇന്ദ്രിയോപസംഹാരശമദമദയാഹിംസാദിലക്ഷണൈഃ ധർമൈഃ പ്രയതന്തശ്ച,
ദൃഢവ്രതാഃ ദൃഢം സ്ഥിരം അചാല്യം വ്രതം യേഷാം തേ ദൃഢവ്രതാഃ
നമസ്യന്തശ്ച മാം ഹൃദയേശയം ആത്മാനം ഭക്ത്യാ നിത്യയുക്താഃ സന്തഃ
ഉപാസതേ സേവന്തേ ॥ തേ കേന കേന പ്രകാരേണ ഉപാസതേ ഇത്യുച്യതേ —

ജ്ഞാനയജ്ഞേന ചാപ്യന്യേ യജന്തോ മാമുപാസതേ ।
ഏകത്വേന പൃഥക്ത്വേന ബഹുധാ വിശ്വതോമുഖം ॥ 9-15 ॥

ജ്ഞാനയജ്ഞേന ജ്ഞാനമേവ ഭഗവദ്വിഷയം യജ്ഞഃ തേന ജ്ഞാനയജ്ഞേന,
യജന്തഃ പൂജയന്തഃ മാം ഈശ്വരം ച അപി അന്യേ അന്യാം ഉപാസനാം പരിത്യജ്യ
ഉപാസതേ । തച്ച ജ്ഞാനം — ഏകത്വേന “ഏകമേവ പരം ബ്രഹ്മ”
ഇതി പരമാർഥദർശനേന യജന്തഃ ഉപാസതേ । കേചിച്ച പൃഥക്ത്വേന
“ആദിത്യചന്ദ്രാദിഭേദേന സ ഏവ ഭഗവാൻ വിഷ്ണുഃ അവസ്ഥിതഃ” ഇതി
ഉപാസതേ । കേചിത് “ബഹുധാ അവസ്ഥിതഃ സ ഏവ ഭഗവാൻ സർവതോമുഖഃ
വിശ്വരൂപഃ” ഇതി തം വിശ്വരൂപം സർവതോമുഖം ബഹുധാ ബഹുപ്രകാരേണ
ഉപാസതേ ॥ യദി ബഹുഭിഃ പ്രകാരൈഃ ഉപാസതേ, കഥം ത്വാമേവ ഉപാസതേ ഇതി,
അത ആഹ —

അഹം ക്രതുരഹം യജ്ഞഃ സ്വധാഹമഹമൗഷധം ।
മന്ത്രോഽഹമഹമേവാജ്യമഹമഗ്നിരഹം ഹുതം ॥ 9-16 ॥

അഹം ക്രതുഃ ശ്രൗതകർമഭേദഃ അഹമേവ । അഹം യജ്ഞഃ സ്മാർതഃ । കിഞ്ച
സ്വധാ അന്നം അഹം, പിതൃഭ്യോ യത് ദീയതേ । അഹം ഔഷധം സർവപ്രാണിഭിഃ
യത് അദ്യതേ തത് ഔഷധശബ്ദശബ്ദിതം വ്രീഹിയവാദിസാധാരണം ।
അഥവാ സ്വധാ ഇതി സർവപ്രാണിസാധാരണം അന്നം, ഔഷധം ഇതി
വ്യാധ്യുപശമനാർഥം ഭേഷജം । മന്ത്രഃ അഹം, യേന പിതൃഭ്യോ
ദേവതാഭ്യശ്ച ഹവിഃ ദീയതേ । അഹമേവ ആജ്യം ഹവിശ്ച । അഹം അഗ്നിഃ,
യസ്മിൻ ഹൂയതേ ഹവിഃ സഃ അഗ്നിഃ അഹം । അഹം ഹുതം ഹവനകർമ ച ॥

കിഞ്ച —

പിതാഹമസ്യ ജഗതോ മാതാ ധാതാ പിതാമഹഃ ।
വേദ്യം പവിത്രമോങ്കാര ഋക്സാമ യജുരേവ ച ॥ 9-17 ॥

പിതാ ജനയിതാ അഹം അസ്യ ജഗതഃ, മാതാ ജനയിത്രീ, ധാതാ കർമഫലസ്യ
പ്രാണിഭ്യോ വിധാതാ, പിതാമഹഃ പിതുഃ പിതാ, വേദ്യം വേദിതവ്യം, പവിത്രം
പാവനം ഓങ്കാരഃ, ഋക് സാമ യജുഃ ഏവ ച ॥ കിഞ്ച–

ഗതിർഭർതാ പ്രഭുഃ സാക്ഷീ നിവാസഃ ശരണം സുഹൃത് ।
പ്രഭവഃ പ്രലയഃ സ്ഥാനം നിധാനം ബീജമവ്യയം ॥ 9-18 ॥

ഗതിഃ കർമഫലം, ഭർതാ പോഷ്ടാ, പ്രഭുഃ സ്വാമീ, സാക്ഷീ പ്രാണിനാം
കൃതാകൃതസ്യ, നിവാസഃ യസ്മിൻ പ്രാണിനോ നിവസന്തി, ശരണം ആർതാനാം,
പ്രപന്നാനാമാർതിഹരഃ । സുഹൃത് പ്രത്യുപകാരാനപേക്ഷഃ സൻ ഉപകാരീ,
പ്രഭവഃ ഉത്പത്തിഃ ജഗതഃ, പ്രലയഃ പ്രലീയതേ അസ്മിൻ ഇതി, തഥാ സ്ഥാനം
തിഷ്ഠതി അസ്മിൻ ഇതി, നിധാനം നിക്ഷേപഃ കാലാന്തരോപഭോഗ്യം പ്രാണിനാം,
ബീജം പ്രരോഹകാരണം പ്രരോഹധർമിണാം, അവ്യയം യാവത്സംസാരഭാവിത്വാത്
അവ്യയം, ന ഹി അബീജം കിഞ്ചിത് പ്രരോഹതി ; നിത്യം ച പ്രരോഹദർശനാത്
ബീജസന്തതിഃ ന വ്യേതി ഇതി ഗമ്യതേ ॥ കിഞ്ച —

തപാമ്യഹമഹം വർഷം നിഗൃഹ്ണാമ്യുത്സൃജാമി ച ।
അമൃതം ചൈവ മൃത്യുശ്ച സദസച്ചാഹമർജുന ॥ 9-19 ॥

തപാമി അഹം ആദിത്യോ ഭൂത്വാ കൈശ്ചിത് രശ്മിഭിഃ ഉൽബണൈഃ । അഹം
വർഷം കൈശ്ചിത് രശ്മിഭിഃ ഉത്സൃജാമി । ഉത്സൃജ്യ പുനഃ നിഗൃഹ്ണാമി
കൈശ്ചിത് രശ്മിഭിഃ അഷ്ടഭിഃ മാസൈഃ പുനഃ ഉത്സൃജാമി പ്രാവൃഷി ।
അമൃതം ചൈവ ദേവാനാം, മൃത്യുശ്ച മർത്യാനാം । സത് യസ്യ യത്
സംബന്ധിതയാ വിദ്യമാനം തത്, തദ്വിപരീതം അസച്ച ഏവ അഹം അർജുന ।
ന പുനഃ അത്യന്തമേവ അസത് ഭഗവാൻ, സ്വയം കാര്യകാരണേ വാ സദസതീ ॥

യേ പൂർവോക്തൈഃ നിവൃത്തിപ്രകാരൈഃ ഏകത്വപൃഥക്ത്വാദിവിജ്ഞാനൈഃ യജ്ഞൈഃ
മാം പൂജയന്തഃ ഉപാസതേ ജ്ഞാനവിദഃ, തേ യഥാവിജ്ഞാനം മാമേവ പ്രാപ്നുവന്തി ।
യേ പുനഃ അജ്ഞാഃ കാമകാമാഃ —

ത്രൈവിദ്യാ മാം സോമപാഃ പൂതപാപാ യജ്ഞൈരിഷ്ട്വാ സ്വർഗതിം പ്രാർഥയന്തേ ।
തേ പുണ്യമാസാദ്യ സുരേന്ദ്രലോകമശ്നന്തി ദിവ്യാന്ദിവി ദേവഭോഗാൻ ॥ 9-20 ॥

ത്രൈവിദ്യാഃ ഋഗ്യജുഃസാമവിദഃ മാം വസ്വാദിദേവരൂപിണം സോമപാഃ സോമം
പിബന്തീതി സോമപാഃ, തേനൈവ സോമപാനേന പൂതപാപാഃ ശുദ്ധകിൽബിഷാഃ, യജ്ഞൈഃ
അഗ്നിഷ്ടോമാദിഭിഃ ഇഷ്ട്വാ പൂജയിത്വാ സ്വർഗതിം സ്വർഗഗമനം സ്വരേവ ഗതിഃ
സ്വർഗതിഃ താം, പ്രാർഥയന്തേ । തേ ച പുണ്യം പുണ്യഫലം ആസാദ്യ സമ്പ്രാപ്യ
സുരേന്ദ്രലോകം ശതക്രതോഃ സ്ഥാനം അശ്നന്തി ഭുഞ്ജതേ ദിവ്യാൻ ദിവി ഭവാൻ
അപ്രാകൃതാൻ ദേവഭോഗാൻ ദേവാനാം ഭോഗാൻ ॥

തേ തം ഭുക്ത്വാ സ്വർഗലോകം വിശാലം ക്ഷീണേ പുണ്യേ മർത്യലോകം വിശന്തി ।
ഏവം ത്രയീധർമമനുപ്രപന്നാ ഗതാഗതം കാമകാമാ ലഭന്തേ ॥ 9-21 ॥

തേ തം ഭുക്ത്വാ സ്വർഗലോകം വിശാലം വിസ്തീർണം ക്ഷീണേ പുണ്യേ മർത്യലോകം
വിശന്തി ആവിശന്തി । ഏവം യഥോക്തേന പ്രകാരേണ ത്രയീധർമം കേവലം
വൈദികം കർമ അനുപ്രപന്നാഃ ഗതാഗതം ഗതം ച ആഗതം ച ഗതാഗതം
ഗമനാഗമനം കാമകാമാഃ കാമാൻ കാമയന്തേ ഇതി കാമകാമാഃ ലഭന്തേ
ഗതാഗതമേവ, ന തു സ്വാതന്ത്ര്യം ക്വചിത് ലഭന്തേ ഇത്യർഥഃ ॥ യേ പുനഃ
നിഷ്കാമാഃ സമ്യഗ്ദർശിനഃ —

അനന്യാശ്ചിന്തയന്തോ മാം യേ ജനാഃ പര്യുപാസതേ ।
തേഷാം നിത്യാഭിയുക്താനാം യോഗക്ഷേമം വഹാമ്യഹം ॥ 9-22 ॥

അനന്യാഃ അപൃഥഗ്ഭൂതാഃ പരം ദേവം നാരായണം ആത്മത്വേന ഗതാഃ
സന്തഃ ചിന്തയന്തഃ മാം യേ ജനാഃ സന്ന്യാസിനഃ പര്യുപാസതേ, തേഷാം
പരമാർഥദർശിനാം നിത്യാഭിയുക്താനാം സതതാഭിയോഗിനാം യോഗക്ഷേമം യോഗഃ
അപ്രാപ്തസ്യ പ്രാപണം ക്ഷേമഃ തദ്രക്ഷണം തദുഭയം വഹാമി പ്രാപയാമി അഹം
; “ജ്ഞാനീ ത്വാത്മൈവ മേ മതം” (ഭ. ഗീ. 7-18) “സ ച
മമ പ്രിയഃ” (ഭ. ഗീ. 7-17) യസ്മാത്, തസ്മാത് തേ മമ ആത്മഭൂതാഃ
പ്രിയാശ്ച ഇതി ॥ നനു അന്യേഷാമപി ഭക്താനാം യോഗക്ഷേമം വഹത്യേവ
ഭഗവാൻ । സത്യം വഹത്യേവ ; കിന്തു അയം വിശേഷഃ — അന്യേ യേ ഭക്താഃ
തേ ആത്മാർഥം സ്വയമപി യോഗക്ഷേമം ഈഹന്തേ ; അനന്യദർശിനസ്തു ന ആത്മാർഥം
യോഗക്ഷേമം ഈഹന്തേ ; ന ഹി തേ ജീവിതേ മരണേ വാ ആത്മനഃ ഗൃദ്ധിം കുർവന്തി
; കേവലമേവ ഭഗവച്ഛരണാഃ തേ ; അതഃ ഭഗവാനേവ തേഷാം യോഗക്ഷേമം
വഹതീതി ॥ നനു അന്യാ അപി ദേവതാഃ ത്വമേവ ചേത്, തദ്ഭക്താശ്ച ത്വാമേവ
യജന്തേ । സത്യമേവം —

യേഽപ്യന്യദേവതാഭക്താ യജന്തേ ശ്രദ്ധയാന്വിതാഃ ।
തേഽപി മാമേവ കൗന്തേയ യജന്ത്യവിധിപൂർവകം ॥ 9-23 ॥

യേഽപി അന്യദേവതാഭക്താഃ അന്യാസു ദേവതാസു ഭക്താഃ അന്യദേവതാഭക്താഃ സന്തഃ
യജന്തേ പൂജയന്തി ശ്രദ്ധയാ ആസ്തിക്യബുദ്ധ്യാ അന്വിതാഃ അനുഗതാഃ, തേഽപി
മാമേവ കൗന്തേയ യജന്തി അവിധിപൂർവകം അവിധിഃ അജ്ഞാനം തത്പൂർവകം
യജന്തേ ഇത്യർഥഃ ॥ കസ്മാത് തേ അവിധിപൂർവകം യജന്തേ ഇത്യുച്യതേ ;
യസ്മാത് —

അഹം ഹി സർവയജ്ഞാനാം ഭോക്താ ച പ്രഭുരേവ ച ।
ന തു മാമഭിജാനന്തി തത്ത്വേനാതശ്ച്യവന്തി തേ ॥ 9-24 ॥

അഹം ഹി സർവയജ്ഞാനാം ശ്രൗതാനാം സ്മാർതാനാം ച സർവേഷാം യജ്ഞാനാം
ദേവതാത്മത്വേന ഭോക്താ ച പ്രഭുഃ ഏവ ച । മത്സ്വാമികോ ഹി യജ്ഞഃ,
“അധിയജ്ഞോഽഹമേവാത്ര” (ഭ. ഗീ. 8-4) ഇതി ഹി ഉക്തം । തഥാ
ന തു മാം അഭിജാനന്തി തത്ത്വേന യഥാവത് । അതശ്ച അവിധിപൂർവകം ഇഷ്ട്വാ
യാഗഫലാത് ച്യവന്തി പ്രച്യവന്തേ തേ ॥ യേഽപി അന്യദേവതാഭക്തിമത്ത്വേന
അവിധിപൂർവകം യജന്തേ, തേഷാമപി യാഗഫലം അവശ്യംഭാവി । കഥം
? —

യാന്തി ദേവവ്രതാ ദേവാൻപിതൄന്യാന്തി പിതൃവ്രതാഃ ।
ഭൂതാനി യാന്തി ഭൂതേജ്യാ യാന്തി മദ്യാജിനോഽപി മാം ॥ 9-25 ॥

യാന്തി ഗച്ഛന്തി ദേവവ്രതാഃ ദേവേഷു വ്രതം നിയമോ ഭക്തിശ്ച
യേഷാം തേ ദേവവ്രതാഃ ദേവാൻ യാന്തി । പിതൄൻ അഗ്നിഷ്വാത്താദീൻ
യാന്തി പിതൃവ്രതാഃ ശ്രാദ്ധാദിക്രിയാപരാഃ പിതൃഭക്താഃ । ഭൂതാനി
വിനായകമാതൃഗണചതുർഭഗിന്യാദീനി യാന്തി ഭൂതേജ്യാഃ ഭൂതാനാം പൂജകാഃ ।
യാന്തി മദ്യാജിനഃ മദ്യജനശീലാഃ വൈഷ്ണവാഃ മാമേവ യാന്തി । സമാനേ അപി
ആയാസേ മാമേവ ന ഭജന്തേ അജ്ഞാനാത്, തേന തേ അൽപഫലഭാജഃ ഭവന്തി
ഇത്യർഥഃ ॥ ന കേവലം മദ്ഭക്താനാം അനാവൃത്തിലക്ഷണം അനന്തഫലം,
സുഖാരാധനശ്ച അഹം । കഥം ? —

പത്രം പുഷ്പം ഫലം തോയം യോ മേ ഭക്ത്യാ പ്രയച്ഛതി ।
തദഹം ഭക്ത്യുപഹൃതമശ്നാമി പ്രയതാത്മനഃ ॥ 9-26 ॥

പത്രം പുഷ്പം ഫലം തോയം ഉദകം യഃ മേ മഹ്യം ഭക്ത്യാ പ്രയച്ഛതി,
തത് അഹം പത്രാദി ഭക്ത്യാ ഉപഹൃതം ഭക്തിപൂർവകം പ്രാപിതം
ഭക്ത്യുപഹൃതം അശ്നാമി ഗൃഹ്ണാമി പ്രയതാത്മനഃ ശുദ്ധബുദ്ധേഃ ॥

യതഃ ഏവം, അതഃ —

യത്കരോഷി യദശ്നാസി യജ്ജുഹോഷി ദദാസി യത് ।
യത്തപസ്യസി കൗന്തേയ തത്കുരുഷ്വ മദർപണം ॥ 9-27 ॥

യത് കരോഷി സ്വതഃ പ്രാപ്തം, യത് അശ്നാസി, യച്ച ജുഹോഷി ഹവനം
നിർവർതയസി ശ്രൗതം സ്മാർതം വാ, യത് ദദാസി പ്രയച്ഛസി ബ്രാഹ്മണാദിഭ്യഃ
ഹിരണ്യാന്നാജ്യാദി, യത് തപസ്യസി തപഃ ചരസി കൗന്തേയ, തത് കുരുഷ്വ
മദർപണം മത്സമർപണം ॥ ഏവം കുർവതഃ തവ യത് ഭവതി, തത്
ശൃണു —

ശുഭാശുഭഫലൈരേവം മോക്ഷ്യസേ കർമബന്ധനൈഃ ।
സന്ന്യാസയോഗയുക്താത്മാ വിമുക്തോ മാമുപൈഷ്യസി ॥ 9-28 ॥

ശുഭാശുഭഫലൈഃ ശുഭാശുഭേ ഇഷ്ടാനിഷ്ടേ ഫലേ യേഷാം താനി
ശുഭാശുഭഫലാനി കർമാണി തൈഃ ശുഭാശുഭഫലൈഃ കർമബന്ധനൈഃ
കർമാണ്യേവ ബന്ധനാനി കർമബന്ധനാനി തൈഃ കർമബന്ധനൈഃ ഏവം
മദർപണം കുർവൻ മോക്ഷ്യസേ । സോഽയം സന്ന്യാസയോഗോ നാമ, സന്ന്യാസശ്ച
അസൗ മത്സമർപണതയാ കർമത്വാത് യോഗശ്ച അസൗ ഇതി, തേന സന്ന്യാസയോഗേന
യുക്തഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ തവ സഃ ത്വം സന്ന്യാസയോഗയുക്താത്മാ സൻ
വിമുക്തഃ കർമബന്ധനൈഃ ജീവന്നേവ പതിതേ ചാസ്മിൻ ശരീരേ മാം ഉപൈഷ്യസി
ആഗമിഷ്യസി ॥ രാഗദ്വേഷവാൻ തർഹി ഭഗവാൻ, യതോ ഭക്താൻ അനുഗൃഹ്ണാതി,
ന ഇതരാൻ ഇതി । തത് ന —

സമോഽഹം സർവഭൂതേഷു ന മേ ദ്വേഷ്യോഽസ്തി ന പ്രിയഃ ।
യേ ഭജന്തി തു മാം ഭക്ത്യാ മയി തേ തേഷു ചാപ്യഹം ॥ 9-29 ॥

സമഃ തുല്യഃ അഹം സർവഭൂതേഷു । ന മേ ദ്വേഷ്യഃ അസ്തി ന പ്രിയഃ ।
അഗ്നിവത് അഹം — ദൂരസ്ഥാനാം യഥാ അഗ്നിഃ ശീതം ന അപനയതി, സമീപം
ഉപസർപതാം അപനയതി ; തഥാ അഹം ഭക്താൻ അനുഗൃഹ്ണാമി, ന ഇതരാൻ । യേ
ഭജന്തി തു മാം ഈശ്വരം ഭക്ത്യാ മയി തേ — സ്വഭാവത ഏവ, ന മമ
രാഗനിമിത്തം — വർതന്തേ । തേഷു ച അപി അഹം സ്വഭാവത ഏവ വർതേ,
ന ഇതരേഷു । ന ഏതാവതാ തേഷു ദ്വേഷോ മമ ॥ ശൃണു മദ്ഭക്തേർമാഹാത്മ്യം
—

അപി ചേത്സുദുരാചാരോ ഭജതേ മാമനന്യഭാക് ।
സാധുരേവ സ മന്തവ്യഃ സമ്യഗ്വ്യവസിതോ ഹി സഃ ॥ 9-30 ॥

അപി ചേത് യദ്യപി സുദുരാചാരഃ സുഷ്ഠു ദുരാചാരഃ അതീവ കുത്സിതാചാരോഽപി
ഭജതേ മാം അനന്യഭാക് അനന്യഭക്തിഃ സൻ, സാധുരേവ സമ്യഗ്വൃത്ത
ഏവ സഃ മന്തവ്യഃ ജ്ഞാതവ്യഃ ; സമ്യക് യഥാവത് വ്യവസിതോ ഹി സഃ,
യസ്മാത് സാധുനിശ്ചയഃ സഃ ॥ ഉത്സൃജ്യ ച ബാഹ്യാം ദുരാചാരതാം അന്തഃ
സമ്യഗ്വ്യവസായസാമർഥ്യാത് —

ക്ഷിപ്രം ഭവതി ധർമാത്മാ ശശ്വച്ഛാന്തിം നിഗച്ഛതി ।
കൗന്തേയ പ്രതിജാനീഹി ന മേ ഭക്തഃ പ്രണശ്യതി ॥ 9-31 ॥

ക്ഷിപ്രം ശീഘ്രം ഭവതി ധർമാത്മാ ധർമചിത്തഃ ഏവ । ശശ്വത് നിത്യം
ശാന്തിം ച ഉപശമം നിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി । ശൃണു പരമാർഥം,
കൗന്തേയ പ്രതിജാനീഹി നിശ്ചിതാം പ്രതിജ്ഞാം കുരു, ന മേ മമ ഭക്തഃ
മയി സമർപിതാന്തരാത്മാ മദ്ഭക്തഃ ന പ്രണശ്യതി ഇതി ॥ കിഞ്ച —

മാം ഹി പാർഥ വ്യപാശ്രിത്യ യേഽപി സ്യുഃ പാപയോനയഃ ।
സ്ത്രിയോ വൈശ്യാസ്തഥാ ശൂദ്രാസ്തേഽപി യാന്തി പരാം ഗതിം ॥ 9-32 ॥

മാം ഹി യസ്മാത് പാർഥ വ്യപാശ്രിത്യ മാം ആശ്രയത്വേന ഗൃഹീത്വാ യേഽപി സ്യുഃ
ഭവേയുഃ പാപയോനയഃ പാപാ യോനിഃ യേഷാം തേ പാപയോനയഃ പാപജന്മാനഃ । കേ
തേ ഇതി, ആഹ — സ്ത്രിയഃ വൈശ്യാഃ തഥാ ശൂദ്രാഃ തേഽപി യാന്തി ഗച്ഛന്തി
പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ഗതിം ॥

കിം പുനർബ്രാഹ്മണാഃ പുണ്യാ ഭക്താ രാജർഷയസ്തഥാ ।
അനിത്യമസുഖം ലോകമിമം പ്രാപ്യ ഭജസ്വ മാം ॥ 9-33 ॥

കിം പുനഃ ബ്രാഹ്മണാഃ പുണ്യാഃ പുണ്യയോനയഃ ഭക്താഃ രാജർഷയഃ തഥാ ।
രാജാനശ്ച തേ ഋഷയശ്ച രാജർഷയഃ । യതഃ ഏവം, അതഃ അനിത്യം
ക്ഷണഭംഗുരം അസുഖം ച സുഖവർജിതം ഇമം ലോകം മനുഷ്യലോകം പ്രാപ്യ
പുരുഷാർഥസാധനം ദുർലഭം മനുഷ്യത്വം ലബ്ധ്വാ ഭജസ്വ സേവസ്വ മാം ॥

കഥം —

മന്മനാ ഭവ മദ്ഭക്തോ മദ്യാജീ മാം നമസ്കുരു ।
മാമേവൈഷ്യസി യുക്ത്വൈവമാത്മാനം മത്പരായണഃ ॥ 9-34 ॥

മയി വാസുദേവേ മനഃ യസ്യ തവ സ ത്വം മന്മനാഃ ഭവ । തഥാ മദ്ഭക്തഃ
ഭവ മദ്യാജീ മദ്യജനശീലഃ ഭവ । മാം ഏവ ച നമസ്കുരു । മാം ഏവ
ഈശ്വരം ഏഷ്യസി ആഗമിഷ്യസി യുക്ത്വാ സമാധായ ചിത്തം । ഏവം ആത്മാനം,
അഹം ഹി സർവേഷാം ഭൂതാനാം ആത്മാ, പരാ ച ഗതിഃ, പരം അയനം,
തം മാം ഏവംഭൂതം, ഏഷ്യസി ഇതി അതീതേന സംബന്ധഃ, മത്പരായണഃ സൻ
ഇത്യർഥഃ ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ രാജവിദ്യാരായഗുഹ്യയോഗോ നാമ നവമോഽധ്യായഃ ॥9 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ രാജവിദ്യാ-രായഗുഹ്യ-യോഗഃ നാമ
നവമോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ദശമോഽധ്യായഃ ॥
സപ്തമേ അധ്യായേ ഭഗവതഃ തത്ത്വം വിഭൂതയഃ ച പ്രകാശിതാഃ, നവമേ ച ।
അഥ ഇദാനീം യേഷു യേഷു ഭാവേഷു ചിന്ത്യഃ ഭഗവാൻ, തേ തേ ഭാവാഃ വക്തവ്യാഃ,
തത്ത്വം ച ഭഗവതഃ വക്തവ്യം ഉക്തം അപി, ദുർവിജ്ഞേയത്വാത്, ഇതി അതഃ
ശ്രീ-ഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഭൂയ ഏവ മഹാബാഹോ ശൃണു മേ പരമം വചഃ ।
യത്തേഽഹം പ്രീയമാണായ വക്ഷ്യാമി ഹിതകാമ്യയാ ॥ 10-1 ॥

ഭൂയഃ ഏവ ഭൂയഃ പുനഃ ഹേ മഹാബാഹോ ശൃണു മേ മദീയം പരമം
പ്രകൃഷ്ടം നിരതിശയ-വസ്തുനഃ പ്രകാശകം വചഃ വാക്യം യത് പരമം
തേ തുഭ്യം പ്രീയമാണായ — മത്-വചനാത് പ്രീയസേ ത്വം അതീവ അമൃതം
ഇവ പിബൻ, തതഃ — വക്ഷ്യാമി ഹിത-കാമ്യയാ ഹിത-ഇച്ഛയാ ॥ കിം
അർഥം അഹം വക്ഷ്യാമി ഇതി അതഃ ആഹ —

ന മേ വിദുഃ സുരഗണാഃ പ്രഭവം ന മഹർഷയഃ ।
അഹമാദിർഹി ദേവാനാം മഹർഷീണാം ച സർവശഃ ॥ 10-2 ॥

ന മേ വിദുഃ ന ജാനന്തി സുര-ഗണാഃ ബ്രഹ്മാ-ആദയഃ । കിം തേ ന
വിദുഃ? മമ പ്രഭവം പ്രഭാവം പ്രഭു-ശക്തി-അതിശയം, അഥവാ
പ്രഭവം പ്രഭവനം ഉത്പത്തിം । ന അപി മഹർഷയഃ ഭൃഗു-ആദയഃ
വിദുഃ । കസ്മാത് തേ ന വിദുഃ ഇതി ഉച്യതേ — അഹം ആദിഃ കാരണം ഹി യസ്മാത്
ദേവാനാം മഹർഷീണാം ച സർവശഃ സർവ-പ്രകാരൈഃ ॥ കിം ച —

യോ മാമജമനാദിം ച വേത്തി ലോകമഹേശ്വരം ।
അസമ്മൂഢഃ സ മർത്യേഷു സർവപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ ॥ 10-3 ॥

യഃ മാം അജം അനാദിം ച, യസ്മാത് അഹം ആദിഃ ദേവാനാം മഹർഷീണാം ച,
ന മമ അന്യഃ ആദിഃ വിദ്യതേ; അതഃ അഹം അജഃ അനാദിഃ ച; അനാദിത്വം അജത്വേ
ഹേതുഃ, തം മാം അജം അനാദിം ച യഃ വേത്തി വിജാനാതി ലോക-മഹേശ്വരം
ലോകാനാം മഹാന്തം ഈശ്വരം തുരീയം അജ്ഞാന-തത്-കാര്യ-വർജിതം അസമ്മൂഢഃ
സമ്മോഹ-വർജിതഃ സഃ മർത്യേഷു മനുഷ്യേഷു, സർവ-പാപൈഃ സർവൈഃ
പാപൈഃ മതിപൂർവ-അമതിപൂർവ-കൃതൈഃ പ്രമുച്യതേ പ്രമോക്ഷ്യതേ ॥

ഇതഃ ച അഹം മഹേശ്വരഃ ലോകാനാം —

ബുദ്ധിർജ്ഞാനമസമ്മോഹഃ ക്ഷമാ സത്യം ദമഃ ശമഃ ।
സുഖം ദുഃഖം ഭവോഽഭാവഃ ഭയം ചാഭയമേവ ച ॥ 10-4 ॥

ബുദ്ധിഃ അന്തഃകരണസ്യ സൂക്ഷ്മ-ആദി-അർഥ-അവബോധന-സാമർഥ്യം,
തദ്വന്തം ബുദ്ധിമാൻ ഇതി ഹി വദന്തി । ജ്ഞാനം
ആത്മാ-ആദി-പദ-അർഥാനാം-അവബോധഃ । അസമ്മോഹഃ പ്രതി-ഉത്പന്നേഷു
ബോദ്ധവ്യേഷു വിവേക-പൂർവികാ പ്രവൃത്തിഃ । ക്ഷമാ ആക്രുഷ്ടസ്യ താഡിതസ്യ
വാ അവികൃത-ചിത്തതാ । സത്യം യഥാ-ദൃഷ്ടസ്യ യഥാ-ശ്രുതസ്യ ച
ആത്മ-അനുഭവസ്യ പര-ബുദ്ധി-സങ്ക്രാന്തയേ തഥാ ഏവ ഉച്ചാര്യമാണാ വാക്
സത്യം ഉച്യതേ । ദമഃ ബാഹ്യ-ഇന്ദ്രിയ-ഉപശമഃ । ശമഃ അന്തഃകരണസ്യ
ഉപശമഃ । സുഖം ആഹ്ലാദഃ । ദുഃഖം സന്താപഃ । ഭവഃ ഉദ്ഭവഃ । അഭാവഃ
തത്-വിപര്യയഃ । ഭയം ച ത്രാസഃ, അഭയം ഏവ ച തത്-വിപരീതം ॥

അഹിംസാ സമതാ തുഷ്ടിഃ തപോ ദാനം യശോഽയശഃ ।
ഭവന്തി ഭാവാ ഭൂതാനാം മത്ത ഏവ പൃഥഗ്വിധാഃ ॥ 10-5 ॥

അഹിംസാ അപീഡാ പ്രാണിനാം । സമതാ സമ-ചിത്തതാ । തുഷ്ടിഃ സന്തോഷഃ
പര്യാപ്ത-ബുദ്ധിഃ-ലാഭേഷു । തപഃ ഇന്ദ്രിയ-സംയമ-പൂർവകം ശരീര-പീഡനം ।
ദാനം യഥാ-ശക്തി സംവിഭാഗഃ । യശഃ ധർമ-നിമിത്താ കീർതിഃ । അയശഃ
തു അധർമ-നിമിത്താ അകീർതിഃ । ഭവന്തി ഭാവാഃ യഥോക്താഃ ബുദ്ധി-ആദയഃ
ഭൂതാനാം പ്രാണിനാം മത്തഃ ഏവ ഈശ്വരാത് പൃഥഗ്-വിധാഃ നാനാ-വിധാഃ
സ്വ-കർമ-അനുരൂപേണ ॥ കിം ച —

മഹർഷയഃ സപ്ത പൂർവേ ചത്വാരോ മനവസ്തഥാ ।
മദ്ഭാവാ മാനസാ ജാതാഃ യേഷാം ലോക ഇമാഃ പ്രജാഃ ॥ 10-6 ॥

മഹർഷയഃ സപ്ത ഭൃഗി-ആദയഃ പൂർവേ അതീത-കാല-സംബന്ധിനഃ,
ചത്വാരഃ മനവഃ തഥാ സാവർണാഃ ഇതി പ്രസിദ്ധാഃ, തേ ച മത്-ഭാവാഃ
മത്-ഗത-ഭാവനാഃ വൈഷ്ണവേന സാമർഥ്യേന ഉപേതാഃ, മാനസാഃ മനസ ഏവ
ഉത്പാദിതാഃ മയാ ജാതാഃ ഉത്പന്നാഃ, യേഷാം മനൂനാം മഹർഷീണാം ച സൃഷ്ടിഃ
ലോകേ ഇമാഃ സ്ഥാവര-ജംഗമ-ലക്ഷണാഃ പ്രജാഃ ॥

ഏതാം വിഭൂതിം യോഗം ച മമ യോ വേത്തി തത്ത്വതഃ ।
സോഽവികമ്പേന യോഗേന യുജ്യതേ നാത്ര സംശയഃ ॥ 10-7 ॥

ഏതാം യഥോക്താം വിഭൂതിം വിസ്താരം യോഗം ച യുക്തിം ച ആത്മനഃ ഘടനം,
അഥവാ യോഗ-ഐശ്വര്യ-സാമർഥ്യം സർവജ്ഞത്വം യോഗജം യോഗഃ ഉച്യതേ,
മമ മദീയം യോഗം യഃ വേത്തി തത്ത്വതഃ തത്ത്വേന യഥാവത് ഇതി ഏതത്, സഃ
അവികമ്പേന അപ്രചലിതേന യോഗേന സമ്യഗ്-ദർശന-സ്ഥൈര്യ-ലക്ഷണേന
യുജ്യതേ സംബധ്യതേ । ന അത്ര സംശയഃ ന അസ്മിൻ അർഥേ സംശയഃ അസ്തി ॥

കീദൃശേന അവികമ്പേന യോഗേന യുജ്യതേ ഇതി ഉച്യതേ —

അഹം സർവസ്യ പ്രഭവഃ മത്തഃ സർവം പ്രവർതതേ ।
ഇതി മത്വാ ഭജന്തേ മാം ബുധാ ഭാവസമന്വിതാഃ ॥ 10-8 ॥

അഹം പരം ബ്രഹ്മ വാസുദേവ-ആഖ്യം സർവസ്യ ജഗതഃ പ്രഭവഃ
ഉത്പത്തിഃ । മത്തഃ ഏവ സ്ഥിതി-നാശ-ക്രിയാ-ഫല-ഉപഭോഗ-ലക്ഷണം
വിക്രിയാ-രൂപം സർവം ജഗത് പ്രവർതതേ । ഇതി ഏവം മത്വാ ഭജന്തേ സേവന്തേ
മാം ബുധാഃ അവഗത-പരമാർഥ-തത്ത്വാഃ, ഭാവ-സമന്വിതാഃ ഭാവഃ ഭാവനാ
പരമാർഥ-തത്ത്വ-അഭിനിവേശഃ തേന സമന്വിതാഃ സംയുക്താഃ ഇതി അർഥഃ ॥

കിം ച —

മച്ചിത്താ മദ്ഗതപ്രാണാഃ ബോധയന്തഃ പരസ്പരം ।
കഥയന്തശ്ച മാം നിത്യം തുഷ്യന്തി ച രമന്തി ച ॥ 10-9 ॥

മത്-ചിത്താഃ, മയി ചിത്തം യേഷാം തേ മത്-ചിത്താഃ, മത്-ഗത-പ്രാണാഃ മാം
ഗതാഃ പ്രാപ്താഃ ചക്ഷുഃ-ആദയഃ പ്രാണാഃ യേഷാം തേ മത്-ഗത-പ്രാണാഃ, മയി
ഉപസംഹൃത-കരണാഃ ഇതി അർഥഃ । അഥവാ, മത്-ഗത-പ്രാണാഃ മത്-ഗത-ജീവനാഃ
ഇതി ഏതത് । ബോധയന്തഃ അവഗമയന്തഃ പരസ്പരം അന്യോന്യം, കഥയന്തഃ ച
ജ്ഞാന-ബല-വീര്യ-ആദി-ധർമൈഃ വിശിഷ്ടം മാം, തുഷ്യന്തി ച പരിതോഷം
ഉപയാന്തി ച രമന്തി ച രതിം ച പ്രാപ്നുവന്തി പ്രിയ-സംഗതി ഏവ ॥ യേ
യഥോക്തൈഃ പ്രകാരൈഃ ഭജന്തേ മാം ഭക്താഃ സന്തഃ —

തേഷാം സതതയുക്താനാം ഭജതാം പ്രീതിപൂർവകം ।
ദദാമി ബുദ്ധിയോഗം തം യേന മാമുപയാന്തി തേ ॥ 10-10 ॥

തേഷാം സതത-യുക്താനാം നിത്യ-അഭിയുക്താനാം
നിവൃത്ത-സർവ-ബാഹ്യ-ഏഷണാനാം ഭജതാം സേവമാനാനാം । കിം
അർഥിത്വ-ആദിനാ കാരണേന? ന ഇതി ആഹ — പ്രീതി-പൂർവകം പ്രീതിഃ സ്നേഹഃ
തത്-പൂർവകം മാം ഭജതാം ഇതി അർഥഃ । ദദാമി പ്രയച്ഛാമി ബുദ്ധി-യോഗം
ബുദ്ധിഃ സമ്യഗ്-ദർശനം മത്-തത്ത്വ-വിഷയം തേന യോഗഃ ബുദ്ധി-യോഗഃ
തം ബുദ്ധി-യോഗം, യേന ബുദ്ധി-യോഗേന സമ്യഗ്-ദർശന-ലക്ഷണേന
മാം പരമേശ്വരം ആത്മ-ഭൂതം ആത്മത്വേന ഉപയാന്തി പ്രതിപദ്യന്തേ ।
കേ? തേ യേ മത്-ചിത്തത്വ-ആദി-പ്രകാരൈഃ മാം ഭജന്തേ ॥ കിം അർഥം,
കസ്യ വാ, ത്വത്-പ്രാപ്തി-പ്രതിബന്ധ-ഹേതോഃ നാശകം ബുദ്ധി-യോഗം തേഷാം
ത്വത്-ഭക്താനാം ദദാസി ഇതി അപേക്ഷായാം ആഹ —

തേഷാമേവാനുകമ്പാർഥം അഹമജ്ഞാനജം തമഃ ।
നാശയാമ്യാത്മഭാവസ്ഥഃ ജ്ഞാനദീപേന ഭാസ്വതാ ॥ 10-11 ॥

തേഷാം ഏവ കഥം നു നാമ ശ്രേയഃ സ്യാത് ഇതി അനുകമ്പ-അർഥം ദയാ-ഹേതോഃ
അഹം അജ്ഞാന-ജം അവിവേകതഃ ജാതം മിഥ്യാ-പ്രത്യയ-ലക്ഷണം
മോഹ-അന്ധകാരം തമഃ നാശയാമി, ആത്മ-ഭാവസ്ഥഃ ആത്മനഃ
ഭാവഃ അന്തഃകരണ-ആശയഃ തസ്മിൻ ഏവ സ്ഥിതഃ സൻ ജ്ഞാന-ദീപേന
വിവേക-പ്രത്യയ-രൂപേണ ഭക്തി-പ്രസാദ-സ്നേഹ-ഭിഷിക്തേന
മത്-ഭാവനാ-അഭിനിവേശ-വാത-ഈരിതേന
ബ്രഹ്മചര്യ-ആദി-സാധന-സംസ്കാരവത്-പ്രജ്ഞാ-ആവർതിനാ
വിരക്ത-അന്തഃകരണ-ആധാരേണ
വിഷയ-വ്യാവൃത്ത-ചിത്ത-രാഗ-ദ്വേഷ-അകലുഷിത-
നിവാത-അപവരക-സ്ഥേന
നിത്യ-പ്രവൃത്ത-ഏകാഗ്ര്യ-ധ്യാന-ജനിത-സമ്യഗ്-ദർശന-ഭാസ്വതാ
ജ്ഞാന-ദീപേന ഇതി അർഥഃ ॥ യഥോക്താം ഭഗവതഃ വിഭൂതിം യോഗം ച
ശ്രുത്വാ അർജുനഃ ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
പരം ബ്രഹ്മ പരം ധാമ പവിത്രം പരമം ഭവാൻ ।
പുരുഷം ശാശ്വതം ദിവ്യം ആദിദേവമജം വിഭും ॥ 10-12 ॥

പരം ബ്രഹ്മ പരമാത്മാ പരം ധാമ പരം തേജഃ പവിത്രം പാവനം
പരമം പ്രകൃ-ഷ്ടം ഭവാൻ । പുരഷം ശാശ്വതം നിത്യം ദിവ്യം ദിവി
ഭവം ആദി-ദേവം സർവ-ദേവാനാം ആദൗ ഭവം ആദി-ദേവം അജം വിഭും
വിഭവന-ശീലം ॥ ഈദൃശം —

ആഹുസ്ത്വാമൃഷയഃ സർവേ ദേവർഷിർനാരദസ്തഥാ ।
അസിതോ ദേവലോ വ്യാസഃ സ്വയം ചൈവ ബ്രവീഷി മേ ॥ 10-13 ॥

ആഹുഃ കഥയന്തി ത്വാം ഋഷയഃ വസിഷ്ഠ-ആദയഃ സർവേ ദേവ-ഋഷിഃ
നാരദഃ തഥാ । അസിതഃ ദേവലഃ അപി ഏവം ഏവ ആഹ, വ്യാസഃ ച, സ്വയം
ച ഏവ ത്വം ച ബ്രവീഷി മേ ॥

സർവമേതദൃതം മന്യേ യന്മാം വദസി കേശവ । ന ഹി തേ ഭഗവന്വ്യക്തിം
വിദുർദേവാ ന ദാനവാഃ ॥ 10-14 ॥

സർവം ഏതത് യഥോക്തം ഋഷിഭിഃ ത്വയാ ച ഏതത് ഋതം സത്യം ഏവ മന്യേ,
യത് മാം പ്രതി വദസി ഭാഷസേ ഹേ കേശവ । ന ഹി തേ തവ ഭഗവൻ വ്യക്തിം
പ്രഭവം വിദുഃ ന ദേവാഃ, ന ദാനവാഃ ॥ യതഃ ത്വം ദേവ-ആദീനാം ആദിഃ,
അതഃ —

സ്വയമേവാത്മനാത്മാനം വേത്ഥ ത്വം പുരുഷോത്തമ । ഭൂതഭാവന ഭൂതേശ
ദേവദേവ ജഗത്പതേ ॥ 10-15 ॥

സ്വയം ഏവ ആത്മനാ ആത്മാനം വേത്ഥ ജാനാസി ത്വം
നിരതിശയ-ജ്ഞാന-ഐശ്വര്യ-ബല-ആദി-ശക്തി-മന്തം ഈശ്വരം
പുരുഷോത്തമ । ഭൂതാനി ഭാവയതി തി ഭൂത-ഭാവനഃ, ഹേ ഭൂതഭാവന ।
ഭൂതേശ ഭൂതാനാം ഈശിതഃ । ഹേ ദേവ-ദേവ ജഗത്-പതേ ॥

വക്തുമർഹസ്യശേഷേണ ദിവ്യാ ഹ്യാത്മവിഭൂതയഃ । യാഭിർവിഭൂതിഭിർലോകാൻ
ഇമാംസ്ത്വം വ്യാപ്യ തിഷ്ഠസി ॥ 10-16 ॥

അക്തും കഥയിതും അർഹസി അശേഷേണ । ദിവ്യാഃ ഹി ആത്മ-വിഭൂതയഃ ।
ആത്മനഃ വിഭൂതയഃ യാഃ താഃ വക്തും അർഹസി । യാഭിഃ വിഭൂതിഭിഃ ആത്മനഃ
മാഹാത്മ്യ-വിസ്തരൈഃ ഇമാൻ ലോകാൻ ത്വം വ്യാപ്യ തിഷ്ഠസി ॥

കഥം വിദ്യാമഹം യോഗിൻ ത്വാം സദാ പരിചിന്തയൻ । കേഷു കേഷു ച ഭാവേഷു
ചിന്ത്യോഽസി ഭഗവന്മയാ ॥ 10-17 ॥

കഥം വിദ്യാം വിജാനീയാം അഹം ഹേ യോഗിൻ ത്വാം സദാ പരി-ചിന്തയൻ । കേഷു
കേഷു ച ഭാവേഷു വസ്തുഷു ചിന്ത്യഃ അസി ധ്യേയഃ അസി ഭഗവൻ മയാ ॥

വിസ്തരേണാത്മനോ യോഗം വിഭൂതിം ച ജനാർദന ।
ഭൂയഃ കഥയ തൃപ്തിർഹി ശൃണ്വതോ നാസ്തി മേഽമൃതം ॥ 10-18 ॥

വിസ്തരേണ ആത്മനഃ യോഗം യോഗ-ഐശ്വര്യ-ശക്തി-വിശേഷം വിഭൂതിം ച
വിസ്തരം ധ്യേയ-പദാർഥാനാം ഹേ ജനാർദന, അർദതേഃ ഗതി-കർമണഃ രൂപം,
അസുരാണാം ദേവ-പ്രതിപക്ഷ-ഭൂതാനാം ജനാനാം നരക-ആദി-ഗമയിതൃത്വാത്
ജനാർദനഃ അഭ്യുദയ-നിഃശ്രേയസ-പുരുഷാർഥ-പ്രയോജനം സർവൈഃ ജനൈഃ
യാച്യതേ ഇതി വാ । ഭൂയഃ പൂർവം ഉക്തം അപി കഥയ; തൃപ്തിഃ പരിതോഷഃ ഹി
യസ്മാത് ന അസ്തി മേ മമ ശൃണ്വതഃ ത്വത്-മുഖ-നിഃസൃത-വാക്യ-അമൃതം

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഹന്ത തേ കഥയിഷ്യാമി ദിവ്യാ ഹ്യാത്മവിഭൂതയഃ ।
പ്രാധാന്യതഃ കുരുശ്രേഷ്ഠ നാസ്ത്യന്തോ വിസ്തരസ്യ മേ ॥ 10-19 ॥

ഹന്ത ഇദാനീം തേ തവ ദിവ്യാഃ ദിവി ഭവാഃ ആത്മ-വിഭൂതയഃ ആത്മനഃ മമ
വിഭൂതയഃ യാഃ താഃ കഥയിഷ്യാമി ഇതി ഏതത് । പ്രാധാന്യതഃ യത്ര യത്ര
പ്രധാനാ യാ യാ വിഭൂതിഃ താം താം പ്രധാനാം പ്രാധാന്യതഃ കഥയിഷ്യാമി അഹം
കുരു-ശ്രേഷ്ഠ । അശേഷതഃ തു വർഷ-ശതേന-അപി ന ശക്യാ വക്തും,
യതഃ ന അസ്തി അന്തഃ വിസ്തരസ്യ മേ മമ വിഭൂതീനാം ഇതി അർഥഃ ॥ തത്ര
പ്രഥമം ഏവ താവത് ശൃണു —

അഹമാത്മാ ഗുഡാകേശ സർവഭൂതാശയസ്ഥിതഃ ।
അഹമാദിശ്ച മധ്യം ച ഭൂതാനാമന്ത ഏവ ച ॥ 10-20 ॥

അഹം ആത്മാ പ്രത്യഗ്-ആത്മാ ഗുഡാകേശ, ഗുഡാകാ നിദ്രാ തസ്യാഃ ഈശഃ
ഗുഡാകേശഃ, ജിത-നിദ്രഃ ഇതി അർഥഃ; ഘന-കേശഃ ഇതി വാ ।
സർവ-ഭൂത-ആശയ-സ്ഥിതഃ സർവേഷാം ഭൂതാനാം ആശയേ അന്തർ-ഹൃദി
സ്ഥിതഃ അഹം ആത്മാ പ്രത്യഗ്-ആത്മാ നിത്യം ധ്യേയഃ । തത്-അശക്തേന ച
ഉത്തരേഷു ഭാവേഷു ചിന്ത്യഃ അഹം; യസ്മാത് അഹം ഏവ ആദിഃ ഭൂതാനാം കാരണം
തഥാ മധ്യം ച സ്ഥിതിഃ അന്തഃ പ്രലയഃ ച ॥ ഏവം ച ധ്യേയഃ അഹം —

ആദിത്യാനാമഹം വിഷ്ണുഃ ജ്യോതിഷാം രവിരംശുമാൻ ।
മരീചിർമരുതാമസ്മി നക്ഷത്രാണാമഹം ശശീ ॥ 10-21 ॥

ആദിത്യാനാം ദ്വാദശാനാം വിഷ്ണുഃ നാമ ആദിത്യഃ അഹം । ജ്യോതിഷാം രവിഃ
പ്രകാശയിതൄണാം അംശുമാൻ രശ്മിമാൻ । മരീചിഃ നാമ മരുതാം
മരുത്-ദേവതാ-ഭേദാനാം അസ്മി । നക്ഷത്രാണാം അഹം ശശീ ചന്ദ്രമാഃ ॥

വേദാനാം സാമവേദോഽസ്മി ദേവാനാമസ്മി വാസവഃ ।
ഇന്ദ്രിയാണാം മനശ്ചാസ്മി ഭൂതാനാമസ്മി ചേതനാ ॥ 10-22 ॥

വേദാനാം മധ്യേ സാമ-വേദഃ അസ്മി । ദേവാനാം രുദ്ര-ആദിത്യ-ആദീനാം വാസവഃ
ഇന്ദ്രഃ അസ്മി । ഇന്ദ്രിയാണാം ഏകാദശാനാം ചക്ഷുഃ-ആദീനാം മനഃ ച അസ്മി
സങ്കൽപ-വികൽപ-ആത്മകം മനഃ ച അസ്മി । ഭൂതാനാം അസ്മി ചേതനാ
കാര്യ-കരണ-സംഘാതേ നിത്യാ-ആഭിവ്യക്താ ബുദ്ധി-വൃത്തിഃ ചേതനാ ॥

രുദ്രാണാം ശങ്കരശ്ചാസ്മി വിത്തേശോ യക്ഷരക്ഷസാം ।
വസൂനാം പാവകശ്ചാസ്മി മേരുഃ ശിഖരിണാമഹം ॥ 10-23 ॥

രുദ്രാണാം ഏകാദശാനാം ശങ്കരഹ് ച അസ്മി । വിത്തേശഃ കുബേരഃ
യക്ഷ-രക്ഷസാം യക്ഷാണാം രക്ഷസാം ച । വസൂനാം അഷ്ടാനാം പാവകഹ്
ച അസ്മി അഗ്നിഃ । മേരുഃ ശിഖരിണാം ശിഖര-വതാം അഹം ॥

പുരോധസാം ച മുഖ്യം മാം വിദ്ധി പാർഥ ബൃഹസ്പതിം ।
സേനാനീനാമഹം സ്കന്ദഃ സരസാമസ്മി സാഗരഃ ॥ 10-24 ॥

പുരോധസാം ച രാജ-പുരോഹിതാനാം ച മുഖ്യം പ്രധാനം മാം വിദ്ധി
ഹേ പാർഥ ബൃഹസ്പതിം । സഹ് ഹി ഇന്ദ്രസ്യ ഇതി മുഖ്യഃ സ്യാത് പുരോധാഃ ।
സേനാനീനാം സേനാ-പതീനാം അഹം സ്കന്ദഃ ദേവ-സേനാ-പതിഃ । സരസാം യാനി
ദേവഖാതാനി സരാംസി തേഷാം സരസാം സാഗരഃ അസ്മി ഭവാമി ॥

മഹർഷീണാം ഭൃഗുരഹം ഗിരാമസ്മ്യേകമക്ഷരം ।
യജ്ഞാനാം ജപയജ്ഞോഽസ്മി സ്ഥാവരാണാം ഹിമാലയഃ ॥ 10-25 ॥

മഹർഷീണാം ഭൃഗുഃ അഹം । ഗിരാം വാചാം പദ-ലക്ഷണാനാം ഏകം അക്ഷരം
ഓങ്കാരഃ അസ്മി । യജ്ഞാനാം ജപ-യജ്ഞഃ അസ്മി, സ്ഥാവരാണാം സ്ഥിതി-മതാം
ഹിമാലയഃ ॥

അശ്വത്ഥഃ സർവവൃക്ഷാണാം ദേവർഷീണാം ച നാരദഃ ।
ഗന്ധർവാണാം ചിത്രരഥഃ സിദ്ധാനാം കപിലോ മുനിഃ ॥ 10-26 ॥

അശ്വത്ഥഃ സർവ-വൃക്ഷാണാം, ദേവ-ഋഷീണാം ച നാരദഃ ദേവാഃ
ഏവ സന്തഃ ഋഷിത്വം പ്രാപ്താഃ മന്ത്ര-ദർശിത്വാത് തേ ദേവ-ഋഷയഃ,
തേഷാം നാരദഃ അസ്മി । ഗന്ധർവാണാം ചിത്രരഥഃ നാമ ഗന്ധർവഃ അസ്മി ।
സിദ്ധാനാം ജന്മന ഏവ ധർമ-ജ്ഞാന-വൈരാഗ്യ-ഐശ്വര്യ-അതിശയം
പ്രാപ്താനാം കപിലഃ മുനിഃ ॥

ഉച്ചൈഃശ്രവസമശ്വാനാം വിദ്ധി മാമമൃതോദ്ഭവം ।
ഐരാവതം ഗജേന്ദ്രാണാം നരാണാം ച നരാധിപം ॥ 10-27 ॥

ഉച്ചൈഃശ്രവസം അശ്വാനാം ഉച്ചൈഃശ്രവാഃ നാമ അശ്വ-രാജഃ തം മാം
വിദ്ധി വിജാനീഹി അമൃത-ഉദ്ഭവം അമൃത-നിമിത്ത-മഥന-ഉദ്ഭവം ।
ഐരാവതം ഇരാവത്യാഃ അപത്യം ഗജേന്ദ്രാണാം ഹസ്തി-ഈശ്വരാണാം, തം മാം
വിദ്ധി ഇതി അനുവർതതേ । നരാണാം ച മനുഷ്യാണാം നര-അധിപം രാജാനം
മാം വിദ്ധി ജാനീഹി ॥

ആയുധാനാമഹം വജ്രം ധേനൂനാമസ്മി കാമധുക് ।
പ്രജനശ്ചാസ്മി കന്ദർപഃ സർപാണാമസ്മി വാസുകിഃ ॥ 10-28 ॥

ആയുധാനാം അഹം വജ്രം ദധീചി-അസ്ഥി-സംഭവം । ധേനൂനാം ദോഗ്ധ്രീണാം
അസ്മി കാമ-ധുക് വസിഷ്ഠസ്യ സർവ-കാമാനാം ദോഗ്ധ്രീ, സാമാന്യാ വാ
കാമ-ധുക് । പ്രജനഃ പ്രജനയിതാ അസ്മി കന്ദർപഃ കാമഃ സർപാണാം
സർപ-ഭേദാനാം അസ്മി വാസുകിഃ സർപ-രാജഃ ॥

അനന്തശ്ചാസ്മി നാഗാനാം വരുണോ യാദസാമഹം ।
പിതൄണാമര്യമാ ചാസ്മി യമഃ സംയമതാമഹം ॥ 10-29 ॥

അനന്തഃ ച അസ്മി നാഗാനാം നാഗ-വിശേഷാണാം നാഗ-രാജഃ ച അസ്മി ।
വരുണഃ യാദസാം അഹം അബ്-ദേവതാനാം രാജാ അഹം । പിതൄണാം അര്യമാ നാമ
പിതൃ-രാജഃ ച അസ്മി । യമഃ സംയമതാം സംയമനം കുർവതാം അഹം ॥

പ്രഹ്ലാദശ്ചാസ്മി ദൈത്യാനാം കാലഃ കലയതാമഹം ।
മൃഗാണാം ച മൃഗേന്ദ്രോഽഹം വൈനതേയശ്ച പക്ഷിണാം ॥ 10-30 ॥

പ്രഹ്ലാദഃ നാമ ച അസ്മി ദൈത്യാനാം ദിതി-വംശ്യാനാം । കാലഃ കലയതാം
കലനം ഗണനം കുർവതാം അഹം । മൃഗാണാം ച മൃഗ-ഇന്ദ്രഃ സിംഹഃ
വ്യാഘ്രഃ വാ അഹം । വൈനതേയഃ ച ഗരുത്മാൻ വിനതാ-സുതഃ പക്ഷിണാം
പതത്രിണാം ॥

പവനഃ പവതാമസ്മി രാമഃ ശസ്ത്രഭൃതാമഹം ।
ഝഷാണാം മകരശ്ചാസ്മി സ്രോതസാമസ്മി ജാഹ്നവീ ॥ 10-31 ॥

പവനഃ വായുഃ പവതാം പാവയിതൄണാം അസ്മി । രാമഃ ശസ്ത്ര-ഭൃതാം
അഹം ശസ്ത്രാണാം ധാരയിതൄണാം ദാശരഥിഃ രാമഃ അഹം । ഝഷാണാം
മത്സ്യ-ആദീനാം മകരഃ നാമ ജാതി-വിശേഷഃ അഹം । സ്രോതസാം സ്രവന്തീനാം
അസ്മി ജാഹ്നവീ ഗംഗാ ॥

സർഗാണാമാദിരന്തശ്ച മധ്യം ചൈവാഹമർജുന ।
അധ്യാത്മവിദ്യാ വിദ്യാനാം വാദഃ പ്രവദതാമഹം ॥ 10-32 ॥

സർഗാണാം സൃഷ്ടീനാം ആദിഃ അന്തഃ ച മധ്യം ചൈവ അഹം
ഉത്പത്തി-സ്ഥിതി-ലയാഃ അഹം അർജുന । ഭൂതാനാം ജീവ-അധിഷ്ഠിതാനാം ഏവ
ആദിഃ അന്തഃ ച ഇത്യാദി ഉക്തം ഉപക്രമേ, ഇഹ തു സർവസ്യ ഏവ സർഗ-മാത്രസ്യ
ഇതി വിശേഷഃ । അധ്യാത്മ-വിദ്യാ വിദ്യാനാം മോക്ഷ-അർഥത്വാത് പ്രധാനം അസ്മി ।
വാദഃ അർഥ-നിർണയ-ഹേതുത്വാത് പ്രവദതാം പ്രധാനം, അതഃ സഃ അഹം
അസ്മി । പ്രവക്തൄ-ദ്വാരേണ വദന-ഭേദാനാം ഏവ വാദ-ജൽപ-വിതണ്ഡാനാം
ഇഹ ഗ്രഹണം പ്രവദതാം ഇതി ॥

അക്ഷരാണാമകാരോഽസ്മി ദ്വന്ദ്വഃ സാമാസികസ്യ ച ।
അഹമേവാക്ഷയഃ കാലഃ ധാതാഹം വിശ്വതോമുഖഃ ॥ 10-33 ॥

അക്ഷരാണാം വർണാനാം അകാരഃ വർണഃ അസ്മി ।
ദ്വന്ദ്വഃ സമാസഃ അസ്മി സാമാസികസ്യ ച സമാസ-സമൂഹസ്യ ।
കിം ച അഹം ഏവ അക്ഷയഃ അക്ഷീണഃ കാലഃ പ്രസിദ്ധഃ ക്ഷണ-ആദി-ആഖ്യഃ,
അഥവാ പരമേശ്വരഃ കാലസ്യ അപി കാലഃ അസ്മി । ധാതാ അഹം കർമ-ഫലസ്യ
വിധാതാ സർവ-ജഗതഃ വിശ്വതോ-മുഖഃ സർവതോ-മുഖഃ ॥

മൃത്യുഃ സർവഹരശ്ചാഹം ഉദ്ഭവശ്ച ഭവിഷ്യതാം ।
കീർതിഃ ശ്രീർവാക്ച നാരീണാം സ്മൃതിർമേധാ ധൃതിഃ ക്ഷമാ ॥ 10-34 ॥

മൃത്യുഃ ദ്വിവിധഃ ധന-ആദി-ഹരഃ പ്രാണ-ഹരഃ ച; തത്ര യഃ
പ്രാണ-ഹരഃ, സഃ സർവ-ഹരഃ ഉച്യതേ; സഃ അഹം ഇതി അർഥഃ । അഥവാ,
പരഃ ഈശ്വരഃ പ്രലയേ സർവ-ഹരണാത് സർവ-ഹരഃ, സഃ അഹം । ഉദ്ഭവഃ
ഉത്കർഷഃ അഭ്യുദയഃ തത്-പ്രാപ്തി-ഹേതുഃ ച അഹം । കേഷാം? ഭവിഷ്യതാം
ഭാവി-കല്യാണാനാം, ഉത്കർഷ-പ്രാപ്തി-യോഗ്യാനാം ഇതി അർഥഃ । കീർതിഃ ശ്രീഃ വാക്
ച നാരീണാം സ്മൃതിഃ മേധാ ധൃതിഃ ക്ഷമാ ഇതി ഏതാഃ ഉത്തമാഃ സ്ത്രീണാം അഹം അസ്മി,
യാസാം ആഭാസ-മാത്ര-സംബന്ധേന അപി ലോകഃ കൃതാർഥം-ആത്മാനം മന്യതേ ॥

ബൃഹത്സാമ തഥാ സാമ്നാം ഗായത്രീ ച്ഛന്ദസാമഹം ।
മാസാനാം മാർഗശീർഷോഽഹം ഋതൂനാം കുസുമാകരഃ ॥ 10-35 ॥

ബൃഹത്-സാമ തഥാ സാമ്നാം പ്രധാനം അസ്മി । ഗായത്രീ ച്ഛന്ദസാം അഹം
ഗായത്രി-ആദി-ച്ഛന്ദോ-വിശിഷ്ടാനാം ഋചാം ഗായത്രീ ഋക് അഹം അസ്മി ഇതി
അർഥഃ । മാസാനാം മാർഗശീർഷഃ അഹം, ഋതൂനാം കുസുമാകരഃ വസന്തഃ ॥

ദ്യൂതം ഛലയതാമസ്മി തേജസ്തേജസ്വിനാമഹം ।
ജയോഽസ്മി വ്യവസായോഽസ്മി സത്ത്വം സത്ത്വവതാമഹം ॥ 10-36 ॥

ദ്യൂതം അക്ഷദേവന-ആദി-ലക്ഷണം ഛലയതാം ഛലസ്യ കർതൄണാം
അസ്മി । തേജസ്വിനാം തേജഃ അഹം । ജയഃ അസ്മി ജേതൄണാം, വ്യവസായഃ അസ്മി
വ്യവസായിനാം, സത്ത്വം സത്ത്വ-വതാം സാത്ത്വികാനാം അഹം ॥

വൃഷ്ണീനാം വാസുദേവോഽസ്മി പാണ്ഡവാനാം ധനഞ്ജയഃ ।
മുനീനാമപ്യഹം വ്യാസഃ കവീനാമുശനാ കവിഃ ॥ 10-37 ॥

വൃഷ്ണീനാം യാദവാനാം വാസുദേവഃ അസ്മി അയം ഏവ അഹം ത്വത്-സഖഃ ।
പാണ്ഡവാനാം ധനഞ്ജയഃ ത്വം ഏവ । മുനീനാം മനന-ശീലാനാം
സർവ-പദ-അർഥ-ജ്ഞാനിനാം അപി അഹം വ്യാസഃ, കവീനാം ക്രാന്ത-ദർശിനാം
ഉശനാ കവിഃ അസ്മി ॥

ദണ്ഡോ ദമയതാമസ്മി നീതിരസ്മി ജിഗീഷതാം ।
മൗനം ചൈവാസ്മി ഗുഹ്യാനാം ജ്ഞാനം ജ്ഞാനവതാമഹം ॥ 10-38 ॥

ദണ്ഡഃ ദമയതാം ദമയിതൄണാം അസ്മി അദാന്താനാം ദമന-കാരണം । നീതിഃ
അസ്മി ജിഗീഷതാം ജേതും-ഇച്ഛതാം । മൗനം ച ഏവ അസ്മി ഗുഹ്യാനാം ഗോപ്യാനാം ।
ജ്ഞാനം ജ്ഞാനവതാം അഹം ॥

യച്ചാപി സർവഭൂതാനാം ബീജം തദഹമർജുന ।
ന തദസ്തി വിനാ യത്സ്യാത് മയാ ഭൂതം ചരാചരം ॥ 10-39 ॥

യച്ത് ച ആപി സർവ-ഭൂതാനാം ബീജം പ്രരോഹ-കാരണം, തത് അഹം അർജുന ।
പ്രകരണ-ഉപസംഹാര-അർഥം വിഭൂതി-സങ്ക്ഷേപം-ആഹ — ന തത് അസ്തി
ഭൂതം ചര-അചരം ചരം അചരം വാ, മയാ വിനാ യത് സ്യാത് ഭവേത് ।
മയാ അപകൃഷ്ടം പരിത്യക്തം നിരാത്മകം ശൂന്യം ഹി തത് സ്യാത് । അതഃ
മത്-ആത്മകം സർവം ഇതി അർഥഃ ॥

നാന്തോഽസ്തി മമ ദിവ്യാനാം വിഭൂതീനാം പരന്തപ ।
ഏഷ തൂദ്ദേശതഃ പ്രോക്തഃ വിഭൂതേർവിസ്തരോ മയാ ॥ 10-40 ॥

ന അന്തഃ അസ്തി മമ ദിവ്യാനാം വിഭൂതീനാം വിസ്തരാണാം പരന്തപ । ന
ഹി ഈശ്വരസ്യ സർവ-ആത്മനഃ ദിവ്യാനാം വിഭൂതീനാം ഇയത്താ ശക്യാ വക്തും
ജ്ഞാതും വാ കേനചിത് । ഏഷഃ തു ഉദ്ദേശതഃ ഏക-ദേശേന പ്രോക്തഃ വിഭൂതേഃ
വിസ്തരഃ മയാ ॥

യദ്യദ്വിഭൂതിമത്സത്ത്വം ശ്രീമദൂർജിതമേവ വാ ।
തത്തദേവാവഗച്ഛ ത്വം മമ തേജോംശസംഭവം ॥ 10-41 ॥

യത് യത് ലോകേ വിഭൂതി-മത് വിഭൂതി-യുക്തം സത്ത്വം വസ്തു ശ്രീ-മത്
ഊർജിതം ഏവ വാ ശ്രീഃ ലക്ഷ്മീഃ തയാഃ സഹിതം ഉത്സാഹ-ഉപേതം വാ, തത്-തത്
ഏവ അവഗച്ഛ ത്വം ജാനീഹി മമ ഈശ്വരസ്യ തേജോ-അംശ-സംഭവം തേജസഃ
അംശഃ ഏക-ദേശഃ സംഭവഃ യസ്യ തത് തേജോംശ-സംഭവം ഇതി അവഗച്ഛ
ത്വം ॥

അഥവാ ബഹുനൈതേന കിം ജ്ഞാതേന തവാർജുന ।
വിഷ്ടഭ്യാഹമിദം കൃത്സ്നം ഏകാംശേന സ്ഥിതോ ജഗത് ॥ 10-42 ॥

അഥവാ ബഹുനാ ഏതേന ഏവം-ആദിനാ കിം ജ്ഞാതേന തവ അർജുന സ്യാത്
സ-അവശേഷേണ । അശേഷതഃ ത്വം ഉച്യമാനം അർഥം ശൃണു —
വിഷ്ടഭ്യ വിശേഷതഃ സ്തംഭനം ദൃഢം കൃത്വാ ഇദം കൃത്സ്നം ജഗത്
ഏക-അംശേന ഏക-അവയവേന ഏക-പാദേന, സർവ-ഭൂത-സ്വരൂപേണ ഇതി
ഏതത്; തഥാ ച മന്ത്ര-വർണഃ — ॒`പാദഃ അസ്യ വിശ്വാ ഭൂതാനി”
(ഋ. 10-8-90-3) ഇതി; സ്ഥിതഃ അഹം ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മ-വിദ്യായാം
യോഗ-ശാസ്ത്രേ ശ്രീ-കൃഷ്ണ-അർജുന-സംവാദേ വിഭൂതി-യോഗഃ നാമ ദശമഃ
അധ്യായഃ ॥10 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ വിഭൂതി-യോഗഃ നാമ ദശമോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ॥
ഭഗവതോ വിഭൂതയ ഉക്താഃ । തത്ര ച “വിഷ്ടഭ്യാഹമിദം
കൃത്സ്നമേകാംശേന സ്ഥിതോ ജഗത്” (ഭ. ഗീ. 10-42) ഇതി ഭഗവതാ അഭിഹിതം
ശ്രുത്വാ, യത് ജഗദാത്മരൂപം ആദ്യമൈശ്വരം തത് സാക്ഷാത്കർതുമിച്ഛൻ, അർജുന
ഉവാച — അർജുന ഉവാച —

മദനുഗ്രഹായ പരമം ഗുഹ്യമധ്യാത്മസഞ്ജ്ഞിതം ।
യത്ത്വയോക്തം വചസ്തേന മോഹോഽയം വിഗതോ മമ ॥ 11-1 ॥

മദനുഗ്രഹായ മമാനുഗ്രഹാർഥം പരമം നിരതിശയം ഗുഹ്യം ഗോപ്യം
അധ്യാത്മസഞ്ജ്ഞിതം ആത്മാനാത്മവിവേകവിഷയം യത് ത്വയാ ഉക്തം വചഃ വാക്യം
തേന തേ വചസാ മോഹഃ അയം വിഗതഃ മമ, അവിവേകബുദ്ധിഃ അപഗതാ ഇത്യർഥഃ ॥

കിഞ്ച —

ഭവാപ്യയൗ ഹി ഭൂതാനാം ശ്രുതൗ വിസ്തരശോ മയാ ।
ത്വത്തഃ കമലപത്രാക്ഷ മാഹാത്മ്യമപി ചാവ്യയം ॥ 11-2 ॥

ഭവഃ ഉത്പത്തിഃ അപ്യയഃ പ്രലയഃ തൗ ഭവാപ്യയൗ ഹി ഭൂതാനാം
ശ്രുതൗ വിസ്തരശഃ മയാ, ന സങ്ക്ഷേപതഃ, ത്വത്തഃ ത്വത്സകാശാത്,
കമലപത്രാക്ഷ കമലസ്യ പത്രം കമലപത്രം തദ്വത് അക്ഷിണീ യസ്യ തവ
സ ത്വം കമലപത്രാക്ഷഃ ഹേ കമലപത്രാക്ഷ, മഹാത്മനഃ ഭാവഃ
മാഹാത്മ്യമപി ച അവ്യയം അക്ഷയം “ശ്രുതം” ഇതി അനുവർതതേ ॥

ഏവമേതദ്യഥാത്ഥ ത്വമാത്മാനം പരമേശ്വര ।
ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി തേ രൂപമൈശ്വരം പുരുഷോത്തമ ॥ 11-3 ॥

ഏവമേതത് നാന്യഥാ യഥാ യേന പ്രകാരേണ ആത്ഥ കഥയസി
ത്വം ആത്മാനം പരമേശ്വര । തഥാപി ദ്രഷ്ടുമിച്ഛാമി തേ തവ
ജ്ഞാനൈശ്വര്യശക്തിബലവീര്യതേജോഭിഃ സമ്പന്നം ഐശ്വരം വൈഷ്ണവം
രൂപം പുരുഷോത്തമ ॥

മന്യസേ യദി തച്ഛക്യം മയാ ദ്രഷ്ടുമിതി പ്രഭോ ।
യോഗേശ്വര തതോ മേ ത്വം ദർശയാത്മാനമവ്യയം ॥ 11-4 ॥

മന്യസേ ചിന്തയസി യദി മയാ അർജുനേന തത് ശക്യം ദ്രഷ്ടും ഇതി പ്രഭോ,
സ്വാമിൻ, യോഗേശ്വര യോഗിനോ യോഗാഃ, തേഷാം ഈശ്വരഃ യോഗേശ്വരഃ, ഹേ
യോഗേശ്വര । യസ്മാത് അഹം അതീവ അർഥീ ദ്രഷ്ടും, തതഃ തസ്മാത് മേ മദർഥം
ദർശയ ത്വം ആത്മാനം അവ്യയം ॥ ഏവം ചോദിതഃ അർജുനേന ഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
പശ്യ മേ പാർഥ രൂപാണി ശതശോഽഥ സഹസ്രശഃ ।
നാനാവിധാനി ദിവ്യാനി നാനാവർണാകൃതീനി ച ॥ 11-5 ॥

പശ്യ മേ പാർഥ, രൂപാണി ശതശഃ അഥ സഹസ്രശഃ, അനേകശഃ
ഇത്യർഥഃ । താനി ച നാനാവിധാനി അനേകപ്രകാരാണി ദിവി ഭവാനി ദിവ്യാനി
അപ്രാകൃതാനി നാനാവർണാകൃതീനി ച നാനാ വിലക്ഷണാഃ നീലപീതാദിപ്രകാരാഃ
വർണാഃ തഥാ ആകൃതയശ്ച അവയവസംസ്ഥാനവിശേഷാഃ യേഷാം രൂപാണാം
താനി നാനാവർണാകൃതീനി ച ॥

പശ്യാദിത്യാന്വസൂന്രുദ്രാനശ്വിനൗ മരുതസ്തഥാ ।
ബഹൂന്യദൃഷ്ടപൂർവാണി പശ്യാശ്ചര്യാണി ഭാരത ॥ 11-6 ॥

പശ്യ ആദിത്യാൻ ദ്വാദശ, വസൂൻ അഷ്ടൗ, രുദ്രാൻ ഏകാദശ, അശ്വിനൗ
ദ്വൗ, മരുതഃ സപ്ത സപ്ത ഗണാഃ യേ താൻ । തഥാ ച ബഹൂനി അന്യാന്യപി
അദൃഷ്ടപൂർവാണി മനുഷ്യലോകേ ത്വയാ, ത്വത്തഃ അന്യേന വാ കേനചിത്,
പശ്യ ആശ്ചര്യാണി അദ്ഭുതാനി ഭാരത ॥ ന കേവലം ഏതാവദേവ —

ഇഹൈകസ്ഥം ജഗത്കൃത്സ്നം പശ്യാദ്യ സചരാചരം ।
മമ ദേഹേ ഗുഡാകേശ യച്ചാന്യദ്ദ്രഷ്ടുമിച്ഛസി ॥ 11-7 ॥

ഇഹ ഏകസ്ഥം ഏകസ്മിന്നേവ സ്ഥിതം ജഗത് കൃത്സ്നം സമസ്തം പശ്യ അദ്യ
ഇദാനീം സചരാചരം സഹ ചരേണ അചരേണ ച വർതതേ മമ ദേഹേ ഗുഡാകേശ ।
യച്ച അന്യത് ജയപരാജയാദി, യത് ശങ്കസേ, “യദ്വാ ജയേമ യദി
വാ നോ ജയേയുഃ” (ഭ. ഗീ. 2-6) ഇതി യത് അവോചഃ, തദപി ദ്രഷ്ടും
യദി ഇച്ഛസി ॥ കിം തു —

ന തു മാം ശക്യസേ ദ്രഷ്ടുമനേനൈവ സ്വചക്ഷുഷാ । ദിവ്യം ദദാമി തേ
ചക്ഷുഃ പശ്യ മേ യോഗമൈശ്വരം ॥ 11-8 ॥

ന തു മാം വിശ്വരൂപധരം ശക്യസേ ദ്രഷ്ടും അനേനൈവ പ്രാകൃതേന
സ്വചക്ഷുഷാ സ്വകീയേന ചക്ഷുഷാ । യേന തു ശക്യസേ ദ്രഷ്ടും ദിവ്യേന,
തത് ദിവ്യം ദദാമി തേ തുഭ്യം ചക്ഷുഃ । തേന പശ്യ മേ യോഗം ഐശ്വരം
ഈശ്വരസ്യ മമ ഐശ്വരം
യോഗം യോഗശക്ത്യതിശയം ഇത്യർഥഃ ॥

സഞ്ജയ ഉവാച —
ഏവമുക്ത്വാ തതോ രാജന്മഹായോഗേശ്വരോ ഹരിഃ ।
ദർശയാമാസ പാർഥായ പരമം രൂപമൈശ്വരം ॥ 11-9 ॥

ഏവം യഥോക്തപ്രകാരേണ ഉക്ത്വാ തതഃ അനന്തരം രാജൻ ധൃതരാഷ്ട്ര,
മഹായോഗേശ്വരഃ മഹാംശ്ച അസൗ യോഗേശ്വരശ്ച ഹരിഃ നാരായണഃ
ദർശയാമാസ ദർശിതവാൻ പാർഥായ പൃഥാസുതായ പരമം രൂപം വിശ്വരൂപം
ഐശ്വരം ॥

അനേകവക്ത്രനയനമനേകാദ്ഭുതദർശനം ।
അനേകദിവ്യാഭരണം ദിവ്യാനേകോദ്യതായുധം ॥ 11-10 ॥

അനേകവക്ത്രനയനം അനേകാനി വക്ത്രാണി നയനാനി ച യസ്മിൻ രൂപേ
തത് അനേകവക്ത്രനയനം, അനേകാദ്ഭുതദർശനം അനേകാനി അദ്ഭുതാനി
വിസ്മാപകാനി ദർശനാനി യസ്മിൻ രൂപേ തത് അനേകാദ്ഭുതദർശനം രൂപം,
തഥാ അനേകദിവ്യാഭരണം അനേകാനി ദിവ്യാനി ആഭരണാനി യസ്മിൻ തത്
അനേകദിവ്യാഭരണം, തഥാ ദിവ്യാനേകോദ്യതായുധം ദിവ്യാനി അനേകാനി
അസ്യാദീനി ഉദ്യതാനി ആയുധാനി യസ്മിൻ തത് ദിവ്യാനേകോദ്യതായുധം,
“ദർശയാമാസ” ഇതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ ॥ കിഞ്ച —

ദിവ്യമാല്യാംബരധരം ദിവ്യഗന്ധാനുലേപനം ।
സർവാശ്ചര്യമയം ദേവമനന്തം വിശ്വതോമുഖം ॥ 11-11 ॥

ദിവ്യമാല്യാംബരധരം ദിവ്യാനി മാല്യാനി പുഷ്പാണി അംബരാണി വസ്ത്രാണി ച
ധ്രിയന്തേ യേന ഈശ്വരേണ തം ദിവ്യമാല്യാംബരധരം, ദിവ്യഗന്ധാനുലേപനം
ദിവ്യം ഗന്ധാനുലേപനം യസ്യ തം ദിവ്യഗന്ധാനുലേപനം, സർവാശ്ചര്യമയം
സർവാശ്ചര്യപ്രായം ദേവം അനന്തം ന അസ്യ അന്തഃ അസ്തി ഇതി അനന്തഃ തം,
വിശ്വതോമുഖം സർവതോമുഖം സർവഭൂതാത്മഭൂതത്വാത്, തം ദർശയാമാസ ।
“അർജുനഃ ദദർശ” ഇതി വാ അധ്യാഹ്രിയതേ ॥ യാ പുനർഭഗവതഃ
വിശ്വരൂപസ്യ ഭാഃ, തസ്യാ ഉപമാ ഉച്യതേ —

ദിവി സൂര്യസഹസ്രസ്യ ഭവേദ്യുഗപദുത്ഥിതാ ।
യദി ഭാഃ സദൃശീ സാ സ്യാദ്ഭാസസ്തസ്യ മഹാത്മനഃ ॥ 11-12 ॥

ദിവി അന്തരിക്ഷേ തൃതീയസ്യാം വാ ദിവി സൂര്യാണാം സഹസ്രം സൂര്യസഹസ്രം
തസ്യ യുഗപദുത്ഥിതസ്യ സൂര്യസഹസ്രസ്യ യാ യുഗപദുത്ഥിതാ ഭാഃ, സാ യദി,
സദൃശീ സ്യാത് തസ്യ മഹാത്മനഃ വിശ്വരൂപസ്യൈവ ഭാസഃ । യദി വാ ന സ്യാത്,
തതഃ വിശ്വരൂപസ്യൈവ ഭാഃ അതിരിച്യതേ ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥ കിഞ്ച —

തത്രൈകസ്ഥം ജഗത്കൃത്സ്നം പ്രവിഭക്തമനേകധാ ।
അപശ്യദ്ദേവദേവസ്യ ശരീരേ പാണ്ഡവസ്തദാ ॥ 11-13 ॥

തത്ര തസ്മിൻ വിശ്വരൂപേ ഏകസ്മിൻ സ്ഥിതം ഏകസ്ഥം ജഗത് കൃത്സ്നം
പ്രവിഭക്തം അനേകധാ ദേവപിതൃമനുഷ്യാദിഭേദൈഃ അപശ്യത് ദൃഷ്ടവാൻ
ദേവദേവസ്യ ഹരേഃ ശരീരേ പാണ്ഡവഃ അർജുനഃ തദാ ॥

തതഃ സ വിസ്മയാവിഷ്ടോ ഹൃഷ്ടരോമാ ധനഞ്ജയഃ ।
പ്രണമ്യ ശിരസാ ദേവം കൃതാഞ്ജലിരഭാഷത ॥ 11-14 ॥

തതഃ തം ദൃഷ്ട്വാ സഃ വിസ്മയേന ആവിഷ്ടഃ വിസ്മയാവിഷ്ടഃ ഹൃഷ്ടാനി
രോമാണി യസ്യ സഃ അയം ഹൃഷ്ടരോമാ ച അഭവത് ധനഞ്ജയഃ ।
പ്രണമ്യ പ്രകർഷേണ നമനം കൃത്വാ പ്രഹ്വീഭൂതഃ സൻ ശിരസാ ദേവം
വിശ്വരൂപധരം കൃതാഞ്ജലിഃ നമസ്കാരാർഥം സമ്പുടീകൃതഹസ്തഃ സൻ
അഭാഷത ഉക്തവാൻ ॥ കഥം? യത് ത്വയാ ദർശിതം വിശ്വരൂപം, തത് അഹം
പശ്യാമീതി സ്വാനുഭവമാവിഷ്കുർവൻ അർജുന ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
പശ്യാമി ദേവാംസ്തവ ദേവ ദേഹേ സർവാംസ്തഥാ ഭൂതവിശേഷസംഘാൻ ।
ബ്രഹ്മാണമീശം കമലാസനസ്ഥമൃഷീംശ്ച സർവാനുരഗാംശ്ച ദിവ്യാൻ ॥ 11-15 ॥

പശ്യാമി ഉപലഭേ ഹേ ദേവ, തവ ദേഹേ ദേവാൻ സർവാൻ,
തഥാ ഭൂതവിശേഷസംഘാൻ ഭൂതവിശേഷാണാം സ്ഥാവരജംഗമാനാം
നാനാസംസ്ഥാനവിശേഷാണാം സംഘാഃ ഭൂതവിശേഷസംഘാഃ താൻ, കിഞ്ച
— ബ്രഹ്മാണം ചതുർമുഖം ഈശം ഈശിതാരം പ്രജാനാം കമലാസനസ്ഥം
പൃഥിവീപദ്മമധ്യേ മേരുകർണികാസനസ്ഥമിത്യർഥഃ, ഋഷീംശ്ച വസിഷ്ഠാദീൻ
സർവാൻ, ഉരഗാംശ്ച വാസുകിപ്രഭൃതീൻ ദിവ്യാൻ ദിവി ഭവാൻ ॥

അനേകബാഹൂദരവക്ത്രനേത്രം പശ്യാമി ത്വാ സർവതോഽനന്തരൂപം ।
നാന്തം ന മധ്യം ന പുനസ്തവാദിം പശ്യാമി വിശ്വേശ്വര വിശ്വരൂപ ॥ 11-16 ॥

അനേകബാഹൂദരവക്ത്രനേത്രം അനേകേ ബാഹവഃ ഉദരാണി വക്ത്രാണി നേത്രാണി ച
യസ്യ തവ സഃ ത്വം അനേകബാഹൂദരവക്ത്രനേത്രഃ തം അനേകബാഹൂദരവക്ത്രനേത്രം ।
പശ്യാമി ത്വാ ത്വാം സർവതഃ സർവത്ര അനന്തരൂപം അനന്താനി രൂപാണി അസ്യ ഇതി
അനന്തരൂപഃ തം അനന്തരൂപം । ന അന്തം, അന്തഃ അവസാനം, ന മധ്യം, മധ്യം
നാമ ദ്വയോഃ കോട്യോഃ അന്തരം, ന പുനഃ തവ ആദിം — ന ദേവസ്യ അന്തം പശ്യാമി,
ന മധ്യം പശ്യാമി, ന പുനഃ ആദിം പശ്യാമി, ഹേ വിശ്വേശ്വര വിശ്വരൂപ ॥

കിഞ്ച —

കിരീടിനം ഗദിനം ചക്രിണം ച തേജോരാശിം സർവതോദീപ്തിമന്തം ।
പശ്യാമി ത്വാം ദുർനിരീക്ഷ്യം സമന്താദ്ദീപ്താനലാർകദ്യുതിമപ്രമേയം ॥ 11-17 ॥

കിരീടിനം കിരീടം നാമ ശിരോഭൂഷണവിശേഷഃ തത് യസ്യ അസ്തി സഃ
കിരീടീ തം കിരീടിനം, തഥാ ഗദിനം ഗദാ അസ്യ വിദ്യതേ ഇതി ഗദീ തം
ഗദിനം, തഥാ ചക്രിണം ചക്രം അസ്യ അസ്തീതി ചക്രീ തം ചക്രിണം ച,
തേജോരാശിം തേജഃപുഞ്ജം സർവതോദീപ്തിമന്തം സർവതോദീപ്തിഃ അസ്യ അസ്തീതി
സർവതോദീപ്തിമാൻ, തം സർവതോദീപ്തിമന്തം പശ്യാമി ത്വാം ദുർനിരീക്ഷ്യം
ദുഃഖേന നിരീക്ഷ്യഃ ദുർനിരീക്ഷ്യഃ തം ദുർനിരീക്ഷ്യം സമന്താത് സമന്തതഃ
സർവത്ര ദീപ്താനലാർകദ്യുതിം അനലശ്ച അർകശ്ച അനലാർകൗ ദീപ്തൗ
അനലാർകൗ ദീപ്താനലാർകൗ തയോഃ ദീപ്താനലാർകയോഃ ദ്യുതിരിവ ദ്യുതിഃ തേജഃ യസ്യ
തവ സ ത്വം ദീപ്താനലാർകദ്യുതിഃ തം ത്വാം ദീപ്താനലാർകദ്യുതിം, അപ്രമേയം
ന പ്രമേയം അശക്യപരിച്ഛേദം ഇത്യേതത് ॥ ഇത ഏവ തേ യോഗശക്തിദർശനാത്
അനുമിനോമി —

ത്വമക്ഷരം പരമം വേദിതവ്യം ത്വമസ്യ വിശ്വസ്യ പരം നിധാനം ।
ത്വമവ്യയഃ ശാശ്വതധർമഗോപ്താ സനാതനസ്ത്വം പുരുഷോ മതോ മേ ॥ 11-18 ॥

ത്വം അക്ഷരം ന ക്ഷരതീതി, പരമം ബ്രഹ്മ വേദിതവ്യം ജ്ഞാതവ്യം
മുമുക്ഷുഭിഃ । ത്വം അസ്യ വിശ്വസ്യ സമസ്തസ്യ ജഗതഃ പരം പ്രകൃഷ്ടം
നിധാനം നിധീയതേ അസ്മിന്നിതി നിധാനം പരഃ ആശ്രയഃ ഇത്യർഥഃ । കിഞ്ച,
ത്വം അവ്യയഃ ന തവ വ്യയോ വിദ്യതേ ഇതി അവ്യയഃ, ശാശ്വതധർമഗോപ്താ
ശശ്വദ്ഭവഃ ശാശ്വതഃ നിത്യഃ ധർമഃ തസ്യ ഗോപ്താ ശാശ്വതധർമഗോപ്താ ।
സനാതനഃ ചിരന്തനഃ ത്വം പുരുഷഃ പരമഃ മതഃ അഭിപ്രേതഃ മേ മമ ॥

കിഞ്ച —

അനാദിമധ്യാന്തമനന്തവീര്യമനന്തബാഹും ശശിസൂര്യനേത്രം ।
പശ്യാമി ത്വാം ദീപ്തഹുതാശവക്ത്രം സ്വതേജസാ വിശ്വമിദം തപന്തം ॥ 11-19 ॥

അനാദിമധ്യാന്തം ആദിശ്ച മധ്യം ച അന്തശ്ച ന വിദ്യതേ യസ്യ സഃ
അയം അനാദിമധ്യാന്തഃ തം ത്വാം അനാദിമധ്യാന്തം, അനന്തവീര്യം ന തവ
വീര്യസ്യ അന്തഃ അസ്തി ഇതി അനന്തവീര്യഃ തം ത്വാം അനന്തവീര്യം, തഥാ
അനന്തബാഹും അനന്താഃ ബാഹവഃ യസ്യ തവ സഃ ത്വം, അനന്തബാഹുഃ തം ത്വാം
അനന്തബാഹും, ശശിസൂര്യനേത്രം ശശിശൂര്യൗ നേത്രേ യസ്യ തവ സഃ
ത്വം ശശിസൂര്യനേത്രഃ തം ത്വാം ശശിസൂര്യനേത്രം ചന്ദ്രാദിത്യനയനം,
പശ്യാമി ത്വാം ദീപ്തഹുതാശവക്ത്രം ദീപ്തശ്ച അസൗ ഹുതാശശ്ച വക്ത്രം
യസ്യ തവ സഃ ത്വം ദീപ്തഹുതാശവക്ത്രഃ തം ത്വാം ദീപ്തഹുതാശവക്ത്രം,
സ്വതേജസാ വിശ്വം ഇദം സമസ്തം തപന്തം ॥

ദ്യാവാപൃഥിവ്യോരിദമന്തരം ഹി വ്യാപ്തം ത്വയൈകേന ദിശശ്ച സർവാഃ ।
ദൃഷ്ട്വാദ്ഭുതം രൂപമിദം തവോഗ്രം ലോകത്രയം പ്രവ്യഥിതം മഹാത്മൻ ॥ 11-20 ॥

ദ്യാവാപൃഥിവ്യോഃ ഇദം അന്തരം ഹി അന്തരിക്ഷം വ്യാപ്തം ത്വയാ
ഏകേന വിശ്വരൂപധരേണ ദിശശ്ച സർവാഃ വ്യാപ്താഃ । ദൃഷ്ട്വാ ഉപലഭ്യ
അദ്ഭുതം വിസ്മാപകം രൂപം ഇദം തവ ഉഗ്രം ക്രൂരം ലോകാനാം ത്രയം ലോകത്രയം
പ്രവ്യഥിതം ഭീതം പ്രചലിതം വാ ഹേ മഹാത്മൻ അക്ഷുദ്രസ്വഭാവ ॥ അഥ
അധുനാ പുരാ “യദ്വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ” (ഭ. ഗീ. 2-6)
ഇതി അർജുനസ്യ യഃ സംശയഃ ആസീത്, തന്നിർണയായ പാണ്ഡവജയം ഐകാന്തികം
ദർശയാമി ഇതി പ്രവൃത്തോ ഭഗവാൻ । തം പശ്യൻ ആഹ — കിഞ്ച —

അമീ ഹി ത്വാ സുരസംഘാ വിശന്തി കേചിദ്ഭീതാഃ പ്രാഞ്ജലയോ ഗൃണന്തി ।
സ്വസ്തീത്യുക്ത്വാ മഹർഷിസിദ്ധസംഘാഃ സ്തുവന്തി ത്വാം സ്തുതിഭിഃ പുഷ്കലാഭിഃ ॥ 11-21 ॥

അമീ ഹി യുധ്യമാനാ യോദ്ധാരഃ ത്വാ ത്വാം സുരസംഘാഃ യേ അത്ര
ഭൂഭാരാവതാരായ അവതീർണാഃ വസ്വാദിദേവസംഘാഃ മനുഷ്യസംസ്ഥാനാഃ ത്വാം
വിശന്തി പ്രവിശന്തഃ ദൃശ്യന്തേ । തത്ര കേചിത് ഭീതാഃ പ്രാഞ്ജലയഃ
സന്തോ ഗൃണന്തി സ്തുവന്തി ത്വാം അന്യേ പലായനേഽപി അശക്താഃ സന്തഃ । യുദ്ധേ
പ്രത്യുപസ്ഥിതേ ഉത്പാതാദിനിമിത്താനി ഉപലക്ഷ്യ സ്വസ്തി അസ്തു ജഗതഃ ഇതി ഉക്ത്വാ
മഹർഷിസിദ്ധസംഘാഃ മഹർഷീണാം സിദ്ധാനാം ച സംഘാഃ സ്തുവന്തി ത്വാം
സ്തുതിഭിഃ പുഷ്കലാഭിഃ സമ്പൂർണാഭിഃ ॥ കിഞ്ചാന്യത് —

രുദ്രാദിത്യാ വസവോ യേ ച സാധ്യാ വിശ്വേഽശ്വിനൗ മരുതശ്ചോഷ്മപാശ്ച ।
ഗന്ധർവയക്ഷാസുരസിദ്ധസംഘാ വീക്ഷന്തേ ത്വാം വിസ്മിതാശ്ചൈവ സർവേ ॥ 11-22 ॥

രുദ്രാദിത്യാഃ വസവോ യേ ച സാധ്യാഃ രുദ്രാദയഃ ഗണാഃ
വിശ്വേദേവാഃ അശ്വിനൗ ച ദേവൗ മരുതശ്ച ഊഷ്മപാശ്ച പിതരഃ,
ഗന്ധർവയക്ഷാസുരസിദ്ധസംഘാഃ ഗന്ധർവാഃ ഹാഹാഹൂഹൂപ്രഭൃതയഃ യക്ഷാഃ
കുബേരപ്രഭൃതയഃ അസുരാഃ വിരോചനപ്രഭൃതയഃ സിദ്ധാഃ കപിലാദയഃ
തേഷാം സംഘാഃ ഗന്ധർവയക്ഷാസുരസിദ്ധസംഘാഃ, തേ വീക്ഷന്തേ പശ്യന്തി
ത്വാം വിസ്മിതാഃ വിസ്മയമാപന്നാഃ സന്തഃ തേ ഏവ സർവേ ॥ യസ്മാത് —

രൂപം മഹത്തേ ബഹുവക്ത്രനേത്രം മഹാബാഹോ ബഹുബാഹൂരുപാദം ।
ബഹൂദരം ബഹുദംഷ്ട്രാകരാലം ദൃഷ്ട്വാ ലോകാഃ പ്രവ്യഥിതാസ്തഥാഹം ॥ 11-23 ॥

രൂപം മഹത് അതിപ്രമാണം തേ തവ ബഹുവക്ത്രനേത്രം ബഹൂനി വക്ത്രാണി
മുഖാനി നേത്രാണി ചക്ഷൂംഷി ച യസ്മിൻ തത് രൂപം ബഹുവക്ത്രനേത്രം,
ഹേ മഹാബാഹോ, ബഹുബാഹൂരുപാദം ബഹവോ ബാഹവഃ ഊരവഃ പാദാശ്ച യസ്മിൻ
രൂപേ തത് ബഹുബാഹൂരുപാദം, കിഞ്ച, ബഹൂദരം ബഹൂനി ഉദരാണി യസ്മിന്നിതി
ബഹൂദരം, ബഹുദംഷ്ട്രാകരാലം ബഹ്വീഭിഃ ദംഷ്ട്രാഭിഃ കരാലം വികൃതം
തത് ബഹുദംഷ്ട്രാകരാലം, ദൃഷ്ട്വാ രൂപം ഈദൃശം ലോകാഃ ലൗകികാഃ
പ്രാണിനഃ പ്രവ്യഥിതാഃ പ്രചലിതാഃ ഭയേന; തഥാ അഹമപി ॥ തത്രേദം
കാരണം —

നഭഃസ്പൃശം ദീപ്തമനേകവർണം വ്യാത്താനനം ദീപ്തവിശാലനേത്രം ।
ദൃഷ്ട്വാ ഹി ത്വാം പ്രവ്യഥിതാന്തരാത്മാ ധൃതിം ന വിന്ദാമി ശമം ച
വിഷ്ണോ ॥ 11-24 ॥

നഭഃസ്പൃശം ദ്യുസ്പർശം ഇത്യർഥഃ, ദീപ്തം പ്രജ്വലിതം,
അനേകവർണം അനേകേ വർണാഃ ഭയങ്കരാഃ നാനാസംസ്ഥാനാഃ യസ്മിൻ ത്വയി തം ത്വാം
അനേകവർണം, വ്യാത്താനനം വ്യാത്താനി വിവൃതാനി ആനനാനി മുഖാനി യസ്മിൻ ത്വയി
തം ത്വാം വ്യാത്താനനം, ദീപ്തവിശാലനേത്രം ദീപ്താനി പ്രജ്വലിതാനി വിശാലാനി
വിസ്തീർണാനി നേത്രാണി യസ്മിൻ ത്വയി തം ത്വാം ദീപ്തവിശാലനേത്രം ദൃഷ്ട്വാ ഹി
ത്വാം പ്രവ്യഥിതാന്തരാത്മാ പ്രവ്യഥിതഃ പ്രഭീതഃ അന്തരാത്മാ മനഃ യസ്യ
മമ സഃ അഹം പ്രവ്യഥിതാന്തരാത്മാ സൻ ധൃതിം ധൈര്യം ന വിന്ദാമി ന
ലഭേ ശമം ച ഉപശമനം മനസ്തുഷ്ടിം ഹേ വിഷ്ണോ ॥ കസ്മാത് —

ദംഷ്ട്രാകരാലാനി ച തേ മുഖാനി ദൃഷ്ട്വൈവ കാലാനലസന്നിഭാനി ।
ദിശോ ന ജാനേ ന ലഭേ ച ശർമ പ്രസീദ ദേവേശ ജഗന്നിവാസ ॥ 11-25 ॥

ദംഷ്ട്രാകരാലാനി ദംഷ്ട്രാഭിഃ കരാലാനി വികൃതാനി തേ തവ മുഖാനി
ദൃഷ്ട്വൈവ ഉപലഭ്യ കാലാനലസന്നിഭാനി പ്രലയകാലേ ലോകാനാം ദാഹകഃ
അഗ്നിഃ കാലാനലഃ തത്സദൃശാനി കാലാനലസന്നിഭാനി മുഖാനി ദൃഷ്ട്വേത്യേതത് ।
ദിശഃ പൂർവാപരവിവേകേന ന ജാനേ ദിങ്മൂഢോ ജാതഃ അസ്മി । അതഃ ന ലഭേ ച
ന ഉപലഭേ ച ശർമ സുഖം । അതഃ പ്രസീദ പ്രസന്നോ ഭവ ഹേ ദേവേശ,
ജഗന്നിവാസ ॥ യേഭ്യോ മമ പരാജയാശങ്കാ യാ ആസീത് സാ ച അപഗതാ । യതഃ —

അമീ ച ത്വാം ധൃതരാഷ്ട്രസ്യ പുത്രാഃ സർവേ സഹൈവാവനിപാലസംഘൈഃ ।
ഭീഷ്മോ ദ്രോണഃ സൂതപുത്രസ്തഥാസൗ സഹാസ്മദീയൈരപി യോധമുഖ്യൈഃ ॥ 11-26 ॥

അമീ ച ത്വാം ധൃതരാഷ്ട്രസ്യ പുത്രാഃ ദുര്യോധനപ്രഭൃതയഃ
— “ത്വരമാണാഃ വിശന്തി” ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ — സർവേ
സഹൈവ സഹിതാഃ അവനിപാലസംഘൈഃ അവനിം പൃഥ്വീം പാലയന്തീതി അവനിപാലാഃ
തേഷാം സംഘൈഃ, കിഞ്ച ഭീഷ്മോ ദ്രോണഃ സൂതപുത്രഃ കർണഃ തഥാ അസൗ സഹ
അസ്മദീയൈരപി ധൃഷ്ടദ്യുമ്നപ്രഭൃതിഭിഃ യോധമുഖ്യൈഃ യോധാനാം മുഖ്യൈഃ
പ്രധാനൈഃ സഹ ॥ കിഞ്ച —

വക്ത്രാണി തേ ത്വരമാണാ വിശന്തി ദംഷ്ട്രാകരാലാനി ഭയാനകാനി ।
കേചിദ്വിലഗ്നാ ദശനാന്തരേഷു സന്ദൃശ്യന്തേ ചൂർണിതൈരുത്തമാംഗൈഃ ॥ 11-27 ॥

വക്ത്രാണി മുഖാനി തേ തവ ത്വരമാണാഃ ത്വരായുക്താഃ സന്തഃ വിശന്തി,
കിംവിശിഷ്ടാനി മുഖാനി? ദംഷ്ട്രാകരാലാനി ഭയാനകാനി ഭയങ്കരാണി । കിഞ്ച,
കേചിത് മുഖാനി പ്രവിഷ്ടാനാം മധ്യേ വിലഗ്നാഃ ദശനാന്തരേഷു മാംസമിവ
ഭക്ഷിതം സന്ദൃശ്യന്തേ ഉപലഭ്യന്തേ ചൂർണിതൈഃ ചൂർണീകൃതൈഃ ഉത്തമാംഗൈഃ
ശിരോഭിഃ ॥ കഥം പ്രവിശന്തി മുഖാനി ഇത്യാഹ —

യഥാ നദീനാം ബഹവോഽംബുവേഗാഃ സമുദ്രമേവാഭിമുഖാ ദ്രവന്തി ।
തഥാ തവാമീ നരലോകവീരാ വിശന്തി വക്ത്രാണ്യഭിവിജ്വലന്തി ॥ 11-28 ॥

യഥാ നദീനാം സ്രവന്തീനാം ബഹവഃ അനേകേ അംബൂനാം വേഗാഃ അംബുവേഗാഃ ത്വരാവിശേഷാഃ
സമുദ്രമേവ അഭിമുഖാഃ പ്രതിമുഖാഃ ദ്രവന്തി പ്രവിശന്തി, തഥാ തദ്വത് തവ അമീ
ഭീഷ്മാദയഃ നരലോകവീരാഃ മനുഷ്യലോകേ ശൂരാഃ വിശന്തി വക്ത്രാണി അഭിവിജ്വലന്തി
പ്രകാശമാനാനി ॥ തേ കിമർഥം പ്രവിശന്തി കഥം ച ഇത്യാഹ —

യഥാ പ്രദീപ്തം ജ്വലനം പതംഗാ വിശന്തി നാശായ സമൃദ്ധവേഗാഃ ।
തഥൈവ നാശായ വിശന്തി ലോകാസ്തവാപി വക്ത്രാണി സമൃദ്ധവേഗാഃ ॥ 11-29 ॥

യഥാ പ്രദീപ്തം ജ്വലനം അഗ്നിം പതംഗാഃ പക്ഷിണഃ വിശന്തി നാശായ വിനാശായ
സമൃദ്ധവേഗാഃ സമൃദ്ധഃ ഉദ്ഭൂതഃ വേഗഃ ഗതിഃ യേഷാം തേ സമൃദ്ധവേഗാഃ,
തഥൈവ നാശായ വിശന്തി ലോകാഃ പ്രാണിനഃ തവാപി വക്ത്രാണി സമൃദ്ധവേഗാഃ ॥

ത്വം പുനഃ —

ലേലിഹ്യസേ ഗ്രസമാനഃ സമന്താല്ലോകാൻസമഗ്രാന്വദനൈർജ്വലദ്ഭിഃ ।
തേജോഭിരാപൂര്യ ജഗത്സമഗ്രം ഭാസസ്തവോഗ്രാഃ പ്രതപന്തി വിഷ്ണോ ॥ 11-30 ॥

ലേലിഹ്യസേ ആസ്വാദയസി ഗ്രസമാനഃ അന്തഃ പ്രവേശയൻ സമന്താത് സമന്തതഃ
ലോകാൻ സമഗ്രാൻ സമസ്താൻ വദനൈഃ വക്ത്രൈഃ ജ്വലദ്ഭിഃ ദീപ്യമാനൈഃ തേജോഭിഃ
ആപൂര്യ സംവ്യാപ്യ ജഗത് സമഗ്രം സഹ അഗ്രേണ സമസ്തം ഇത്യേതത് । കിഞ്ച,
ഭാസഃ ദീപ്തയഃ തവ ഉഗ്രാഃ ക്രൂരാഃ പ്രതപന്തി പ്രതാപം കുർവന്തി ഹേ വിഷ്ണോ
വ്യാപനശീല ॥ യതഃ ഏവമുഗ്രസ്വഭാവഃ, അതഃ —

ആഖ്യാഹി മേ കോ ഭവാനുഗ്രരൂപോ നമോഽസ്തു തേ ദേവവര പ്രസീദ ।
വിജ്ഞാതുമിച്ഛാമി ഭവന്തമാദ്യം ന ഹി പ്രജാനാമി തവ പ്രവൃത്തിം ॥ 11-31 ॥

ആഖ്യാഹി കഥയ മേ മഹ്യം കഃ ഭവാൻ ഉഗ്രരൂപഃ ക്രൂരാകാരഃ, നമഃ അസ്തു
തേ തുഭ്യം ഹേ ദേവവര ദേവാനാം പ്രധാന, പ്രസീദ പ്രസാദം കുരു । വിജ്ഞാതും
വിശേഷേണ ജ്ഞാതും ഇച്ഛാമി ഭവന്തം ആദ്യം ആദൗ ഭവം ആദ്യം, ന ഹി യസ്മാത്
പ്രജാനാമി തവ ത്വദീയാം പ്രവൃത്തിം ചേഷ്ടാം ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
കാലോഽസ്മി ലോകക്ഷയകൃത്പ്രവൃദ്ധോ ലോകാൻസമാഹർതുമിഹ പ്രവൃത്തഃ ।
ഋതേഽപി ത്വാ ന ഭവിഷ്യന്തി സർവേ യേഽവസ്ഥിതാഃ പ്രത്യനീകേഷു യോധാഃ ॥ 11-32 ॥

കാലഃ അസ്മി ലോകക്ഷയകൃത് ലോകാനാം ക്ഷയം കരോതീതി ലോകക്ഷയകൃത്
പ്രവൃദ്ധഃ വൃദ്ധിം ഗതഃ । യദർഥം പ്രവൃദ്ധഃ തത് ശൃണു —
ലോകാൻ സമാഹർതും സംഹർതും ഇഹ അസ്മിൻ കാലേ പ്രവൃത്തഃ । ഋതേഽപി വിനാപി
ത്വാ ത്വാം ന ഭവിഷ്യന്തി ഭീഷ്മദ്രോണകർണപ്രഭൃതയഃ സർവേ, യേഭ്യഃ
തവ ആശങ്കാ, യേ അവസ്ഥിതാഃ പ്രത്യനീകേഷു അനീകമനീകം പ്രതി പ്രത്യനീകേഷു
പ്രതിപക്ഷഭൂതേഷു അനീകേഷു യോധാഃ യോദ്ധാരഃ ॥ യസ്മാത് ഏവം —

തസ്മാത്ത്വമുത്തിഷ്ഠ യശോ ലഭസ്വ ജിത്വാ ശത്രൂൻഭുങ്ക്ഷ്വ രാജ്യം സമൃദ്ധം ।
മയൈവൈതേ നിഹതാഃ പൂർവമേവ നിമിത്തമാത്രം ഭവ സവ്യസാചിൻ ॥ 11-33 ॥

തസ്മാത് ത്വം ഉത്തിഷ്ഠ “ഭീഷ്മപ്രഭൃതയഃ അതിരഥാഃ അജേയാഃ ദേവൈരപി,
അർജുനേന ജിതാഃ” ഇതി യശഃ ലഭസ്വ; കേവലം പുണ്യൈഃ ഹി തത് പ്രാപ്യതേ ।
ജിത്വാ ശത്രൂൻ ദുര്യോധനപ്രഭൃതീൻ ഭുങ്ക്ഷ്വ രാജ്യം സമൃദ്ധം അസപത്നം
അകണ്ടകം । മയാ ഏവ ഏതേ നിഹതാഃ നിശ്ചയേന ഹതാഃ പ്രാണൈഃ വിയോജിതാഃ പൂർവമേവ ।
നിമിത്തമാത്രം ഭവ ത്വം ഹേ സവ്യസാചിൻ, സവ്യേന വാമേനാപി ഹസ്തേന ശരാണാം
ക്ഷേപ്താ സവ്യസാചീ ഇതി ഉച്യതേ അർജുനഃ ॥

ദ്രോണം ച ഭീഷ്മം ച ജയദ്രഥം ച കർണം തഥാന്യാനപി യോധവീരാൻ ।
മയാ ഹതാംസ്ത്വം ജഹി മാ വ്യഥിഷ്ഠാ യുധ്യസ്വ ജേതാസി രണേ സപത്നാൻ ॥ 11-34 ॥

ദ്രോണം ച, യേഷു യേഷു യോധേഷു അർജുനസ്യ ആശങ്കാ താംസ്താൻ
വ്യപദിശതി ഭഗവാൻ, മയാ ഹതാനിതി । തത്ര ദ്രോണഭീഷ്മയോഃ
താവത് പ്രസിദ്ധം ആശങ്കാകാരണം । ദ്രോണസ്തു ധനുർവേദാചാര്യഃ
ദിവ്യാസ്ത്രസമ്പന്നഃ, ആത്മനശ്ച വിശേഷതഃ ഗുരുഃ ഗരിഷ്ഠഃ ।
ഭീഷ്മശ്ച സ്വച്ഛന്ദമൃത്യുഃ ദിവ്യാസ്ത്രസമ്പന്നശ്ച പരശുരാമേണ
ദ്വന്ദ്വയുദ്ധം അഗമത്, ന ച പരാജിതഃ । തഥാ ജയദ്രഥഃ, യസ്യ
പിതാ തപഃ ചരതി “മമ പുത്രസ്യ ശിരഃ ഭൂമൗ നിപാതയിഷ്യതി
യഃ, തസ്യാപി ശിരഃ പതിഷ്യതി” ഇതി । കർണോഽപി വാസവദത്തയാ
ശക്ത്യാ ത്വമോഘയാ സമ്പന്നഃ സൂര്യപുത്രഃ കാനീനഃ യതഃ, അതഃ തന്നാമ്നൈവ
നിർദേശഃ । മയാ ഹതാൻ ത്വം ജഹി നിമിത്തമാത്രേണ । മാ വ്യഥിഷ്ഠാഃ തേഭ്യഃ
ഭയം മാ കാർഷീഃ । യുധ്യസ്വ ജേതാസി ദുര്യോധനപ്രഭൃതീൻ രണേ യുദ്ധേ
സപത്നാൻ ശത്രൂൻ ॥ സഞ്ജയ ഉവാച —

ഏതച്ഛ്രുത്വാ വചനം കേശവസ്യ കൃതാഞ്ജലിർവേപമാനഃ കിരീടീ ।
നമസ്കൃത്വാ ഭൂയ ഏവാഹ കൃഷ്ണം സഗദ്ഗദം ഭീതഭീതഃ പ്രണമ്യ ॥ 11-35 ॥

ഏതത് ശ്രുത്വാ വചനം കേശവസ്യ പൂർവോക്തം കൃതാഞ്ജലിഃ സൻ
വേപമാനഃ കമ്പമാനഃ കിരീടീ നമസ്കൃത്വാ, ഭൂയഃ പുനഃ ഏവ ആഹ ഉക്തവാൻ
കൃഷ്ണം സഗദ്ഗദം ഭയാവിഷ്ടസ്യ ദുഃഖാഭിഘാതാത് സ്നേഹാവിഷ്ടസ്യ ച
ഹർഷോദ്ഭവാത്, അശ്രുപൂർണനേത്രത്വേ സതി ശ്ലേഷ്മണാ കണ്ഠാവരോധഃ;
തതശ്ച വാചഃ അപാടവം മന്ദശബ്ദത്വം യത് സ ഗദ്ഗദഃ തേന സഹ
വർതത ഇതി സഗദ്ഗദം വചനം ആഹ ഇതി വചനക്രിയാവിശേഷണം ഏതത് ।
ഭീതഭീതഃ പുനഃ പുനഃ ഭയാവിഷ്ടചേതാഃ സൻ പ്രണമ്യ പ്രഹ്വഃ
ഭൂത്വാ, “ആഹ” ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ ॥ അത്ര അവസരേ
സഞ്ജയവചനം സാഭിപ്രായം । കഥം? ദ്രോണാദിഷു അർജുനേന നിഹതേഷു
അജേയേഷു ചതുർഷു, നിരാശ്രയഃ ദുര്യോധനഃ നിഹതഃ ഏവ ഇതി മത്വാ
ധൃതരാഷ്ട്രഃ ജയം പ്രതി നിരാശഃ സൻ സന്ധിം കരിഷ്യതി, തതഃ
ശാന്തിഃ ഉഭയേഷാം ഭവിഷ്യതി ഇതി । തദപി ന അശ്രൗഷീത് ധൃതരാഷ്ട്രഃ
ഭവിതവ്യവശാത് ॥

അർജുന ഉവാച —
സ്ഥാനേ ഹൃഷീകേശ തവ പ്രകീർത്യാ ജഗത്പ്രഹൃഷ്യത്യനുരജ്യതേ ച ।
രക്ഷാംസി ഭീതാനി ദിശോ ദ്രവന്തി സർവേ നമസ്യന്തി ച സിദ്ധസംഘാഃ ॥ 11-36 ॥

സ്ഥാനേ യുക്തം । കിം തത്? തവ പ്രകീർത്യാ ത്വന്മാഹാത്മ്യകീർതനേന ശ്രുതേന,
ഹേ ഹൃഷീകേശ, യത് ജഗത് പ്രഹൃഷ്യതി പ്രഹർഷം ഉപൈതി, തത് സ്ഥാനേ
യുക്തം, ഇത്യർഥഃ । അഥവാ വിഷയവിശേഷണം സ്ഥാനേ ഇതി । യുക്തഃ
ഹർഷാദിവിഷയഃ ഭഗവാൻ, യതഃ ഈശ്വരഃ സർവാത്മാ സർവഭൂതസുഹൃച്ച
ഇതി । തഥാ അനുരജ്യതേ അനുരാഗം ച ഉപൈതി; തച്ച വിഷയേ ഇതി
വ്യാഖ്യേയം । കിഞ്ച, രക്ഷാംസി ഭീതാനി ഭയാവിഷ്ടാനി ദിശഃ ദ്രവന്തി
ഗച്ഛന്തി; തച്ച സ്ഥാനേ വിഷയേ । സർവേ നമസ്യന്തി നമസ്കുർവന്തി
ച സിദ്ധസംഘാഃ സിദ്ധാനാം സമുദായാഃ കപിലാദീനാം, തച്ച സ്ഥാനേ ॥

ഭഗവതോ ഹർഷാദിവിഷയത്വേ ഹേതും ദർശയതി —

കസ്മാച്ച തേ ന നമേരന്മഹാത്മൻഗരീയസേ ബ്രഹ്മണോഽപ്യാദികർത്രേ ।
അനന്ത ദേവേശ ജഗന്നിവാസ ത്വമക്ഷരം സദസത്തത്പരം യത് ॥ 11-37 ॥

കസ്മാച്ച ഹേതോഃ തേ തുഭ്യം ന നമേരൻ നമസ്കുര്യുഃ ഹേ മഹാത്മൻ, ഗരീയസേ
ഗുരുതരായ; യതഃ ബ്രഹ്മണഃ ഹിരണ്യഗർഭസ്യ അപി ആദികർതാ കാരണം
അതഃ തസ്മാത് ആദികർത്രേ । കഥം ഏതേ ന നമസ്കുര്യുഃ? അതഃ ഹർഷാദീനാം
നമസ്കാരസ്യ ച സ്ഥാനം ത്വം അർഹഃ വിഷയഃ ഇത്യർഥഃ । ഹേ അനന്ത ദേവേശ
ഹേ ജഗന്നിവാസ ത്വം അക്ഷരം തത് പരം, യത് വേദാന്തേഷു ശ്രൂയതേ । കിം
തത്? സദസത് ഇതി । സത് വിദ്യമാനം, അസത് ച യത്ര നാസ്തി ഇതി ബുദ്ധിഃ;
തേ ഉപധാനഭൂതേ സദസതീ യസ്യ അക്ഷരസ്യ, യദ്വാരേണ സദസതീ ഇതി
ഉപചര്യതേ । പരമാർഥതസ്തു സദസതോഃ പരം തത് അക്ഷരം യത് അക്ഷരം
വേദവിദഃ വദന്തി । തത് ത്വമേവ, ന അന്യത് ഇതി അഭിപ്രായഃ ॥ പുനരപി
സ്തൗതി —

ത്വമാദിദേവഃ പുരുഷഃ പുരാണസ്ത്വമസ്യ വിശ്വസ്യ പരം നിധാനം ।
വേത്താസി വേദ്യം ച പരം ച ധാമ ത്വയാ തതം വിശ്വമനന്തരൂപ ॥ 11-38 ॥

ത്വം ആദിദേവഃ, ജഗതഃ സ്രഷ്ടൃത്വാത് । പുരുഷഃ, പുരി ശയനാത് പുരാണഃ
ചിരന്തനഃ ത്വം ഏവ അസ്യ വിശ്വസ്യ പരം പ്രകൃഷ്ടം നിധാനം നിധീയതേ
അസ്മിൻ ജഗത് സർവം മഹാപ്രലയാദൗ ഇതി । കിഞ്ച, വേത്താ അസി, വേദിതാ
അസി സർവസ്യൈവ വേദ്യജാതസ്യ । യത് ച വേദ്യം വേദനാർഹം തച്ച അസി
പരം ച ധാമ പരമം പദം വൈഷ്ണവം । ത്വയാ തതം വ്യാപ്തം വിശ്വം
സമസ്തം, ഹേ അനന്തരൂപ അന്തോ ന വിദ്യതേ തവ രൂപാണാം ॥ കിഞ്ച —

വായുര്യമോഽഗ്നിർവരുണഃ ശശാങ്കഃ പ്രജാപതിസ്ത്വം പ്രപിതാമഹശ്ച ।
നമോ നമസ്തേഽസ്തു സഹസ്രകൃത്വഃ പുനശ്ച ഭൂയോഽപി നമോ നമസ്തേ ॥ 11-39 ॥

വായുഃ ത്വം യമശ്ച അഗ്നിഃ വരുണഃ അപാം പതിഃ ശശാങ്കഃ ചന്ദ്രമാഃ
പ്രജാപതിഃ ത്വം കശ്യപാദിഃ പ്രപിതാമഹശ്ച പിതാമഹസ്യാപി പിതാ പ്രപിതാമഹഃ,
ബ്രഹ്മണോഽപി പിതാ ഇത്യർഥഃ । നമോ നമഃ തേ തുഭ്യം അസ്തു സഹസ്രകൃത്വഃ ।
പുനശ്ച ഭൂയോഽപി നമോ നമഃ തേ । ബഹുശോ നമസ്കാരക്രിയാഭ്യാസാവൃത്തിഗണനം
കൃത്വസുചാ ഉച്യതേ । “പുനശ്ച” “ഭൂയോഽപി” ഇതി
ശ്രദ്ധാഭക്ത്യതിശയാത് അപരിതോഷം ആത്മനഃ ദർശയതി ॥ തഥാ —

നമഃ പുരസ്താദഥ പൃഷ്ഠതസ്തേ നമോഽസ്തു തേ സർവത ഏവ സർവ ।
അനന്തവീര്യാമിതവിക്രമസ്ത്വം സർവം സമാപ്നോഷി തതോഽസി സർവഃ ॥ 11-40 ॥

നമഃ പുരസ്താത് പൂർവസ്യാം ദിശി തുഭ്യം, അഥ പൃഷ്ഠതഃ തേ പൃഷ്ഠതഃ അപി
ച തേ നമോഽസ്തു, തേ സർവത ഏവ സർവാസു ദിക്ഷു സർവത്ര സ്ഥിതായ ഹേ സർവ ।
അനന്തവീര്യാമിതവിക്രമഃ അനന്തം വീര്യം അസ്യ, അമിതഃ വിക്രമഃ അസ്യ । വീര്യം
സാമർഥ്യം വിക്രമഃ പരാക്രമഃ । വീര്യവാനപി കശ്ചിത് ശത്രുവധാദിവിഷയേ ന
പരാക്രമതേ, മന്ദപരാക്രമോ വാ । ത്വം തു അനന്തവീര്യഃ അമിതവിക്രമശ്ച ഇതി
അനന്തവീര്യാമിതവിക്രമഃ । സർവം സമസ്തം ജഗത് സമാപ്തോഷി സമ്യക് ഏകേന ആത്മനാ
വ്യാപ്നോഷി യതഃ, തതഃ തസ്മാത് അസി ഭവസി സർവഃ ത്വം, ത്വയാ വിനാഭൂതം ന
കിഞ്ചിത് അസ്തി ഇതി അഭിപ്രായഃ ॥ യതഃ അഹം ത്വന്മാഹാത്മ്യാപരിജ്ഞാനാത് അപരാദ്ധഃ,
അതഃ —

സഖേതി മത്വാ പ്രസഭം യദുക്തം ഹേ കൃഷ്ണ ഹേ യാദവ ഹേ സഖേതി ।
അജാനതാ മഹിമാനം തവേദം മയാ പ്രമാദാത്പ്രണയേന വാപി ॥ 11-41 ॥

സഖാ സമാനവയാഃ ഇതി മത്വാ ജ്ഞാത്വാ വിപരീതബുദ്ധ്യാ പ്രസഭം അഭിഭൂയ
പ്രസഹ്യ യത് ഉക്തം ഹേ കൃഷ്ണ ഹേ യാദവ ഹേ സഖേതി ച അജാനതാ
അജ്ഞാനിനാ മൂഢേന; കിം അജാനതാ ഇതി ആഹ — മഹിമാനം മഹാത്മ്യം തവ
ഇദം ഈശ്വരസ്യ വിശ്വരൂപം । “തവ ഇദം മഹിമാനം അജാനതാ”
ഇതി വൈയധികരണ്യേന സംബന്ധഃ । “തവേമം” ഇതി പാഠഃ യദി
അസ്തി, തദാ സാമാനാധികരണ്യമേവ । മയാ പ്രമാദാത് വിക്ഷിപ്തചിത്തതയാ,
പ്രണയേന വാപി, പ്രണയോ നാമ സ്നേഹനിമിത്തഃ വിസ്രംഭഃ തേനാപി കാരണേന
യത് ഉക്തവാൻ അസ്മി ॥

യച്ചാവഹാസാർഥമസത്കൃതോഽസി വിഹാരശയ്യാസനഭോജനേഷു ।
ഏകോഽഥവാപ്യച്യുത തത്സമക്ഷം തത്ക്ഷാമയേ ത്വാമഹമപ്രമേയം ॥ 11-42 ॥

യച്ച അവഹാസാർഥം പരിഹാസപ്രയോജനായ അസത്കൃതഃ
പരിഭൂതഃ അസി ഭവസി; ക്വ? വിഹാരശയ്യാസനഭോജനേഷു, വിഹരണം വിഹാരഃ
പാദവ്യായാമഃ, ശയനം ശയ്യാ, ആസനം ആസ്ഥായികാ, ഭോജനം അദനം, ഇതി ഏതേഷു
വിഹാരശയ്യാസനഭോജനേഷു, ഏകഃ പരോക്ഷഃ സൻ അസത്കൃതഃ അസി പരിഭൂതഃ
അസി; അഥവാപി ഹേ അച്യുത, തത് സമക്ഷം, തച്ഛബ്ദഃ ക്രിയാവിശേഷണാർഥഃ,
പ്രത്യക്ഷം വാ അസത്കൃതഃ അസി തത് സർവം അപരാധജാതം ക്ഷാമയേ ക്ഷമാം
കാരയേ ത്വാം അഹം അപ്രമേയം പ്രമാണാതീതം ॥ യതഃ ത്വം —

പിതാസി ലോകസ്യ ചരാചരസ്യ ത്വമസ്യ പൂജ്യശ്ച ഗുരുർഗരീയാൻ ।
ന ത്വത്സമോഽസ്ത്യഭ്യധികഃ കുതോഽന്യോ ലോകത്രയേഽപ്യപ്രതിമപ്രഭാവ ॥ 11-43 ॥

പിതാ അസി ജനയിതാ അസി ലോകസ്യ പ്രാണിജാതസ്യ ചരാചരസ്യ
സ്ഥാവരജംഗമസ്യ । ന കേവലം ത്വം അസ്യ ജഗതഃ പിതാ, പൂജ്യശ്ച പൂജാർഹഃ,
യതഃ ഗുരുഃ ഗരീയാൻ ഗുരുതരഃ । കസ്മാത് ഗുരുതരഃ ത്വം ഇതി ആഹ — ന
ത്വത്സമഃ ത്വത്തുല്യഃ അസ്തി । ന ഹി ഈശ്വരദ്വയം സംഭവതി, അനേകേശ്വരത്വേ
വ്യവഹാരാനുപപത്തേഃ । ത്വത്സമ ഏവ താവത് അന്യഃ ന സംഭവതി; കുതഃ ഏവ അന്യഃ
അഭ്യധികഃ സ്യാത് ലോകത്രയേഽപി സർവസ്മിൻ? അപ്രതിമപ്രഭാവ പ്രതിമീയതേ യയാ സാ
പ്രതിമാ, ന വിദ്യതേ പ്രതിമാ യസ്യ തവ പ്രഭാവസ്യ സഃ ത്വം അപ്രതിമപ്രഭാവഃ,
ഹേ അപ്രതിമപ്രഭാവ നിരതിശയപ്രഭാവ ഇത്യർഥഃ ॥ യതഃ ഏവം —

തസ്മാത്പ്രണമ്യ പ്രണിധായ കായം പ്രസാദയേ ത്വാമഹമീശമീഡ്യം ।
പിതേവ പുത്രസ്യ സഖേവ സഖ്യുഃ പ്രിയഃ പ്രിയായാർഹസി ദേവ സോഢും ॥ 11-44 ॥

തസ്മാത് പ്രണമ്യ നമസ്കൃത്യ, പ്രണിധായ പ്രകർഷേണ നീചൈഃ ധൃത്വാ
കായം ശരീരം, പ്രസാദയേ പ്രസാദം കാരയേ ത്വാം അഹം ഈശം ഈശിതാരം, ഈഡ്യം
സ്തുത്യം । ത്വം പുനഃ പുത്രസ്യ അപരാധം പിതാ യഥാ ക്ഷമതേ, സർവം സഖാ
ഇവ സഖ്യുഃ അപരാധം, യഥാ വാ പ്രിയഃ പ്രിയായാഃ അപരാധം ക്ഷമതേ, ഏവം
അർഹസി ഹേ ദേവ സോഢും പ്രസഹിതും ക്ഷന്തും ഇത്യർഥഃ ॥

അദൃഷ്ടപൂർവം ഹൃഷിതോഽസ്മി ദൃഷ്ട്വാ ഭയേന ച പ്രവ്യഥിതം മനോ മേ ।
തദേവ മേ ദർശയ ദേവ രൂപം പ്രസീദ ദേവേശ ജഗന്നിവാസ ॥ 11-45 ॥

അദൃഷ്ടപൂർവം ന കദാചിദപി ദൃഷ്ടപൂർവം ഇദം വിശ്വരൂപം തവ മയാ
അന്യൈർവാ, തത് അഹം ദൃഷ്ട്വാ ഹൃഷിതഃ അസ്മി । ഭയേന ച പ്രവ്യഥിതം
മനഃ മേ । അതഃ തദേവ മേ മമ ദർശയ ഹേ ദേവ രൂപം യത് മത്സഖം ।
പ്രസീദ ദേവേശ, ജഗന്നിവാസ ജഗതോ നിവാസോ ജഗന്നിവാസഃ, ഹേ ജഗന്നിവാസ ॥

കിരീടിനം ഗദിനം ചക്രഹസ്തമിച്ഛാമി ത്വാം ദ്രഷ്ടുമഹം തഥൈവ ।
തേനൈവ രൂപേണ ചതുർഭുജേന സഹസ്രബാഹോ ഭവ വിശ്വമൂർതേ ॥ 11-46 ॥

കിരീടിനം കിരീടവന്തം തഥാ ഗദിനം ഗദാവന്തം ചക്രഹസ്തം ഇച്ഛാമി ത്വാം
പ്രാർഥയേ ത്വാം ദ്രഷ്ടും അഹം തഥൈവ, പൂർവവത് ഇത്യർഥഃ । യതഃ ഏവം, തസ്മാത്
തേനൈവ രൂപേണ വസുദേവപുത്രരൂപേണ ചതുർഭുജേന, സഹസ്രബാഹോ വാർതമാനികേന
വിശ്വരൂപേണ, ഭവ വിശ്വമൂർതേ; ഉപസംഹൃത്യ വിശ്വരൂപം, തേനൈവ രൂപേണ
ഭവ ഇത്യർഥഃ ॥ അർജുനം ഭീതം ഉപലഭ്യ, ഉപസംഹൃത്യ വിശ്വരൂപം,
പ്രിയവചനേന ആശ്വാസയൻ ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
മയാ പ്രസന്നേന തവാർജുനേദം രൂപം പരം ദർശിതമാത്മയോഗാത് ।
തേജോമയം വിശ്വമനന്തമാദ്യം യന്മേ ത്വദന്യേന ന ദൃഷ്ടപൂർവം ॥ 11-47 ॥

മയാ പ്രസന്നേന, പ്രസാദോ നാമ ത്വയി അനുഗ്രഹബുദ്ധിഃ, തദ്വതാ പ്രസന്നേന മയാ
തവ ഹേ അർജുന, ഇദം പരം രൂപം വിശ്വരൂപം ദർശിതം ആത്മയോഗാത് ആത്മനഃ
ഐശ്വര്യസ്യ സാമർഥ്യാത് । തേജോമയം തേജഃപ്രായം വിശ്വം സമസ്തം അനന്തം
അന്തരഹിതം ആദൗ ഭവം ആദ്യം യത് രൂപം മേ മമ ത്വദന്യേന ത്വത്തഃ അന്യേന
കേനചിത് ന ദൃഷ്ടപൂർവം ॥ ആത്മനഃ മമ രൂപദർശനേന കൃതാർഥ ഏവ
ത്വം സംവൃത്തഃ ഇതി തത് സ്തൗതി —

ന വേദയജ്ഞാധ്യയനൈർന ദാനൈർന ച ക്രിയാഭിർന തപോഭിരുഗ്രൈഃ ।
ഏവംരൂപഃ ശക്യ അഹം നൃലോകേ ദ്രഷ്ടും ത്വദന്യേന കുരുപ്രവീര ॥ 11-48 ॥

ന വേദയജ്ഞാധ്യയനൈഃ ചതുർണാമപി വേദാനാം അധ്യയനൈഃ യഥാവത്
യജ്ഞാധ്യയനൈശ്ച — വേദാധ്യയനൈരേവ യജ്ഞാധ്യയനസ്യ സിദ്ധത്വാത്
പൃഥക് യജ്ഞാധ്യയനഗ്രഹണം യജ്ഞവിജ്ഞാനോപലക്ഷണാർഥം — തഥാ ന
ദാനൈഃ തുലാപുരുഷാദിഭിഃ, ന ച ക്രിയാഭിഃ അഗ്നിഹോത്രാദിഭിഃ ശ്രൗതാദിഭിഃ, ന
അപി തപോഭിഃ ഉഗ്രൈഃ ചാന്ദ്രായണാദിഭിഃ ഉഗ്രൈഃ ഘോരൈഃ, ഏവംരൂപഃ യഥാദർശിതം
വിശ്വരൂപം യസ്യ സോഽഹം ഏവംരൂപഃ ന ശക്യഃ അഹം നൃലോകേ മനുഷ്യലോകേ
ദ്രഷ്ടും ത്വദന്യേന ത്വത്തഃ അന്യേന കുരുപ്രവീര ॥

മാ തേ വ്യഥാ മാ ച വിമൂഢഭാവോ ദൃഷ്ട്വാ രൂപം ഘോരമീദൃങ്മമേദം ।
വ്യപേതഭീഃ പ്രീതമനാഃ പുനസ്ത്വം തദേവ മേ രൂപമിദം പ്രപശ്യ ॥ 11-49 ॥

മാ തേ വ്യഥാ മാ ഭൂത് തേ ഭയം, മാ ച വിമൂഢഭാവഃ വിമൂഢചിത്തതാ,
ദൃഷ്ട്വാ ഉപലഭ്യ രൂപം ഘോരം ഈദൃക് യഥാദർശിതം മമ ഇദം । വ്യപേതഭീഃ
വിഗതഭയഃ, പ്രീതമനാശ്ച സൻ പുനഃ ഭൂയഃ ത്വം തദേവ ചതുർഭുജം
രൂപം ശംഖചക്രഗദാധരം തവ ഇഷ്ടം രൂപം ഇദം പ്രപശ്യ ॥ സഞ്ജയ
ഉവാച —

ഇത്യർജുനം വാസുദേവസ്തഥോക്ത്വാ സ്വകം രൂപം ദർശയാമാസ ഭൂയഃ ।
ആശ്വാസയാമാസ ച ഭീതമേനം ഭൂത്വാ പുനഃസൗമ്യവപുർമഹാത്മാ ॥ 11-50 ॥

ഇതി ഏവം അർജുനം വാസുദേവഃ തഥാഭൂതം വചനം ഉക്ത്വാ, സ്വകം വസുദേവസ്യ
ഗൃഹേ ജാതം രൂപം ദർശയാമാസ ദർശിതവാൻ ഭൂയഃ പുനഃ । ആശ്വാസയാമാസ
ച ആശ്വാസിതവാൻ ഭീതം ഏനം, ഭൂത്വാ പുനഃ സൗമ്യവപുഃ പ്രസന്നദേഹഃ
മഹാത്മാ ॥

അർജുന ഉവാച —
ദൃഷ്ട്വേദം മാനുഷം രൂപം തവ സൗമ്യം ജനാർദന ।
ഇദാനീമസ്മി സംവൃത്തഃ സചേതാഃ പ്രകൃതിം ഗതഃ ॥ 11-51 ॥

ദൃഷ്ട്വാ ഇദം മാനുഷം രൂപം മത്സഖം പ്രസന്നം
തവ സൗമ്യം ജനാർദന, ഇദാനീം അധുനാ
അസ്മി സംവൃത്തഃ സഞ്ജാതഃ । കിം? സചേതാഃ പ്രസന്നചിത്തഃ പ്രകൃതിം സ്വഭാവം
ഗതശ്ച അസ്മി ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
സുദുർദർശമിദം രൂപം ദൃഷ്ടവാനസി യന്മമ ।
ദേവാ അപ്യസ്യ രൂപസ്യ നിത്യം ദർശനകാങ്ക്ഷിണഃ ॥ 11-52 ॥

സുദുർദർശം സുഷ്ഠു ദുഃഖേന ദർശനം അസ്യ ഇതി
സുദുർദർശം, ഇദം രൂപം ദൃഷ്ടവാൻ അസി
യത് മമ, ദേവാഃ അപി അസ്യ മമ രൂപസ്യ നിത്യം സർവദാ ദർശനകാങ്ക്ഷിണഃ;
ദർശനേപ്സവോഽപി ന ത്വമിവ ദൃഷ്ടവന്തഃ,
ന ദ്രക്ഷ്യന്തി ച ഇതി അഭിപ്രായഃ ॥ കസ്മാത്? —

നാഹം വേദൈർന തപസാ ന ദാനേന ന ചേജ്യയാ ।
ശക്യ ഏവംവിധോ ദ്രഷ്ടും ദൃഷ്ടവാനസി മാം യഥാ ॥ 11-53 ॥

ന അഹം വേദൈഃ ഋഗ്യജുഃസാമാഥർവവേദൈഃ ചതുർഭിരപി, ന തപസാ
ഉഗ്രേണ ചാന്ദ്രായണാദിനാ, ന ദാനേന ഗോഭൂഹിരണ്യാദിനാ, ന ച ഇജ്യയാ
യജ്ഞേന പൂജയാ വാ ശക്യഃ ഏവംവിധഃ യഥാദർശിതപ്രകാരഃ ദ്രഷ്ടും
ദൃഷ്ടാവാൻ അസി മാം യഥാ ത്വം ॥ കഥം പുനഃ ശക്യഃ ഇതി ഉച്യതേ —

ഭക്ത്യാ ത്വനന്യയാ ശക്യ അഹമേവംവിധോഽർജുന ।
ജ്ഞാതും ദ്രഷ്ടും ച തത്ത്വേന പ്രവേഷ്ടും ച പരന്തപ ॥ 11-54 ॥

ഭക്ത്യാ തു കിംവിശിഷ്ടയാ ഇതി ആഹ — അനന്യയാ അപൃഥഗ്ഭൂതയാ, ഭഗവതഃ
അന്യത്ര പൃഥക് ന കദാചിദപി യാ ഭവതി സാ ത്വനന്യാ ഭക്തിഃ । സർവൈരപി
കരണൈഃ വാസുദേവാദന്യത് ന ഉപലഭ്യതേ യയാ, സാ അനന്യാ ഭക്തിഃ, തയാ ഭക്ത്യാ
ശക്യഃ അഹം ഏവംവിധഃ വിശ്വരൂപപ്രകാരഃ ഹേ അർജുന, ജ്ഞാതും ശാസ്ത്രതഃ ।
ന കേവലം ജ്ഞാതും ശാസ്ത്രതഃ, ദ്രഷ്ടും ച സാക്ഷാത്കർതും തത്ത്വേന തത്ത്വതഃ,
പ്രവേഷ്ടും ച മോക്ഷം ച ഗന്തും പരന്തപ ॥ അധുനാ സർവസ്യ ഗീതാശാസ്ത്രസ്യ
സാരഭൂതഃ അർഥഃ നിഃശ്രേയസാർഥഃ അനുഷ്ഠേയത്വേന സമുച്ചിത്യ ഉച്യതേ —

മത്കർമകൃന്മത്പരമോ മദ്ഭക്തഃ സംഗവർജിതഃ ।
നിർവൈരഃ സർവഭൂതേഷു യഃ സ മാമേതി പാണ്ഡവ ॥ 11-55 ॥

മത്കർമകൃത് മദർഥം കർമ മത്കർമ, തത് കരോതീതി മത്കർമകൃത് ।
മത്പരമഃ — കരോതി ഭൃത്യഃ സ്വാമികർമ, ന തു ആത്മനഃ പരമാ പ്രേത്യ
ഗന്തവ്യാ ഗതിരിതി സ്വാമിനം പ്രതിപദ്യതേ; അയം തു മത്കർമകൃത് മാമേവ
പരമാം ഗതിം പ്രതിപദ്യതേ ഇതി മത്പരമഃ, അഹം പരമഃ പരാ ഗതിഃ
യസ്യ സോഽയം മത്പരമഃ । തഥാ മദ്ഭക്തഃ മാമേവ സർവപ്രകാരൈഃ
സർവാത്മനാ സർവോത്സാഹേന ഭജതേ ഇതി മദ്ഭക്തഃ । സംഗവർജിതഃ
ധനപുത്രമിത്രകലത്രബന്ധുവർഗേഷു സംഗവർജിതഃ സംഗഃ പ്രീതിഃ സ്നേഹഃ
തദ്വർജിതഃ । നിർവൈരഃ നിർഗതവൈരഃ സർവഭൂതേഷു ശത്രുഭാവരഹിതഃ
ആത്മനഃ അത്യന്താപകാരപ്രവൃത്തേഷ്വപി । യഃ ഈദൃശഃ മദ്ഭക്തഃ സഃ
മാം ഏതി, അഹമേവ തസ്യ പരാ ഗതിഃ, ന അന്യാ ഗതിഃ കാചിത് ഭവതി ।
അയം തവ ഉപദേശഃ ഇഷ്ടഃ മയാ ഉപദിഷ്ടഃ ഹേ പാണ്ഡവ ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ വിശ്വരൂപദർശനം നാമ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ॥11 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ വിശ്വരൂപ-ദർശനം നാമ ഏകാദശഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ॥
ദ്വിതീയ-അധ്യായ-പ്രഭൃതിഷു വിഭൂതി-അന്തേഷു അധ്യായേഷു പരമാത്മനഃ
ബ്രഹ്മണഃ അക്ഷരസ്യ വിധ്വസ്ത-സർവ-ഉപാധി-വിശേഷസ്യ ഉപാസനം
ഉക്തം; സർവ-യോഗ-ഐശ്വര്യ-സർവജ്ഞാന-ശക്തിമത്-സത്ത്വ-ഉപാധേഃ
ഈശ്വരസ്യ തവ ച ഉപാസനം തത്ര തത്ര ഉക്തം । വിശ്വ-രൂപ-അധ്യായേ
തു ഐശ്വരം ആദ്യം സമസ്ത-ജഗത്-ആത്മ-രൂപം വിശ്വ-രൂപം ത്വദീയം
ദർശിതം ഉപാസനാ-അർഥം ഏവ ത്വയാ । തത് ച ദർശയിത്വാ ഉക്തവാൻ അസി
“മത്-കർമ-കൃത്” (ഭ. ഗീ. 11-55) ഇത്യാദി । അതഃ അഹം അനയോഃ
ഉഭയോഃ പക്ഷയോഃ വിശിഷ്ടതര-ബുഭുത്സയാ ത്വാം പൃച്ഛാമി ഇതി അർജുനഃ
ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
ഏവം സതതയുക്താ യേ ഭക്താസ്ത്വാം പര്യുപാസതേ ।
യേ ചാപ്യക്ഷരമവ്യക്തം തേഷാം കേ യോഗവിത്തമാഃ ॥ 12-1 ॥

ഏവം ഇതി അതീത-അനന്തര-ശ്ലോകേന ഉക്തം അർഥം പരാമൃശതി
“മത്-കർമ-കൃത്” (ഭ. ഗീ. 11-55) ഇത്യാദിനാ । ഏവം
സതത-യുക്താഃ, നൈരന്തര്യേണ ഭഗവത്-കർമ-ആദൗ യഥോക്തേ അർഥേ സമാഹിതാഃ
സന്തഃ പ്രവൃത്താഃ ഇതി അർഥഃ । യേ ഭക്താഃ അനന്യ-ശരണാഃ സന്തഃ ത്വാം
യഥാ-ദർശിതം വിശ്വ-രൂപം പര്യുപാസതേ ധ്യായന്തി; യേ ച അന്യേഽപി
ത്യക്ത-സർവ-ഏഷണാഃ സന്ന്യസ്ത-സർവ-കർമാണഃ യഥാ-വിശേഷിതം ബ്രഹ്മ
അക്ഷരം നിരസ്ത-സർവ-ഉപാധിത്വാത് അവ്യക്തം അകരണ-ഗോചരം । യത് ഹി
കരണ-ഗോചരം തത് വ്യക്തം ഉച്യതേ, അഞ്ജേഃ ധാതോഃ തത്-കർമകത്വാത്; ഇദം തു
അക്ഷരം തത്-വിപരീതം, ശിഷ്ടൈഃ ച ഉച്യമാനൈഃ വിശേഷണൈഃ വിശിഷ്ടം,
തത് യേ ച അപി പര്യുപാസതേ, തേഷാം ഉഭയേഷാം മധ്യേ കേ യോഗ-വിത്-തമാഃ? കേ
അതിശയേന യോഗ-വിദഃ ഇതി അർഥഃ ॥

ശ്രീ-ഭഗവാൻ ഉവാച — യേ തു അക്ഷര-ഉപാസകാഃ സമ്യഗ്-ദർശിനഃ
നിവൃത്ത-ഏഷണാഃ, തേ താവത് തിഷ്ഠന്തു; താൻ പ്രതി യത് വക്തവ്യം, തത്
ഉപരിഷ്ടാത് വക്ഷ്യാമഃ । യേ തു ഇതരേ —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
മയ്യാവേശ്യ മനോ യേ മാം നിത്യയുക്താ ഉപാസതേ ।
ശ്രദ്ധയാ പരയോപേതാഃ തേ മേ യുക്തതമാ മതാഃ ॥ 12-2 ॥

മയി വിശ്വ-രൂപേ പരമേശ്വരേ ആവേശ്യ സമാധായ മനഃ, യേ
ഭക്താഃ സന്തഃ, മാം സർവ-യോഗേശ്വരാണാം അധീശ്വരം സർവജ്ഞം
വിമുക്ത-രാഗ-ആദി-ക്ലേശ-തിമിര-ദൃഷ്ടിം, നിത്യ-യുക്താഃ
അതീത-അനന്തര-അധ്യായ-അന്ത-ഉക്ത-ശ്ലോക-അർഥ-ന്യായേന സതത-യുക്താഃ
സന്തഃ ഉപാസതേ ശ്രദ്ധയാ പരയാ പ്രകൃഷ്ടയാ ഉപേതാഃ, തേ മേ മമ മതാഃ
അഭിപ്രേതാഃ യുക്ത-തമാഃ ഇതി । നൈരന്തര്യേണ ഹി തേ മത്-ചിത്തതയാ അഹോ-രാത്രം
അതിവാഹയന്തി । അതഃ യുക്തം താൻ പ്രതി യുക്ത-തമാഃ ഇതി വക്തും ॥

കിം ഇതരേ യുക്ത-തമാഃ ന ഭവന്തി? ന; കിം തു താൻ പ്രതി യത് വക്തവ്യം,
തത് ശൃണു —

യേ ത്വക്ഷരമനിർദേശ്യം അവ്യക്തം പര്യുപാസതേ ।
സർവത്രഗമചിന്ത്യം ച കൂടസ്ഥമചലം ധ്രുവം ॥ 12-3 ॥

യേ തു അക്ഷരം അനിർദേശ്യം, അവ്യക്തത്വാത് അശബ്ദ-ഗോചരഃ ഇതി ന
നിർദേഷ്ടും ശക്യതേ, അതഃ അനിർദേശ്യം, അവ്യക്തം ന കേന അപി പ്രമാണേന
വ്യജ്യതേ ഇതി അവ്യക്തം പരി-ഉപാസതേ പരി സമന്താത് ഉപാസതേ । ഉപാസനം നാമ
യഥാ-ശാസ്ത്രം ഉപാസ്യസ്യ അർഥസ്യ വിഷയീ-കരണേന സാമീപ്യം ഉപഗമ്യ
തൈല-ധാരാവത് സമാന-പ്രത്യയ-പ്രവാഹേണ ദീർഘ-കാലം യത് ആസനം,
തത് ഉപാസനം ആചക്ഷതേ । അക്ഷരസ്യ വിശേഷണം ആഹ ഉപാസ്യസ്യ —
സർവത്ര-ഗം വ്യോമവത് വ്യാപി അചിന്ത്യം ച അവ്യക്തത്വാത് അചിന്ത്യം । യത് ഹി
കരണ-ഗോചരം, തത് മനസാ അപി ചിന്ത്യം, തത്-വിപരീതത്വാത് അചിന്ത്യം
അക്ഷരം, കൂടസ്ഥം ദൃശ്യമാന-ഗുണം അന്തർ-ദോഷം വസ്തു കൂടം ।
“കൂട-രൂപം” കൂട-സാക്ഷ്യം” ഇതി-ആദൗ കൂട-ശബ്ദഃ
പ്രസിദ്ധഃ ലോകേ । തഥാ ച അവിദ്യാ-ആദി-അനേക-സംസാര-ബീജം അന്തർ-ദോഷവത്
മായാ-അവ്യാകൃത-ആദി-ശബ്ദ-വാച്യതയാ “മായാം തു പ്രകൃതിം വിദ്യാത്
മായിനം തു മഹേശ്വരം” (ശ്വേ. ഉ. 4-10) “മമ മായാ ദുരത്യയാ”
(ഭ. ഗീ. 7-14) ഇതി-ആദൗ പ്രസിദ്ധം യത് തത് കൂടം, തസ്മിൻ കൂടേ സ്ഥിതം
കൂട-സ്ഥം തത്-അധ്യക്ഷതയാ । അഥവാ, രാശിഃ ഇവ സ്ഥിതം കൂട-സ്ഥം ।
അതഃ ഏവ അചലം । യസ്മാത് അചലം, തസ്മാത് ധ്രുവം, നിത്യം ഇതി അർഥഃ ॥

സന്നിയമ്യേന്ദ്രിയഗ്രാമം സർവത്ര സമബുദ്ധയഃ ।
തേ പ്രാപ്നുവന്തി മാമേവ സർവഭൂതഹിതേ രതാഃ ॥ 12-4 ॥

സന്നിയമ്യ സമ്യക് നിയമ്യ ഉപസംഹൃത്യ ഇന്ദ്രിയ-ഗ്രാമം ഇന്ദ്രിയ-സമുദായം
സർവത്ര സർവസ്മിൻ കാലേ സമ-ബുദ്ധയഃ സമാ തുല്യാ ബുദ്ധിഃ യേഷാം
ഇഷ്ട-അനിഷ്ട-പ്രാപ്തൗ തേ സമ-ബുദ്ധയഃ । തേ യേ ഏവം-വിധാഃ തേ
പ്രാപ്നുവന്തി മാം ഏവ സർവ-ഭൂത-ഹിതേ രതാഃ । ന തു തേഷാം വക്തവ്യം
കിഞ്ചിത് “മാം തേ പ്രാപ്നുവന്തി” ഇതി; “ജ്ഞാനീ തു ആത്മാ ഏവ മേ
മതം” (ഭ. ഗീ. 7-18) ഇതി ഹി ഉക്തം । ന ഹി ഭഗവത്-സ്വരൂപാണാം സതാം
യുക്ത-തമത്വം-അയുക്ത-തമത്വം വാ വാച്യം ॥ കിം തു —

ക്ലേശോഽധികതരസ്തേഷാം അവ്യക്താസക്തചേതസാം ।
അവ്യക്താ ഹി ഗതിർദുഃഖം ദേഹവദ്ഭിരവാപ്യതേ ॥ 12-5 ॥

ക്ലേശഃ അധികതരഃ, യദ്യപി മത്-കർമ-ആദി-പരാണാം ക്ലേശഃ അധികഃ
ഏവ ക്ലേശഃ അധികതരഃ തു അക്ഷര-ആത്മനാം പരമാത്മ-ദർശിനാം
ദേഹ-അഭിമാന-പരിത്യാഗ-നിമിത്തഃ । അവ്യക്ത-ആസക്ത-ചേതസാം അവ്യക്തേ ആസക്തം
ചേതഃ യേഷാം തേ അവ്യക്ത-ആസക്ത-ചേതസഃ തേഷാം അവ്യക്ത-ആസക്ത-ചേതസാം ।
അവ്യക്താ ഹി യസ്മാത് യാ ഗതിഃ അക്ഷര-ആത്മികാ ദുഃഖം സാ ദേഹവദ്ഭിഃ
ദേഹ-അഭിമാനവദ്ഭിഃ അവാപ്യതേ, അതഃ ക്ലേശഃ അധികതരഃ ॥ അക്ഷര-ഉപാസകാനാം
യത് വർതനം, തത് ഉപരിഷ്ടാത് വക്ഷ്യാമഃ —

യേ തു സർവാണി കർമാണി മയി സന്ന്യസ്യ മത്പരാഃ ।
അനന്യേനൈവ യോഗേന മാം ധ്യായന്ത ഉപാസതേ ॥ 12-6 ॥

യേ തു സർവാണി കർമാണി മയി ഈശ്വരേ സന്ന്യസ്യ മത്-പരാഃ അഹം പരഃ യേഷാം
തേ മത്-പരാഃ സന്തഃ അനന്യേന ഏവ അവിദ്യമാനം അന്യത് ആലംബനം വിശ്വ-രൂപം
ദേവം ആത്മാനം മുക്ത്വാ യസ്യ സഃ അനന്യഃ തേന അനന്യേന ഏവ; കേന? യോഗേന
സമാധിനാ മാം ധ്യായന്തഃ ചിന്തയന്തഃ ഉപാസതേ ॥ തേഷാം കിം? —

തേഷാമഹം സമുദ്ധർതാ മൃത്യുസംസാരസാഗരാത് ।
ഭവാമി ന ചിരാത്പാർഥ മയ്യാവേശിതചേതസാം ॥ 12-7 ॥

തേഷാം മത്-ഉപാസന-ഏക-പരാണാം അഹം ഈശ്വരഃ സമുദ്ധർതാ । കുതഃ ഇതി ആഹ
— മൃത്യു-സംസാര-സാഗരാത് മൃത്യു-യുക്തഃ സംസാരഃ മൃത്യു-സംസാരഃ,
സഃ ഏവ സാഗരഃ ഇവ സാഗരഃ, ദുസ്തരത്വാത്, തസ്മാത് മൃത്യു-സംസാര-സാഗരാത്
അഹം തേഷാം സമുദ്ധർതാ ഭവാമി ന ചിരാത് । കിം തർഹി? ക്ഷിപ്രം ഏവ ഹേ പാർഥ,
മയി ആവേശിത-ചേതസാം മയി വിശ്വ-രൂപേ ആവേശിതം സമാഹിതം ചേതഃ യേഷാം
തേ മയി-ആവേശിത-ചേതസഃ തേഷാം ॥ യതഃ ഏവം, തസ്മാത് —

മയ്യേവ മന ആധത്സ്വ മയി ബുദ്ധിം നിവേശയ ।
നിവസിഷ്യസി മയ്യേവ അത ഊർധ്വം ന സംശയഃ ॥ 12-8 ॥

മയി ഏവ വിശ്വ-രൂപേ ഈശ്വരേ മനഃ സങ്കൽപ-വികൽപ-ആത്മകം ആധത്സ്വ
സ്ഥാപയ । മയി ഏവ അധ്യവസായം കുർവതീം ബുദ്ധിം ആധത്സ്വ നിവേശയ ।
തതഃ തേ കിം സ്യാത് ഇതി ശൃണു — നിവസിഷ്യസി നിവത്സ്യസി നിശ്ചയേന
മത്-ആത്മനാ മയി നിവാസം കരിഷ്യസി ഏവ അതഃ ശരീര-പാതാത് ഊർധ്വം । ന
സംശയഃ സംശയഃ അത്ര ന കർതവ്യഃ ॥

അഥ ചിത്തം സമാധാതും ന ശക്നോഷി മയി സ്ഥിരം ।
അഭ്യാസയോഗേന തതഃ മാമിച്ഛാപ്തും ധനഞ്ജയ ॥ 12-9 ॥

അഥ ഏവം യഥാ അവോചം തഥാ മയി ചിത്തം സമാധാതും സ്ഥാപയിതും സ്ഥിരം
അചലം ന ശക്നോഷി ചേത്, തതഃ പശ്ചാത് അഭ്യാസ-യോഗേന, ചിത്തസ്യ ഏകസ്മിൻ
ആലംബനേ സർവതഃ സമാഹൃത്യ പുനഃ പുനഃ സ്ഥാപനം അഭ്യാസഃ, തത്-പൂർവകഃ
യോഗഃ സമാധാന-ലക്ഷണഃ തേന അഭ്യാസ-യോഗേന മാം വിശ്വ-രൂപം ഇച്ഛ
പ്രാർഥയസ്വ ആപ്തും പ്രാപ്തും ഹേ ധനഞ്ജയ ॥

അഭ്യാസേഽപ്യസമർഥോഽസി മത്കർമപരമോ ഭവ ।
മദർഥമപി കർമാണി കുർവൻസിദ്ധിമവാപ്സ്യസി ॥ 12-10 ॥

അഭ്യാസേ അപി അസമർഥഃ അസി അശക്തഃ അസി, തർഹി മത്-കർമ-പരമഃ
ഭവ മത്-അർഥം കർമ മത്-കർമ തത്-പരമഃ മത്-കർമ-പരമഃ,
മത്-കർമ-പ്രധാനഃ ഇതി അർഥഃ । അഭ്യാസേന വിനാ മത്-അർഥം അപി കർമാണി
കേവലം കുർവൻ സിദ്ധിം സത്ത്വ-ശുദ്ധി-യോഗ-ജ്ഞാന-പ്രാപ്തി-ദ്വാരേണ
അവാപ്സ്യസി ॥

അഥൈതദപ്യശക്തോഽസി കർതും മദ്യോഗമാശ്രിതഃ ।
സർവകർമഫലത്യാഗം തതഃ കുരു യതാത്മവാൻ ॥ 12-11 ॥

അഥ പുനഃ ഏതത് അപി യത് ഉക്തം മത്-കർമ-പരമത്വം, തത് കർതും അശക്തഃ അസി,
മത്-യോഗം ആശ്രിതഃ മയി ക്രിയമാണാനി കർമാണി സന്ന്യസ്യ യത് കരണം തേഷാം
അനുഷ്ഠാനം സഃ മത്-യോഗഃ, തം ആശ്രിതഃ സൻ, സർവ-കർമ-ഫല-ത്യാഗം
സർവേഷാം കർമണാം ഫല-സന്ന്യാസം സർവ-കർമ-ഫല-ത്യാഗം തതഃ
അനന്തരം കുരു യത-ആത്മവാൻ സംയത-ചിത്തഃ സൻ ഇതി അർഥഃ ॥ ഇദാനീം
സർവ-കർമ-ഫല-ത്യാഗം സ്തൗതി —

ശ്രേയോ ഹി ജ്ഞാനമഭ്യാസാത് ജ്ഞാനാദ്ധ്യാനം വിശിഷ്യതേ ।
ധ്യാനാത്കർമഫലത്യാഗഃ ത്യാഗാച്ഛാന്തിരനന്തരം ॥ 12-12 ॥

ശ്രേയഃ ഹി പ്രശസ്യ-തരം ജ്ഞാനം । കസ്മാത്? അവിവേക-പൂർവകാത് അഭ്യാസാത് ।
തസ്മാത് അപി ജ്ഞാനാത് ജ്ഞാന-പൂർവകം ധ്യാനം വിശിഷ്യതേ । ജ്ഞാനവതഃ ധ്യാനാത്
അപി കർമ-ഫല-ത്യാഗഃ, “വിശിഷ്യതേ” ഇതി അനുഷജ്യതേ । ഏവം
കർമ-ഫല-ത്യാഗാത് പൂർവ-വിശേഷണ-വതഃ ശാന്തിഃ ഉപശമഃ സഹേതുകസ്യ
സംസാരസ്യ അനന്തരം ഏവ സ്യാത്, ന തു കാലാന്തരം അപേക്ഷതേ ॥ അജ്ഞസ്യ
കർമണി പ്രവൃത്തസ്യ പൂർവ-ഉപദിഷ്ട-ഉപായ-അനുഷ്ഠാന-അശക്തൗ
സർവ-കർമണാം ഫല-ത്യാഗഃ ശ്രേയഃ-സാധനം ഉപദിഷ്ടം, ന
പ്രഥമം ഏവ । അതഃ ച “ശ്രേയഃ ഹി ജ്ഞാനം-അഭ്യാസാത്” ഇതി
ഉത്തര-ഉത്തര-വിശിഷ്ടത്വ-ഉപദേശേന സർവ-കർമ-ഫല-ത്യാഗഃ
സ്തൂയതേ, സമ്പന്ന-സാധന-അനുഷ്ഠാന-അശക്തൗ അനുഷ്ഠേയത്വേന ശ്രുതത്വാത് ।
കേന സാധർമ്യേണ സ്തുതിത്വം ? “യദാ സർവേ പ്രമുച്യന്തേ”
(ക. ഉ. 2-3-14) ഇതി സർവ-കാമ-പ്രഹാണാത് അമൃതത്വം ഉക്തം; തത്
പ്രസിദ്ധം । കാമാഃ ച സർവേ ശ്രൗത-സ്മാർത-കർമണാം ഫലാനി ।
തത്-ത്യാഗേ ച വിദുഷഃ ധ്യാന-നിഷ്ഠസ്യ അനന്തരാ ഏവ ശാന്തിഃ ഇതി
സർവ-കാമ-ത്യാഗ-സാമാന്യം അജ്ഞ-കർമ-ഫല-ത്യാഗസ്യ അസ്തി ഇതി
തത്-സാമാന്യാത് സർവ-കർമ-ഫല-ത്യാഗ-സ്തുതിഃ ഇയം പ്രരോചന-അർഥാ ।
യഥാ അഗസ്ത്യേന ബ്രാഹ്മണേന സമുദ്രഃ പീതഃ ഇതി ഇദാനീന്തനാഃ അപി ബ്രാഹ്മണാഃ
ബ്രാഹ്മണത്വ-സാമാന്യാത് സ്തൂയന്തേ, ഏവം കർമ-ഫല-ത്യാഗാത് കർമ-യോഗസ്യ
ശ്രേയഃ-സാധനത്വം അഭിഹിതം ॥ അത്ര ച ആത്മ-ഈശ്വര-ഭേദം-ആശ്രിത്യ
വിശ്വ-രൂപേ ഈശ്വരേ ചേതഃ-സമാധാന-ലക്ഷണഃ യോഗഃ ഉക്തഃ, ഈശ്വര-അർഥം
കർമ-അനുഷ്ഠാന-ആദി ച । “അഥ ഏതത് അപി അശക്തഃ അസി”
(ഭ. ഗീ. 12-11) ഇതി അജ്ഞാന-കാര്യ-സൂചനാത് ന അഭേദ-ദർശിനഃ
അക്ഷര-ഉപാസകസ്യ കർമ-യോഗഃ ഉപപദ്യതേ ഇതി ദർശയതി; തഥാ
കർമ-യോഗിനഃ അക്ഷര-ഉപാസനാ-അനുപപത്തിം । “തേ പ്രാപ്നുവന്തി മാം
ഏവ” (ഭ. ഗീ. 12-4) ഇതി അക്ഷര-ഉപാസകാനാം കൈവല്യ-പ്രാപ്തൗ
സ്വാതന്ത്ര്യം ഉക്ത്വാ, ഇതരേഷാം പാരതന്ത്ര്യാത് ഈശ്വര-അധീനതാം ദർശിതവാൻ
“തേഷാം അഹം സമുദ്ധർതാ” (ഭ. ഗീ. 12-7) ഇതി । യദി ഹി
ഈശ്വരസ്യ ആത്മ-ഭൂതാഃ തേ മതാഃ അഭേദ-ദർശിത്വാത്, അക്ഷര-സ്വരൂപാഃ ഏവ
തേ ഇതി സമുദ്ധരണ-കർമ-വചനം താൻ പ്രതി അപേശലം സ്യാത് । യസ്മാത് ച
അർജുനസ്യ അത്യന്തം ഏവ ഹിത ഏഷീ ഭഗവാൻ തസ്യ സമ്യഗ്-ദർശന-അനന്വിതം
കർമ-യോഗം ഭേദ-ദൃഷ്ടിമന്തം ഏവ ഉപദിശതി । ന ച ആത്മാനം ഈശ്വരം
പ്രമാണതഃ ബുദ്ധ്വാ കസ്യചിത് ഗുണ-ഭാവം ജിഗമിഷതി കശ്ചിത്, വിരോധാത് ।
തസ്മാത് അക്ഷര-ഉപാസകാനാം സമ്യഗ്-ദർശന-നിഷ്ഠാനാം സന്ന്യാസിനാം
ത്യക്ത-സർവ-ഏഷണാനാം “അദ്വേഷ്ടാ സർവ-ഭൂതാനാം” ഇത്യാദി
ധർമ-പൂഗം സാക്ഷാത് അമൃതത്വ-കാരണം വക്ഷ്യാമി ഇതി പ്രവർതതേ —

അദ്വേഷ്ടാ സർവഭൂതാനാം മൈത്രഃ കരുണ ഏവ ച ।
നിർമമോ നിരഹങ്കാരഃ സമദുഃഖസുഖഃ ക്ഷമീ ॥ 12-13 ॥

അദ്വേഷ്ടാ സർവഭൂതാനാം ന ദ്വേഷ്ടാ, ആത്മനഃ ദുഃഖ-ഹേതും അപി ന കിഞ്ചിത്
ദ്വേഷ്ടി, സർവാണി ഭൂതാനി ആത്മത്വേന ഹി പശ്യതി । മൈത്രഃ മിത്ര-ഭാവഃ മൈത്രീ
മിത്രതയാ വർതതേ ഇതി മൈത്രഃ । കരുണഃ ഏവ ച, കരുണാ കൃപാ ദുഃഖിതേഷു
ദയാ, തദ്വാൻ കരുണഃ, സർവ-ഭൂത-അഭയ-പ്രദഃ, സന്ന്യാസീ ഇതി അർഥഃ ।
നിർമമഃ മമ-പ്രത്യയ-വർജിതഃ । നിരഹങ്കാരഃ നിർഗത-അഹം-പ്രത്യയഃ ।
സമ-ദുഃഖ-സുഖഃ സമേ ദുഃഖ-സുഖേ ദ്വേഷ-രാഗയോഃ അപ്രവർതകേ യസ്യ
സഃ സമ-ദുഃഖ-സുഖഃ । ക്ഷമീ ക്ഷമാവാൻ, ആക്രുഷ്ടഃ അഭിഹതഃ വാ അവിക്രിയഃ
ഏവ ആസ്തേ ॥

സന്തുഷ്ടഃ സതതം യോഗീ യതാത്മാ ദൃഢനിശ്ചയഃ ।
മയ്യർപിതമനോബുദ്ധിഃ യോ മദ്ഭക്തഃ സ മേ പ്രിയഃ ॥ 12-14 ॥

സന്തുഷ്ടഃ സതതം നിത്യം ദേഹ-സ്ഥിതി-കാരണസ്യ ലാഭേ അലാഭേ ച
ഉത്പന്ന-അലം-പ്രത്യയഃ । തഥാ ഗുണവത്-ലാഭേ വിപര്യയേ ച സന്തുഷ്ടഃ ।
സതതം യോഗീ സമാഹിത-ചിത്തഃ । യത-ആത്മാ സംയത-സ്വഭാവഃ ।
ദൃഢ-നിശ്ചയഃ ദൃഢഃ സ്ഥിരഃ നിശ്ചയഃ അധ്യവസായഃ യസ്യ
ആത്മ-തത്ത്വ-വിഷയേ സഃ ദൃഢ-നിശ്ചയഃ । മയി-അർപിത-മനോ-ബുദ്ധിഃ
സങ്കൽപ-വികൽപ-ആത്മകം മനഃ, അധ്യവസായ-ലക്ഷണാ ബുദ്ധിഃ, തേ മയി
ഏവ അർപിതേ സ്ഥാപിതേ യസ്യ സന്ന്യാസിനഃ സഃ മയി-അർപിത-മനോ-ബുദ്ധിഃ । യഃ
ഈദൃശഃ മത്-ഭക്തഃ സഃ മേ പ്രിയഃ । “പ്രിയഃ ഹി ജ്ഞാനിനഃ അത്യർഥമഹം
സഃ ച മമ പ്രിയഃ” (ഭ. ഗീ. 7-17) ഇതി സപ്തമേ അധ്യായേ സൂചിതം,
തത് ഇഹ പ്രപഞ്ച്യതേ ॥

യസ്മാന്നോദ്വിജതേ ലോകഃ ലോകാന്നോദ്വിജതേ ച യഃ ।
ഹർഷാമർഷഭയോദ്വേഗൈഃ മുക്തോ യഃ സ ച മേ പ്രിയഃ ॥ 12-15 ॥

യസ്മാത് സന്ന്യാസിനഃ ന ഉദ്വിജതേ ന ഉദ്വേഗം ഗച്ഛതി ന
സന്തപ്യതേ ന സങ്ക്ഷുഭ്യതി ലോകഃ, തഥാ ലോകാത് ന ഉദ്വിജതേ ച യഃ,
ഹർഷ-അമർഷ-ഭയ-ഉദ്വേഗൈഃ ഹർഷഃ ച അമർഷഃ ച ഭയം ച ഉദ്വേഗഃ
ച തൈഃ ഹർഷ-അമർഷ-ഭയ-ഉദ്വേഗൈഃ മുക്തഃ; ഹർഷഃ പ്രിയ-ലാഭേ
അന്തഃകരണസ്യ ഉത്കർഷഃ രോമാഞ്ചന-അശ്രു-പാത-ആദി-ലിംഗഃ, അമർഷഃ
അസഹിഷ്ണുതാ, ഭയം ത്രാസഃ, ഉദ്വേഗഃ ഉദ്വിഗ്നതാ, തൈഃ മുക്തഃ യഃ സഃ ച മേ
പ്രിയഃ ॥

അനപേക്ഷഃ ശുചിർദക്ഷ ഉദാസീനോ ഗതവ്യഥഃ ।
സർവാരംഭപരിത്യാഗീ യോ മദ്ഭക്തഃ സ മേ പ്രിയഃ ॥ 12-16 ॥

ദേഹ-ഇന്ദ്രിയ-വിഷയ-സംബന്ധ-ആദിഷു അപേക്ഷാ-വിഷയേഷു അനപേക്ഷഃ
നിഃസ്പൃഹഃ । ശുചിഃ ബാഹ്യേന ആഭ്യന്തരേണ ച ശൗചേന സമ്പന്നഃ ।
ദക്ഷഃ പ്രത്യുത്പന്നേഷു കാര്യേഷു സദ്യഃ യഥാവത് പ്രതിപത്തും സമർഥഃ ।
ഉദാസീനഃ ന കസ്യചിത് മിത്ര-ആദേഃ പക്ഷം ഭജതേ യഃ, സഃ ഉദാസീനഃ യതിഃ ।
ഗത-വ്യഥഃ ഗത-ഭയഃ । സർവ-ആരംഭ-പരിത്യാഗീ ആരഭ്യന്തേ ഇതി ആരംഭാഃ
ഇഹ-അമുത്ര-ഫല-ഭോഗ-അർഥാനി കാമ-ഹേതൂനി കർമാണി സർവ-ആരംഭാഃ,
താൻ പരിത്യക്തും ശീലം അസ്യ ഇതി സർവ-ആരംഭ-പരിത്യാഗീ യഃ മത്-ഭക്തഃ
സഃ മേ പ്രിയഃ ॥ കിം ച —

യോ ന ഹൃഷ്യതി ന ദ്വേഷ്ടി ന ശോചതി ന കാങ്ക്ഷതി ।
ശുഭാശുഭപരിത്യാഗീ ഭക്തിമാന്യഃ സ മേ പ്രിയഃ ॥ 12-17 ॥

യഃ ന ഹൃഷ്യതി ഇഷ്ട-പ്രാപ്തൗ, ന ദ്വേഷ്ടി അനിഷ്ട-പ്രാപ്തൗ, ന ശോചതി
പ്രിയ-വിയോഗേ, ന ച അപ്രാപ്തം കാങ്ക്ഷതി, ശുഭ-അശുഭേ കർമണീ പരിത്യക്തും
ശീലം അസ്യ ഇതി ശുഭ-അശുഭ-പരിത്യാഗീ ഭക്തിമാൻ യഃ സഃ മേ പ്രിയഃ ॥

സമഃ ശത്രൗ ച മിത്രേ ച തഥാ മാനാപമാനയോഃ ।
ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖേഷു സമഃ സംഗവിവർജിതഃ ॥ 12-18 ॥

സമഃ ശത്രൗ ച മിത്രേ ച, തഥാ മാന-അപമാനയോഃ പൂജാ-പരിഭവയോഃ,
ശീത-ഉഷ്ണ-സുഖ-ദുഃഖേഷു സമഃ, സർവത്ര ച സംഗ-വിവർജിതഃ ॥

കിം ച —

തുല്യനിന്ദാസ്തുതിർമൗനീ സന്തുഷ്ടോ യേന കേനചിത് ।
അനികേതഃ സ്ഥിരമതിഃ ഭക്തിമാന്മേ പ്രിയോ നരഃ ॥ 12-19 ॥

തുല്യ-നിന്ദാ-സ്തുതിഃ നിന്ദാ ച സ്തുതിഃ ച നിന്ദാ-സ്തുതീ തേ തുല്യേ യസ്യ
സഃ തുല്യ-നിന്ദാ-സ്തുതിഃ । മൗനീ മൗനവാൻ സംയത-വാക് । സന്തുഷ്ടഃ
യേന കേനചിത് ശരീര-സ്ഥിതി-ഹേതു-മാത്രേണ; തഥാ ച ഉക്തം —
“യേന കേനചിത് ആച്ഛന്നഃ യേനകേനചിത് ആശിതഃ । യത്ര ക്വചന
ശായീ സ്യാത് തം ദേവാ ബ്രാഹ്മണം വിദുഃ” (മോ. ധ. 245-12) ഇതി । കിം
ച, അനികേതഃ നികേതഃ ആശ്രയഃ നിവാസഃ നിയതഃ ന വിദ്യതേ യസ്യ സഃ
അനികേതഃ, “നാഗാരേ” ഇത്യാദി സ്മൃതി-അന്തരാത് । സ്ഥിര-മതിഃ
സ്ഥിരാ പരമാർഥ-വിഷയാ യസ്യ മതിഃ സഃ സ്ഥിര-മതിഃ । ഭക്തിമാൻ മേ
പ്രിയഃ നരഃ ॥

“അദ്വേഷ്ടാ സർവ-ഭൂതാനാം” (ഭ. ഗീ. 12-13), ഇത്യാദിനാ
അക്ഷര-ഉപാസകാനാം നിവൃത്ത-സർവ-ഏഷണാനാം സന്യാസിനാം
പരമാർഥ-ജ്ഞാന-നിഷ്ഠാനാം ധർമ-ജാതം പ്രക്രാന്തം ഉപസംഹ്രിയതേ —

യേ തു ധർമ്യാമൃതമിദം യഥോക്തം പര്യുപാസതേ ।
ശ്രദ്ദധാനാ മത്പരമാഃ ഭക്താസ്തേഽതീവ മേ പ്രിയാഃ ॥ 12-20 ॥

യേ തു സന്ന്യാസിനഃ ധർമ്യ-അമൃതം ധർമാത് അനപേതം ധർമ്യം ച തത്
അമൃതം ച തത്, അമൃതത്വ-ഹേതുത്വാത്, ഇദം യഥോക്തം “അദ്വേഷ്ടാ
സർവ-ഭൂതാനാം” (ഭ. ഗീ. 12-13) ഇത്യാദിനാ പര്യുപാസതേ അനുതിഷ്ഠന്തി
ശ്രദ്ദധാനാഃ സന്തഃ മത്-പരമാഃ യഥോക്തഃ അഹം അക്ഷര-ആത്മാ പരമഃ
നിരതിശയാ ഗതിഃ യേഷാം തേ മത്-പരമാഃ, മത്-ഭക്താഃ ച ഉത്തമാം
പരമാർഥ-ജ്ഞാന-ലക്ഷണാം ഭക്തിം-ആശ്രിതാഃ, തേ അതീവ മേ പ്രിയാഃ ॥

“പ്രിയഃ ഹി ജ്ഞാനിനഃ അത്യർഥം” (ഭ. ഗീ. 7-17) ഇതി യത് സൂചിതം
തത് വ്യാഖ്യായഃ ഇഹ ഉപസംഹൃതം “ഭക്താഃ തേഽതീവ മേ പ്രിയാഃ”
ഇതി । യസ്മാത് ധർമ്യ-അമൃതം ഇദം യഥോക്തം അനുതിഷ്ഠൻ ഭഗവതഃ
വിഷ്ണോഃ പരമേശ്വരസ്യ അതീവ പ്രിയഃ ഭവതി, തസ്മാത് ഇദം ധർമ്യ-അമൃതം
മുമുക്ഷുണാ യത്നതഃ അനുഷ്ഠേയം വിഷ്ണോഃ പ്രിയം പരം ധാമ ജിഗമിഷുണാ ഇതി
വാക്യ-അർഥഃ ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മ-വിദ്യായാം
യോഗ-ശാസ്ത്രേ ശ്രീ-കൃഷ്ണ-അർജുന-സംവാദേ ഭക്തി-യോഗഃ നാമ ദ്വാദശഃ
അധ്യായഃ ॥12 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ഭക്തി-യോഗഃ നാമ
ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥
(പാഠഭേദഃ-
അർജുന ഉവാച ।
പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രജ്ഞമേവ ച ।
ഏതദ്വേദിതുമിച്ഛാമി ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ച കേശവ ॥ 13-1 ॥)

സപ്തമേ അധ്യായേ സൂചിതേ ദ്വേ പ്രകൃതീ ഈശ്വരസ്യ —
ത്രിഗുണാത്മികാ അഷ്ടധാ ഭിന്നാ അപരാ, സംസാരഹേതുത്വാത്; പരാ ച
അന്യാ ജീവഭൂതാ ക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണാ ഈശ്വരാത്മികാ — യാഭ്യാം
പ്രകൃതിഭ്യാമീശ്വരഃ ജഗദുത്പത്തിസ്ഥിതിലയഹേതുത്വം പ്രതിപദ്യതേ ।
തത്ര ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണപ്രകൃതിദ്വയനിരൂപണദ്വാരേണ
തദ്വതഃ ഈശ്വരസ്യ തത്ത്വനിർധാരണാർഥം ക്ഷേത്രാധ്യായഃ ആരഭ്യതേ ।
അതീതാനന്തരാധ്യായേ ച “അദ്വേഷ്ടാ സർവഭൂതാനാം”
(ഭ. ഗീ. 12-13)ഇത്യാദിനാ യാവത് അധ്യായപരിസമാപ്തിഃ താവത്
തത്ത്വജ്ഞാനിനാം സന്ന്യാസിനാം നിഷ്ഠാ യഥാ തേ വർതന്തേ ഇത്യേതത് ഉക്തം ।
കേന പുനഃ തേ തത്ത്വജ്ഞാനേന യുക്താഃ യഥോക്തധർമാചരണാത് ഭഗവതഃ
പ്രിയാ ഭവന്തീതി ഏവമർഥശ്ച അയമധ്യായഃ ആരഭ്യതേ । പ്രകൃതിശ്ച
ത്രിഗുണാത്മികാ സർവകാര്യകരണവിഷയാകാരേണ പരിണതാ പുരുഷസ്യ
ഭോഗാപവർഗാർഥകർതവ്യതയാ ദേഹേന്ദ്രിയാദ്യാകാരേണ സംഹന്യതേ । സോഽയം
സംഘാതഃ ഇദം ശരീരം । തദേതത് ഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഇദം ശരീരം കൗന്തേയ ക്ഷേത്രമിത്യഭിധീയതേ ।
ഏതദ്യോ വേത്തി തം പ്രാഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഇതി തദ്വിദഃ ॥ 13-1 ॥

ഇദം ഇതി സർവനാമ്നാ ഉക്തം വിശിനഷ്ടി ശരീരം ഇതി । ഹേ
കൗന്തേയ, ക്ഷതത്രാണാത്, ക്ഷയാത്, ക്ഷരണാത്, ക്ഷേത്രവദ്വാ അസ്മിൻ
കർമഫലനിഷ്പത്തേഃ ക്ഷേത്രം ഇതി — ഇതിശബ്ദഃ ഏവംശബ്ദപദാർഥകഃ
— ക്ഷേത്രം ഇത്യേവം അഭിധീയതേ കഥ്യതേ । ഏതത് ശരീരം ക്ഷേത്രം
യഃ വേത്തി വിജാനാതി, ആപാദതലമസ്തകം ജ്ഞാനേന വിഷയീകരോതി,
സ്വാഭാവികേന ഔപദേശികേന വാ വേദനേന വിഷയീകരോതി വിഭാഗശഃ,
തം വേദിതാരം പ്രാഹുഃ കഥയന്തി ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ഇതി — ഇതിശബ്ദഃ
ഏവംശബ്ദപദാർഥകഃ ഏവ പൂർവവത് — ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ഇത്യേവം ആഹുഃ ।
കേ? തദ്വിദഃ തൗ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞൗ യേ വിദന്തി തേ തദ്വിദഃ ॥ ഏവം
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞൗ ഉക്തൗ । കിം ഏതാവന്മാത്രേണ ജ്ഞാനേന ജ്ഞാതവ്യൗ ഇതി? ന
ഇതി ഉച്യതേ —

ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി സർവക്ഷേത്രേഷു ഭാരത ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോർജ്ഞാനം യത്തജ്ജ്ഞാനം മതം മമ ॥ 13-2 ॥

ക്ഷേത്രജ്ഞം യഥോക്തലക്ഷണം ചാപി മാം പരമേശ്വരം
അസംസാരിണം വിദ്ധി ജാനീഹി । സർവക്ഷേത്രേഷു യഃ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ
ബ്രഹ്മാദിസ്തംബപര്യന്താനേകക്ഷേത്രോപാധിപ്രവിഭക്തഃ, തം
നിരസ്തസർവോപാധിഭേദം സദസദാദിശബ്ദപ്രത്യയാഗോചരം
വിദ്ധി ഇതി അഭിപ്രായഃ । ഹേ ഭാരത, യസ്മാത്
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞേശ്വരയാഥാത്മ്യവ്യതിരേകേണ ന ജ്ഞാനഗോചരം
അന്യത് അവശിഷ്ടം അസ്തി, തസ്മാത് ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ ജ്ഞേയഭൂതയോഃ
യത് ജ്ഞാനം ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞൗ യേന ജ്ഞാനേന വിഷയീക്രിയേതേ, തത്
ജ്ഞാനം സമ്യഗ്ജ്ഞാനം ഇതി മതം അഭിപ്രായഃ മമ ഈശ്വരസ്യ വിഷ്ണോഃ ॥

നനു സർവക്ഷേത്രേഷു ഏക ഏവ ഈശ്വരഃ, ന അന്യഃ തദ്വ്യതിരിക്തഃ ഭോക്താ
വിദ്യതേ ചേത്, തതഃ ഈസ്വരസ്യ സംസാരിത്വം പ്രാപ്തം; ഈശ്വരവ്യതിരേകേണ
വാ സംസാരിണഃ അന്യസ്യ അഭാവാത് സംസാരാഭാവപ്രസംഗഃ । തച്ച
ഉഭയമനിഷ്ടം, ബന്ധമോക്ഷതദ്ധേതുശാസ്ത്രാനർഥക്യപ്രസംഗാത്,
പ്രത്യക്ഷാദിപ്രമാണവിരോധാച്ച । പ്രത്യക്ഷേണ താവത്
സുഖദുഃഖതദ്ധേതുലക്ഷണഃ സംസാരഃ ഉപലഭ്യതേ;
ജഗദ്വൈചിത്ര്യോപലബ്ധേശ്ച ധർമാധർമനിമിത്തഃ സംസാരഃ
അനുമീയതേ । സർവമേതത് അനുപപന്നമാത്മേശ്വരൈകത്വേ ॥ ന;
ജ്ഞാനാജ്ഞാനയോഃ അന്യത്വേനോപപത്തേഃ — “ദൂരമേതേ വിപരീതേ
വിഷൂചീ അവിദ്യാ യാ ച വിദ്യേതി ജ്ഞാതാ” (ക. ഉ. 1-2-4) ।
തഥാ തയോഃ വിദ്യാവിദ്യാവിഷയയോഃ ഫലഭേദോഽപി വിരുദ്ധഃ നിർദിഷ്ടഃ
— “ശ്രേയശ്ച പ്രേയശ്ച” (ക. ഉ. 1-2-2) ഇതി;
വിദ്യാവിഷയഃ ശ്രേയഃ, പ്രേയസ്തു അവിദ്യാകാര്യം ഇതി । തഥാ ച വ്യാസഃ —
”ദ്വാവിമാവഥ പന്ഥാനൗ” (മോ. ധ. 241-6) ഇത്യാദി, “ഇമൗ
ദ്വാവേവ പന്ഥാനൗ” ഇത്യാദി ച । ഇഹ ച ദ്വേ നിഷ്ഠേ ഉക്തേ । അവിദ്യാ ച
സഹ കാര്യേണ ഹാതവ്യാ ഇതി ശ്രുതിസ്മൃതിന്യായേഭ്യഃ അവഗമ്യതേ । ശ്രുതയഃ
താവത് — “ഇഹ ചേദവേദീദഥ സത്യമസ്തി ന ചേദിഹാവേദീന്മഹതീ
വിനഷ്ടിഃ” (കേ. ഉ. 2-5) ”തമേവം വിദ്വാനമൃത ഇഹ ഭവതി ।
നാന്യഃ പന്ഥാ വിദ്യതേഽയനായ” (തൈ. ആ. 3-13) “വിദ്വാന്ന
ബിഭേതി കുതശ്ചന” (തൈ. ഉ. 2-9-1) । അവിദുഷസ്തു
–“അഥ തസ്യ ഭയം ഭവതി” (തൈ. ഉ. 2-7-1),
“അവിദ്യായാമന്തരേ വർതമാനാഃ” (ക. ഉ. 1-2-5),
“ബ്രഹ്മ വേദ ബ്രഹ്മൈവ ഭവതി”“അന്യോഽസാവന്യോഽഹമസ്മീതി
ന സ വേദ യഥാ പശുരേവം സ ദേവാനാം” (ബൃ. ഉ. 1-4-10)
ആത്മവിത് യഃ “സ ഇദം സർവം ഭവതി” (ബൃ. ഉ. 1-4-10)
; “യദാ ചർമവത്” (ശ്വേ. ഉ. 6-20) ഇത്യാദ്യാഃ സഹസ്രശഃ ।
സ്മൃതയശ്ച — “അജ്ഞാനേനാവൃതം ജ്ഞാനം തേന മുഹ്യന്തി
ജന്തവഃ” (ഭ. ഗീ. 5-15) “ഇഹൈവ തൈർജിതഃ സർഗോ യേഷാം
സാമ്യേ സ്ഥിതം മനഃ” (ഭ. ഗീ. 5-19) “സമം പശ്യൻ
ഹി സർവത്ര” (ഭ. ഗീ. 13-28) ഇത്യാദ്യാഃ । ന്യായതശ്ച
— ”സർപാൻകുശാഗ്രാണി തഥോദപാനം ജ്ഞാത്വാ മനുഷ്യാഃ
പരിവർജയന്തി । അജ്ഞാനതസ്തത്ര പതന്തി കേചിജ്ജ്ഞാനേ ഫലം പശ്യ
യഥാവിശിഷ്ടം” (മോ. ധ. 201-17) । തഥാ ച — ദേഹാദിഷു
ആത്മബുദ്ധിഃ അവിദ്വാൻ രാഗദ്വേഷാദിപ്രയുക്തഃ ധർമാധർമാനുഷ്ഠാനകൃത്
ജായതേ മ്രിയതേ ച ഇതി അവഗമ്യതേ; ദേഹാദിവ്യതിരിക്താത്മദർശിനഃ
രാഗദ്വേഷാദിപ്രഹാണാപേക്ഷധർമാധർമ-പ്രവൃത്ത്യുപശമാത് മുച്യന്തേ
ഇതി ന കേനചിത് പ്രത്യാഖ്യാതും ശക്യം ന്യായതഃ । തത്ര ഏവം സതി,
ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ ഈശ്വരസ്യൈവ സതഃ അവിദ്യാകൃതോപാധിഭേദതഃ
സംസാരിത്വമിവ ഭവതി, യഥാ ദേഹാദ്യാത്മത്വമാത്മനഃ । സർവജന്തൂനാം
ഹി പ്രസിദ്ധഃ ദേഹാദിഷു അനാത്മസു ആത്മഭാവഃ നിശ്ചിതഃ അവിദ്യാകൃതഃ,
യഥാ സ്ഥാണൗ പുരുഷനിശ്ചയഃ; ന ച ഏതാവതാ പുരുഷധർമഃ സ്ഥാണോഃ
ഭവതി, സ്ഥാണുധർമോ വാ പുരുഷസ്യ, തഥാ ന ചൈതന്യധർമോ ദേഹസ്യ,
ദേഹധർമോ വാ ചേതനസ്യ സുഖദുഃഖമോഹാത്മകത്വാദിഃ ആത്മനഃ ന യുക്തഃ;
അവിദ്യാകൃതത്വാവിശേഷാത്, ജരാമൃത്യുവത് ॥ ന, അതുല്യത്വാത്; ഇതി ചേത്
— സ്ഥാണുപുരുഷൗ ജ്ഞേയാവേവ സന്തൗ ജ്ഞാത്രാ അന്യോന്യസ്മിൻ അധ്യസ്തൗ
അവിദ്യയാ; ദേഹാത്മനോസ്തു ജ്ഞേയജ്ഞാത്രോരേവ ഇതരേതരാധ്യാസഃ, ഇതി ന
സമഃ ദൃഷ്ടാന്തഃ । അതഃ ദേഹധർമഃ ജ്ഞേയോഽപി ജ്ഞാതുരാത്മനഃ
ഭവതീതി ചേത്, ന; അചൈതന്യാദിപ്രസംഗാത് । യദി ഹി ജ്ഞേയസ്യ
ദേഹാദേഃ ക്ഷേത്രസ്യ ധർമാഃ സുഖദുഃഖമോഹേച്ഛാദയഃ ജ്ഞാതുഃ
ഭവന്തി, തർഹി, “ജ്ഞേയസ്യ ക്ഷേത്രസ്യ ധർമാഃ കേചിത് ആത്മനഃ
ഭവന്തി അവിദ്യാധ്യാരോപിതാഃ, ജരാമരണാദയസ്തു ന ഭവന്തി”
ഇതി വിശേഷഹേതുഃ വക്തവ്യഃ । “ന ഭവന്തി” ഇതി അസ്തി
അനുമാനം — അവിദ്യാധ്യാരോപിതത്വാത് ജരാമരണാദിവത് ഇതി, ഹേയത്വാത്,
ഉപാദേയത്വാച്ച ഇത്യാദി । തത്ര ഏവം സതി, കർതൃത്വഭോക്തൃത്വലക്ഷണഃ
സംസാരഃ ജ്ഞേയസ്ഥഃ ജ്ഞാതരി അവിദ്യയാ അധ്യാരോപിതഃ ഇതി, ന തേന
ജ്ഞാതുഃ കിഞ്ചിത് ദുഷ്യതി, യഥാ ബാലൈഃ അധ്യാരോപിതേന ആകാശസ്യ
തലമലിനത്വാദിനാ ॥ ഏവം ച സതി, സർവക്ഷേത്രേഷ്വപി സതഃ ഭഗവതഃ
ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ ഈശ്വരസ്യ സംസാരിത്വഗന്ധമാത്രമപി നാശങ്ക്യം । ന ഹി
ക്വചിദപി ലോകേ അവിദ്യാധ്യസ്തേന ധർമേണ കസ്യചിത് ഉപകാരഃ അപകാരോ വാ
ദൃഷ്ടഃ ॥ യത്തു ഉക്തം — ന സമഃ ദൃഷ്ടാന്തഃ ഇതി, തത് അസത് ।
കഥം? അവിദ്യാധ്യാസമാത്രം ഹി ദൃഷ്ടാന്തദാർഷ്ടാന്തികയോഃ സാധർമ്യം
വിവക്ഷിതം । തത് ന വ്യഭിചരതി । യത്തു ജ്ഞാതരി വ്യഭിചരതി ഇതി
മന്യസേ, തസ്യാപി അനൈകാന്തികത്വം ദർശിതം ജരാദിഭിഃ ॥ അവിദ്യാവത്ത്വാത്
ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ സംസാരിത്വം ഇതി ചേത്, ന; അവിദ്യായാഃ താമസത്വാത് । താമസോ ഹി
പ്രത്യയഃ, ആവരണാത്മകത്വാത് അവിദ്യാ വിപരീതഗ്രാഹകഃ, സംശയോപസ്ഥാപകോ
വാ, അഗ്രഹണാത്മകോ വാ; വിവേകപ്രകാശഭാവേ തദഭാവാത്, താമസേ ച
ആവരണാത്മകേ തിമിരാദിദോഷേ സതി അഗ്രഹണാദേഃ അവിദ്യാത്രയസ്യ ഉപലബ്ധേഃ ॥

അത്ര ആഹ — ഏവം തർഹി ജ്ഞാതൃധർമഃ അവിദ്യാ । ന; കരണേ ചക്ഷുഷി
തൈമിരികത്വാദിദോഷോപലബ്ധേഃ । യത്തു മന്യസേ — ജ്ഞാതൃധർമഃ അവിദ്യാ,
തദേവ ച അവിദ്യാധർമവത്ത്വം ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ സംസാരിത്വം; തത്ര യദുക്തം
“ഈശ്വര ഏവ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ, ന സംസാരീ” ഇത്യേതത് അയുക്തമിതി —
തത് ന; യഥാ കരണേ ചക്ഷുഷി വിപരീതഗ്രാഹകാദിദോഷസ്യ ദർശനാത് ।
ന വിപരീതാദിഗ്രഹണം തന്നിമിത്തം വാ തൈമിരികത്വാദിദോഷഃ ഗ്രഹീതുഃ,
ചക്ഷുഷഃ സംസ്കാരേണ തിമിരേ അപനീതേ ഗ്രഹീതുഃ
അദർശനാത് ന ഗ്രഹീതുർധർമഃ യഥാ; തഥാ സർവത്രൈവ
അഗ്രഹണവിപരീതസംശയപ്രത്യയാസ്തന്നിമിത്താഃ കരണസ്യൈവ കസ്യചിത്
ഭവിതുമർഹന്തി, ന ജ്ഞാതുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ । സംവേദ്യത്വാച്ച തേഷാം
പ്രദീപപ്രകാശവത് ന ജ്ഞാതൃധർമത്വം — സംവേദ്യത്വാദേവ
സ്വാത്മവ്യതിരിക്തസംവേദ്യത്വം; സർവകരണവിയോഗേ ച കൈവല്യേ
സർവവാദിഭിഃ അവിദ്യാദിദോഷവത്ത്വാനഭ്യുപഗമാത് । ആത്മനഃ യദി
ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ അഗ്ന്യുഷ്ണവത് സ്വഃ ധർമഃ, തതഃ ന കദാചിദപി
തേന വിയോഗഃ സ്യാത് । അവിക്രിയസ്യ ച വ്യോമവത് സർവഗതസ്യ അമൂർതസ്യ
ആത്മനഃ കേനചിത് സംയോഗവിയോഗാനുപപത്തേഃ, സിദ്ധം ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ
നിത്യമേവ ഈശ്വരത്വം; “അനാദിത്വാന്നിർഗുണത്വാത്”
(ഭ. ഗീ. 13-31) ഇത്യാദീശ്വരവചനാച്ച ॥ നനു ഏവം സതി
സംസാരസംസാരിത്വാഭാവേ ശാസ്ത്രാനർഥക്യാദിദോഷഃ സ്യാദിതി ചേത്, ന;
സർവൈരഭ്യുപഗതത്വാത് । സർവൈർഹി ആത്മവാദിഭിഃ അഭ്യുപഗതഃ ദോഷഃ
ന ഏകേന പരിഹർതവ്യഃ ഭവതി । കഥം അഭ്യുപഗതഃ ഇതി? മുക്താത്മനാം
ഹി സംസാരസംസാരിത്വവ്യവഹാരാഭാവഃ സർവൈരേവ ആത്മവാദിഭിഃ ഇഷ്യതേ ।
ന ച തേഷാം ശാസ്ത്രാനർഥക്യാദിദോഷപ്രാപ്തിഃ അഭ്യുപഗതാ । തഥാ
നഃ ക്ഷേത്രജ്ഞാനാം ഈശ്വരൈകത്വേ സതി, ശാസ്ത്രാനർഥക്യം ഭവതു;
അവിദ്യാവിഷയേ ച അർഥവത്ത്വം — യഥാ ദ്വൈതിനാം സർവേഷാം
ബന്ധാവസ്ഥായാമേവ ശാസ്ത്രാദ്യർഥവത്ത്വം, ന മുക്താവസ്ഥായാം, ഏവം ॥

നനു ആത്മനഃ ബന്ധമുക്താവസ്ഥേ പരമാർഥത ഏവ വസ്തുഭൂതേ ദ്വൈതിനാം
സർവേഷാം । അതഃ ഹേയോപാദേയതത്സാധനസദ്ഭാവേ ശാസ്ത്രാദ്യർഥവത്ത്വം സ്യാത് ।
അദ്വൈതിനാം പുനഃ, ദ്വൈതസ്യ അപരമാർഥത്വാത്, അവിദ്യാകൃതത്വാത്
ബന്ധാവസ്ഥായാശ്ച ആത്മനഃ അപരമാർഥത്വേ നിർവിഷയത്വാത്,
ശാസ്ത്രാദ്യാനർഥക്യം ഇതി ചേത്, ന; ആത്മനഃ അവസ്ഥാഭേദാനുപപത്തേഃ । യദി
താവത് ആത്മനഃ ബന്ധമുക്താവസ്ഥേ, യുഗപത് സ്യാതാം, ക്രമേണ വാ । യുഗപത്
താവത് വിരോധാത് ന സംഭവതഃ സ്ഥിതിഗതീ ഇവ ഏകസ്മിൻ । ക്രമഭാവിത്വേ
ച, നിർനിമിത്തത്വേ അനിർമോക്ഷപ്രസംഗഃ । അന്യനിമിത്തത്വേ ച സ്വതഃ
അഭാവാത് അപരമാർഥത്വപ്രസംഗഃ । തഥാ ച സതി അഭ്യുപഗമഹാനിഃ ।
കിഞ്ച, ബന്ധമുക്താവസ്ഥയോഃ പൗർവാപര്യനിരൂപണായാം ബന്ധാവസ്ഥാ
പൂർവം പ്രകൽപ്യാ, അനാദിമതീ അന്തവതീ ച; തച്ച പ്രമാണവിരുദ്ധം ।
തഥാ മോക്ഷാവസ്ഥാ ആദിമതീ അനന്താ ച പ്രമാണവിരുദ്ധൈവ അഭ്യുപഗമ്യതേ ।
ന ച അവസ്ഥാവതഃ അവസ്ഥാന്തരം ഗച്ഛതഃ നിത്യത്വം ഉപപാദയിതും
ശക്യം । അഥ അനിത്യത്വദോഷപരിഹാരായ ബന്ധമുക്താവസ്ഥാഭേദോ ന
കൽപ്യതേ, അതഃ ദ്വൈതിനാമപി ശാസ്ത്രാനർഥക്യാദിദോഷഃ അപരിഹാര്യ
ഏവ; ഇതി സമാനത്വാത് ന അദ്വൈതവാദിനാ പരിഹർതവ്യഃ ദോഷഃ ॥ ന
ച ശാസ്ത്രാനർഥക്യം, യഥാപ്രസിദ്ധാവിദ്വത്പുരുഷവിഷയത്വാത്
ശാസ്ത്രസ്യ । അവിദുഷാം ഹി ഫലഹേത്വോഃ അനാത്മനോഃ ആത്മദർശനം,
ന വിദുഷാം; വിദുഷാം ഹി ഫലഹേതുഭ്യാം ആത്മനഃ അന്യത്വദർശനേ
സതി, തയോഃ അഹമിതി ആത്മദർശനാനുപപത്തേഃ । ന ഹി അത്യന്തമൂഢഃ
ഉന്മത്താദിരപി ജലാഗ്ന്യോഃ ഛായാപ്രകാശയോർവാ ഐകാത്മ്യം പശ്യതി; കിമുത
വിവേകീ । തസ്മാത് ന വിധിപ്രതിഷേധശാസ്ത്രം താവത് ഫലഹേതുഭ്യാം
ആത്മനഃ അന്യത്വദർശിനഃ ഭവതി । ന ഹി “ദേവദത്ത, ത്വം ഇദം
കുരു” ഇതി കസ്മിംശ്ചിത് കർമണി നിയുക്തേ, വിഷ്ണുമിത്രഃ “അഹം
നിയുക്തഃ” ഇതി തത്രസ്ഥഃ നിയോഗം ശൃണ്വന്നപി പ്രതിപദ്യതേ ।
വിയോഗവിഷയവിവേകാഗ്രഹണാത് തു ഉപപദ്യതേ പ്രതിപത്തിഃ; തഥാ
ഫലഹേത്വോരപി ॥ നനു പ്രാകൃതസംബന്ധാപേക്ഷയാ യുക്തൈവ പ്രതിപത്തിഃ
ശാസ്ത്രാർഥവിഷയാ — ഫലഹേതുഭ്യാം അന്യാത്മവിഷയദർശനേഽപി
സതി — ഇഷ്ടഫലഹേതൗ പ്രവർതിതഃ അസ്മി, അനിഷ്ടഫലഹേതോശ്ച
നിവർതിതഃ അസ്മീതി; യഥാ പിതൃപുത്രാദീനാം ഇതരേതരാത്മാന്യത്വദർശനേ
സത്യപി അന്യോന്യനിയോഗപ്രതിഷേധാർഥപ്രതിപത്തിഃ । ന;
വ്യതിരിക്താത്മ-ദർശനപ്രതിപത്തേഃ പ്രാഗേവ ഫലഹേത്വോഃ ആത്മാഭിമാനസ്യ
സിദ്ധത്വാത് । പ്രതിപന്നനിയോഗപ്രതിഷേധാർഥോ ഹി ഫലഹേതുഭ്യാം ആത്മനഃ
അന്യത്വം പ്രതിപദ്യതേ, ന പൂർവം । തസ്മാത് വിധിപ്രതിഷേധശാസ്ത്രം
അവിദ്വദ്വിഷയം ഇതി സിദ്ധം ॥ നനു ”സ്വർഗകാമോ യജേത” ”ന
കലഞ്ജം ഭക്ഷയേത്” ഇത്യാദൗ ആത്മവ്യതിരേകദർശിനാം അപ്രവൃത്തൗ,
കേവലദേഹാദ്യാത്മദൃഷ്ടീനാം ച; അതഃ കർതുഃ അഭാവാത് ശാസ്ത്രാനർഥക്യമിതി
ചേത്, ന; യഥാപ്രസിദ്ധിത ഏവ പ്രവൃത്തിനിവൃത്ത്യുപപത്തേഃ ।
ഈശ്വരക്ഷേത്രജ്ഞൈകത്വദർശീ ബ്രഹ്മവിത് താവത് ന പ്രവർതതേ ।
തഥാ നൈരാത്മ്യവാദ്യപി നാസ്തി പരലോകഃ ഇതി ന പ്രവർതതേ ।
യഥാപ്രസിദ്ധിതസ്തു വിധിപ്രതിഷേധശാസ്ത്രശ്രവണാന്യഥാനുപപത്ത്യാ
അനുമിതാത്മാസ്തിത്വഃ ആത്മവിശേഷാനഭിജ്ഞഃ കർമഫലസഞ്ജാതതൃഷ്ണഃ
ശ്രദ്ദധാനതയാ ച പ്രവർതതേ । ഇതി സർവേഷാം നഃ പ്രത്യക്ഷം । അതഃ
ന ശാസ്ത്രാനർഥക്യം ॥ വിവേകിനാം അപ്രവൃത്തിദർശനാത് തദനുഗാമിനാം
അപ്രവൃത്തൗ ശാസ്ത്രാനർഥക്യം ഇതി ചേത്, ന; കസ്യചിദേവ വിവേകോപപത്തേഃ ।
അനേകേഷു ഹി പ്രാണിഷു കശ്ചിദേവ വിവേകീ സ്യാത്, യഥേദാനീം । ന ച
വിവേകിനം അനുവർതന്തേ മൂഢാഃ, രാഗാദിദോഷതന്ത്രത്വാത് പ്രവൃത്തേഃ,
അഭിചരണാദൗ ച പ്രവൃത്തിദർശനാത്, സ്വാഭാവ്യാച്ച പ്രവൃത്തേഃ
— “സ്വഭാവസ്തു പ്രവർതതേ” (ഭ. ഗീ. 5-14) ഇതി ഹി
ഉക്തം ॥ തസ്മാത് അവിദ്യാമാത്രം സംസാരഃ യഥാദൃഷ്ടവിഷയഃ ഏവ । ന
ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ കേവലസ്യ അവിദ്യാ തത്കാര്യം ച । ന ച മിഥ്യാജ്ഞാനം
പരമാർഥവസ്തു ദൂഷയിതും സമർഥം । ന ഹി ഊഷരദേശം സ്നേഹേന
പങ്കീകർതും ശക്നോതി മരീച്യുദകം । തഥാ അവിദ്യാ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ ന
കിഞ്ചിത് കർതും ശക്നോതി । അതശ്ചേദമുക്തം — “ക്ഷേത്രജ്ഞം
ചാപി മാം വിദ്ധി” (ഭ. ഗീ. 13-2), “അജ്ഞാനേനാവൃതം
ജ്ഞാനം” (ഭ. ഗീ. 5-15) ഇതി ച ॥ അഥ കിമിദം സംസാരിണാമിവ
“അഹമേവം” “മമൈവേദം” ഇതി പണ്ഡിതാനാമപി? ശൃണു;
ഇദം തത് പാണ്ഡിത്യം, യത് ക്ഷേത്രേ ഏവ ആത്മദർശനം । യദി പുനഃ
ക്ഷേത്രജ്ഞം അവിക്രിയം പശ്യേയുഃ, തതഃ ന ഭോഗം കർമ വാ ആകാങ്ക്ഷേയുഃ
“മമ സ്യാത്” ഇതി । വിക്രിയൈവ ഭോഗകർമണീ । അഥ ഏവം സതി,
ഫലാർഥിത്വാത് അവിദ്വാൻ പ്രവർതതേ । വിദുഷഃ പുനഃ അവിക്രിയാത്മദർശിനഃ
ഫലാർഥിത്വാഭാവാത് പ്രവൃത്ത്യനുപപത്തൗ കാര്യകരണസംഘാതവ്യാപാരോപരമേ
നിവൃത്തിഃ ഉപചര്യതേ ॥ ഇദം ച അന്യത് പാണ്ഡിത്യം കേഷാഞ്ചിത് അസ്തു
— ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ഈശ്വര ഏവ । ക്ഷേത്രം ച അന്യത് ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യൈവ
വിഷയഃ । അഹം തു സംസാരീ സുഖീ ദുഃഖീ ച । സംസാരോപരമശ്ച
മമ കർതവ്യഃ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിജ്ഞാനേന, ധ്യാനേന ച ഈശ്വരം
ക്ഷേത്രജ്ഞം സാക്ഷാത്കൃത്വാ തത്സ്വരൂപാവസ്ഥാനേനേതി । യശ്ച
ഏവം ബുധ്യതേ, യശ്ച ബോധയതി, നാസൗ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ഇതി । ഏവം
മന്വാനഃ യഃ സഃ പണ്ഡിതാപസദഃ, സംസാരമോക്ഷയോഃ ശാസ്ത്രസ്യ ച
അർഥവത്ത്വം കരോമീതി; ആത്മഹാ സ്വയം മൂഢഃ അന്യാംശ്ച വ്യാമോഹയതി
ശാസ്ത്രാർഥസമ്പ്രദായരഹിതത്വാത്, ശ്രുതഹാനിം അശ്രുതകൽപനാം ച
കുർവൻ । തസ്മാത് അസമ്പ്രദായവിത് സർവശാസ്ത്രവിദപി മൂർഖവദേവ
ഉപേക്ഷണീയഃ ॥ യത്തൂക്തം “ഈശ്വരസ്യ ക്ഷേത്രജ്ഞൈകത്വേ
സംസാരിത്വം പ്രാപ്നോതി, ക്ഷേത്രജ്ഞാനാം ച ഈശ്വരൈകത്വേ
സംസാരിണഃ അഭാവാത് സംസാരാഭാവപ്രസംഗഃ” ഇതി, ഏതൗ ദോഷൗ
പ്രത്യുക്തൗ “വിദ്യാവിദ്യയോഃ വൈലക്ഷണ്യാഭ്യുപഗമാത്”
ഇതി । കഥം? അവിദ്യാപരികൽപിതദോഷേണ തദ്വിഷയം വസ്തു
പാരമാർഥികം ന ദുഷ്യതീതി । തഥാ ച ദൃഷ്ടാന്തഃ ദർശിതഃ —
മരീച്യംഭസാ ഊഷരദേശോ ന പങ്കീക്രിയതേ ഇതി । സംസാരിണഃ അഭാവാത്
സംസാരാഭാവപ്രസംഗദോഷോഽപി സംസാരസംസാരിണോഃ അവിദ്യാകൽപിതത്വോപപത്ത്യാ
പ്രത്യുക്തഃ ॥ നനു അവിദ്യാവത്ത്വമേവ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ സംസാരിത്വദോഷഃ ।
തത്കൃതം ച സുഖിത്വദുഃഖിത്വാദി പ്രത്യക്ഷം ഉപലഭ്യതേ ഇതി
ചേത്, ന; ജ്ഞേയസ്യ ക്ഷേത്രധർമത്വാത്, ജ്ഞാതുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ
തത്കൃതദോഷാനുപപത്തേഃ । യാവത് കിഞ്ചിത് ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ ദോഷജാതം
അവിദ്യമാനം ആസഞ്ജയസി, തസ്യ ജ്ഞേയത്വോപപത്തേഃ ക്ഷേത്രധർമത്വമേവ,
ന ക്ഷേത്രജ്ഞധർമത്വം । ന ച തേന ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ദുഷ്യതി, ജ്ഞേയേന
ജ്ഞാതുഃ സംസർഗാനുപപത്തേഃ । യദി ഹി സംസർഗഃ സ്യാത്, ജ്ഞേയത്വമേവ
നോപപദ്യേത । യദി ആത്മനഃ ധർമഃ അവിദ്യാവത്ത്വം ദുഃഖിത്വാദി ച
കഥം ഭോഃ പ്രത്യക്ഷം ഉപലഭ്യതേ, കഥം വാ ക്ഷേത്രജ്ഞധർമഃ ।
“ജ്ഞേയം ച സർവം ക്ഷേത്രം ജ്ഞാതൈവ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ”
ഇതി അവധാരിതേ, “അവിദ്യാദുഃഖിത്വാദേഃ ക്ഷേത്രജ്ഞവിശേഷണത്വം
ക്ഷേത്രജ്ഞ ധർമത്വം തസ്യ ച പ്രത്യക്ഷോപലഭ്യത്വം” ഇതി
വിരുദ്ധം ഉച്യതേ അവിദ്യാമാത്രാവഷ്ടംഭാത് കേവലം ॥ അത്ര ആഹ — സാ
അവിദ്യാ കസ്യ ഇതി । യസ്യ ദൃശ്യതേ തസ്യ ഏവ । കസ്യ ദൃശ്യതേ ഇതി ।
അത്ര ഉച്യതേ — “അവിദ്യാ കസ്യ ദൃശ്യതേ?” ഇതി പ്രശ്നഃ
നിരർഥകഃ । കഥം? ദൃശ്യതേ ചേത് അവിദ്യാ, തദ്വന്തമപി പശ്യസി ।
ന ച തദ്വതി ഉപലഭ്യമാനേ “സാ കസ്യ?” ഇതി പ്രശ്നോ യുക്തഃ ।
ന ഹി ഗോമതി ഉപലഭ്യമാനേ “ഗാവഃ കസ്യ?” ഇതി പ്രശ്നഃ
അർഥവാൻ ഭവതി । നനു വിഷമോ ദൃഷ്ടാന്തഃ । ഗവാം തദ്വതശ്ച
പ്രത്യക്ഷത്വാത് തത്സംബന്ധോഽപി പ്രത്യക്ഷ ഇതി പ്രശ്നോ നിരർഥകഃ ।
ന തഥാ അവിദ്യാ തദ്വാംശ്ച പ്രത്യക്ഷൗ, യതഃ പ്രശ്നഃ നിരർഥകഃ
സ്യാത് । അപ്രത്യക്ഷേണ അവിദ്യാവതാ അവിദ്യാസംബന്ധേ ജ്ഞാതേ, കിം തവ
സ്യാത്? അവിദ്യായാഃ അനർഥഹേതുത്വാത് പരിഹർതവ്യാ സ്യാത് । യസ്യ അവിദ്യാ,
സഃ താം പരിഹരിഷ്യതി । നനു മമൈവ അവിദ്യാ । ജാനാസി തർഹി അവിദ്യാം
തദ്വന്തം ച ആത്മാനം । ജാനാമി, ന തു പ്രത്യക്ഷേണ । അനുമാനേന ചേത്
ജാനാസി, കഥം സംബന്ധഗ്രഹണം? ന ഹി തവ ജ്ഞാതുഃ ജ്ഞേയഭൂതയാ
അവിദ്യയാ തത്കാലേ സംബന്ധഃ ഗ്രഹീതും ശക്യതേ, അവിദ്യായാ വിഷയത്വേനൈവ
ജ്ഞാതുഃ ഉപയുക്തത്വാത് । ന ച ജ്ഞാതുഃ അവിദ്യായാശ്ച സംബന്ധസ്യ യഃ
ഗ്രഹീതാ, ജ്ഞാനം ച അന്യത് തദ്വിഷയം സംഭവതി; അനവസ്ഥാപ്രാപ്തേഃ ।
യദി ജ്ഞാത്രാപി ജ്ഞേയസംബന്ധോ ജ്ഞായതേ, അന്യഃ ജ്ഞാതാ കൽപ്യഃ സ്യാത്,
തസ്യാപി അന്യഃ, തസ്യാപി അന്യഃ ഇതി അനവസ്ഥാ അപരിഹാര്യാ । യദി
പുനഃ അവിദ്യാ ജ്ഞേയാ, അന്യദ്വാ ജ്ഞേയം ജ്ഞേയമേവ । തഥാ ജ്ഞാതാപി
ജ്ഞാതൈവ, ന ജ്ഞേയം ഭവതി । യദാ ച ഏവം, അവിദ്യാദുഃഖിത്വാദ്യൈഃ
ന ജ്ഞാതുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ കിഞ്ചിത് ദുഷ്യതി ॥ നനു അയമേവ ദോഷഃ, യത്
ദോഷവത്ക്ഷേത്രവിജ്ഞാതൃത്വം; ന ച വിജ്ഞാനസ്വരൂപസ്യൈവ അവിക്രിയസ്യ
വിജ്ഞാതൃത്വോപചാരാത്; യഥാ ഉഷ്ണതാമാത്രേണ അഗ്നേഃ തപ്തിക്രിയോപചാരഃ
തദ്വത് । യഥാ അത്ര ഭഗവതാ ക്രിയാകാരകഫലാത്മത്വാഭാവഃ ആത്മനി
സ്വത ഏവ ദർശിതഃ — അവിദ്യാധ്യാരോപിതഃ ഏവ ക്രിയാകാരകാദിഃ ആത്മനി
ഉപചര്യതേ; തഥാ തത്ര തത്ര “യ ഏവം വേത്തി ഹന്താരം”
(ഭ. ഗീ. 2-19),“പ്രകൃതേഃ ക്രിയമാണാനി ഗുണൈഃ കർമാണി
സർവശഃ” (ഭ. ഗീ. 3-27), “നാദത്തേ കസ്യചിത്പാപം”
(ഭ. ഗീ. 5-15)ഇത്യാദിപ്രകരണേഷു ദർശിതഃ । തഥൈവ ച
വ്യാഖ്യാതം അസ്മാഭിഃ । ഉത്തരേഷു ച പ്രകരണേഷു ദർശയിഷ്യാമഃ ॥

ഹന്ത । തർഹി ആത്മനി ക്രിയാകാരകഫലാത്മതായാഃ സ്വതഃ അഭാവേ,
അവിദ്യയാ ച അധ്യാരോപിതത്വേ, കർമാണി അവിദ്വത്കർതവ്യാന്യേവ, ന
വിദുഷാം ഇതി പ്രാപ്തം । സത്യം ഏവം പ്രാപ്തം, ഏതദേവ ച “ന ഹി
ദേഹഭൃതാ ശക്യം” (ഭ. ഗീ. 18-11)ഇത്യത്ര ദർശയിഷ്യാമഃ ।
സർവശാസ്ത്രാർഥോപസംഹാരപ്രകരണേ ച “സമാസേനൈവ കൗന്തേയ
നിഷ്ഠാ ജ്ഞാനസ്യ യാ പരാ” (ഭ. ഗീ. 18-50)ഇത്യത്ര വിശേഷതഃ
ദർശയിഷ്യാമഃ । അലം ഇഹ ബഹുപ്രപഞ്ചനേന, ഇതി ഉപസംഹ്രിയതേ ॥

“ഇദം ശരീരം” ഇത്യാദിശ്ലോകോപദിഷ്ടസ്യ ക്ഷേത്രാധ്യായാർഥസ്യ
സംഗ്രഹശ്ലോകഃ അയം ഉപന്യസ്യതേ “തത്ക്ഷേത്രം യച്ച” ഇത്യാദി,
വ്യാചിഖ്യാസിതസ്യ ഹി അർഥസ്യ സംഗ്രഹോപന്യാസഃ ന്യായ്യഃ ഇതി —

തത്ക്ഷേത്രം യച്ച യാദൃക്ച യദ്വികാരി യതശ്ച യത് ।
സ ച യോ യത്പ്രഭാവശ്ച തത്സമാസേന മേ ശൃണു ॥ 13-3 ॥

യത് നിർദിഷ്ടം “ഇദം ശരീരം” ഇതി തത് തച്ഛബ്ദേന
പരാമൃശതി । യച്ച ഇദം നിർദിഷ്ടം ക്ഷേത്രം തത് യാദൃക്
യാദൃശം സ്വകീയൈഃ ധർമൈഃ । ച-ശബ്ദഃ സമുച്ചയാർഥഃ ।
യദ്വികാരി യഃ വികാരഃ യസ്യ തത് യദ്വികാരി, യതഃ യസ്മാത് ച യത്,
കാര്യം ഉത്പദ്യതേ ഇതി വാക്യശേഷഃ । സ ച യഃ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ നിർദിഷ്ടഃ
സഃ യത്പ്രഭാവഃ യേ പ്രഭാവാഃ ഉപാധികൃതാഃ ശക്തയഃ യസ്യ സഃ
യത്പ്രഭാവശ്ച । തത് ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ യാഥാത്മ്യം യഥാവിശേഷിതം
സമാസേന സങ്ക്ഷേപേണ മേ മമ വാക്യതഃ ശൃണു, ശ്രുത്വാ അവധാരയ
ഇത്യർഥഃ ॥ തത് ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയാഥാത്മ്യം വിവക്ഷിതം സ്തൗതി
ശ്രോതൃബുദ്ധിപ്രരോചനാർഥം —

ഋഷിഭിർബഹുധാ ഗീതം ഛന്ദോഭിർവിവിധൈഃ പൃഥക് ।
ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ചൈവ ഹേതുമദ്ഭിർവിനിശ്ചിതൈഃ ॥ 13-4 ॥

ഋഷിഭിഃ വസിഷ്ഠാദിഭിഃ ബഹുധാ ബഹുപ്രകാരം ഗീതം കഥിതം ।
ഛന്ദോഭിഃ ഛന്ദാംസി ഋഗാദീനി തൈഃ ഛന്ദോഭിഃ വിവിധൈഃ നാനാഭാവൈഃ
നാനാപ്രകാരൈഃ പൃഥക് വിവേകതഃ ഗീതം । കിഞ്ച, ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ച
ഏവ ബ്രഹ്മണഃ സൂചകാനി വാക്യാനി ബ്രഹ്മസൂത്രാണി തൈഃ പദ്യതേ ഗമ്യതേ
ജ്ഞായതേ ഇതി താനി പദാനി ഉച്യന്തേ തൈരേവ ച ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയാഥാത്മ്യം
“ഗീതം” ഇതി അനുവർതതേ ।“ആത്മേത്യേവോപാസീത”
(ബൃ. ഉ. 1-4-7) ഇത്യേവമാദിഭിഃ ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈഃ ആത്മാ
ജ്ഞായതേ, ഹേതുമദ്ഭിഃ യുക്തിയുക്തൈഃ വിനിശ്ചിതൈഃ നിഃസംശയരൂപൈഃ
നിശ്ചിതപ്രത്യയോത്പാദകൈഃ ഇത്യർഥഃ ॥ സ്തുത്യാ അഭിമുഖീഭൂതായ അർജുനായ
ആഹ ഭഗവാൻ —

മഹാഭൂതാന്യഹങ്കാരോ ബുദ്ധിരവ്യക്തമേവ ച ।
ഇന്ദ്രിയാണി ദശൈകം ച പഞ്ച ചേന്ദ്രിയഗോചരാഃ ॥ 13-5 ॥

മഹാഭൂതാനി മഹാന്തി ച താനി സർവവികാരവ്യാപകത്വാത് ഭൂതാനി ച
സൂക്ഷ്മാണി । സ്ഥൂലാനി തു ഇന്ദ്രിയഗോചരശബ്ദേന അഭിധായിഷ്യന്തേ
അഹങ്കാരഃ മഹാഭൂതകാരണം അഹമ്പ്രത്യയലക്ഷണഃ । അഹങ്കാരകാരണം
ബുദ്ധിഃ അധ്യവസായലക്ഷണാ । തത്കാരണം അവ്യക്തമേവ ച,
ന വ്യക്തം അവ്യക്തം അവ്യാകൃതം ഈശ്വരശക്തിഃ “മമ
മായാ ദുരത്യയാ” (ഭ. ഗീ. 7-14) ഇത്യുക്തം । ഏവശബ്ദഃ
പ്രകൃത്യവധാരണാർഥഃ ഏതാവത്യേവ അഷ്ടധാ ഭിന്നാ പ്രകൃതിഃ ।
ച-ശബ്ദഃ ഭേദസമുച്ചയാർഥഃ । ഇന്ദ്രിയാണി ദശ, ശ്രോത്രാദീനി
പഞ്ച ബുദ്ധ്യുത്പാദകത്വാത് ബുദ്ധീന്ദ്രിയാണി, വാക്പാണ്യാദീനി പഞ്ച
കർമനിവർതകത്വാത് കർമേന്ദ്രിയാണി; താനി ദശ । ഏകം ച; കിം തത്? മനഃ
ഏകാദശം സങ്കൽപാദ്യാത്മകം । പഞ്ച ച ഇന്ദ്രിയഗോചരാഃ ശബ്ദാദയോ
വിഷയാഃ । താനി ഏതാനി സാംഖ്യാഃ ചതുർവിംശതിതത്ത്വാനി ആചക്ഷതേ ॥

ഇച്ഛാ ദ്വേഷഃ സുഖം ദുഃഖം സംഘാതശ്ചേതനാ ധൃതിഃ ।
ഏതത്ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരമുദാഹൃതം ॥ 13-6 ॥

ഇച്ഛാ, യജ്ജാതീയം സുഖഹേതുമർഥം ഉപലബ്ധവാൻ പൂർവം, പുനഃ
തജ്ജാതീയമുപലഭമാനഃ തമാദാതുമിച്ഛതി സുഖഹേതുരിതി; സാ ഇയം ഇച്ഛാ
അന്തഃകരണധർമഃ ജ്ഞേയത്വാത് ക്ഷേത്രം । തഥാ ദ്വേഷഃ, യജ്ജാതീയമർഥം
ദുഃഖഹേതുത്വേന അനുഭൂതവാൻ, പുനഃ തജ്ജാതീയമർഥമുപലഭമാനഃ തം
ദ്വേഷ്ടി; സോഽയം ദ്വേഷഃ ജ്ഞേയത്വാത് ക്ഷേത്രമേവ । തഥാ സുഖം അനുകൂലം
പ്രസന്നസത്ത്വാത്മകം ജ്ഞേയത്വാത് ക്ഷേത്രമേവ । ദുഃഖം പ്രതികൂലാത്മകം;
ജ്ഞേയത്വാത് തദപി ക്ഷേത്രം । സംഘാതഃ ദേഹേന്ദ്രിയാണാം സംഹതിഃ ।
തസ്യാമഭിവ്യക്താന്തഃകരണവൃത്തിഃ, തപ്ത ഇവ ലോഹപിണ്ഡേ അഗ്നിഃ
ആത്മചൈതന്യാഭാസരസവിദ്ധാ ചേതനാ; സാ ച ക്ഷേത്രം ജ്ഞേയത്വാത് ।
ധൃതിഃ യയാ അവസാദപ്രാപ്താനി ദേഹേന്ദ്രിയാണി ധ്രിയന്തേ; സാ ച ജ്ഞേയത്വാത്
ക്ഷേത്രം । സർവാന്തഃകരണധർമോപലക്ഷണാർഥം ഇച്ഛാദിഗ്രഹണം । യത
ഉക്തമുപസംഹരതി — ഏതത് ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരം സഹ വികാരേണ
മഹദാദിനാ ഉദാഹൃതം ഉക്തം ॥ യസ്യ ക്ഷേത്രഭേദജാതസ്യ സംഹതിഃ
“ഇദം ശരീരം ക്ഷേത്രം” (ഭ. ഗീ. 13-1) ഇതി ഉക്തം, തത്
ക്ഷേത്രം വ്യാഖ്യാതം മഹാഭൂതാദിഭേദഭിന്നം ധൃത്യന്തം । ക്ഷേത്രജ്ഞഃ
വക്ഷ്യമാണവിശേഷണഃ — യസ്യ സപ്രഭാവസ്യ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ പരിജ്ഞാനാത്
അമൃതത്വം ഭവതി, തം “ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി”
(ഭ. ഗീ. 13-12) ഇത്യാദിനാ സവിശേഷണം സ്വയമേവ വക്ഷ്യതി
ഭഗവാൻ । അധുനാ തു തജ്ജ്ഞാനസാധനഗണമമാനിത്വാദിലക്ഷണം,
യസ്മിൻ സതി തജ്ജ്ഞേയവിജ്ഞാനേ യോഗ്യഃ അധികൃതഃ ഭവതി, യത്പരഃ
സന്ന്യാസീ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ഉച്യതേ, തം അമാനിത്വാദിഗണം ജ്ഞാനസാധനത്വാത്
ജ്ഞാനശബ്ദവാച്യം വിദധാതി ഭഗവാൻ —

അമാനിത്വമദംഭിത്വമഹിംസാ ക്ഷാന്തിരാർജവം ।
ആചാര്യോപാസനം ശൗചം സ്ഥൈര്യമാത്മവിനിഗ്രഹഃ ॥ 13-7 ॥

അമാനിത്വം മാനിനഃ ഭാവഃ മാനിത്വമാത്മനഃ ശ്ലാഘനം, തദഭാവഃ അമാനിത്വം ।
അദംഭിത്വം സ്വധർമപ്രകടീകരണം ദംഭിത്വം, തദഭാവഃ അദംഭിത്വം ।
അഹിംസാ അഹിംസനം പ്രാണിനാമപീഡനം । ക്ഷാന്തിഃ പരാപരാധപ്രാപ്തൗ അവിക്രിയാ ।
ആർജവം ഋജുഭാവഃ അവക്രത്വം । ആചാര്യോപാസനം മോക്ഷസാധനോപദേഷ്ടുഃ
ആചാര്യസ്യ ശുശ്രൂഷാദിപ്രയോഗേണ സേവനം । ശൗചം കായമലാനാം
മൃജ്ജലാഭ്യാം പ്രക്ഷാലനം; അന്തശ്ച മനസഃ പ്രതിപക്ഷഭാവനയാ
രാഗാദിമലാനാമപനയനം ശൗചം । സ്ഥൈര്യം സ്ഥിരഭാവഃ, മോക്ഷമാർഗേ
ഏവ കൃതാധ്യവസായത്വം । ആത്മവിനിഗ്രഹഃ ആത്മനഃ അപകാരകസ്യ
ആത്മശബ്ദവാച്യസ്യ കാര്യകരണസംഘാതസ്യ വിനിഗ്രഹഃ സ്വഭാവേന സർവതഃ
പ്രവൃത്തസ്യ സന്മാർഗേ ഏവ നിരോധഃ ആത്മവിനിഗ്രഹഃ ॥ കിഞ്ച —

ഇന്ദ്രിയാർഥേഷു വൈരാഗ്യമനഹങ്കാര ഏവ ച ।
ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിദുഃഖദോഷാനുദർശനം ॥ 13-8 ॥

ഇന്ദ്രിയാർഥേഷു ശബ്ദാദിഷു ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടേഷു ഭോഗേഷു
വിരാഗഭാവോ വൈരാഗ്യം അനഹങ്കാരഃ അഹങ്കാരാഭാവഃ ഏവ ച
ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിദുഃഖദോഷാനുദർശനം ജന്മ ച മൃത്യുശ്ച ജരാ
ച വ്യാധയശ്ച ദുഃഖാനി ച തേഷു ജന്മാദിദുഃഖാന്തേഷു പ്രത്യേകം
ദോഷാനുദർശനം । ജന്മനി ഗർഭവാസയോനിദ്വാരനിഃസരണം ദോഷഃ,
തസ്യ അനുദർശനമാലോചനം । തഥാ മൃത്യൗ ദോഷാനുദർശനം । തഥാ
ജരായാം പ്രജ്ഞാശക്തിതേജോനിരോധദോഷാനുദർശനം പരിഭൂതതാ ചേതി ।
തഥാ വ്യാധിഷു ശിരോരോഗാദിഷു ദോഷാനുദർശനം । തഥാ ദുഃഖേഷു
അധ്യാത്മാധിഭൂതാധിദൈവനിമിത്തേഷു । അഥവാ ദുഃഖാന്യേവ ദോഷഃ ദുഃഖദോഷഃ
തസ്യ ജന്മാദിഷു പൂർവവത് അനുദർശനം — ദുഃഖം ജന്മ, ദുഃഖം മൃത്യുഃ,
ദുഃഖം ജരാ, ദുഃഖം വ്യാധയഃ । ദുഃഖനിമിത്തത്വാത് ജന്മാദയഃ ദുഃഖം,
ന പുനഃ സ്വരൂപേണൈവ ദുഃഖമിതി । ഏവം ജന്മാദിഷു ദുഃഖദോഷാനുദർശനാത്
ദേഹേന്ദ്രിയാദിവിഷയഭോഗേഷു വൈരാഗ്യമുപജായതേ । തതഃ പ്രത്യഗാത്മനി
പ്രവൃത്തിഃ കരണാനാമാത്മദർശനായ । ഏവം ജ്ഞാനഹേതുത്വാത് ജ്ഞാനമുച്യതേ
ജന്മാദിദുഃഖദോഷാനുദർശനം ॥ കിഞ്ച —

അസക്തിരനഭിഷ്വംഗഃ പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു ।
നിത്യം ച സമചിത്തത്വമിഷ്ടാനിഷ്ടോപപത്തിഷു ॥ 13-9 ॥

അസക്തിഃ സക്തിഃ സംഗനിമിത്തേഷു വിഷയേഷു പ്രീതിമാത്രം, തദഭാവഃ അസക്തിഃ ।
അനഭിഷ്വംഗഃ അഭിഷ്വംഗാഭാവഃ । അഭിഷ്വംഗോ നാമ ആസക്തിവിശേഷ ഏവ
അനന്യാത്മഭാവനാലക്ഷണഃ; യഥാ അന്യസ്മിൻ സുഖിനി ദുഃഖിനി വാ “അഹമേവ
സുഖീ, ദുഃഖീ ച,” ജീവതി മൃതേ വാ “അഹമേവ ജീവാമി മരിഷ്യാമി
ച” ഇതി । ക്വ ഇതി ആഹ — പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു, പുത്രേഷു ദാരേഷു
ഗൃഹേഷു ആദിഗ്രഹണാത് അന്യേഷ്വപി അത്യന്തേഷ്ടേഷു ദാസവർഗാദിഷു । തച്ച
ഉഭയം ജ്ഞാനാർഥത്വാത് ജ്ഞാനമുച്യതേ । നിത്യം ച സമചിത്തത്വം തുല്യചിത്തതാ ।
ക്വ? ഇഷ്ടാനിഷ്ഠോപപത്തിഷു ഇഷ്ടാനാമനിഷ്ടാനാം ച ഉപപത്തയഃ സമ്പ്രാപ്തയഃ
താസു ഇഷ്ടാനിഷ്ഠോപപത്തിഷു നിത്യമേവ തുല്യചിത്തതാ । ഇഷ്ടോപപത്തിഷു
ന ഹൃഷ്യതി, ന കുപ്യതി ച അനിഷ്ടോപപത്തിഷു । തച്ച ഏതത് നിത്യം
സമചിത്തത്വം ജ്ഞാനം ॥ കിഞ്ച —

മയി ചാനന്യയോഗേന ഭക്തിരവ്യഭിചാരിണീ ।
വിവിക്തദേശസേവിത്വമരതിർജനസംസദി ॥ 13-10 ॥

മയി ച ഈശ്വരേ അനന്യയോഗേന അപൃഥക്സമാധിനാ “ന അന്യോ
ഭഗവതോ വാസുദേവാത് പരഃ അസ്തി, അതഃ സ ഏവ നഃ ഗതിഃ” ഇത്യേവം
നിശ്ചിതാ അവ്യഭിചാരിണീ ബുദ്ധിഃ അനന്യയോഗഃ, തേന ഭജനം ഭക്തിഃ ന
വ്യഭിചരണശീലാ അവ്യഭിചാരിണീ । സാ ച ജ്ഞാനം । വിവിക്തദേശസേവിത്വം,
വിവിക്തഃ സ്വഭാവതഃ സംസ്കാരേണ വാ അശുച്യാദിഭിഃ സർപവ്യാഘ്രാദിഭിശ്ച
രഹിതഃ അരണ്യനദീപുലിനദേവഗൃഹാദിഭിർവിവിക്തോ ദേശഃ, തം സേവിതും
ശീലമസ്യ ഇതി വിവിക്തദേശസേവീ, തദ്ഭാവഃ വിവിക്തദേശസേവിത്വം । വിവിക്തേഷു
ഹി ദേശേഷു ചിത്തം പ്രസീദതി യതഃ തതഃ ആത്മാദിഭാവനാ വിവിക്തേ ഉപജായതേ ।
അതഃ വിവിക്തദേശസേവിത്വം ജ്ഞാനമുച്യതേ । അരതിഃ അരമണം ജനസംസദി,
ജനാനാം പ്രാകൃതാനാം സംസ്കാരശൂന്യാനാം അവിനീതാനാം സംസത് സമവായഃ
ജനസംസത്; ന സംസ്കാരവതാം വിനീതാനാം സംസത്; തസ്യാഃ ജ്ഞാനോപകാരകത്വാത് ।
അതഃ പ്രാകൃതജനസംസദി അരതിഃ ജ്ഞാനാർഥത്വാത് ജ്ഞാനം ॥ കിഞ്ച —

അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം തത്ത്വജ്ഞാനാർഥദർശനം ।
ഏതജ്ജ്ഞാനമിതി പ്രോക്തമജ്ഞാനം യദതോഽന്യഥാ ॥ 13-11 ॥

അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം ആത്മാദിവിഷയം ജ്ഞാനം അധ്യാത്മജ്ഞാനം,
തസ്മിൻ നിത്യഭാവഃ നിത്യത്വം । അമാനിത്വാദീനാം ജ്ഞാനസാധനാനാം
ഭാവനാപരിപാകനിമിത്തം തത്ത്വജ്ഞാനം, തസ്യ അർഥഃ മോക്ഷഃ
സംസാരോപരമഃ; തസ്യ ആലോചനം തത്ത്വജ്ഞാനാർഥദർശനം;
തത്ത്വജ്ഞാനഫലാലോചനേ ഹി തത്സാധനാനുഷ്ഠാനേ പ്രവൃത്തിഃ സ്യാദിതി ।
ഏതത് അമാനിത്വാദിതത്ത്വജ്ഞാനാർഥദർശനാന്തമുക്തം ജ്ഞാനം ഇതി പ്രോക്തം
ജ്ഞാനാർഥത്വാത് । അജ്ഞാനം യത് അതഃ അസ്മാത് യഥോക്താത് അന്യഥാ വിപര്യയേണ ।
മാനിത്വം ദംഭിത്വം ഹിംസാ അക്ഷാന്തിഃ അനാർജവം ഇത്യാദി അജ്ഞാനം വിജ്ഞേയം
പരിഹരണായ, സംസാരപ്രവൃത്തികാരണത്വാത് ഇതി ॥ യഥോക്തേന ജ്ഞാനേന
ജ്ഞാതവ്യം കിം ഇത്യാകാങ്ക്ഷായാമാഹ — “ജ്ഞേയം യത്തത്” ഇത്യാദി ।
നനു യമാഃ നിയമാശ്ച അമാനിത്വാദയഃ । ന തൈഃ ജ്ഞേയം ജ്ഞായതേ । ന ഹി
അമാനിത്വാദി കസ്യചിത് വസ്തുനഃ പരിച്ഛേദകം ദൃഷ്ടം । സർവത്രൈവ ച
യദ്വിഷയം ജ്ഞാനം തദേവ തസ്യ ജ്ഞേയസ്യ പരിച്ഛേദകം ദൃശ്യതേ ।
ന ഹി അന്യവിഷയേണ ജ്ഞാനേന അന്യത് ഉപലഭ്യതേ, യഥാ ഘടവിഷയേണ
ജ്ഞാനേന അഗ്നിഃ । നൈഷ ദോഷഃ, ജ്ഞാനനിമിത്തത്വാത് ജ്ഞാനമുച്യതേ ഇതി
ഹി അവോചാമ; ജ്ഞാനസഹകാരികാരണത്വാച്ച —

ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ ।
അനാദിമത്പരം ബ്രഹ്മ ന സത്തന്നാസദുച്യതേ ॥ 13-12 ॥

ജ്ഞേയം ജ്ഞാതവ്യം യത് തത് പ്രവക്ഷ്യാമി പ്രകർഷേണ യഥാവത് വക്ഷ്യാമി ।
കിംഫലം തത് ഇതി പ്രരോചനേന ശ്രോതുഃ അഭിമുഖീകരണായ ആഹ —
യത് ജ്ഞേയം ജ്ഞാത്വാ അമൃതം അമൃതത്വം അശ്നുതേ, ന പുനഃ മ്രിയതേ
ഇത്യർഥഃ । അനാദിമത് ആദിഃ അസ്യ അസ്തീതി ആദിമത്, ന ആദിമത് അനാദിമത്; കിം
തത്? പരം നിരതിശയം ബ്രഹ്മ, “ജ്ഞേയം” ഇതി പ്രകൃതം ॥

അത്ര കേചിത് “അനാദി മത്പരം” ഇതി പദം ഛിന്ദന്തി, ബഹുവ്രീഹിണാ
ഉക്തേ അർഥേ മതുപഃ ആനർഥക്യം അനിഷ്ടം സ്യാത് ഇതി । അർഥവിശേഷം ച
ദർശയന്തി — അഹം വാസുദേവാഖ്യാ പരാ ശക്തിഃ യസ്യ തത് മത്പരം ഇതി ।
സത്യമേവമപുനരുക്തം സ്യാത്, അർഥഃ ചേത് സംഭവതി । ന തു അർഥഃ
സംഭവതി, ബ്രഹ്മണഃ സർവവിശേഷപ്രതിഷേധേനൈവ വിജിജ്ഞാപയിഷിതത്വാത്
“ന സത്തന്നാസദുച്യതേ” ഇതി । വിശിഷ്ടശക്തിമത്ത്വപ്രദർശനം
വിശേഷപ്രതിഷേധശ്ച ഇതി വിപ്രതിഷിദ്ധം । തസ്മാത് മതുപഃ ബഹുവ്രീഹിണാ
സമാനാർഥത്വേഽപി പ്രയോഗഃ ശ്ലോകപൂരണാർഥഃ ॥ അമൃതത്വഫലം
ജ്ഞേയം മയാ ഉച്യതേ ഇതി പ്രരോചനേന അഭിമുഖീകൃത്യ ആഹ —
ന സത് തത് ജ്ഞേയമുച്യതേ ഇതി ന അപി അസത് തത് ഉച്യതേ ॥ നനു മഹതാ
പരികരബന്ധേന കണ്ഠരവേണ ഉദ്ഘുഷ്യ “ജ്ഞേയം പ്രവക്ഷ്യാമി”
ഇതി, അനനുരൂപമുക്തം “ന സത്തന്നാസദുച്യതേ” ഇതി । ന,
അനുരൂപമേവ ഉക്തം । കഥം? സർവാസു ഹി ഉപനിഷത്സു ജ്ഞേയം ബ്രഹ്മ
“നേതി നേതി” (ബൃ. ഉ. 2-3-6) “അസ്ഥൂലമനണു”
(ബൃ. ഉ. 3-8-8) ഇത്യാദിവിശേഷപ്രതിഷേധേനൈവ നിർദിശ്യതേ, ന
“ഇദം തത്” ഇതി, വാചഃ അഗോചരത്വാത് ॥ നനു ന തദസ്തി,
യദ്വസ്തു അസ്തിശബ്ദേന നോച്യതേ । അഥ അസ്തിശബ്ദേന നോച്യതേ, നാസ്തി
തത് ജ്ഞേയം । വിപ്രതിഷിദ്ധം ച — “ജ്ഞേയം തത്,”
“അസ്തിശബ്ദേന നോച്യതേ” ഇതി ച । ന താവന്നാസ്തി,
നാസ്തിബുദ്ധ്യവിഷയത്വാത് ॥ നനു സർവാഃ ബുദ്ധയഃ അസ്തിനാസ്തിബുദ്ധ്യനുഗതാഃ
ഏവ । തത്ര ഏവം സതി ജ്ഞേയമപി അസ്തിബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയവിഷയം വാ
സ്യാത്, നാസ്തിബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയവിഷയം വാ സ്യാത് । ന, അതീന്ദ്രിയത്വേന
ഉഭയബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയാവിഷയത്വാത് । യദ്ധി ഇന്ദ്രിയഗമ്യം
വസ്തു ഘടാദികം, തത് അസ്തിബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയവിഷയം
വാ സ്യാത്, നാസ്തിബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയവിഷയം വാ സ്യാത് ।
ഇദം തു ജ്ഞേയം അതീന്ദ്രിയത്വേന ശബ്ദൈകപ്രമാണഗമ്യത്വാത് ന
ഘടാദിവത് ഉഭയബുദ്ധ്യനുഗതപ്രത്യയവിഷയം ഇത്യതഃ “ന
സത്തന്നാസത്” ഇതി ഉച്യതേ ॥ യത്തു ഉക്തം — വിരുദ്ധമുച്യതേ,
“ജ്ഞേയം തത്” “ന സത്തന്നാസദുച്യതേ” ഇതി —
ന വിരുദ്ധം, “അന്യദേവ തദ്വിദിതാദഥോ അവിദിതാദധി”
(കേ. ഉ. 1-4) ഇതി ശ്രുതേഃ । ശ്രുതിരപി വിരുദ്ധാർഥാ ഇതി ചേത്
— യഥാ യജ്ഞായ ശാലാമാരഭ്യ”യദ്യമുഷ്മിംല്ലോകേഽസ്തി
വാ ന വേതി” (തൈ. സം. 6-1-1-1) ഇത്യേവമിതി ചേത്, ന;
വിദിതാവിദിതാഭ്യാമന്യത്വശ്രുതേഃ അവശ്യവിജ്ഞേയാർഥപ്രതിപാദനപരത്വാത്
“യദ്യമുഷ്മിൻ” ഇത്യാദി തു വിധിശേഷഃ അർഥവാദഃ ।
ഉപപത്തേശ്ച സദസദാദിശബ്ദൈഃ ബ്രഹ്മ നോച്യതേ ഇതി । സർവോ ഹി
ശബ്ദഃ അർഥപ്രകാശനായ പ്രയുക്തഃ, ശ്രൂയമാണശ്ച ശ്രോതൃഭിഃ,
ജാതിക്രിയാഗുണസംബന്ധദ്വാരേണ സങ്കേതഗ്രഹണസവ്യപേക്ഷഃ
അർഥം പ്രത്യായയതി; ന അന്യഥാ, അദൃഷ്ടത്വാത് । തത് യഥാ
— “ഗൗഃ” “അശ്വഃ” ഇതി വാ ജാതിതഃ,
“പചതി” “പഠതി” ഇതി വാ ക്രിയാതഃ,
“ശുക്ലഃ” “കൃഷ്ണഃ” ഇതി വാ ഗുണതഃ,
“ധനീ” “ഗോമാൻ” ഇതി വാ സംബന്ധതഃ । ന തു
ബ്രഹ്മ ജാതിമത്, അതഃ ന സദാദിശബ്ദവാച്യം । നാപി ഗുണവത്, യേന
ഗുണശബ്ദേന ഉച്യേത, നിർഗുണത്വാത് । നാപി ക്രിയാശബ്ദവാച്യം നിഷ്ക്രിയത്വാത്
“നിഷ്കലം നിഷ്ക്രിയം ശാന്തം” (ശ്വേ. ഉ. 6-19) ഇതി ശ്രുതേഃ ।
ന ച സംബന്ധീ, ഏകത്വാത് । അദ്വയത്വാത് അവിഷയത്വാത് ആത്മത്വാച്ച ന
കേനചിത് ശബ്ദേന ഉച്യതേ ഇതി യുക്തം; “യതോ വാചോ നിവർതന്തേ”
(തൈ. ഉ. 2-9-1) ഇത്യാദിശ്രുതിഭിശ്ച ॥ സച്ഛബ്ദപ്രത്യയാവിഷയത്വാത്
അസത്ത്വാശങ്കായാം ജ്ഞേയസ്യ സർവപ്രാണികരണോപാധിദ്വാരേണ തദസ്തിത്വം
പ്രതിപാദയൻ തദാശങ്കാനിവൃത്ത്യർഥമാഹ —

സർവതഃപാണിപാദം തത്സർവതോക്ഷിശിരോമുഖം ।
സർവതഃശ്രുതിമല്ലോകേ സർവമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ॥ 13-13 ॥

സർവതഃപാണിപാദം സർവതഃ പാണയഃ പാദാശ്ച അസ്യ ഇതി സർവതഃപാണിപാദം
തത് ജ്ഞേയം । സർവപ്രാണികരണോപാധിഭിഃ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ അസ്തിത്വം
വിഭാവ്യതേ । ക്ഷേത്രജ്ഞശ്ച ക്ഷേത്രോപാധിതഃ ഉച്യതേ । ക്ഷേത്രം
ച പാണിപാദാദിഭിഃ അനേകധാ ഭിന്നം । ക്ഷേത്രോപാധിഭേദകൃതം
വിശേഷജാതം മിഥ്യൈവ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ, ഇതി തദപനയനേന
ജ്ഞേയത്വമുക്തം “ന സത്തന്നാസദുച്യതേ” ഇതി । ഉപാധികൃതം
മിഥ്യാരൂപമപി അസ്തിത്വാധിഗമായ ജ്ഞേയധർമവത് പരികൽപ്യ ഉച്യതേ
“സർവതഃപാണിപാദം” ഇത്യാദി । തഥാ ഹി സമ്പ്രദായവിദാം വചനം
–”അധ്യാരോപാപവാദാഭ്യാം നിഷ്പ്രപഞ്ചം പ്രപഞ്ച്യതേ”
ഇതി । സർവത്ര സർവദേഹാവയവത്വേന ഗമ്യമാനാഃ പാണിപാദാദയഃ
ജ്ഞേയശക്തിസദ്ഭാവനിമിത്തസ്വകാര്യാഃ ഇതി ജ്ഞേയസദ്ഭാവേ ലിംഗാനി
“ജ്ഞേയസ്യ” ഇതി ഉപചാരതഃ ഉച്യന്തേ । തഥാ വ്യാഖ്യേയം
അന്യത് । സർവതഃപാണിപാദം തത് ജ്ഞേയം । സർവതോക്ഷിശിരോമുഖം
സർവതഃ അക്ഷീണി ശിരാംസി മുഖാനി ച യസ്യ തത് സർവതോക്ഷിശിരോമുഖം;
സർവതഃശ്രുതിമത് ശ്രുതിഃ ശ്രവണേന്ദ്രിയം, തത് യസ്യ തത് ശ്രുതിമത്,
ലോകേ പ്രാണിനികായേ, സർവം ആവൃത്യ സംവ്യാപ്യ തിഷ്ഠതി സ്ഥിതിം ലഭതേ ॥

ഉപാധിഭൂതപാണിപാദാദീന്ദ്രിയാധ്യാരോപണാത് ജ്ഞേയസ്യ തദ്വത്താശങ്കാ മാ ഭൂത്
ഇത്യേവമർഥഃ ശ്ലോകാരംഭഃ —

സർവേന്ദ്രിയഗുണാഭാസം സർവേന്ദ്രിയവിവർജിതം ।
അസക്തം സർവഭൃച്ചൈവ നിർഗുണം ഗുണഭോക്തൃ ച ॥ 13-14 ॥

സർവേന്ദ്രിയഗുണാഭാസം സർവാണി ച താനി ഇന്ദ്രിയാണി ശ്രോത്രാദീനി
ബുദ്ധീന്ദ്രിയകർമേന്ദ്രിയാഖ്യാനി, അന്തഃകരണേ ച ബുദ്ധിമനസീ,
ജ്ഞേയോപാധിത്വസ്യ തുല്യത്വാത്, സർവേന്ദ്രിയഗ്രഹണേന ഗൃഹ്യന്തേ ।
അപി ച, അന്തഃകരണോപാധിദ്വാരേണൈവ ശ്രോത്രാദീനാമപി ഉപാധിത്വം
ഇത്യതഃ അന്തഃകരണബഹിഷ്കരണോപാധിഭൂതൈഃ സർവേന്ദ്രിയഗുണൈഃ
അധ്യവസായസങ്കൽപശ്രവണവചനാദിഭിഃ അവഭാസതേ ഇതി
സർവേന്ദ്രിയഗുണാഭാസം സർവേന്ദ്രിയവ്യാപാരൈഃ വ്യാപൃതമിവ തത് ജ്ഞേയം
ഇത്യർഥഃ; “ധ്യായതീവ ലേലായതീവ” (ബൃ. ഉ. 4-3-7)
ഇതി ശ്രുതേഃ । കസ്മാത് പുനഃ കാരണാത് ന വ്യാപൃതമേവേതി ഗൃഹ്യതേ
ഇത്യതഃ ആഹ — സർവേന്ദ്രിയവിവർജിതം, സർവകരണരഹിതമിത്യർഥഃ ।
അതഃ ന കരണവ്യാപാരൈഃ വ്യാപൃതം തത് ജ്ഞേയം । യസ്തു അയം
മന്ത്രഃ — “അപാണിപാദോ ജവനോ ഗ്രഹീതാ പശ്യത്യചക്ഷുഃ
സ ശൃണോത്യകർണഃ” (ശ്വേ. ഉ. 3-19) ഇത്യാദിഃ, സ
സർവേന്ദ്രിയോപാധിഗുണാനുഗുണ്യഭജനശക്തിമത് തത് ജ്ഞേയം ഇത്യേവം
പ്രദർശനാർഥഃ, ന തു സാക്ഷാദേവ ജവനാദിക്രിയാവത്ത്വപ്രദർശനാർഥഃ ।
”അന്ധോ മണിമവിന്ദത്” (തൈ. ആ. 1-11) ഇത്യാദിമന്ത്രാർഥവത്
തസ്യ മന്ത്രസ്യ അർഥഃ । യസ്മാത് സർവകരണവർജിതം ജ്ഞേയം,
തസ്മാത് അസക്തം സർവസംശ്ലേഷവർജിതം । യദ്യപി ഏവം, തഥാപി
സർവഭൃച്ച ഏവ । സദാസ്പദം ഹി സർവം സർവത്ര സദ്ബുദ്ധ്യനുഗമാത് ।
ന ഹി മൃഗതൃഷ്ണികാദയോഽപി നിരാസ്പദാഃ ഭവന്തി । അതഃ സർവഭൃത്
സർവം ബിഭർതി ഇതി । സ്യാത് ഇദം ച അന്യത് ജ്ഞേയസ്യ സത്ത്വാധിഗമദ്വാരം
— നിർഗുണം സത്ത്വരജസ്തമാംസി ഗുണാഃ തൈഃ വർജിതം തത് ജ്ഞേയം,
തഥാപി ഗുണഭോക്തൃ ച ഗുണാനാം സത്ത്വരജസ്തമസാം ശബ്ദാദിദ്വാരേണ
സുഖദുഃഖമോഹാകാരപരിണതാനാം ഭോക്തൃ ച ഉപലബ്ധൃ ച തത് ജ്ഞേയം
ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

ബഹിരന്തശ്ച ഭൂതാനാമചരം ചരമേവ ച ।
സൂക്ഷ്മത്വാത്തദവിജ്ഞേയം ദൂരസ്ഥം ചാന്തികേ ച തത് ॥ 13-15 ॥

ബഹിഃ ത്വക്പര്യന്തം ദേഹം ആത്മത്വേന അവിദ്യാകൽപിതം അപേക്ഷ്യ തമേവ
അവധിം കൃത്വാ ബഹിഃ ഉച്യതേ । തഥാ പ്രത്യഗാത്മാനമപേക്ഷ്യ ദേഹമേവ
അവധിം കൃത്വാ അന്തഃ ഉച്യതേ । “ബഹിരന്തശ്ച” ഇത്യുക്തേ
മധ്യേ അഭാവേ പ്രാപ്തേ, ഇദമുച്യതേ — അചരം ചരമേവ ച, യത്
ചരാചരം ദേഹാഭാസമപി തദേവ ജ്ഞേയം യഥാ രജ്ജുസർപാഭാസഃ ।
യദി അചരം ചരമേവ ച സ്യാത് വ്യവഹാരവിഷയം സർവം ജ്ഞേയം,
കിമർഥം “ഇദം” ഇതി സർവൈഃ ന വിജ്ഞേയം ഇതി? ഉച്യതേ —
സത്യം സർവാഭാസം തത്; തഥാപി വ്യോമവത് സൂക്ഷ്മം । അതഃ സൂക്ഷ്മത്വാത്
സ്വേന രൂപേണ തത് ജ്ഞേയമപി അവിജ്ഞേയം അവിദുഷാം । വിദുഷാം തു,
“ആത്മൈവേദം സർവം” (ഛാ. ഉ. 7-25-2)“ബ്രഹ്മൈവേദം
സർവം” ഇത്യാദിപ്രമാണതഃ നിത്യം വിജ്ഞാതം । അവിജ്ഞാതതയാ ദൂരസ്ഥം
വർഷസഹസ്രകോട്യാപി അവിദുഷാം അപ്രാപ്യത്വാത് । അന്തികേ ച തത്, ആത്മത്വാത്
വിദുഷാം ॥ കിഞ്ച —

അവിഭക്തം ച ഭൂതേഷു വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതം ।
ഭൂതഭർതൃ ച തജ്ജ്ഞേയം ഗ്രസിഷ്ണു പ്രഭവിഷ്ണു ച ॥ 13-16 ॥

അവിഭക്തം ച പ്രതിദേഹം വ്യോമവത് തദേകം । ഭൂതേഷു സർവപ്രാണിഷു
വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതം ദേഹേഷ്വേവ വിഭാവ്യമാനത്വാത് । ഭൂതഭർതൃ
ച ഭൂതാനി ബിഭർതീതി തത് ജ്ഞേയം ഭൂതഭർതൃ ച സ്ഥിതികാലേ ।
പ്രലയകാലേ ഗൃസിഷ്ണു ഗ്രസനശീലം । ഉത്പത്തികാലേ പ്രഭവിഷ്ണു ച
പ്രഭവനശീലം യഥാ രജ്ജ്വാദിഃ സർപാദേഃ മിഥ്യാകൽപിതസ്യ ॥ കിഞ്ച,
സർവത്ര വിദ്യമാനമപി സത് ന ഉപലഭ്യതേ ചേത്, ജ്ഞേയം തമഃ തർഹി? ന ।
കിം തർഹി? —

ജ്യോതിഷാമപി തജ്ജ്യോതിസ്തമസഃ പരമുച്യതേ ।
ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ജ്ഞാനഗമ്യം ഹൃദി സർവസ്യ വിഷ്ഠിതം ॥ 13-17 ॥

ജ്യോതിഷാം ആദിത്യാദീനാമപി തത് ജ്ഞേയം ജ്യോതിഃ । ആത്മചൈതന്യജ്യോതിഷാ
ഇദ്ധാനി ഹി ആദിത്യാദീനി ജ്യോതീംഷി ദീപ്യന്തേ, ”യേന സൂര്യസ്തപതി
തേജസേദ്ധഃ” (തൈ. ബ്രാ. 3-12-9) “തസ്യ ഭാസാ സർവമിദം
വിഭാതി” (മു. ഉ. 2-2-11)ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യഃ; സ്മൃതേശ്ച
ഇഹൈവ — “യദാദിത്യഗതം തേജഃ” (ഭ. ഗീ. 15-12)
ഇത്യാദേഃ । തമസഃ അജ്ഞാനാത് പരം അസ്പൃഷ്ടം ഉച്യതേ । ജ്ഞാനാദേഃ
ദുഃസമ്പാദനബുദ്ധ്യാ പ്രാപ്താവസാദസ്യ ഉത്തംഭനാർഥമാഹ —
ജ്ഞാനം അമാനിത്വാദി; ജ്ഞേയം “ജ്ഞേയം യത് തത് പ്രവക്ഷ്യാമി”
(ഭ. ഗീ. 13-12) ഇത്യാദിനാ ഉക്തം; ജ്ഞാനഗമ്യം ജ്ഞേയമേവ ജ്ഞാതം സത്
ജ്ഞാനഫലമിതി ജ്ഞാനഗമ്യമുച്യതേ; ജ്ഞായമാനം തു ജ്ഞേയം । തത് ഏതത്
ത്രയമപി ഹൃദി ബുദ്ധൗ സർവസ്യ പ്രാണിജാതസ്യ വിഷ്ഠിതം വിശേഷേണ
സ്ഥിതം । തത്രൈവ ഹി ത്രയം വിഭാവ്യതേ ॥ യഥോക്താർഥോപസംഹാരാർഥഃ
അയം ശ്ലോകഃ ആരഭ്യതേ —

ഇതി ക്ഷേത്രം തഥാ ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ചോക്തം സമാസതഃ ।
മദ്ഭക്ത ഏതദ്വിജ്ഞായ മദ്ഭാവായോപപദ്യതേ ॥ 13-18 ॥

ഇതി ഏവം ക്ഷേത്രം മഹാഭൂതാദി ധൃത്യന്തം തഥാ ജ്ഞാനം അമാനിത്വാദി
തത്ത്വജ്ഞാനാർഥദർശനപര്യന്തം ജ്ഞേയം ച “ജ്ഞേയം യത്
തത്” (ഭ. ഗീ. 13-12) ഇത്യാദി “തമസഃ പരമുച്യതേ”
(ഭ. ഗീ. 13-17) ഇത്യേവമന്തം ഉക്തം സമാസതഃ സങ്ക്ഷേപതഃ ।
ഏതാവാൻ സർവഃ ഹി വേദാർഥഃ ഗീതാർഥശ്ച ഉപസംഹൃത്യ ഉക്തഃ । അസ്മിൻ
സമ്യഗ്ദർശനേ കഃ അധിക്രിയതേ ഇതി ഉച്യതേ — മദ്ഭക്തഃ മയി ഈശ്വരേ
സർവജ്ഞേ പരമഗുരൗ വാസുദേവേ സമർപിതസർവാത്മഭാവഃ, യത് പശ്യതി
ശൃണോതി സ്പൃശതി വാ “സർവമേവ ഭഗവാൻ വാസുദേവഃ”
ഇത്യേവംഗ്രഹാവിഷ്ടബുദ്ധിഃ മദ്ഭക്തഃ സ ഏതത് യഥോക്തം സമ്യഗ്ദർശനം
വിജ്ഞായ, മദ്ഭാവായ മമ ഭാവഃ മദ്ഭാവഃ പരമാത്മഭാവഃ തസ്മൈ
മദ്ഭാവായ ഉപപദ്യതേ മോക്ഷം ഗച്ഛതി ॥ തത്ര സപ്തമേ ഈശ്വരസ്യ
ദ്വേ പ്രകൃതീ ഉപന്യസ്തേ, പരാപരേ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണേ;
“ഏതദ്യോനീനി ഭൂതാനി” (ഭ. ഗീ. 7-6) ഇതി ച ഉക്തം ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞപ്രകൃതിദ്വയയോനിത്വം കഥം ഭൂതാനാമിതി അയമർഥഃ
അധുനാ ഉച്യതേ —

പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ വിദ്ധ്യനാദീ ഉഭാവപി ।
വികാരാംശ്ച ഗുണാംശ്ചൈവ വിദ്ധി പ്രകൃതിസംഭവാൻ ॥ 13-19 ॥

പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ ഈശ്വരസ്യ പ്രകൃതീ തൗ പ്രകൃതിപുരുഷൗ
ഉഭാവപി അനാദീ വിദ്ധി, ന വിദ്യതേ ആദിഃ യയോഃ തൗ അനാദീ ।
നിത്യേശ്വരത്വാത് ഈശ്വരസ്യ തത്പ്രകൃത്യോരപി യുക്തം നിത്യത്വേന
ഭവിതും । പ്രകൃതിദ്വയവത്ത്വമേവ ഹി ഈശ്വരസ്യ ഈശ്വരത്വം । യാഭ്യാം
പ്രകൃതിഭ്യാം ഈശ്വരഃ ജഗദുത്പത്തിസ്ഥിതിപ്രലയഹേതുഃ, തേ ദ്വേ അനാദീ
സത്യൗ സംസാരസ്യ കാരണം ॥ ന ആദീ അനാദീ ഇതി തത്പുരുഷസമാസം കേചിത്
വർണയന്തി । തേന ഹി കില ഈശ്വരസ്യ കാരണത്വം സിധ്യതി । യദി പുനഃ
പ്രകൃതിപുരുഷാവേവ നിത്യൗ സ്യാതാം തത്കൃതമേവ ജഗത് ന ഈശ്വരസ്യ
ജഗതഃ കർതൃത്വം । തത് അസത് ; പ്രാക് പ്രകൃതിപുരുഷയോഃ ഉത്പത്തേഃ
ഈശിതവ്യാഭാവാത് ഈശ്വരസ്യ അനീശ്വരത്വപ്രസംഗാത്, സംസാരസ്യ
നിർനിമിത്തത്വേ അനിർമോക്ഷപ്രസംഗാത് ശാസ്ത്രാനർഥക്യപ്രസംഗാത്
ബന്ധമോക്ഷാഭാവപ്രസംഗാച്ച । നിത്യത്വേ പുനഃ ഈശ്വരസ്യ
പ്രകൃത്യോഃ സർവമേതത് ഉപപന്നം ഭവേത് । കഥം? വികാരാംശ്ച
ഗുണാംശ്ചൈവ വക്ഷ്യമാണാന്വികാരാൻ ബുദ്ധ്യാദിദേഹേന്ദ്രിയാന്താൻ ഗുണാംശ്ച
സുഖദുഃഖമോഹപ്രത്യയാകാരപരിണതാൻ വിദ്ധി ജാനീഹി പ്രകൃതിസംഭവാൻ,
പ്രകൃതിഃ ഈശ്വരസ്യ വികാരകാരണശക്തിഃ ത്രിഗുണാത്മികാ മായാ, സാ
സംഭവോ യേഷാം വികാരാണാം ഗുണാനാം ച താൻ വികാരാൻ ഗുണാംശ്ച വിദ്ധി
പ്രകൃതിസംഭവാൻ പ്രകൃതിപരിണാമാൻ ॥ കേ പുനഃ തേ വികാരാഃ ഗുണാശ്ച
പ്രകൃതിസംഭവാഃ —

കാര്യകരണകർതൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിരുച്യതേ ।
പുരുഷഃ സുഖദുഃഖാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഹേതുരുച്യതേ ॥ 13-20 ॥

കാര്യകരണകർതൃത്വേ — കാര്യം ശരീരം കരണാനി തത്സ്ഥാനി ത്രയോദശ ।
ദേഹസ്യാരംഭകാണി ഭൂതാനി പഞ്ച വിഷയാശ്ച പ്രകൃതിസംഭവാഃ
വികാരാഃ പൂർവോക്താഃ ഇഹ കാര്യഗ്രഹണേന ഗൃഹ്യന്തേ । ഗുണാശ്ച
പ്രകൃതിസംഭവാഃ സുഖദുഃഖമോഹാത്മകാഃ കരണാശ്രയത്വാത് കരണഗ്രഹണേന
ഗൃഹ്യന്തേ । തേഷാം കാര്യകരണാനാം കർതൃത്വം ഉത്പാദകത്വം യത് തത്
കാര്യകരണകർതൃത്വം തസ്മിൻ കാര്യകരണകർതൃത്വേ ഹേതുഃ കാരണം
ആരംഭകത്വേന പ്രകൃതിഃ ഉച്യതേ । ഏവം കാര്യകരണകർതൃത്വേന
സംസാരസ്യ കാരണം പ്രകൃതിഃ । കാര്യകാരണകർതൃത്വേ ഇത്യസ്മിന്നപി
പാഠേ, കാര്യം യത് യസ്യ പരിണാമഃ തത് തസ്യ കാര്യം വികാരഃ വികാരി
കാരണം തയോഃ വികാരവികാരിണോഃ കാര്യകാരണയോഃ കർതൃത്വേ ഇതി । അഥവാ,
ഷോഡശ വികാരാഃ കാര്യം സപ്ത പ്രകൃതിവികൃതയഃ കാരണം താന്യേവ
കാര്യകാരണാന്യുച്യന്തേ തേഷാം കർതൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിഃ ഉച്യതേ,
ആരംഭകത്വേനൈവ । പുരുഷശ്ച സംസാരസ്യ കാരണം യഥാ സ്യാത്
തത് ഉച്യതേ — പുരുഷഃ ജീവഃ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ഭോക്താ ഇതി പര്യായഃ,
സുഖദുഃഖാനാം ഭോഗ്യാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഉപലബ്ധൃത്വേ ഹേതുഃ ഉച്യതേ ॥

കഥം പുനഃ അനേന കാര്യകരണകർതൃത്വേന സുഖദുഃഖഭോക്തൃത്വേന ച
പ്രകൃതിപുരുഷയോഃ സംസാരകാരണത്വമുച്യതേ ഇതി, അത്ര ഉച്യതേ —
കാര്യകരണസുഖദുഃഖരൂപേണ ഹേതുഫലാത്മനാ പ്രകൃതേഃ പരിണാമാഭാവേ,
പുരുഷസ്യ ച ചേതനസ്യ അസതി തദുപലബ്ധൃത്വേ, കുതഃ സംസാരഃ
സ്യാത്? യദാ പുനഃ കാര്യകരണസുഖദുഃഖസ്വരൂപേണ ഹേതുഫലാത്മനാ
പരിണതയാ പ്രകൃത്യാ ഭോഗ്യയാ പുരുഷസ്യ തദ്വിപരീതസ്യ ഭോക്തൃത്വേന
അവിദ്യാരൂപഃ സംയോഗഃ സ്യാത്, തദാ സംസാരഃ സ്യാത് ഇതി । അതഃ യത്
പ്രകൃതിപുരുഷയോഃ കാര്യകരണകർതൃത്വേന സുഖദുഃഖഭോക്തൃത്വേന
ച സംസാരകാരണത്വമുക്തം, തത് യുക്തം । കഃ പുനഃ അയം സംസാരോ
നാമ? സുഖദുഃഖസംഭോഗഃ സംസാരഃ । പുരുഷസ്യ ച സുഖദുഃഖാനാം
സംഭോക്തൃത്വം സംസാരിത്വമിതി ॥ യത് പുരുഷസ്യ സുഖദുഃഖാനാം
ഭോക്തൃത്വം സംസാരിത്വം ഇതി ഉക്തം തസ്യ തത് കിന്നിമിത്തമിതി ഉച്യതേ —

പുരുഷഃ പ്രകൃതിസ്ഥോ ഹി ഭുങ്ക്തേ പ്രകൃതിജാൻഗുണാൻ ।
കാരണം ഗുണസംഗോഽസ്യ സദസദ്യോനിജന്മസു ॥ 13-21 ॥

പുരുഷഃ ഭോക്താ പ്രകൃതിസ്ഥഃ പ്രകൃതൗ അവിദ്യാലക്ഷണായാം
കാര്യകരണരൂപേണ പരിണതായാം സ്ഥിതഃ പ്രകൃതിസ്ഥഃ, പ്രകൃതിമാത്മത്വേന
ഗതഃ ഇത്യേതത്, ഹി യസ്മാത്, തസ്മാത് ഭുങ്ക്തേ ഉപലഭതേ ഇത്യർഥഃ ।
പ്രകൃതിജാൻ പ്രകൃതിതഃ ജാതാൻ സുഖദുഃഖമോഹാകാരാഭിവ്യക്താൻ ഗുണാൻ
“സുഖീ, ദുഃഖീ, മൂഢഃ, പണ്ഡിതഃ അഹം” ഇത്യേവം । സത്യാമപി
അവിദ്യായാം സുഖദുഃഖമോഹേഷു ഗുണേഷു ഭുജ്യമാനേഷു യഃ സംഗഃ ആത്മഭാവഃ
സംസാരസ്യ സഃ പ്രധാനം കാരണം ജന്മനഃ, “സഃ യഥാകാമോ ഭവതി
തത്ക്രതുർഭവതി” (ബൃ. ഉ. 4-4-5)ഇത്യാദിശ്രുതേഃ । തദേതത് ആഹ
— കാരണം ഹേതുഃ ഗുണസംഗഃ ഗുണേഷു സംഗഃ അസ്യ പുരുഷസ്യ ഭോക്തുഃ
സദസദ്യോനിജന്മസു, സത്യശ്ച അസത്യശ്ച യോനയഃ സദസദ്യോനയഃ താസു
സദസദ്യോനിഷു ജന്മാനി സദസദ്യോനിജന്മാനി, തേഷു സദസദ്യോനിജന്മസു
വിഷയഭൂതേഷു കാരണം ഗുണസംഗഃ । അഥവാ, സദസദ്യോനിജന്മസു
അസ്യ സംസാരസ്യ കാരണം ഗുണസംഗഃ ഇതി സംസാരപദമധ്യാഹാര്യം ।
സദ്യോനയഃ ദേവാദിയോനയഃ; അസദ്യോനയഃ പശ്വാദിയോനയഃ । സാമർഥ്യാത്
സദസദ്യോനയഃ മനുഷ്യയോനയോഽപി അവിരുദ്ധാഃ ദ്രഷ്ടവ്യാഃ ॥ ഏതത് ഉക്തം
ഭവതി — പ്രകൃതിസ്ഥത്വാഖ്യാ അവിദ്യാ, ഗുണേഷു ച സംഗഃ കാമഃ,
സംസാരസ്യ കാരണമിതി । തച്ച പരിവർജനായ ഉച്യതേ । അസ്യ ച
നിവൃത്തികാരണം ജ്ഞാനവൈരാഗ്യേ സസന്ന്യാസേ ഗീതാശാസ്ത്രേ പ്രസിദ്ധം ।
തച്ച ജ്ഞാനം പുരസ്താത് ഉപന്യസ്തം ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഷയം
“യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ” (ഭ. ഗീ. 13-12) ഇതി । ഉക്തം ച
അന്യാപോഹേന അതദ്ധർമാധ്യാരോപേണ ച ॥ തസ്യൈവ പുനഃ സാക്ഷാത് നിർദേശഃ
ക്രിയതേ —

ഉപദ്രഷ്ടാനുമന്താ ച ഭർതാ ഭോക്താ മഹേശ്വരഃ ।
പരമാത്മേതി ചാപ്യുക്തോ ദേഹേഽസ്മിൻപുരുഷഃ പരഃ ॥ 13-22 ॥

ഉപദ്രഷ്ടാ സമീപസ്ഥഃ സൻ ദ്രഷ്ടാ സ്വയം അവ്യാപൃതഃ । യഥാ
ഋത്വിഗ്യജമാനേഷു യജ്ഞകർമവ്യാപൃതേഷു തടസ്ഥഃ അന്യഃ അവ്യാപൃതഃ
യജ്ഞവിദ്യാകുശലഃ ഋത്വിഗ്യജമാനവ്യാപാരഗുണദോഷാണാം ഈക്ഷിതാ,
തദ്വച്ച കാര്യകരണവ്യാപാരേഷു അവ്യാപൃതഃ അന്യഃ തദ്വിലക്ഷണഃ തേഷാം
കാര്യകരണാനാം സവ്യാപാരാണാം സാമീപ്യേന ദ്രഷ്ടാ ഉപദ്രഷ്ടാ । അഥവാ,
ദേഹചക്ഷുർമനോബുദ്ധ്യാത്മാനഃ ദ്രഷ്ടാരഃ, തേഷാം ബാഹ്യഃ ദ്രഷ്ടാ ദേഹഃ,
തതഃ ആരഭ്യ അന്തരതമശ്ച പ്രത്യക് സമീപേ ആത്മാ ദ്രഷ്ടാ, യതഃ പരഃ
അന്തരതമഃ നാസ്തി ദ്രഷ്ടാ; സഃ അതിശയസാമീപ്യേന ദ്രഷ്ടൃത്വാത് ഉപദ്രഷ്ടാ
സ്യാത് । യജ്ഞോപദ്രഷ്ടൃവദ്വാ സർവവിഷയീകരണാത് ഉപദ്രഷ്ടാ । അനുമന്താ
ച, അനുമോദനം അനുമനനം കുർവത്സു തത്ക്രിയാസു പരിതോഷഃ, തത്കർതാ
അനുമന്താ ച । അഥവാ, അനുമന്താ, കാര്യകരണപ്രവൃത്തിഷു സ്വയം
അപ്രവൃത്തോഽപി പ്രവൃത്ത ഇവ തദനുകൂലഃ വിഭാവ്യതേ, തേന അനുമന്താ ।
അഥവാ, പ്രവൃത്താൻ സ്വവ്യാപാരേഷു തത്സാക്ഷിഭൂതഃ കദാചിദപി ന
നിവാരയതി ഇതി അനുമന്താ । ഭർതാ, ഭരണം നാമ ദേഹേന്ദ്രിയമനോബുദ്ധീനാം
സംഹതാനാം ചൈതന്യാത്മപാരാർഥ്യേന നിമിത്തഭൂതേന ചൈതന്യാഭാസാനാം
യത് സ്വരൂപധാരണം, തത് ചൈതന്യാത്മകൃതമേവ ഇതി ഭർതാ ആത്മാ
ഇതി ഉച്യതേ । ഭോക്താ, അഗ്ന്യുഷ്ണവത് നിത്യചൈതന്യസ്വരൂപേണ ബുദ്ധേഃ
സുഖദുഃഖമോഹാത്മകാഃ പ്രത്യയാഃ സർവവിഷയവിഷയാഃ ചൈതന്യാത്മഗ്രസ്താ
ഇവ ജായമാനാഃ വിഭക്താഃ വിഭാവ്യന്തേ ഇതി ഭോക്താ ആത്മാ ഉച്യതേ ।
മഹേശ്വരഃ, സർവാത്മത്വാത് സ്വതന്ത്രത്വാച്ച മഹാൻ ഈശ്വരശ്ച ഇതി
മഹേശ്വരഃ । പരമാത്മാ, ദേഹാദീനാം ബുദ്ധ്യന്താനാം പ്രത്യഗാത്മത്വേന
കൽപിതാനാം അവിദ്യയാ പരമഃ ഉപദ്രഷ്ടൃത്വാദിലക്ഷണഃ ആത്മാ ഇതി പരമാത്മാ ।
സഃ അതഃ “പരമാത്മാ” ഇത്യനേന ശബ്ദേന ച അപി ഉക്തഃ കഥിതഃ
ശ്രുതൗ । ക്വ അസൗ? അസ്മിൻ ദേഹേ പുരുഷഃ പരഃ അവ്യക്താത്, “ഉത്തമഃ
പുരുഷസ്ത്വന്യഃ പരമാത്മേത്യുദാഹൃതഃ” (ഭ. ഗീ. 15-17)
ഇതി യഃ വക്ഷ്യമാണഃ ॥ “ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി”
(ഭ. ഗീ. 13-2) ഇതി ഉപന്യസ്തഃ വ്യാഖ്യായ ഉപസംഹൃതശ്ച, തമേതം
യഥോക്തലക്ഷണം ആത്മാനം —

യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച ഗുണൈഃ സഹ ।
സർവഥാ വർതമാനോഽപി ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ ॥ 13-23 ॥

യഃ ഏവം യഥോക്തപ്രകാരേണ വേത്തി പുരുഷം സാക്ഷാത് അഹമിതി പ്രകൃതിം
ച യഥോക്താം അവിദ്യാലക്ഷണാം ഗുണൈഃ സ്വവികാരൈഃ സഹ നിവർതിതാം
അഭാവം ആപാദിതാം വിദ്യയാ, സർവഥാ സർവപ്രകാരേണ വർതമാനോഽപി സഃ
ഭൂയഃ പുനഃ പതിതേ അസ്മിൻ വിദ്വച്ഛരീരേ ദേഹാന്തരായ ന അഭിജായതേ
ന ഉത്പദ്യതേ, ദേഹാന്തരം ന ഗൃഹ്ണാതി ഇത്യർഥഃ । അപിശബ്ദാത്
കിമു വക്തവ്യം സ്വവൃത്തസ്ഥോ ന ജായതേ ഇതി അഭിപ്രായഃ ॥ നനു,
യദ്യപി ജ്ഞാനോത്പത്ത്യനന്തരം പുനർജന്മാഭാവ ഉക്തഃ, തഥാപി പ്രാക്
ജ്ഞാനോത്പത്തേഃ കൃതാനാം കർമണാം ഉത്തരകാലഭാവിനാം ച, യാനി ച
അതിക്രാന്താനേകജന്മകൃതാനി തേഷാം ച, ഫലമദത്ത്വാ നാശോ ന യുക്ത
ഇതി, സ്യുഃ ത്രീണി ജന്മാനി, കൃതവിപ്രണാശോ ഹി ന യുക്ത ഇതി, യഥാ
ഫലേ പ്രവൃത്താനാം ആരബ്ധജന്മനാം കർമണാം । ന ച കർമണാം വിശേഷഃ
അവഗമ്യതേ । തസ്മാത് ത്രിപ്രകാരാണ്യപി കർമാണി ത്രീണി ജന്മാനി ആരഭേരൻ;
സംഹതാനി വാ സർവാണി ഏകം ജന്മ ആരഭേരൻ । അന്യഥാ കൃതവിനാശേ
സതി സർവത്ര അനാശ്വാസപ്രസംഗഃ, ശാസ്ത്രാനർഥക്യം ച സ്യാത് ।
ഇത്യതഃ ഇദമയുക്തമുക്തം “ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ” ഇതി । ന;
“ക്ഷീയന്തേ ചാസ്യ കർമാണി” (മു. ഉ. 2-2-9) “ബ്രഹ്മ
വേദ ബ്രഹ്മൈവ ഭവതി” (മു. ഉ. 3-2-9) “തസ്യ താവദേവ
ചിരം” (ഛാ. ഉ. 6-14-2)“ഇഷീകാതൂലവത് സർവാണി കർമാണി
പ്രദൂയന്തേ” (ഛാ. ഉ. 5-24-3) ഇത്യാദിശ്രുതിശതേഭ്യഃ ഉക്തോ
വിദുഷഃ സർവകർമദാഹഃ । ഇഹാപി ച ഉക്തഃ “യഥൈധാംസി”
(ഭ. ഗീ. 4-37) ഇത്യാദിനാ സർവകർമദാഹഃ, വക്ഷ്യതി ച ।
ഉപപത്തേശ്ച — അവിദ്യാകാമക്ലേശബീജനിമിത്താനി ഹി കർമാണി
ജന്മാന്തരാങ്കുരം ആരഭന്തേ; ഇഹാപി ച “സാഹങ്കാരാഭിസന്ധീനി
കർമാണി ഫലാരംഭകാണി, ന ഇതരാണി” ഇതി തത്ര തത്ര ഭഗവതാ
ഉക്തം । ”ബീജാന്യഗ്ന്യുപദഗ്ധാനി ന രോഹന്തി യഥാ പുനഃ ।
ജ്ഞാനദഗ്ധൈസ്തഥാ ക്ലേശൈർനാത്മാ സമ്പദ്യതേ പുനഃ” (മോ. 211-17)
ഇതി ച । അസ്തു താവത് ജ്ഞാനോത്പത്ത്യുത്തരകാലകൃതാനാം കർമണാം
ജ്ഞാനേന ദാഹഃ ജ്ഞാനസഹഭാവിത്വാത് । ന തു ഇഹ ജന്മനി ജ്ഞാനോത്പത്തേഃ
പ്രാക് കൃതാനാം കർമണാം അതീതജന്മകൃതാനാം ച ദാഹഃ യുക്തഃ ।
ന; “സർവകർമാണി” (ഭ. ഗീ. 4-37) ഇതി വിശേഷണാത് ।
ജ്ഞാനോത്തരകാലഭാവിനാമേവ സർവകർമണാം ഇതി ചേത്, ന; സങ്കോചേ
കാരണാനുപപത്തേഃ । യത്തു ഉക്തം “യഥാ വർതമാനജന്മാരംഭകാണി
കർമാണി ന ക്ഷീയന്തേ ഫലദാനായ പ്രവൃത്താന്യേവ സത്യപി ജ്ഞാനേ,
തഥാ അനാരബ്ധഫലാനാമപി കർമണാം ക്ഷയോ ന യുക്തഃ” ഇതി,
തത് അസത് । കഥം? തേഷാം മുക്തേഷുവത് പ്രവൃത്തഫലത്വാത് । യഥാ
പൂർവം ലക്ഷ്യവേധായ മുക്തഃ ഇഷുഃ ധനുഷഃ ലക്ഷ്യവേധോത്തരകാലമപി
ആരബ്ധവേഗക്ഷയാത് പതനേനൈവ നിവർതതേ, ഏവം ശരീരാരംഭകം കർമ
ശരീരസ്ഥിതിപ്രയോജനേ നിവൃത്തേഽപി, ആ സംസ്കാരവേഗക്ഷയാത് പൂർവവത്
വർതതേ ഏവ । യഥാ സ ഏവ ഇഷുഃ പ്രവൃത്തിനിമിത്താനാരബ്ധവേഗസ്തു
അമുക്തോ ധനുഷി പ്രയുക്തോഽപി ഉപസംഹ്രിയതേ, തഥാ അനാരബ്ധഫലാനി
കർമാണി സ്വാശ്രയസ്ഥാന്യേവ ജ്ഞാനേന നിർബീജീക്രിയന്തേ ഇതി, പതിതേ അസ്മിൻ
വിദ്വച്ഛരീരേ “ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ” ഇതി യുക്തമേവ ഉക്തമിതി
സിദ്ധം ॥ അത്ര ആത്മദർശനേ ഉപായവികൽപാഃ ഇമേ ധ്യാനാദയഃ ഉച്യന്തേ —

ധ്യാനേനാത്മനി പശ്യന്തി കേചിദാത്മാനമാത്മനാ ।
അന്യേ സാംഖ്യേന യോഗേന കർമയോഗേന ചാപരേ ॥ 13-24 ॥

ധ്യാനേന, ധ്യാനം നാമ ശബ്ദാദിഭ്യോ വിഷയേഭ്യഃ ശ്രോത്രാദീനി കരണാനി മനസി
ഉപസംഹൃത്യ, മനശ്ച പ്രത്യക്ചേതയിതരി, ഏകാഗ്രതയാ യത് ചിന്തനം
തത് ധ്യാനം; തഥാ, ധ്യായതീവ ബകഃ, ധ്യായതീവ പൃഥിവീ, ധ്യായന്തീവ
പർവതാഃ ഇതി ഉപമോപാദാനാത് । തൈലധാരാവത് സന്തതഃ അവിച്ഛിന്നപ്രത്യയോ
ധ്യാനം; തേന ധ്യാനേന ആത്മനി ബുദ്ധൗ പശ്യന്തി ആത്മാനം പ്രത്യക്ചേതനം
ആത്മനാ സ്വേനൈവ പ്രത്യക്ചേതനേന ധ്യാനസംസ്കൃതേന അന്തഃകരണേന കേചിത്
യോഗിനഃ । അന്യേ സാംഖ്യേന യോഗേന, സാംഖ്യം നാമ “ഇമേ സത്ത്വരജസ്തമാംസി
ഗുണാഃ മയാ ദൃശ്യാ അഹം തേഭ്യോഽന്യഃ തദ്വ്യാപാരസാക്ഷിഭൂതഃ നിത്യഃ
ഗുണവിലക്ഷണഃ ആത്മാ” ഇതി ചിന്തനം ഏഷഃ സാംഖ്യോ യോഗഃ, തേന
“പശ്യന്തി ആത്മാനമാത്മനാ” ഇതി വർതതേ । കർമയോഗേന, കർമൈവ യോഗഃ,
ഈശ്വരാർപണബുദ്ധ്യാ അനുഷ്ഠീയമാനം ഘടനരൂപം യോഗാർഥത്വാത് യോഗഃ ഉച്യതേ
ഗുണതഃ; തേന സത്ത്വശുദ്ധിജ്ഞാനോത്പത്തിദ്വാരേണ ച അപരേ ॥

അന്യേ ത്വേവമജാനന്തഃ ശ്രുത്വാന്യേഭ്യ ഉപാസതേ ।
തേഽപി ചാതിതരന്ത്യേവ മൃത്യും ശ്രുതിപരായണാഃ ॥ 13-25 ॥

അന്യേ തു ഏഷു വികൽപേഷു അന്യതമേനാപി ഏവം യഥോക്തം ആത്മാനം അജാനന്തഃ
അന്യേഭ്യഃ ആചാര്യേഭ്യഃ ശ്രുത്വാ “ഇദമേവ ചിന്തയത”
ഇതി ഉക്താഃ ഉപാസതേ ശ്രദ്ദധാനാഃ സന്തഃ ചിന്തയന്തി । തേഽപി ച
അതിതരന്ത്യേവ അതിക്രാമന്ത്യേവ മൃത്യും, മൃത്യുയുക്തം സംസാരം
ഇത്യേതത് । ശ്രുതിപരായണാഃ ശ്രുതിഃ ശ്രവണം പരം അയനം ഗമനം
മോക്ഷമാർഗപ്രവൃത്തൗ പരം സാധനം യേഷാം തേ ശ്രുതിപരായണാഃ;
കേവലപരോപദേശപ്രമാണാഃ സ്വയം വിവേകരഹിതാഃ ഇത്യഭിപ്രായഃ । കിമു
വക്തവ്യം പ്രമാണം പ്രതി സ്വതന്ത്രാഃ വിവേകിനഃ മൃത്യും അതിതരന്തി ഇതി
അഭിപ്രായഃ ॥ ക്ഷേത്രജ്ഞേശ്വരൈകത്വവിഷയം ജ്ഞാനം മോക്ഷസാധനം
“യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ” (ഭ. ഗീ. 13-12)ഇത്യുക്തം,
തത് കസ്മാത് ഹേതോരിതി, തദ്ധേതുപ്രദർശനാർഥം ശ്ലോകഃ ആരഭ്യതേ —

യാവത്സഞ്ജായതേ കിഞ്ചിത്സത്ത്വം സ്ഥാവരജംഗമം ।
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത്തദ്വിദ്ധി ഭരതർഷഭ ॥ 13-26 ॥

യാവത് യത് കിഞ്ചിത് സഞ്ജായതേ സമുത്പദ്യതേ സത്ത്വം വസ്തു; കിം
അവിശേഷേണ? നേത്യാഹ — സ്ഥാവരജംഗമം സ്ഥാവരം ജംഗമം
ച ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത് തത് ജായതേ ഇത്യേവം വിദ്ധി ജാനീഹി
ഭരതർഷഭ ॥ കഃ പുനഃ അയം ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ സംയോഗഃ
അഭിപ്രേതഃ? ന താവത് രജ്ജ്വേവ ഘടസ്യ അവയവസംശ്ലേഷദ്വാരകഃ
സംബന്ധവിശേഷഃ സംയോഗഃ ക്ഷേത്രേണ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്യ സംഭവതി,
ആകാശവത് നിരവയവത്വാത് । നാപി സമവായലക്ഷണഃ തന്തുപടയോരിവ
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ ഇതരേതരകാര്യകാരണഭാവാനഭ്യുപഗമാത്
ഇതി, ഉച്യതേ — ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ വിഷയവിഷയിണോഃ
ഭിന്നസ്വഭാവയോഃ ഇതരേതരതദ്ധർമാധ്യാസലക്ഷണഃ സംയോഗഃ
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസ്വരൂപ-വിവേകാഭാവനിബന്ധനഃ, രജ്ജുശുക്തികാദീനാം
തദ്വിവേകജ്ഞാനാഭാവാത് അധ്യാരോപിതസർപരജതാദിസംയോഗവത് । സഃ അയം
അധ്യാസസ്വരൂപഃ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗഃ മിഥ്യാജ്ഞാനലക്ഷണഃ ।
യഥാശാസ്ത്രം ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞലക്ഷണഭേദപരിജ്ഞാനപൂർവകം പ്രാക്
ദർശിതരൂപാത് ക്ഷേത്രാത് മുഞ്ജാദിവ ഇഷീകാം യഥോക്തലക്ഷണം ക്ഷേത്രജ്ഞം
പ്രവിഭജ്യ “ന സത്തന്നാസദുച്യതേ” (ഭ. ഗീ. 13-12)
ഇത്യനേന നിരസ്തസർവോപാധിവിശേഷം ജ്ഞേയം ബ്രഹ്മസ്വരൂപേണ യഃ പശ്യതി,
ക്ഷേത്രം ച മായാനിർമിതഹസ്തിസ്വപ്നദൃഷ്ടവസ്തുഗന്ധർവനഗരാദിവത്
“അസദേവ സദിവ അവഭാസതേ” ഇതി ഏവം നിശ്ചിതവിജ്ഞാനഃ യഃ,
തസ്യ യഥോക്തസമ്യഗ്ദർശനവിരോധാത് അപഗച്ഛതി മിഥ്യാജ്ഞാനം ।
തസ്യ ജന്മഹേതോഃ അപഗമാത് “യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച
ഗുണൈഃ സഹ” (ഭ. ഗീ. 13-23) ഇത്യനേന “വിദ്വാൻ ഭൂയഃ ന
അഭിജായതേ” ഇതി യത് ഉക്തം, തത് ഉപപന്നമുക്തം ॥ “ന സ
ഭൂയോഽഭിജായതേ” (ഭ. ഗീ. 13-23) ഇതി സമ്യഗ്ദർശനഫലം
അവിദ്യാദിസംസാരബീജനിവൃത്തിദ്വാരേണ ജന്മഭാവഃ ഉക്തഃ । ജന്മകാരണം ച
അവിദ്യാനിമിത്തകഃ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗഃ ഉക്തഃ; അതഃ തസ്യാഃ അവിദ്യായാഃ
നിവർതകം സമ്യഗ്ദർശനം ഉക്തമപി പുനഃ ശബ്ദാന്തരേണ ഉച്യതേ —

സമം സർവേഷു ഭൂതേഷു തിഷ്ഠന്തം പരമേശ്വരം ।
വിനശ്യത്സ്വവിനശ്യന്തം യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി ॥ 13-27 ॥

സമം നിർവിശേഷം തിഷ്ഠന്തം സ്ഥിതിം കുർവന്തം; ക്വ? സർവേഷു
സമസ്തേഷു ഭൂതേഷു ബ്രഹ്മാദിസ്ഥാവരാന്തേഷു പ്രാണിഷു; കം? പരമേശ്വരം
ദേഹേന്ദ്രിയമനോബുദ്ധ്യവ്യക്താത്മനഃ അപേക്ഷ്യ പരമേശ്വരഃ, തം സർവേഷു
ഭൂതേഷു സമം തിഷ്ഠന്തം । താനി വിശിനഷ്ടി വിനശ്യത്സു ഇതി,
തം ച പരമേശ്വരം അവിനശ്യന്തം ഇതി, ഭൂതാനാം പരമേശ്വരസ്യ
ച അത്യന്തവൈലക്ഷണ്യപ്രദർശനാർഥം । കഥം? സർവേഷാം ഹി
ഭാവവികാരാണാം ജനിലക്ഷണഃ ഭാവവികാരോ മൂലം; ജന്മോത്തരകാലഭാവിനഃ
അന്യേ സർവേ ഭാവവികാരാഃ വിനാശാന്താഃ; വിനാശാത് പരോ ന കശ്ചിത് അസ്തി
ഭാവവികാരഃ, ഭാവാഭാവാത് । സതി ഹി ധർമിണി ധർമാഃ ഭവന്തി ।
അതഃ അന്ത്യഭാവവികാരാഭാവാനുവാദേന പൂർവഭാവിനഃ സർവേ ഭാവവികാരാഃ
പ്രതിഷിദ്ധാഃ ഭവന്തി സഹ കാര്യൈഃ । തസ്മാത് സർവഭൂതൈഃ വൈലക്ഷണ്യം
അത്യന്തമേവ പരമേശ്വരസ്യ സിദ്ധം, നിർവിശേഷത്വം ഏകത്വം ച । യഃ
ഏവം യഥോക്തം പരമേശ്വരം പശ്യതി, സഃ പശ്യതി ॥ നനു സർവോഽപി
ലോകഃ പശ്യതി, കിം വിശേഷണേന ഇതി । സത്യം പശ്യതി; കിം തു വിപരീതം
പശ്യതി । അതഃ വിശിനഷ്ടി — സ ഏവ പശ്യതീതി । യഥാ തിമിരദൃഷ്ടിഃ
അനേകം ചന്ദ്രം പശ്യതി, തമപേക്ഷ്യ ഏകചന്ദ്രദർശീ വിശിഷ്യതേ —
സ ഏവ പശ്യതീതി; തഥാ ഇഹാപി ഏകം അവിഭക്തം യഥോക്തം ആത്മാനം യഃ
പശ്യതി, സഃ വിഭക്താനേകാത്മവിപരീതദർശിഭ്യഃ വിശിഷ്യതേ — സ
ഏവ പശ്യതീതി । ഇതരേ പശ്യന്തോഽപി ന പശ്യന്തി, വിപരീതദർശിത്വാത്
അനേകചന്ദ്രദർശിവത് ഇത്യർഥഃ ॥ യഥോക്തസ്യ സമ്യഗ്ദർശനസ്യ
ഫലവചനേന സ്തുതിഃ കർതവ്യാ ഇതി ശ്ലോകഃ ആരഭ്യതേ —

സമം പശ്യൻഹി സർവത്ര സമവസ്ഥിതമീശ്വരം ।
ന ഹിനസ്ത്യാത്മനാത്മാനം തതോ യാതി പരാം ഗതിം ॥ 13-28 ॥

സമം പശ്യൻ ഉപലഭമാനഃ ഹി യസ്മാത് സർവത്ര സർവഭൂതേഷു സമവസ്ഥിതം
തുല്യതയാ അവസ്ഥിതം ഈശ്വരം അതീതാനന്തരശ്ലോകോക്തലക്ഷണമിത്യർഥഃ ।
സമം പശ്യൻ കിം? ന ഹിനസ്തി ഹിംസാം ന കരോതി ആത്മനാ സ്വേനൈവ സ്വമാത്മാനം ।
തതഃ തദഹിംസനാത് യാതി പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ഗതിം മോക്ഷാഖ്യാം ॥ നനു
നൈവ കശ്ചിത് പ്രാണീ സ്വയം സ്വം ആത്മാനം ഹിനസ്തി । കഥം ഉച്യതേ അപ്രാപ്തം
“ന ഹിനസ്തി” ഇതി? യഥാ ”ന പൃഥിവ്യാമഗ്നിശ്ചേതവ്യോ
നാന്തരിക്ഷേ” (തൈ. സം. 5-2-7) ഇത്യാദി । നൈഷ ദോഷഃ,
അജ്ഞാനാം ആത്മതിരസ്കരണോപപത്തേഃ । സർവോ ഹി അജ്ഞഃ അത്യന്തപ്രസിദ്ധം
സാക്ഷാത് അപരോക്ഷാത് ആത്മാനം തിരസ്കൃത്യ അനാത്മാനം ആത്മത്വേന പരിഗൃഹ്യ,
തമപി ധർമാധർമൗ കൃത്വാ ഉപാത്തം ആത്മാനം ഹത്വാ അന്യം ആത്മാനം ഉപാദത്തേ
നവം തം ചൈവം ഹത്വാ അന്യമേവ തമപി ഹത്വാ അന്യം ഇത്യേവം ഉപാത്തമുപാത്തം
ആത്മാനം ഹന്തി, ഇതി ആത്മഹാ സർവഃ അജ്ഞഃ । യസ്തു പരമാർഥാത്മാ, അസാവപി
സർവദാ അവിദ്യയാ ഹത ഇവ, വിദ്യമാനഫലാഭാവാത്, ഇതി സർവേ ആത്മഹനഃ
ഏവ അവിദ്വാംസഃ । യസ്തു ഇതരഃ യഥോക്താത്മദർശീ, സഃ ഉഭയഥാപി ആത്മനാ
ആത്മാനം ന ഹിനസ്തി ന ഹന്തി । തതഃ യാതി പരാം ഗതിം യഥോക്തം ഫലം
തസ്യ ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ സർവഭൂതസ്ഥം ഈശ്വരം സമം പശ്യൻ
“ന ഹിനസ്തി ആത്മനാ ആത്മാനം” ഇതി ഉക്തം । തത് അനുപപന്നം
സ്വഗുണകർമവൈലക്ഷണ്യഭേദഭിന്നേഷു ആത്മസു, ഇത്യേതത് ആശങ്ക്യ ആഹ —

പ്രകൃത്യൈവ ച കർമാണി ക്രിയമാണാനി സർവശഃ ।
യഃ പശ്യതി തഥാത്മാനമകർതാരം സ പശ്യതി ॥ 13-29 ॥

പ്രകൃത്യാ പ്രകൃതിഃ ഭഗവതഃ മായാ ത്രിഗുണാത്മികാ, “മായാം
തു പ്രകൃതിം വിദ്യാത്” (ശ്വേ. ഉ. 4-10) ഇതി മന്ത്രവർണാത്,
തയാ പ്രകൃത്യൈവ ച ന അന്യേന മഹദാദികാര്യകാരണാകാരപരിണതയാ
കർമാണി വാങ്മനഃകായാരഭ്യാണി ക്രിയമാണാനി നിർവർത്യമാനാനി സർവശഃ
സർവപ്രകാരൈഃ യഃ പശ്യതി ഉപലഭതേ, തഥാ ആത്മാനം ക്ഷേത്രജ്ഞം
അകർതാരം സർവോപാധിവിവർജിതം സഃ പശ്യതി, സഃ പരമാർഥദർശീ
ഇത്യഭിപ്രായഃ; നിർഗുണസ്യ അകർതുഃ നിർവിശേഷസ്യ ആകാശസ്യേവ ഭേദേ
പ്രമാണാനുപപത്തിഃ ഇത്യർഥഃ ॥ പുനരപി തദേവ സമ്യഗ്ദർശനം
ശബ്ദാന്തരേണ പ്രപഞ്ചയതി —

യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമേകസ്ഥമനുപശ്യതി ।
തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സമ്പദ്യതേ തദാ ॥ 13-30 ॥

യദാ യസ്മിൻ കാലേ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവം ഭൂതാനാം പൃഥഗ്ഭാവം പൃഥക്ത്വം
ഏകസ്മിൻ ആത്മനി സ്ഥിതം ഏകസ്ഥം അനുപശ്യതി ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശം,
അനു ആത്മാനം പ്രത്യക്ഷത്വേന പശ്യതി “ആത്മൈവ ഇദം സർവം”
(ഛാ. ഉ. 7-25-2) ഇതി, തത ഏവ ച തസ്മാദേവ ച വിസ്താരം ഉത്പത്തിം
വികാസം “ആത്മതഃ പ്രാണ ആത്മത ആശാ ആത്മതഃ സ്മര ആത്മത ആകാശ
ആത്മതസ്തേജ ആത്മത ആപ ആത്മത ആവിർഭാവതിരോഭാവാവാത്മതോഽന്നം”
(ഛാ. ഉ. 7-26-1) ഇത്യേവമാദിപ്രകാരൈഃ വിസ്താരം യദാ പശ്യതി, ബ്രഹ്മ
സമ്പദ്യതേ ബ്രഹ്മൈവ ഭവതി തദാ തസ്മിൻ കാലേ ഇത്യർഥഃ ॥ ഏകസ്യ ആത്മാനഃ
സർവദേഹാത്മത്വേ തദ്ദോഷസംബന്ധേ പ്രാപ്തേ, ഇദം ഉച്യതേ —

അനാദിത്വാന്നിർഗുണത്വാത്പരമാത്മായമവ്യയഃ ।
ശരീരസ്ഥോഽപി കൗന്തേയ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ ॥ 13-31 ॥

അനാദിത്വാത് അനാദേഃ ഭാവഃ അനാദിത്വം, ആദിഃ കാരണം, തത് യസ്യ
നാസ്തി തത് ആനാദി । യദ്ധി ആദിമത് തത് സ്വേന ആത്മനാ വ്യേതി; അയം തു
അനാദിത്വാത് നിരവയവ ഇതി കൃത്വാ ന വ്യേതി । തഥാ നിർഗുണത്വാത് ।
സഗുണോ ഹി ഗുണവ്യയാത് വ്യേതി; അയം തു നിർഗുണത്വാച്ച ന വ്യേതി; ഇതി
പരമാത്മാ അയം അവ്യയഃ; ന അസ്യ വ്യയോ വിദ്യതേ ഇതി അവ്യയഃ । യത
ഏവമതഃ ശരീരസ്ഥോഽപി, ശരീരേഷു ആത്മനഃ ഉപലബ്ധിഃ ഭവതീതി
ശരീരസ്ഥഃ ഉച്യതേ; തഥാപി ന കരോതി । തദകരണാദേവ തത്ഫലേന
ന ലിപ്യതേ । യോ ഹി കർതാ, സഃ കർമഫലേന ലിപ്യതേ । അയം തു അകർതാ,
അതഃ ന ഫലേന ലിപ്യതേ ഇത്യർഥഃ ॥ കഃ പുനഃ ദേഹേഷു കരോതി ലിപ്യതേ
ച? യദി താവത് അന്യഃ പരമാത്മനോ ദേഹീ കരോതി ലിപ്യതേ ച, തതഃ ഇദം
അനുപപന്നം ഉക്തം ക്ഷേത്രജ്ഞേശ്വരൈകത്വം “ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി
മാം വിദ്ധി” (ഭ. ഗീ. 13-2) ഇത്യാദി । അഥ നാസ്തി ഈശ്വരാദന്യോ
ദേഹീ, കഃ കരോതി ലിപ്യതേ ച? ഇതി വാച്യം; പരോ വാ നാസ്തി ഇതി സർവഥാ
ദുർവിജ്ഞേയം ദുർവാച്യം ച ഇതി ഭഗവത്പ്രോക്തം ഔപനിഷദം ദർശനം
പരിത്യക്തം വൈശേഷികൈഃ സാംഖ്യാർഹതബൗദ്ധൈശ്ച । തത്ര അയം
പരിഹാരോ ഭഗവതാ സ്വേനൈവ ഉക്തഃ “സ്വഭാവസ്തു പ്രവർതതേ”
(ഭ. ഗീ. 5-14)ഇതി । അവിദ്യാമാത്രസ്വഭാവോ ഹി കരോതി ലിപ്യതേ ഇതി
വ്യവഹാരോ ഭവതി, ന തു പരമാർഥത ഏകസ്മിൻ പരമാത്മനി തത് അസ്തി ।
അതഃ ഏതസ്മിൻ പരമാർഥസാംഖ്യദർശനേ സ്ഥിതാനാം ജ്ഞാനനിഷ്ഠാനാം
പരമഹംസപരിവ്രാജകാനാം തിരസ്കൃതാവിദ്യാവ്യവഹാരാണാം കർമാധികാരോ നാസ്തി
ഇതി തത്ര തത്ര ദർശിതം ഭഗവതാ ॥ കിമിവ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ ഇതി
അത്ര ദൃഷ്ടാന്തമാഹ —

യഥാ സർവഗതം സൗക്ഷ്മ്യാദാകാശം നോപലിപ്യതേ ।
സർവത്രാവസ്ഥിതോ ദേഹേ തഥാത്മാ നോപലിപ്യതേ ॥ 13-32 ॥

യഥാ സർവഗതം വ്യാപി അപി സത് സൗക്ഷ്മ്യാത് സൂക്ഷ്മഭാവാത് ആകാശം ഖം
ന ഉപലിപ്യതേ ന സംബധ്യതേ, സർവത്ര അവസ്ഥിതഃ ദേഹേ തഥാ ആത്മാ ന
ഉപലിപ്യതേ ॥ കിഞ്ച —

യഥാ പ്രകാശയത്യേകഃ കൃത്സ്നം ലോകമിമം രവിഃ ।
ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രീ തഥാ കൃത്സ്നം പ്രകാശയതി ഭാരത ॥ 13-33 ॥

യഥാ പ്രകാശയതി അവഭാസയതി ഏകഃ കൃത്സ്നം ലോകം ഇമം രവിഃ സവിതാ
ആദിത്യഃ, തഥാ തദ്വത് മഹാഭൂതാദി ധൃത്യന്തം ക്ഷേത്രം ഏകഃ സൻ
പ്രകാശയതി । കഃ? ക്ഷേത്രീ പരമാത്മാ ഇത്യർഥഃ । രവിദൃഷ്ടാന്തഃ അത്ര
ആത്മനഃ ഉഭയാർഥോഽപി ഭവതി — രവിവത് സർവക്ഷേത്രേഷു ഏക ഏവ ആത്മാ,
അലേപകശ്ച ഇതി ॥ സമസ്താധ്യായാർഥോപസംഹാരാർഥഃ അയം ശ്ലോകഃ —

ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമന്തരം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ ।
ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച യേ വിദുര്യാന്തി തേ പരം ॥ 13-34 ॥

ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ യഥാവ്യാഖ്യാതയോഃ ഏവം യഥാപ്രദർശിതപ്രകാരേണ
അന്തരം ഇതരേതരവൈലക്ഷണ്യവിശേഷം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ
ശാസ്ത്രാചാര്യപ്രസാദോപദേശജനിതം ആത്മപ്രത്യയികം ജ്ഞാനം ചക്ഷുഃ,
തേന ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ, ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച, ഭൂതാനാം പ്രകൃതിഃ
അവിദ്യാലക്ഷണാ അവ്യക്താഖ്യാ, തസ്യാഃ ഭൂതപ്രകൃതേഃ മോക്ഷണം
അഭാവഗമനം ച യേ വിദുഃ വിജാനന്തി, യാന്തി ഗച്ഛന്തി തേ പരം
പരമാത്മതത്ത്വം ബ്രഹ്മ, ന പുനഃ ദേഹം ആദദതേ ഇത്യർഥഃ ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഗോ നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥13 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ക്ഷേത്ര-ക്ഷേത്രജ്ഞ-യോഗഃ നാമ
ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ചതുർദശോഽധ്യായഃ ॥
സർവം ഉത്പദ്യമാനം ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത് ഉത്പദ്യതേ ഇതി ഉക്തം । തത്
കഥമിതി, തത്പ്രദർശനാർഥം “പരം ഭൂയഃ” ഇത്യാദിഃ അധ്യായഃ
ആരഭ്യതേ । അഥവാ, ഈശ്വരപരതന്ത്രയോഃ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോഃ ജഗത്കാരണത്വം
ന തു സാംഖ്യാനാമിവ സ്വതന്ത്രയോഃ ഇത്യേവമർഥം । പ്രകൃതിസ്ഥത്വം ഗുണേഷു
ച സംഗഃ സംസാരകാരണം ഇതി ഉക്തം । കസ്മിൻ ഗുണേ കഥം സംഗഃ? കേ
വാ ഗുണാഃ? കഥം വാ തേ ബധ്നന്തി ഇതി? ഗുണേഭ്യശ്ച മോക്ഷണം കഥം
സ്യാത്? മുക്തസ്യ ച ലക്ഷണം വക്തവ്യം, ഇത്യേവമർഥം ച ഭഗവാൻ ഉവാച —
ശ്രീഭഗവാനുവാച —

പരം ഭൂയഃ പ്രവക്ഷ്യാമി ജ്ഞാനാനാം ജ്ഞാനമുത്തമം ।
യജ്ജ്ഞാത്വാ മുനയഃ സർവേ പരാം സിദ്ധിമിതോ ഗതാഃ ॥ 14-1 ॥

പരം ജ്ഞാനം ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ, ഭൂയഃ പുനഃ
പൂർവേഷു സർവേഷ്വധ്യായേഷു അസകൃത് ഉക്തമപി പ്രവക്ഷ്യാമി ।
തച്ച പരം പരവസ്തുവിഷയത്വാത് । കിം തത്? ജ്ഞാനം സർവേഷാം
ജ്ഞാനാനാം ഉത്തമം, ഉത്തമഫലത്വാത് । ജ്ഞാനാനാം ഇതി ന അമാനിത്വാദീനാം;
കിം തർഹി? യജ്ഞാദിജ്ഞേയവസ്തുവിഷയാണാം ഇതി । താനി ന മോക്ഷായ, ഇദം തു
മോക്ഷായ ഇതി പരോത്തമശബ്ദാഭ്യാം സ്തൗതി ശ്രോതൃബുദ്ധിരുച്യുത്പാദനാർഥം ।
യത് ജ്ഞാത്വാ യത് ജ്ഞാനം ജ്ഞാത്വാ പ്രാപ്യ മുനയഃ സന്ന്യാസിനഃ മനനശീലാഃ സർവേ
പരാം സിദ്ധിം മോക്ഷാഖ്യാം ഇതഃ അസ്മാത് ദേഹബന്ധനാത് ഊർധ്വം ഗതാഃ പ്രാപ്താഃ ॥

അസ്യാശ്ച സിദ്ധേഃ ഐകാന്തികത്വം ദർശയതി —

ഇദം ജ്ഞാനമുപാശ്രിത്യ മമ സാധർമ്യമാഗതാഃ ।
സർഗേഽപി നോപജായന്തേ പ്രലയേ ന വ്യഥന്തി ച ॥ 14-2 ॥

ഇദം ജ്ഞാനം യഥോക്തമുപാശ്രിത്യ, ജ്ഞാനസാധനം അനുഷ്ഠായ ഇത്യേതത്, മമ
പരമേശ്വരസ്യ സാധർമ്യം മത്സ്വരൂപതാം ആഗതാഃ പ്രാപ്താഃ ഇത്യർഥഃ । ന തു
സമാനധർമതാ സാധർമ്യം, ക്ഷേത്രജ്ഞേശ്വരയോഃ ഭേദാനഭ്യുപഗമാത് ഗീതാശാസ്ത്രേ ।
ഫലവാദശ്ച അയം സ്തുത്യർഥം ഉച്യതേ । സർഗേഽപി സൃഷ്ടികാലേഽപി ന
ഉപജായന്തേ । ന ഉത്പദ്യന്തേ । പ്രലയേ ബ്രഹ്മണോഽപി വിനാശകാലേ ന വ്യഥന്തി
ച വ്യഥാം ന ആപദ്യന്തേ, ന ച്യവന്തി ഇത്യർഥഃ ॥ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗഃ
ഈദൃശഃ ഭൂതകാരണം ഇത്യാഹ —

മമ യോനിർമഹദ്ബ്രഹ്മ തസ്മിൻഗർഭം ദധാമ്യഹം ।
സംഭവഃ സർവഭൂതാനാം തതോ ഭവതി ഭാരത ॥ 14-3 ॥

മമ സ്വഭൂതാ മദീയാ മായാ ത്രിഗുണാത്മികാ പ്രകൃതിഃ യോനിഃ സർവഭൂതാനാം
കാരണം । സർവകാര്യേഭ്യോ മഹത്ത്വാത് ഭരണാച്ച സ്വവികാരാണാം മഹത്
ബ്രഹ്മ ഇതി യോനിരേവ വിശിഷ്യതേ । തസ്മിൻ മഹതി ബ്രഹ്മണി യോനൗ ഗർഭം
ഹിരണ്യഗർഭസ്യ ജന്മനഃ ബീജം സർവഭൂതജന്മകാരണം ബീജം ദധാമി
നിക്ഷിപാമി ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞപ്രകൃതിദ്വയശക്തിമാൻ ഈശ്വരഃ അഹം,
അവിദ്യാകാമകർമോപാധിസ്വരൂപാനുവിധായിനം ക്ഷേത്രജ്ഞം ക്ഷേത്രേണ സംയോജയാമി
ഇത്യർഥഃ । സംഭവഃ ഉത്പത്തിഃ സർവഭൂതാനാം ഹിരണ്യഗർഭോത്പത്തിദ്വാരേണ
തതഃ തസ്മാത് ഗർഭാധാനാത് ഭവതി ഹേ ഭാരത ॥

സർവയോനിഷു കൗന്തേയ മൂർതയഃ സംഭവന്തി യാഃ ।
താസാം ബ്രഹ്മ മഹദ്യോനിരഹം ബീജപ്രദഃ പിതാ ॥ 14-4 ॥

ദേവപിതൃമനുഷ്യപശുമൃഗാദിസർവയോനിഷു കൗന്തേയ, മൂർതയഃ
ദേഹസംസ്ഥാനലക്ഷണാഃ മൂർഛിതാംഗാവയവാഃ മൂർതയഃ സംഭവന്തി യാഃ, താസാം
മൂർതീനാം ബ്രഹ്മ മഹത് സർവാവസ്ഥം യോനിഃ കാരണം അഹം ഈശ്വരഃ ബീജപ്രദഃ
ഗർഭാധാനസ്യ കർതാ പിതാ ॥ കേ ഗുണാഃ കഥം ബധ്നന്തീതി, ഉച്യതേ —

സത്ത്വം രജസ്തമ ഇതി ഗുണാഃ പ്രകൃതിസംഭവാഃ ।
നിബധ്നന്തി മഹാബാഹോ ദേഹേ ദേഹിനമവ്യയം ॥ 14-5 ॥

സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ഏവന്നാമാനഃ । ഗുണാഃ ഇതി പാരിഭാഷികഃ ശബ്ദഃ, ന
രൂപാദിവത് ദ്രവ്യാശ്രിതാഃ ഗുണാഃ । ന ച ഗുണഗുണിനോഃ അന്യത്വമത്ര വിവക്ഷിതം ।
തസ്മാത് ഗുണാ ഇവ നിത്യപരതന്ത്രാഃ ക്ഷേത്രജ്ഞം പ്രതി അവിദ്യാത്മകത്വാത്
ക്ഷേത്രജ്ഞം നിബധ്നന്തീവ । തം ആസ്പദീകൃത്യ ആത്മാനം പ്രതിലഭന്തേ ഇതി
നിബധ്നന്തി ഇതി ഉച്യതേ । തേ ച പ്രകൃതിസംഭവാഃ ഭഗവന്മായാസംഭവാഃ
നിബധ്നന്തി ഇവ ഹേ മഹാബാഹോ, മഹാന്തൗ സമർഥതരൗ ആജാനുപ്രലംബൗ ബാഹൂ
യസ്യ സഃ മഹാബാഹുഃ, ഹേ മഹാബാഹോ ദേഹേ ശരീരേ ദേഹിനം ദേഹവന്തം അവ്യയം,
അവ്യയത്വം ച ഉക്തം “അനാദിത്വാത്” (ഭ. ഗീ. 13-31) ഇത്യാദിശ്ലോകേന ।
നനു “ദേഹീ ന ലിപ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 13-31) ഇത്യുക്തം । തത് കഥം ഇഹ
നിബധ്നന്തി ഇതി അന്യഥാ ഉച്യതേ? പരിഹൃതം അസ്മാഭിഃ ഇവശബ്ദേന നിബധ്നന്തി
ഇവ ഇതി ॥ തത്ര സത്ത്വാദീനാം സത്ത്വസ്യൈവ താവത് ലക്ഷണം ഉച്യതേ —

തത്ര സത്ത്വം നിർമലത്വാത്പ്രകാശകമനാമയം ।
സുഖസംഗേന ബധ്നാതി ജ്ഞാനസംഗേന ചാനഘ ॥ 14-6 ॥

നിർമലത്വാത് സ്ഫടികമണിരിവ പ്രകാശകം അനാമയം നിരുപദ്രവം
സത്ത്വം തന്നിബധ്നാതി । കഥം? സുഖസംഗേന “സുഖീ അഹം” ഇതി
വിഷയഭൂതസ്യ സുഖസ്യ വിഷയിണി ആത്മനി സംശ്ലേഷാപാദനം മൃഷൈവ സുഖേ
സഞ്ജനം ഇതി । സൈഷാ അവിദ്യാ । ന ഹി വിഷയധർമഃ വിഷയിണഃ ഭവതി ।
ഇച്ഛാദി ച ധൃത്യന്തം ക്ഷേത്രസ്യൈവ വിഷയസ്യ ധർമഃ ഇതി ഉക്തം ഭഗവതാ ।
അതഃ അവിദ്യയൈവ സ്വകീയധർമഭൂതയാ വിഷയവിഷയ്യവിവേകലക്ഷണയാ
അസ്വാത്മഭൂതേ സുഖേ സഞ്ജയതി ഇവ, ആസക്തമിവ കരോതി, അസംഗം സക്തമിവ
കരോതി, അസുഖിനം സുഖിനമിവ । തഥാ ജ്ഞാനസംഗേന ച, ജ്ഞാനമിതി
സുഖസാഹചര്യാത് ക്ഷേത്രസ്യൈവ വിഷയസ്യ അന്തഃകരണസ്യ ധർമഃ, ന ആത്മനഃ;
ആത്മധർമത്വേ സംഗാനുപപത്തേഃ, ബന്ധാനുപപത്തേശ്ച । സുഖേ ഇവ ജ്ഞാനാദൗ
സംഗഃ മന്തവ്യഃ । ഹേ അനഘ അവ്യസന ॥

രജോ രാഗാത്മകം വിദ്ധി തൃഷ്ണാസംഗസമുദ്ഭവം ।
തന്നിബധ്നാതി കൗന്തേയ കർമസംഗേന ദേഹിനം ॥ 14-7 ॥

രജഃ രാഗാത്മകം രഞ്ജനാത് രാഗഃ ഗൈരികാദിവദ്രാഗാത്മകം വിദ്ധി ജാനീഹി ।
തൃഷ്ണാസംഗസമുദ്ഭവം തൃഷ്ണാ അപ്രാപ്താഭിലാഷഃ, ആസംഗഃ പ്രാപ്തേ
വിഷയേ മനസഃ പ്രീതിലക്ഷണഃ സംശ്ലേഷഃ, തൃഷ്ണാസംഗയോഃ സമുദ്ഭവം
തൃഷ്ണാസംഗസമുദ്ഭവം । തന്നിബധ്നാതി തത് രജഃ നിബധ്നാതി കൗന്തേയ
കർമസംഗേന, ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടാർഥേഷു കർമസു സഞ്ജനം തത്പരതാ
കർമസംഗഃ, തേന നിബധ്നാതി രജഃ ദേഹിനം ॥

തമസ്ത്വജ്ഞാനജം വിദ്ധി മോഹനം സർവദേഹിനാം ।
പ്രമാദാലസ്യനിദ്രാഭിസ്തന്നിബധ്നാതി ഭാരത ॥ 14-8 ॥

തമഃ തൃതീയഃ ഗുണഃ അജ്ഞാനജം അജ്ഞാനാത് ജാതം അജ്ഞാനജം വിദ്ധി
മോഹനം മോഹകരം അവിവേകകരം സർവദേഹിനാം സർവേഷാം ദേഹവതാം ।
പ്രമാദാലസ്യനിദ്രാഭിഃ പ്രമാദശ്ച ആലസ്യം ച നിദ്രാ ച പ്രമാദാലസ്യനിദ്രാഃ
താഭിഃ പ്രമാദാലസ്യനിദ്രാഭിഃ തത് തമഃ നിബധ്നാതി ഭാരത ॥ പുനഃ ഗുണാനാം
വ്യാപാരഃ സങ്ക്ഷേപതഃ ഉച്യതേ —

സത്ത്വം സുഖേ സഞ്ജയതി രജഃ കർമണി ഭാരത ।
ജ്ഞാനമാവൃത്യ തു തമഃ പ്രമാദേ സഞ്ജയത്യുത ॥ 14-9 ॥

സത്ത്വം സുഖേ സഞ്ജയതി സംശ്ലേഷയതി, രജഃ കർമണി ഹേ ഭാരത സഞ്ജയതി
ഇതി അനുവർതതേ । ജ്ഞാനം സത്ത്വകൃതം വിവേകം ആവൃത്യ ആച്ഛാദ്യ തു തമഃ
സ്വേന ആവരണാത്മനാ പ്രമാദേ സഞ്ജയതി ഉത പ്രമാദഃ നാമ പ്രാപ്തകർതവ്യാകരണം ॥

ഉക്തം കാര്യം കദാ കുർവന്തി ഗുണാ ഇതി ഉച്യതേ —

രജസ്തമശ്ചാഭിഭൂയ സത്ത്വം ഭവതി ഭാരത ।
രജഃ സത്ത്വം തമശ്ചൈവ തമഃ സത്ത്വം രജസ്തഥാ ॥ 14-10 ॥

രജഃ തമശ്ച ഉഭാവപി അഭിഭൂയ സത്ത്വം ഭവതി ഉദ്ഭവതി വർധതേ യദാ,
തദാ ലബ്ധാത്മകം സത്ത്വം സ്വകാര്യം ജ്ഞാനസുഖാദി ആരഭതേ ഹേ ഭാരത । തഥാ
രജോഗുണഃ സത്ത്വം തമശ്ച ഏവ ഉഭാവപി അഭിഭൂയ വർധതേ യദാ, തദാ കർമ
കൃഷ്യാദി സ്വകാര്യം ആരഭതേ । തമ ആഖ്യോ ഗുണഃ സത്ത്വം രജശ്ച ഉഭാവപി
അഭിഭൂയ തഥൈവ വർധതേ യദാ, തദാ ജ്ഞാനാവരണാദി സ്വകാര്യം ആരഭതേ ॥

യദാ യോ ഗുണഃ ഉദ്ഭൂതഃ ഭവതി, തദാ തസ്യ കിം ലിംഗമിതി ഉച്യതേ —

സർവദ്വാരേഷു ദേഹേഽസ്മിൻപ്രകാശ ഉപജായതേ ।
ജ്ഞാനം യദാ തദാ വിദ്യാദ്വിവൃദ്ധം സത്ത്വമിത്യുത ॥ 14-11 ॥

സർവദ്വാരേഷു, ആത്മനഃ ഉപലബ്ധിദ്വാരാണി ശ്രോത്രാദീനി സർവാണി കരണാനി,
തേഷു സർവദ്വാരേഷു അന്തഃകരണസ്യ ബുദ്ധേഃ വൃത്തിഃ പ്രകാശഃ ദേഹേ അസ്മിൻ
ഉപജായതേ । തദേവ ജ്ഞാനം । യദാ ഏവം പ്രകാശോ ജ്ഞാനാഖ്യഃ ഉപജായതേ, തദാ
ജ്ഞാനപ്രകാശേന ലിംഗേന വിദ്യാത് വിവൃദ്ധം ഉദ്ഭൂതം സത്ത്വം ഇതി ഉത അപി ॥

രജസഃ ഉദ്ഭൂതസ്യ ഇദം ചിഹ്നം —

ലോഭഃ പ്രവൃത്തിരാരംഭഃ കർമണാമശമഃ സ്പൃഹാ ।
രജസ്യേതാനി ജായന്തേ വിവൃദ്ധേ ഭരതർഷഭ ॥ 14-12 ॥

ലോഭഃ പരദ്രവ്യാദിത്സാ, പ്രവൃത്തിഃ പ്രവർതനം സാമാന്യചേഷ്ടാ, ആരംഭഃ;
കസ്യ? കർമണാം । അശമഃ അനുപശമഃ, ഹർഷരാഗാദിപ്രവൃത്തിഃ, സ്പൃഹാ
സർവസാമാന്യവസ്തുവിഷയാ തൃഷ്ണാ — രജസി ഗുണേ വിവൃദ്ധേ ഏതാനി ലിംഗാനി
ജായന്തേ ഹേ ഭരതർഷഭ ॥

അപ്രകാശോഽപ്രവൃത്തിശ്ച പ്രമാദോ മോഹ ഏവ ച ।
തമസ്യേതാനി ജായന്തേ വിവൃദ്ധേ കുരുനന്ദന ॥ 14-13 ॥

അപ്രകാശഃ അവിവേകഃ, അത്യന്തം അപ്രവൃത്തിശ്ച പ്രവൃത്ത്യഭാവഃ തത്കാര്യം
പ്രമാദോ മോഹ ഏവ ച അവിവേകഃ മൂഢതാ ഇത്യർഥഃ । തമസി ഗുണേ വിവൃദ്ധേ
ഏതാനി ലിംഗാനി ജായന്തേ ഹേ കുരുനന്ദന ॥ മരണദ്വാരേണാപി യത് ഫലം പ്രാപ്യതേ,
തദപി സംഗരാഗഹേതുകം സർവം ഗൗണമേവ ഇതി ദർശയൻ ആഹ —

യദാ സത്ത്വേ പ്രവൃദ്ധേ തു പ്രലയം യാതി ദേഹഭൃത് ।
തദോത്തമവിദാം ലോകാനമലാൻപ്രതിപദ്യതേ ॥ 14-14 ॥

യദാ സത്ത്വേ പ്രവൃദ്ധേ ഉദ്ഭൂതേ തു പ്രലയം മരണം യാതി പ്രതിപദ്യതേ
ദേഹഭൃത് ആത്മാ, തദാ ഉത്തമവിദാം മഹദാദിതത്ത്വവിദാം ഇത്യേതത്, ലോകാൻ അമലാൻ
മലരഹിതാൻ പ്രതിപദ്യതേ പ്രാപ്നോതി ഇത്യേതത് ॥

രജസി പ്രലയം ഗത്വാ കർമസംഗിഷു ജായതേ ।
തഥാ പ്രലീനസ്തമസി മൂഢയോനിഷു ജായതേ ॥ 14-15 ॥

രജസി ഗുണേ വിവൃദ്ധേ പ്രലയം മരണം ഗത്വാ പ്രാപ്യ കർമസംഗിഷു
കർമാസക്തിയുക്തേഷു മനുഷ്യേഷു ജായതേ । തഥാ തദ്വദേവ പ്രലീനഃ മൃതഃ
തമസി വിവൃദ്ധേ മൂഢയോനിഷു പശ്വാദിയോനിഷു ജായതേ ॥ അതീതശ്ലോകാർഥസ്യൈവ
സങ്ക്ഷേപഃ ഉച്യതേ —

കർമണഃ സുകൃതസ്യാഹുഃ സാത്ത്വികം നിർമലം ഫലം ।
രജസസ്തു ഫലം ദുഃഖമജ്ഞാനം തമസഃ ഫലം ॥ 14-16 ॥

കർമണഃ സുകൃതസ്യ സാത്ത്വികസ്യ ഇത്യർഥഃ, ആഹുഃ ശിഷ്ടാഃ സാത്ത്വികം ഏവ
നിർമലം ഫലം ഇതി । രജസസ്തു ഫലം ദുഃഖം രാജസസ്യ കർമണഃ ഇത്യർഥഃ,
കർമാധികാരാത് ഫലം അപി ദുഃഖം ഏവ, കാരണാനുരൂപ്യാത് രാജസമേവ । തഥാ
അജ്ഞാനം തമസഃ താമസസ്യ കർമണഃ അധർമസ്യ പൂർവവത് ॥ കിഞ്ച ഗുണേഭ്യോ
ഭവതി —

സത്ത്വാത്സഞ്ജായതേ ജ്ഞാനം രജസോ ലോഭ ഏവ ച ।
പ്രമാദമോഹൗ തമസോ ഭവതോഽജ്ഞാനമേവ ച ॥ 14-17 ॥

സത്ത്വാത് ലബ്ധാത്മകാത് സഞ്ജായതേ സമുത്പദ്യതേ ജ്ഞാനം, രജസോ ലോഭ ഏവ ച,
പ്രമാദമോഹൗ ച ഉഭൗ തമസോ ഭവതഃ, അജ്ഞാനമേവ ച ഭവതി ॥ കിഞ്ച —

ഊർധ്വം ഗച്ഛന്തി സത്ത്വസ്ഥാ മധ്യേ തിഷ്ഠന്തി രാജസാഃ ।
ജഘന്യഗുണവൃത്തസ്ഥാ അധോ ഗച്ഛന്തി താമസാഃ ॥ 14-18 ॥

ഊർധ്വം ഗച്ഛന്തി ദേവലോകാദിഷു ഉത്പദ്യന്തേ സത്ത്വസ്ഥാഃ സത്ത്വഗുണവൃത്തസ്ഥാഃ ।
മധ്യേ തിഷ്ഠന്തി മനുഷ്യേഷു ഉത്പദ്യന്തേ രാജസാഃ । ജഘന്യഗുണവൃത്തസ്ഥാഃ
ജഘന്യശ്ച അസൗ ഗുണശ്ച ജഘന്യഗുണഃ തമഃ, തസ്യ വൃത്തം നിദ്രാലസ്യാദി,
തസ്മിൻ സ്ഥിതാഃ ജഘന്യഗുണവൃത്തസ്ഥാഃ മൂഢാഃ അധഃ ഗച്ഛന്തി പശ്വാദിഷു
ഉത്പദ്യന്തേ താമസാഃ ॥ പുരുഷസ്യ പ്രകൃതിസ്ഥത്വരൂപേണ മിഥ്യാജ്ഞാനേന
യുക്തസ്യ ഭോഗ്യേഷു ഗുണേഷു സുഖദുഃഖമോഹാത്മകേഷു “സുഖീ ദുഃഖീ
മൂഢഃ അഹം അസ്മി” ഇത്യേവംരൂപഃ യഃ സംഗഃ തത്കാരണം പുരുഷസ്യ
സദസദ്യോനിജന്മപ്രാപ്തിലക്ഷണസ്യ സംസാരസ്യ ഇതി സമാസേന പൂർവാധ്യായേ യത്
ഉക്തം, തത് ഇഹ “സത്ത്വം രജസ്തമ ഇതി ഗുണാഃ പ്രകൃതിസംഭവാഃ”
(ഭ. ഗീ. 14-5) ഇതി ആരഭ്യ ഗുണസ്വരൂപം, ഗുണവൃത്തം, സ്വവൃത്തേന ച
ഗുണാനാം ബന്ധകത്വം, ഗുണവൃത്തനിബദ്ധസ്യ ച പുരുഷസ്യ യാ ഗതിഃ,
ഇത്യേതത് സർവം മിഥ്യാജ്ഞാനമൂലം ബന്ധകാരണം വിസ്തരേണ ഉക്ത്വാ, അധുനാ
സമ്യഗ്ദർശനാന്മോക്ഷോ വക്തവ്യഃ ഇത്യത ആഹ ഭഗവാൻ —

നാന്യം ഗുണേഭ്യഃ കർതാരം യദാ ദ്രഷ്ടാനുപശ്യതി ।
ഗുണേഭ്യശ്ച പരം വേത്തി മദ്ഭാവം സോഽധിഗച്ഛതി ॥ 14-19 ॥

ന അന്യം കാര്യകരണവിഷയാകാരപരിണതേഭ്യഃ ഗുണേഭ്യഃ കർതാരം അന്യം യദാ
ദ്രഷ്ടാ വിദ്വാൻ സൻ ന അനുപശ്യതി, ഗുണാ ഏവ സർവാവസ്ഥാഃ സർവകർമണാം കർതാരഃ
ഇത്യേവം പശ്യതി, ഗുണേഭ്യശ്ച പരം ഗുണവ്യാപാരസാക്ഷിഭൂതം വേത്തി, മദ്ഭാവം
മമ ഭാവം സഃ ദ്രഷ്ടാ അധിഗച്ഛതി ॥ കഥം അധിഗച്ഛതി ഇതി, ഉച്യതേ —

ഗുണാനേതാനതീത്യ ത്രീന്ദേഹീ ദേഹസമുദ്ഭവാൻ ।
ജന്മമൃത്യുജരാദുഃഖൈർവിമുക്തോഽമൃതമശ്നുതേ ॥ 14-20 ॥

ഗുണാൻ ഏതാൻ യഥോക്താൻ അതീത്യ ജീവന്നേവ അതിക്രമ്യ മായോപാധിഭൂതാൻ ത്രീൻ ദേഹീ
ദേഹസമുദ്ഭവാൻ ദേഹോത്പത്തിബീജഭൂതാൻ ജന്മമൃത്യുജരാദുഃഖൈഃ ജന്മ ച
മൃത്യുശ്ച ജരാ ച ദുഃഖാനി ച ജന്മമൃത്യുജരാദുഃഖാനി തൈഃ ജീവന്നേവ
വിമുക്തഃ സൻ വിദ്വാൻ അമൃതം അശ്നുതേ, ഏവം മദ്ഭാവം അധിഗച്ഛതി ഇത്യർഥഃ ॥

ജീവന്നേവ ഗുണാൻ അതീത്യ അമൃതം അശ്നുതേ ഇതി പ്രശ്നബീജം പ്രതിലഭ്യ,
അർജുന ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
കൈർലിംഗൈസ്ത്രീൻഗുണാനേതാനതീതോ ഭവതി പ്രഭോ ।
കിമാചാരഃ കഥം ചൈതാംസ്ത്രീൻഗുണാനതിവർതതേ ॥ 14-21 ॥

കൈഃ ലിംഗൈഃ ചിഹ്നൈഃ ത്രീൻ ഏതാൻ വ്യാഖ്യാതാൻ ഗുണാൻ അതീതഃ അതിക്രാന്തഃ
ഭവതി പ്രഭോ, കിമാചാരഃ കഃ അസ്യ ആചാരഃ ഇതി കിമാചാരഃ കഥം കേന ച
പ്രകാരേണ ഏതാൻ ത്രീൻ ഗുണാൻ അതിവർതതേ അതീത്യ വർതതേ ॥ ഗുണാതീതസ്യ ലക്ഷണം
ഗുണാതീതത്വോപായം ച അർജുനേന പൃഷ്ടഃ അസ്മിൻ ശ്ലോകേ പ്രശ്നദ്വയാർഥം
പ്രതിവചനം ഭഗവാൻ ഉവാച । യത് താവത് “കൈഃ ലിംഗൈഃ യുക്തോ ഗുണാതീതോ
ഭവതി” ഇതി, തത് ശൃണു —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
പ്രകാശം ച പ്രവൃത്തിം ച മോഹമേവ ച പാണ്ഡവ ।
ന ദ്വേഷ്ടി സമ്പ്രവൃത്താനി ന നിവൃത്താനി കാങ്ക്ഷതി ॥ 14-22 ॥

പ്രകാശം ച സത്ത്വകാര്യം പ്രവൃത്തിം ച രജഃകാര്യം മോഹമേവ ച
തമഃകാര്യം ഇത്യേതാനി ന ദ്വേഷ്ടി സമ്പ്രവൃത്താനി സമ്യഗ്വിഷയഭാവേന
ഉദ്ഭൂതാനി — “മമ താമസഃ പ്രത്യയോ ജാതഃ, തേന അഹം മൂഢഃ; തഥാ
രാജസീ പ്രവൃത്തിഃ മമ ഉത്പന്നാ ദുഃഖാത്മികാ, തേന അഹം രജസാ പ്രവർതിതഃ
പ്രചലിതഃ സ്വരൂപാത്; കഷ്ടം മമ വർതതേ യഃ അയം മത്സ്വരൂപാവസ്ഥാനാത്
ഭ്രംശഃ; തഥാ സാത്ത്വികോ ഗുണഃ പ്രകാശാത്മാ മാം വിവേകിത്വം ആപാദയൻ സുഖേ
ച സഞ്ജയൻ ബധ്നാതി” ഇതി താനി ദ്വേഷ്ടി അസമ്യഗ്ദർശിത്വേന । തത്
ഏവം ഗുണാതീതോ ന ദ്വേഷ്ടി സമ്പ്രവൃത്താനി । യഥാ ച സാത്ത്വികാദിപുരുഷഃ
സത്ത്വാദികാര്യാണി ആത്മാനം പ്രതി പ്രകാശ്യ നിവൃത്താനി കാങ്ക്ഷതി, ന തഥാ
ഗുണാതീതോ നിവൃത്താനി കാങ്ക്ഷതി ഇത്യർഥഃ । ഏതത് ന പരപ്രത്യക്ഷം
ലിംഗം । കിം തർഹി? സ്വാത്മപ്രത്യക്ഷത്വാത് ആത്മാർഥമേവ ഏതത് ലക്ഷണം ।
ന ഹി സ്വാത്മവിഷയം ദ്വേഷമാകാങ്ക്ഷാം വാ പരഃ പശ്യതി ॥ അഥ ഇദാനീം
“ഗുണാതീതഃ കിമാചാരഃ?” ഇതി പ്രശ്നസ്യ പ്രതിവചനം ആഹ —

ഉദാസീനവദാസീനോ ഗുണൈര്യോ ന വിചാല്യതേ ।
ഗുണാ വർതന്ത ഇത്യേവ യോഽവതിഷ്ഠതി നേംഗതേ ॥ 14-23 ॥

ഉദാസീനവത് യഥാ ഉദാസീനഃ ന കസ്യചിത് പക്ഷം ഭജതേ, തഥാ അയം
ഗുണാതീതത്വോപായമാർഗേഽവസ്ഥിതഃ ആസീനഃ ആത്മവിത് ഗുണൈഃ യഃ സന്ന്യാസീ ന
വിചാല്യതേ വിവേകദർശനാവസ്ഥാതഃ । തദേതത് സ്ഫുടീകരോതി — ഗുണാഃ
കാര്യകരണവിഷയാകാരപരിണതാഃ അന്യോന്യസ്മിൻ വർതന്തേ ഇതി യഃ അവതിഷ്ഠതി ।
ഛന്ദോഭംഗഭയാത് പരസ്മൈപദപ്രയോഗഃ । യോഽനുതിഷ്ഠതീതി വാ പാഠാന്തരം ।
ന ഇംഗതേ ന ചലതി, സ്വരൂപാവസ്ഥ ഏവ ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ കിഞ്ച —

സമദുഃഖസുഖഃ സ്വസ്ഥഃ സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ।
തുല്യപ്രിയാപ്രിയോ ധീരസ്തുല്യനിന്ദാത്മസംസ്തുതിഃ ॥ 14-24 ॥

സമദുഃഖസുഖഃ സമേ ദുഃഖസുഖേ യസ്യ സഃ സമദുഃഖസുഖഃ, സ്വസ്ഥഃ സ്വേ
ആത്മനി സ്ഥിതഃ പ്രസന്നഃ, സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ലോഷ്ടം ച അശ്മാ ച
കാഞ്ചനം ച ലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനാനി സമാനി യസ്യ സഃ സമലോഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ,
തുല്യപ്രിയാപ്രിയഃ പ്രിയം ച അപ്രിയം ച പ്രിയാപ്രിയേ തുല്യേ സമേ യസ്യ
സോഽയം തുല്യപ്രിയാപ്രിയഃ, ധീരഃ ധീമാൻ, തുല്യനിന്ദാത്മസംസ്തുതിഃ നിന്ദാ ച
ആത്മസംസ്തുതിശ്ച നിന്ദാത്മസംസ്തുതീ, തുല്യേ നിന്ദാത്മസംസ്തുതീ യസ്യ യതേഃ സഃ
തുല്യനിന്ദാത്മസംസ്തുതിഃ ॥ കിഞ്ച —

മാനാപമാനയോസ്തുല്യസ്തുല്യോ മിത്രാരിപക്ഷയോഃ ।
സർവാരംഭപരിത്യാഗീ ഗുണാതീതഃ സ ഉച്യതേ ॥ 14-25 ॥

മാനാപമാനയോഃ തുല്യഃ സമഃ നിർവികാരഃ; തുല്യഃ മിത്രാരിപക്ഷയോഃ,
യദ്യപി ഉദാസീനാ ഭവന്തി കേചിത് സ്വാഭിപ്രായേണ, തഥാപി പരാഭിപ്രായേണ
മിത്രാരിപക്ഷയോരിവ ഭവന്തി ഇതി തുല്യോ മിത്രാരിപക്ഷയോഃ ഇത്യാഹ ।
സർവാരംഭപരിത്യാഗീ, ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടാർഥാനി കർമാണി ആരഭ്യന്തേ ഇതി
ആരംഭാഃ, സർവാൻ ആരംഭാൻ പരിത്യക്തും ശീലം അസ്യ ഇതി സർവാരംഭപരിത്യാഗീ,
ദേഹധാരണമാത്രനിമിത്തവ്യതിരേകേണ സർവകർമപരിത്യാഗീ ഇത്യർഥഃ ।
ഗുണാതീതഃ സഃ ഉച്യതേ ॥ “ഉദാസീനവത്” (ഭ. ഗീ. 14-23) ഇത്യാദി
“ഗുണാതീതഃ സ ഉച്യതേ” (ഭ. ഗീ. 14-25)ഇത്യേതദന്തം ഉക്തം യാവത്
യത്നസാധ്യം താവത് സന്ന്യാസിനഃ അനുഷ്ഠേയം ഗുണാതീതത്വസാധനം മുമുക്ഷോഃ;
സ്ഥിരീഭൂതം തു സ്വസംവേദ്യം സത് ഗുണാതീതസ്യ യതേഃ ലക്ഷണം ഭവതി ഇതി ।
അധുനാ“കഥം ച ത്രീൻഗുണാനതിവർതതേ?” (ഭ. ഗീ. 14-21) ഇത്യസ്യ
പ്രശ്നസ്യ പ്രതിവചനം ആഹ —

മാം ച യോഽവ്യഭിചാരേണ ഭക്തിയോഗേന സേവതേ ।
സ ഗുണാൻസമതീത്യൈതാൻബ്രഹ്മഭൂയായ കൽപതേ ॥ 14-26 ॥

മാം ച ഈശ്വരം നാരായണം സർവഭൂതഹൃദയാശ്രിതം യോ യതിഃ കർമീ വാ
അവ്യഭിചാരേണ ന കദാചിത് യോ വ്യഭിചരതി ഭക്തിയോഗേന ഭജനം ഭക്തിഃ
സൈവ യോഗഃ തേന ഭക്തിയോഗേന സേവതേ, സഃ ഗുണാൻ സമതീത്യ ഏതാൻ യഥോക്താൻ
ബ്രഹ്മഭൂയായ, ഭവനം ഭൂയഃ, ബ്രഹ്മഭൂയായ ബ്രഹ്മഭവനായ മോക്ഷായ
കൽപതേ സമർഥോ ഭവതി ഇത്യർഥഃ ॥ കുത ഏതദിതി ഉച്യതേ —

ബ്രഹ്മണോ ഹി പ്രതിഷ്ഠാഹമമൃതസ്യാവ്യയസ്യ ച ।
ശാശ്വതസ്യ ച ധർമസ്യ സുഖസ്യൈകാന്തികസ്യ ച ॥ 14-27 ॥

ബ്രഹ്മണഃ പരമാത്മനഃ ഹി യസ്മാത് പ്രതിഷ്ഠാ അഹം പ്രതിതിഷ്ഠതി അസ്മിൻ ഇതി
പ്രതിഷ്ഠാ അഹം പ്രത്യഗാത്മാ । കീദൃശസ്യ ബ്രഹ്മണഃ? അമൃതസ്യ അവിനാശിനഃ
അവ്യയസ്യ അവികാരിണഃ ശാശ്വതസ്യ ച നിത്യസ്യ ധർമസ്യ ധർമജ്ഞാനസ്യ
ജ്ഞാനയോഗധർമപ്രാപ്യസ്യ സുഖസ്യ ആനന്ദരൂപസ്യ ഐകാന്തികസ്യ അവ്യഭിചാരിണഃ
അമൃതാദിസ്വഭാവസ്യ പരമാനന്ദരൂപസ്യ പരമാത്മനഃ പ്രത്യഗാത്മാ പ്രതിഷ്ഠാ,
സമ്യഗ്ജ്ഞാനേന പരമാത്മതയാ നിശ്ചീയതേ । തദേതത് “ബ്രഹ്മഭൂയായ
കൽപതേ” (ഭ. ഗീ. 14-26) ഇതി ഉക്തം । യയാ ച ഈശ്വരശക്ത്യാ
ഭക്താനുഗ്രഹാദിപ്രയോജനായ ബ്രഹ്മ പ്രതിഷ്ഠതേ പ്രവർതതേ, സാ ശക്തിഃ
ബ്രഹ്മൈവ അഹം, ശക്തിശക്തിമതോഃ അനന്യത്വാത് ഇത്യഭിപ്രായഃ । അഥവാ,
ബ്രഹ്മശബ്ദവാച്യത്വാത് സവികൽപകം ബ്രഹ്മ । തസ്യ ബ്രഹ്മണോ നിർവികൽപകഃ
അഹമേവ നാന്യഃ പ്രതിഷ്ഠാ ആശ്രയഃ । കിംവിശിഷ്ടസ്യ? അമൃതസ്യ
അമരണധർമകസ്യ അവ്യയസ്യ വ്യയരഹിതസ്യ । കിഞ്ച, ശാശ്വതസ്യ ച
നിത്യസ്യ ധർമസ്യ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണസ്യ സുഖസ്യ തജ്ജനിതസ്യ ഐകാന്തികസ്യ
ഏകാന്തനിയതസ്യ ച, “പ്രതിഷ്ഠാ അഹം” ഇതി വർതതേ ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ഗുണത്രയവിഭാഗയോഗോ നാമ ചതുർദശോഽധ്യായഃ ॥14 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ഗുണ-ത്രയ-വിഭാഗ-യോഗഃ നാമ
ചതുർദശോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ പഞ്ചദശോഽധ്യായഃ ॥
യസ്മാത് മദധീനം കർമിണാം കർമഫലം ജ്ഞാനിനാം ച ജ്ഞാനഫലം, അതഃ
ഭക്തിയോഗേന മാം യേ സേവന്തേ തേ മമ പ്രസാദാത് ജ്ഞാനപ്രാപ്തിക്രമേണ ഗുണാതീതാഃ
മോക്ഷം ഗച്ഛന്തി । കിമു വക്തവ്യം ആത്മനഃ തത്ത്വമേവ സമ്യക് വിജാനന്തഃ
ഇതി അതഃ ഭഗവാൻ അർജുനേന അപൃഷ്ടോഽപി ആത്മനഃ തത്ത്വം വിവക്ഷുഃ ഉവാച
“ഊർധ്വമൂലം” ഇത്യാദിനാ । തത്ര താവത് വൃക്ഷരൂപകകൽപനയാ
വൈരാഗ്യഹേതോഃ സംസാരസ്വരൂപം വർണയതി — വിരക്തസ്യ ഹി സംസാരാത്
ഭഗവത്തത്ത്വജ്ഞാനേ അധികാരഃ, ന അന്യസ്യേതി ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ഊർധ്വമൂലമധഃശാഖമശ്വത്ഥം പ്രാഹുരവ്യയം ।
ഛന്ദാംസി യസ്യ പർണാനി യസ്തം വേദ സ വേദവിത് ॥ 15-1 ॥

ഊർധ്വമൂലം കാലതഃ സൂക്ഷ്മത്വാത് കാരണത്വാത് നിത്യത്വാത് മഹത്ത്വാച്ച
ഊർധ്വം; ഉച്യതേ ബ്രഹ്മ അവ്യക്തം മായാശക്തിമത്, തത് മൂലം അസ്യേതി സോഽയം
സംസാരവൃക്ഷഃ ഊർധ്വമൂലഃ । ശ്രുതേശ്ച — “ഊർധ്വമൂലോഽവാക്ശാഖ
ഏഷോഽശ്വത്ഥഃ സനാതനഃ” (ക. ഉ. 2-3-1)ഇതി । പുരാണേ ച —
“അവ്യക്തമൂലപ്രഭവസ്തസ്യൈവാനുഗ്രഹോത്ഥിതഃ । ബുദ്ധിസ്കന്ധമയശ്ചൈവ
ഇന്ദ്രിയാന്തരകോടരഃ ॥ മഹാഭൂതവിശാഖശ്ച വിഷയൈഃ പത്രവാംസ്തഥാ ।
ധർമാധർമസുപുഷ്പശ്ച സുഖദുഃഖഫലോദയഃ ॥ ആജീവ്യഃ സർവഭൂതാനാം
ബ്രഹ്മവൃക്ഷഃ സനാതനഃ । ഏതദ്ബ്രഹ്മവനം ചൈവ ബ്രഹ്മാചരതി നിത്യശഃ ॥

ഏതച്ഛിത്ത്വാ ച ഭിത്ത്വാ ച ജ്ഞാനേന പരമാസിനാ । തതശ്ചാത്മരതിം
പ്രാപ്യ തസ്മാന്നാവർതതേ പുനഃ ॥” — ഇത്യാദി । തം ഊർധ്വമൂലം സംസാരം
മായാമയം വൃക്ഷം അധഃശാഖം മഹദഹങ്കാരതന്മാത്രാദയഃ ശാഖാ ഇവ അസ്യ
അധഃ ഭവന്തീതി സോഽയം അധഃശാഖഃ, തം അധഃശാഖം । ന ശ്വോഽപി സ്ഥാതാ
ഇതി അശ്വത്ഥഃ തം ക്ഷണപ്രധ്വംസിനം അശ്വത്ഥം പ്രാഹുഃ കഥയന്തി അവ്യയം
സംസാരമായായാഃ അനാദികാലപ്രവൃത്തത്വാത് സോഽയം സംസാരവൃക്ഷഃ അവ്യയഃ,
അനാദ്യന്തദേഹാദിസന്താനാശ്രയഃ ഹി സുപ്രസിദ്ധഃ, തം അവ്യയം । തസ്യൈവ
സംസാരവൃക്ഷസ്യ ഇദം അന്യത് വിശേഷണം — ഛന്ദാംസി യസ്യ പർണാനി,
ഛന്ദാംസി ച്ഛാദനാത് ഋഗ്യജുഃസാമലക്ഷണാനി യസ്യ സംസാരവൃക്ഷസ്യ
പർണാനീവ പർണാനി । യഥാ വൃക്ഷസ്യ പരിരക്ഷണാർഥാനി പർണാനി, തഥാ വേദാഃ
സംസാരവൃക്ഷപരിരക്ഷണാർഥാഃ, ധർമാധർമതദ്ധേതുഫലപ്രദർശനാർഥത്വാത് ।
യഥാവ്യാഖ്യാതം സംസാരവൃക്ഷം സമൂലം യഃ തം വേദ സഃ വേദവിത്,
വേദാർഥവിത് ഇത്യർഥഃ । ന ഹി സമൂലാത് സംസാരവൃക്ഷാത് അസ്മാത് ജ്ഞേയഃ
അന്യഃ അണുമാത്രോഽപി അവശിഷ്ടഃ അസ്തി ഇത്യതഃ സർവജ്ഞഃ സർവവേദാർഥവിദിതി
സമൂലസംസാരവൃക്ഷജ്ഞാനം സ്തൗതി ॥ തസ്യ ഏതസ്യ സംസാരവൃക്ഷസ്യ അപരാ
അവയവകൽപനാ ഉച്യതേ —

അധശ്ചോർധ്വം പ്രസൃതാസ്തസ്യ ശാഖാ ഗുണപ്രവൃദ്ധാ വിഷയപ്രവാലാഃ ।
അധശ്ച മൂലാന്യനുസന്തതാനി കർമാനുബന്ധീനി മനുഷ്യലോകേ ॥ 15-2 ॥

അധഃ മനുഷ്യാദിഭ്യോ യാവത് സ്ഥാവരം ഊർധ്വം ച യാവത് ബ്രഹ്മണഃ വിശ്വസൃജോ
ധാമ ഇത്യേതദന്തം യഥാകർമ യഥാശ്രുതം ജ്ഞാനകർമഫലാനി, തസ്യ
വൃക്ഷസ്യ ശാഖാ ഇവ ശാഖാഃ പ്രസൃതാഃ പ്രഗതാഃ, ഗുണപ്രവൃദ്ധാഃ
ഗുണൈഃ സത്ത്വരജസ്തമോഭിഃ പ്രവൃദ്ധാഃ സ്ഥൂലീകൃതാഃ ഉപാദാനഭൂതൈഃ,
വിഷയപ്രവാലാഃ വിഷയാഃ ശബ്ദാദയഃ പ്രവാലാഃ ഇവ ദേഹാദികർമഫലേഭ്യഃ
ശാഖാഭ്യഃ അങ്കുരീഭവന്തീവ, തേന വിഷയപ്രവാലാഃ ശാഖാഃ ।
സംസാരവൃക്ഷസ്യ പരമമൂലം ഉപാദാനകാരണം പൂർവം ഉക്തം । അഥ ഇദാനീം
കർമഫലജനിതരാഗദ്വേഷാദിവാസനാഃ മൂലാനീവ ധർമാധർമപ്രവൃത്തികാരണാനി
അവാന്തരഭാവീനി താനി അധശ്ച ദേവാദ്യപേക്ഷയാ മൂലാനി അനുസന്തതാനി
അനുപ്രവിഷ്ടാനി കർമാനുബന്ധീനി കർമ ധർമാധർമലക്ഷണം അനുബന്ധഃ
പശ്ചാദ്ഭാവി, യേഷാം ഉദ്ഭൂതിം അനു ഉദ്ഭവതി, താനി കർമാനുബന്ധീനി മനുഷ്യലോകേ
വിശേഷതഃ । അത്ര ഹി മനുഷ്യാണാം കർമാധികാരഃ പ്രസിദ്ധഃ ॥ യസ്തു അയം
വർണിതഃ സംസാരവൃക്ഷഃ —

ന രൂപമസ്യേഹ തഥോപലഭ്യതേ നാന്തോ ന ചാദിർന ച സമ്പ്രതിഷ്ഠാ ।
അശ്വത്ഥമേനം സുവിരൂഢമൂലമസംഗശസ്ത്രേണ ദൃഢേന ഛിത്ത്വാ ॥ 15-3 ॥

ന രൂപം അസ്യ ഇഹ യഥാ ഉപവർണിതം തഥാ നൈവ ഉപലഭ്യതേ,
സ്വപ്നമരീച്യുദകമായാഗന്ധർവനഗരസമത്വാത്; ദൃഷ്ടനഷ്ടസ്വരൂപോ ഹി സ
ഇതി അത ഏവ ന അന്തഃ ന പര്യന്തഃ നിഷ്ഠാ പരിസമാപ്തിർവാ വിദ്യതേ । തഥാ ന
ച ആദിഃ, “ഇതഃ ആരഭ്യ അയം പ്രവൃത്തഃ” ഇതി ന കേനചിത് ഗമ്യതേ ।
ന ച സമ്പ്രതിഷ്ഠാ സ്ഥിതിഃ മധ്യം അസ്യ ന കേനചിത് ഉപലഭ്യതേ ।
അശ്വത്ഥം ഏനം യഥോക്തം സുവിരൂഢമൂലം സുഷ്ഠു വിരൂഢാനി വിരോഹം ഗതാനി
സുദൃഢാനി മൂലാനി യസ്യ തം ഏനം സുവിരൂഢമൂലം, അസംഗശസ്ത്രേണ
അസംഗഃ പുത്രവിത്തലോകൈഷണാഭ്യഃ വ്യുത്ഥാനം തേന അസംഗശസ്ത്രേണ
ദൃഢേന പരമാത്മാഭിമുഖ്യനിശ്ചയദൃഢീകൃതേന പുനഃ പുനഃ
വിവേകാഭ്യാസാശ്മനിശിതേന ച്ഛിത്വാ സംസാരവൃക്ഷം സബീജം ഉദ്ധൃത്യ ॥

തതഃ പദം തത്പരിമാർഗിതവ്യം യസ്മിൻഗതാ ന നിവർതന്തി ഭൂയഃ ।
തമേവ ചാദ്യം പുരുഷം പ്രപദ്യേ യതഃ പ്രവൃത്തിഃ പ്രസൃതാ പുരാണീ ॥ 15-4 ॥

തതഃ പശ്ചാത് യത് പദം വൈഷ്ണവം തത് പരിമാർഗിതവ്യം, പരിമാർഗണം
അന്വേഷണം ജ്ഞാതവ്യമിത്യർഥഃ । യസ്മിൻ പദേ ഗതാഃ പ്രവിഷ്ടാഃ ന നിവർതന്തി
ന ആവർതന്തേ ഭൂയഃ പുനഃ സംസാരായ । കഥം പരിമാർഗിതവ്യമിതി ആഹ —
തമേവ ച യഃ പദശബ്ദേന ഉക്തഃ ആദ്യം ആദൗ ഭവം ആദ്യം പുരുഷം പ്രപദ്യേ
ഇത്യേവം പരിമാർഗിതവ്യം തച്ഛരണതയാ ഇത്യർഥഃ । കഃ അസൗ പുരുഷഃ ഇതി,
ഉച്യതേ — യതഃ യസ്മാത് പുരുഷാത് സംസാരമായാവൃക്ഷപ്രവൃത്തിഃ പ്രസൃതാ
നിഃസൃതാ, ഐന്ദ്രജാലികാദിവ മായാ, പുരാണീ ചിരന്തനീ ॥ കഥംഭൂതാഃ തത്
പദം ഗച്ഛന്തീതി, ഉച്യതേ —

നിർമാനമോഹാ ജിതസംഗദോഷാ അധ്യാത്മനിത്യാ വിനിവൃത്തകാമാഃ ।
ദ്വന്ദ്വൈർവിമുക്താഃ സുഖദുഃഖസഞ്ജ്ഞൈർഗച്ഛന്ത്യമൂഢാഃ പദമവ്യയം തത് ॥ 15-5 ॥

നിർമാനമോഹാഃ മാനശ്ച മോഹശ്ച മാനമോഹൗ, തൗ നിർഗതൗ യേഭ്യഃ തേ
നിർമാനമോഹാഃ മാനമോഹവർജിതാഃ । ജിതസംഗദോഷാഃ സംഗ ഏവ ദോഷഃ
സംഗദോഷഃ, ജിതഃ സംഗദോഷഃ യൈഃ തേ ജിതസംഗദോഷാഃ । അധ്യാത്മനിത്യാഃ
പരമാത്മസ്വരൂപാലോചനനിത്യാഃ തത്പരാഃ । വിനിവൃത്തകാമാഃ വിശേഷതോ നിർലേപേന
നിവൃത്താഃ കാമാഃ യേഷാം തേ വിനിവൃത്തകാമാഃ യതയഃ സന്ന്യാസിനഃ ദ്വന്ദ്വൈഃ
പ്രിയാപ്രിയാദിഭിഃ വിമുക്താഃ സുഖദുഃഖസഞ്ജ്ഞൈഃ പരിത്യക്താഃ ഗച്ഛന്തി അമൂഢാഃ
മോഹവർജിതാഃ പദം അവ്യയം തത് യഥോക്തം ॥ തദേവ പദം പുനഃ വിശേഷ്യതേ —

ന തദ്ഭാസയതേ സൂര്യോ ന ശശാങ്കോ ന പാവകഃ ।
യദ്ഗത്വാ ന നിവർതന്തേ തദ്ധാമ പരമം മമ ॥ 15-6 ॥

തത് ധാമ ഇതി വ്യവഹിതേന ധാമ്നാ സംബധ്യതേ । തത് ധാമ തേജോരൂപം പദം
ന ഭാസയതേ സൂര്യഃ ആദിത്യഃ സർവാവഭാസനശക്തിമത്ത്വേഽപി സതി । തഥാ ന
ശശാങ്കഃ ചന്ദ്രഃ, ന പാവകഃ ന അഗ്നിരപി । യത് ധാമ വൈഷ്ണവം പദം ഗത്വാ
പ്രാപ്യ ന നിവർതന്തേ, യച്ച സൂര്യാദിഃ ന ഭാസയതേ, തത് ധാമ പദം പരമം
വിഷ്ണോഃ മമ പദം, യത് ഗത്വാ ന നിവർതന്തേ ഇത്യുക്തം ॥ നനു സർവാ ഹി ഗതിഃ
ആഗത്യന്താ, “സംയോഗാഃ വിപ്രയോഗാന്താഃ” ഇതി പ്രസിദ്ധം । കഥം ഉച്യതേ
“തത് ധാമ ഗതാനാം നാസ്തി നിവൃത്തിഃ” ഇതി? ശൃണു തത്ര കാരണം —

മമൈവാംശോ ജീവലോകേ ജീവഭൂതഃ സനാതനഃ ।
മനഃഷഷ്ഠാനീന്ദ്രിയാണി പ്രകൃതിസ്ഥാനി കർഷതി ॥ 15-7 ॥

മമൈവ പരമാത്മനഃ നാരായണസ്യ, അംശഃ ഭാഗഃ അവയവഃ ഏകദേശഃ ഇതി
അനർഥാന്തരം ജിവലോകേ ജീവാനാം ലോകേ സംസാരേ ജീവഭൂതഃ കർതാ ഭോക്താ ഇതി
പ്രസിദ്ധഃ സനാതനഃ ചിരന്തനഃ; യഥാ ജലസൂര്യകഃ സൂര്യാംശഃ ജലനിമിത്താപായേ
സൂര്യമേവ ഗത്വാ ന നിവർതതേ ച തേനൈവ ആത്മനാ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ; യഥാ
ഘടാദ്യുപാധിപരിച്ഛിന്നോ ഘടാദ്യാകാശഃ ആകാശാംശഃ സൻ ഘടാദിനിമിത്താപായേ
ആകാശം പ്രാപ്യ ന നിവർതതേ । അതഃ ഉപപന്നം ഉക്തം “യദ്ഗത്വാ ന
നിവർതന്തേ” (ഭ. ഗീ. 15-6) ഇതി । നനു നിരവയവസ്യ പരമാത്മനഃ
കുതഃ അവയവഃ ഏകദേശഃ അംശഃ ഇതി? സാവയവത്വേ ച വിനാശപ്രസംഗഃ
അവയവവിഭാഗാത് । നൈഷ ദോഷഃ, അവിദ്യാകൃതോപാധിപരിച്ഛിന്നഃ ഏകദേശഃ
അംശ ഇവ കൽപിതോ യതഃ । ദർശിതശ്ച അയമർഥഃ ക്ഷേത്രാധ്യായേ വിസ്തരശഃ ।
സ ച ജീവോ മദംശത്വേന കൽപിതഃ കഥം സംസരതി ഉത്ക്രാമതി ച ഇതി,
ഉച്യതേ — മനഃഷഷ്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാണി ശ്രോത്രാദീനി പ്രകൃതിസ്ഥാനി സ്വസ്ഥാനേ
കർണശഷ്കുല്യാദൗ പ്രകൃതൗ സ്ഥിതാനി കർഷതി ആകർഷതി ॥ കസ്മിൻ കാലേ? —

ശരീരം യദവാപ്നോതി യച്ചാപ്യുത്ക്രാമതീശ്വരഃ ।
ഗൃഹീത്വൈതാനി സംയാതി വായുർഗന്ധാനിവാശയാത് ॥ 15-8 ॥

യച്ചാപി യദാ ചാപി ഉത്ക്രാമതി ഈശ്വരഃ ദേഹാദിസംഘാതസ്വാമീ ജീവഃ, തദാ
“കർഷതി” ഇതി ശ്ലോകസ്യ ദ്വിതീയപാദഃ അർഥവശാത് പ്രാഥമ്യേന
സംബധ്യതേ । യദാ ച പൂർവസ്മാത് ശരീരാത് ശരീരാന്തരം അവാപ്നോതി തദാ ഗൃഹീത്വാ
ഏതാനി മനഃഷഷ്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാണി സംയാതി സമ്യക് യാതി ഗച്ഛതി । കിമിവ ഇതി,
ആഹ — വായുഃ പവനഃ ഗന്ധാനിവ ആശയാത് പുഷ്പാദേഃ ॥ കാനി പുനഃ താനി —

ശ്രോത്രം ചക്ഷുഃ സ്പർശനം ച രസനം ഘ്രാണമേവ ച ।
അധിഷ്ഠായ മനശ്ചായം വിഷയാനുപസേവതേ ॥ 15-9 ॥

ശ്രോത്രം ചക്ഷുഃ സ്പർശനം ച ത്വഗിന്ദ്രിയം രസനം ഘ്രാണമേവ ച മനശ്ച
ഷഷ്ഠം പ്രത്യേകം ഇന്ദ്രിയേണ സഹ, അധിഷ്ഠായ ദേഹസ്ഥഃ വിഷയാൻ ശബ്ദാദീൻ
ഉപസേവതേ ॥ ഏവം ദേഹഗതം ദേഹാത് —

ഉത്ക്രാമന്തം സ്ഥിതം വാപി ഭുഞ്ജാനം വാ ഗുണാന്വിതം ।
വിമൂഢാ നാനുപശ്യന്തി പശ്യന്തി ജ്ഞാനചക്ഷുഷഃ ॥ 15-10 ॥

ഉത്ക്രാമന്തം ദേഹം പൂർവോപാത്തം പരിത്യജന്തം സ്ഥിതം വാപി ദേഹേ
തിഷ്ഠന്തം ഭുഞ്ജാനം വാ ശബ്ദാദീംശ്ച ഉപലഭമാനം ഗുണാന്വിതം
സുഖദുഃഖമോഹാദ്യൈഃ ഗുണൈഃ അന്വിതം അനുഗതം സംയുക്തമിത്യർഥഃ ।
ഏവംഭൂതമപി ഏനം അത്യന്തദർശനഗോചരപ്രാപ്തം വിമൂഢാഃ
ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടവിഷയഭോഗബലാകൃഷ്ടചേതസ്തയാ അനേകധാ മൂഢാഃ ന
അനുപശ്യന്തി — അഹോ കഷ്ടം വർതതേ ഇതി അനുക്രോശതി ച ഭഗവാൻ — യേ
തു പുനഃ പ്രമാണജനിതജ്ഞാനചക്ഷുഷഃ തേ ഏനം പശ്യന്തി ജ്ഞാനചക്ഷുഷഃ
വിവിക്തദൃഷ്ടയഃ ഇത്യർഥഃ ॥

യതന്തോ യോഗിനശ്ചൈനം പശ്യന്ത്യാത്മന്യവസ്ഥിതം ।
യതന്തോഽപ്യകൃതാത്മാനോ നൈനം പശ്യന്ത്യചേതസഃ ॥ 15-11 ॥

യതന്തഃ പ്രയത്നം കുർവന്തഃ യോഗിനശ്ച സമാഹിതചിത്താഃ ഏനം പ്രകൃതം
ആത്മാനം പശ്യന്തി “അയം അഹം അസ്മി” ഇതി ഉപലഭന്തേ ആത്മനി
സ്വസ്യാം ബുദ്ധൗ അവസ്ഥിതം । യതന്തോഽപി ശാസ്ത്രാദിപ്രമാണൈഃ, അകൃതാത്മാനഃ
അസംസ്കൃതാത്മാനഃ തപസാ ഇന്ദ്രിയജയേന ച, ദുശ്ചരിതാത് അനുപരതാഃ,
അശാന്തദർപാഃ, പ്രയത്നം കുർവന്തോഽപി ന ഏവം പശ്യന്തി അചേതസഃ അവിവേകിനഃ ॥

യത് പദം സർവസ്യ അവഭാസകമപി അഗ്ന്യാദിത്യാദികം ജ്യോതിഃ ന അവഭാസയതേ,
യത് പ്രാപ്താശ്ച മുമുക്ഷവഃ പുനഃ സംസാരാഭിമുഖാഃ ന നിവർതന്തേ, യസ്യ
ച പദസ്യ ഉപാധിഭേദം അനുവിധീയമാനാഃ ജീവാഃ — ഘടാകാശാദയഃ ഇവ
ആകാശസ്യ — അംശാഃ, തസ്യ പദസ്യ സർവാത്മത്വം സർവവ്യവഹാരാസ്പദത്വം
ച വിവക്ഷുഃ ചതുർഭിഃ ശ്ലോകൈഃ വിഭൂതിസങ്ക്ഷേപമാഹ ഭഗവാൻ —

യദാദിത്യഗതം തേജോ ജഗദ്ഭാസയതേഽഖിലം ।
യച്ചന്ദ്രമസി യച്ചാഗ്നൗ തത്തേജോ വിദ്ധി മാമകം ॥ 15-12 ॥

യത് ആദിത്യഗതം ആദിത്യാശ്രയം । കിം തത്? തേജഃ ദീപ്തിഃ പ്രകാശഃ ജഗത്
ഭാസയതേ പ്രകാശയതി അഖിലം സമസ്തം; യത് ചന്ദ്രമസി ശശഭൃതി
തേജഃ അവഭാസകം വർതതേ, യച്ച അഗ്നൗ ഹുതവഹേ, തത് തേജഃ വിദ്ധി
വിജാനീഹി മാമകം മദീയം മമ വിഷ്ണോഃ തത് ജ്യോതിഃ । അഥവാ, ആദിത്യഗതം
തേജഃ ചൈതന്യാത്മകം ജ്യോതിഃ, യച്ചന്ദ്രമസി, യച്ച അഗ്നൗ വർതതേ തത്
തേജഃ വിദ്ധി മാമകം മദീയം മമ വിഷ്ണോഃ തത് ജ്യോതിഃ ॥ നനു സ്ഥാവരേഷു
ജംഗമേഷു ച തത് സമാനം ചൈതന്യാത്മകം ജ്യോതിഃ । തത്ര കഥം ഇദം
വിശേഷണം — “യദാദിത്യഗതം” ഇത്യാദി । നൈഷ ദോഷഃ,
സത്ത്വാധിക്യാത് ആവിസ്തരത്വോപപത്തേഃ । ആദിത്യാദിഷു ഹി സത്ത്വം അത്യന്തപ്രകാശം
അത്യന്തഭാസ്വരം; അതഃ തത്രൈവ ആവിസ്തരം ജ്യോതിഃ ഇതി തത് വിശിഷ്യതേ, ന
തു തത്രൈവ തത് അധികമിതി । യഥാ ഹി ശ്ലോകേ തുല്യേഽപി മുഖസംസ്ഥാനേ ന
കാഷ്ഠകുഡ്യാദൗ മുഖം ആവിർഭവതി, ആദർശാദൗ തു സ്വച്ഛേ സ്വച്ഛതരേ ച
താരതമ്യേന ആവിർഭവതി; തദ്വത് ॥ കിഞ്ച —

ഗാമാവിശ്യ ച ഭൂതാനി ധാരയാമ്യഹമോജസാ ।
പുഷ്ണാമി ചൗഷധീഃ സർവാഃ സോമോ ഭൂത്വാ രസാത്മകഃ ॥ 15-13 ॥

ഗാം പൃഥിവീം ആവിശ്യ പ്രവിശ്യ ധാരയാമി ഭൂതാനി ജഗത് അഹം ഓജസാ ബലേന; യത്
ബലം കാമരാഗവിവർജിതം ഐശ്വരം രൂപം ജഗദ്വിധാരണായ പൃഥിവ്യാം ആവിഷ്ടം
യേന പൃഥിവീ ഗുർവീ ന അധഃ പതതി ന വിദീര്യതേ ച । തഥാ ച മന്ത്രവർണഃ
— ”യേന ദ്യൗരുഗ്രാ പൃഥിവീ ച ദൃഢാ” (തൈ. സം. 4-1-8)
ഇതി, ”സ ദാധാര പൃഥിവീം” (തൈ. സം. 4-1-8) ഇത്യാദിശ്ച ।
അതഃ ഗാമാവിശ്യ ച ഭൂതാനി ചരാചരാണി ധാരയാമി ഇതി യുക്തമുക്തം । കിഞ്ച,
പൃഥിവ്യാം ജാതാഃ ഓഷധീഃ സർവാഃ വ്രീഹിയവാദ്യാഃ പുഷ്ണാമി പുഷ്ടിമതീഃ
രസസ്വാദുമതീശ്ച കരോമി സോമോ ഭൂത്വാ രസാത്മകഃ സോമഃ സൻ രസാത്മകഃ
രസസ്വഭാവഃ । സർവരസാനാം ആകരഃ സോമഃ । സ ഹി സർവരസാത്മകഃ സർവാഃ
ഓഷധീഃ സ്വാത്മരസാൻ അനുപ്രവേശ്യൻ പുഷ്ണാതി ॥ കിഞ്ച —

അഹം വൈശ്വാനരോ ഭൂത്വാ പ്രാണിനാം ദേഹമാശ്രിതഃ ।
പ്രാണാപാനസമായുക്തഃ പചാമ്യന്നം ചതുർവിധം ॥ 15-14 ॥

അഹമേവ വൈശ്വാനരഃ ഉദരസ്ഥഃ അഗ്നിഃ ഭൂത്വാ —
“അയമഗ്നിർവൈശ്വാനരോ യോഽയമന്തഃ പുരുഷേ യേനേദമന്നം പച്യതേ”
(ബൃ. ഉ. 5-9-1)ഇത്യാദിശ്രുതേഃ; വൈശ്വാനരഃ സൻ പ്രാണിനാം പ്രാണവതാം ദേഹം
ആശ്രിതഃ പ്രവിഷ്ടഃ പ്രാണാപാനസമായുക്തഃ പ്രാണാപാനാഭ്യാം സമായുക്തഃ സംയുക്തഃ
പചാമി പക്തിം കരോമി അന്നം അശനം ചതുർവിധം ചതുഷ്പ്രകാരം ഭോജ്യം
ഭക്ഷ്യം ചോഷ്യം ലേഹ്യം ച । “ഭോക്താ വൈശ്വാനരഃ അഗ്നിഃ, അഗ്നേഃ
ഭോജ്യം അന്നം സോമഃ, തദേതത് ഉഭയം അഗ്നീഷോമൗ സർവം” ഇതി പശ്യതഃ
അന്നദോഷലേപഃ ന ഭവതി ॥ കിഞ്ച —

സർവസ്യ ചാഹം ഹൃദി സന്നിവിഷ്ടോ മത്തഃ സ്മൃതിർജ്ഞാനമപോഹനം ച ।
വേദൈശ്ച സർവൈരഹമേവ വേദ്യോ വേദാന്തകൃദ്വേദവിദേവ ചാഹം ॥ 15-15 ॥

സർവസ്യ ച പ്രാണിജാതസ്യ അഹം ആത്മാ സൻ ഹൃദി ബുദ്ധൗ സന്നിവിഷ്ടഃ । അതഃ
മത്തഃ ആത്മനഃ സർവപ്രാണിനാം സ്മൃതിഃ ജ്ഞാനം തദപോഹനം ച അപഗമനം
ച; യേഷാം യഥാ പുണ്യകർമണാം പുണ്യകർമാനുരോധേന ജ്ഞാനസ്മൃതീ ഭവതഃ,
തഥാ പാപകർമണാം പാപകർമാനുരൂപേണ സ്മൃതിജ്ഞാനയോഃ അപോഹനം ച അപായനം
അപഗമനം ച । വേദൈശ്ച സർവൈഃ അഹമേവ പരമാത്മാ വേദ്യഃ വേദിതവ്യഃ ।
വേദാന്തകൃത് വേദാന്താർഥസമ്പ്രദായകൃത് ഇത്യർഥഃ, വേദവിത് വേദാർഥവിത് ഏവ
ച അഹം ॥ ഭഗവതഃ ഈശ്വരസ്യ നാരായണാഖ്യസ്യ വിഭൂതിസങ്ക്ഷേപഃ ഉക്തഃ
വിശിഷ്ടോപാധികൃതഃ“യദാദിത്യഗതം തേജഃ” (ഭ. ഗീ. 15-12)
ഇത്യാദിനാ । അഥ അധുനാ തസ്യൈവ ക്ഷരാക്ഷരോപാധിപ്രവിഭക്തതയാ നിരുപാധികസ്യ
കേവലസ്യ സ്വരൂപനിർദിധാരയിഷയാ ഉത്തരേ ശ്ലോകാഃ ആരഭ്യന്തേ । തത്ര സർവമേവ
അതീതാനാഗതാധ്യായാർഥജാതം ത്രിധാ രാശീകൃത്യ ആഹ —

ദ്വാവിമൗ പുരുഷൗ ലോകേ ക്ഷരശ്ചാക്ഷര ഏവ ച ।
ക്ഷരഃ സർവാണി ഭൂതാനി കൂടസ്ഥോഽക്ഷര ഉച്യതേ ॥ 15-16 ॥

ദ്വൗ ഇമൗ പൃഥഗ്രാശീകൃതൗ പുരുഷൗ ഇതി ഉച്യേതേ ലോകേ സംസാരേ —
ക്ഷരശ്ച ക്ഷരതീതി ക്ഷരഃ വിനാശീ ഇതി ഏകോ രാശിഃ; അപരഃ പുരുഷഃ അക്ഷരഃ
തദ്വിപരീതഃ, ഭഗവതഃ മായാശക്തിഃ, ക്ഷരാഖ്യസ്യ പുരുഷസ്യ ഉത്പത്തിബീജം
അനേകസംസാരിജന്തുകാമകർമാദിസംസ്കാരാശ്രയഃ, അക്ഷരഃ പുരുഷഃ ഉച്യതേ । കൗ
തൗ പുരുഷൗ ഇതി ആഹ സ്വയമേവ ഭഗവാൻ — ക്ഷരഃ സർവാണി ഭൂതാനി, സമസ്തം
വികാരജാതം ഇത്യർഥഃ । കൂടസ്ഥഃ കൂടഃ രാശീ രാശിരിവ സ്ഥിതഃ । അഥവാ, കൂടഃ
മായാ വഞ്ചനാ ജിഹ്മതാ കുടിലതാ ഇതി പര്യായാഃ, അനേകമായാവഞ്ചനാദിപ്രകാരേണ
സ്ഥിതഃ കൂടസ്ഥഃ, സംസാരബീജാനന്ത്യാത് ന ക്ഷരതി ഇതി അക്ഷരഃ ഉച്യതേ ॥

ആഭ്യാം ക്ഷരാക്ഷരാഭ്യാം അന്യഃ വിലക്ഷണഃ ക്ഷരാക്ഷരോപാധിദ്വയദോഷേണ
അസ്പൃഷ്ടഃ നിത്യശുദ്ധബുദ്ധമുക്തസ്വഭാവഃ —

ഉത്തമഃ പുരുഷസ്ത്വന്യഃ പരമാത്മേത്യുദാഹൃതഃ ।
യോ ലോകത്രയമാവിശ്യ ബിഭർത്യവ്യയ ഈശ്വരഃ ॥ 15-17 ॥

ഉത്തമഃ ഉത്കൃഷ്ടതമഃ പുരുഷസ്തു അന്യഃ അത്യന്തവിലക്ഷണഃ ആഭ്യാം പരമാത്മാ
ഇതി പരമശ്ച അസൗ ദേഹാദ്യവിദ്യാകൃതാത്മഭ്യഃ, ആത്മാ ച സർവഭൂതാനാം
പ്രത്യക്ചേതനഃ, ഇത്യതഃ പരമാത്മാ ഇതി ഉദാഹൃതഃ ഉക്തഃ വേദാന്തേഷു । സ ഏവ
വിശിഷ്യതേ യഃ ലോകത്രയം ഭൂർഭുവഃസ്വരാഖ്യം സ്വകീയയാ ചൈതന്യബലശക്ത്യാ
ആവിശ്യ പ്രവിശ്യ ബിഭർതി സ്വരൂപസദ്ഭാവമാത്രേണ ബിഭർതി ധാരയതി; അവ്യയഃ
ന അസ്യ വ്യയഃ വിദ്യതേ ഇതി അവ്യയഃ । കഃ? ഈശ്വരഃ സർവജ്ഞഃ നാരായണാഖ്യഃ
ഈശനശീലഃ ॥ യഥാവ്യാഖ്യാതസ്യ ഈശ്വരസ്യ “പുരുഷോത്തമഃ” ഇത്യേതത്
നാമ പ്രസിദ്ധം । തസ്യ നാമനിർവചനപ്രസിദ്ധ്യാ അർഥവത്ത്വം നാമ്നോ ദർശയൻ
“നിരതിശയഃ അഹം ഈശ്വരഃ” ഇതി ആത്മാനം ദർശയതി ഭഗവാൻ —

യസ്മാത്ക്ഷരമതീതോഽഹമക്ഷരാദപി ചോത്തമഃ ।
അതോഽസ്മി ലോകേ വേദേ ച പ്രഥിതഃ പുരുഷോത്തമഃ ॥ 15-18 ॥

യസ്മാത് ക്ഷരം അതീതഃ അഹം സംസാരമായാവൃക്ഷം അശ്വത്ഥാഖ്യം അതിക്രാന്തഃ അഹം
അക്ഷരാദപി സംസാരമായാരൂപവൃക്ഷബീജഭൂതാദപി ച ഉത്തമഃ ഉത്കൃഷ്ടതമഃ
ഊർധ്വതമോ വാ, അതഃ താഭ്യാം ക്ഷരാക്ഷരാഭ്യാം ഉത്തമത്വാത് അസ്മി ലോകേ
വേദേ ച പ്രഥിതഃ പ്രഖ്യാതഃ । പുരുഷോത്തമഃ ഇത്യേവം മാം ഭക്തജനാഃ
വിദുഃ । കവയഃ കാവ്യാദിഷു ച ഇദം നാമ നിബധ്നന്തി । പുരുഷോത്തമ
ഇത്യനേനാഭിധാനേനാഭിഗൃണന്തി ॥ അഥ ഇദാനീം യഥാനിരുക്തം ആത്മാനം യോ വേദ,
തസ്യ ഇദം ഫലം ഉച്യതേ —

യോ മാമേവമസമ്മൂഢോ ജാനാതി പുരുഷോത്തമം ।
സ സർവവിദ്ഭജതി മാം സർവഭാവേന ഭാരത ॥ 15-19 ॥

യഃ മാം ഈശ്വരം യഥോക്തവിശേഷണം ഏവം യഥോക്തേന പ്രകാരേണ അസമ്മൂഢഃ
സമ്മോഹവർജിതഃ സൻ ജാനാതി “അയം അഹം അസ്മി” ഇതി പുരുഷോത്തമം സഃ
സർവവിത് സർവാത്മനാ സർവം വേത്തീതി സർവജ്ഞഃ സർവഭൂതസ്ഥം ഭജതി മാം
സർവഭാവേന സർവാത്മതയാ ഹേ ഭാരത ॥ അസ്മിൻ അധ്യായേ ഭഗവത്തത്ത്വജ്ഞാനം
മോക്ഷഫലം ഉക്ത്വാ, അഥ ഇദാനീം തത് സ്തൗതി —

ഇതി ഗുഹ്യതമം ശാസ്ത്രമിദമുക്തം മയാനഘ ।
ഏതദ്ബുദ്ധ്വാ ബുദ്ധിമാൻസ്യാത്കൃതകൃത്യശ്ച ഭാരത ॥ 15-20 ॥

ഇതി ഏതത് ഗുഹ്യതമം ഗോപ്യതമം, അത്യന്തരഹസ്യം ഇത്യേതത് । കിം തത്? ശാസ്ത്രം ।
യദ്യപി ഗീതാഖ്യം സമസ്തം “ശാസ്ത്രം” ഉച്യതേ, തഥാപി അയമേവ
അധ്യായഃ ഇഹ “ശാസ്ത്രം” ഇതി ഉച്യതേ സ്തുത്യർഥം പ്രകരണാത് । സർവോ
ഹി ഗീതാശാസ്ത്രാർഥഃ അസ്മിൻ അധ്യായേ സമാസേന ഉക്തഃ । ന കേവലം ഗീതാശാസ്ത്രാർഥ
ഏവ, കിന്തു സർവശ്ച വേദാർഥഃ ഇഹ പരിസമാപ്തഃ । “യസ്തം വേദ സ
വേദവിത്” (ഭ. ഗീ. 15-1) “വേദൈശ്ച സർവൈരഹമേവ വേദ്യഃ”
(ഭ. ഗീ. 15-15) ഇതി ച ഉക്തം । ഇദം ഉക്തം കഥിതം മയാ ഹേ അനഘ
അപാപ । ഏതത് ശാസ്ത്രം യഥാദർശിതാർഥം ബുദ്ധ്വാ ബുദ്ധിമാൻ സ്യാത് ഭവേത്
ന അന്യഥാ കൃതകൃത്യശ്ച ഭാരത കൃതം കൃത്യം കർതവ്യം യേന സഃ
കൃതകൃത്യഃ; വിശിഷ്ടജന്മപ്രസൂതേന ബ്രാഹ്മണേന യത് കർതവ്യം തത് സർവം
ഭഗവത്തത്ത്വേ വിദിതേ കൃതം ഭവേത് ഇത്യർഥഃ; ന ച അന്യഥാ കർതവ്യം
പരിസമാപ്യതേ കസ്യചിത് ഇത്യഭിപ്രായഃ । “സർവം കർമാഖിലം പാർഥ
ജ്ഞാനേ പരിസമാപ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 4-33) ഇതി ച ഉക്തം ।
”ഏതദ്ധി ജന്മസാമഗ്ര്യം ബ്രാഹ്മണസ്യ വിശേഷതഃ । പ്രാപ്യൈതത്കൃതകൃത്യോ
ഹി ദ്വിജോ ഭവതി നാന്യഥാ” (മനു. 12-93) ഇതി ച മാനവം വചനം ।
യതഃ ഏതത് പരമാർഥതത്ത്വം മത്തഃ ശ്രുതവാൻ അസി, അതഃ കൃതാർഥഃ ത്വം
ഭാരത ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ പുരുഷോത്തമയോഗോ നാമ പഽചദശോഽധ്യായഃ ॥15 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ പുരുഷോത്തമ-യോഗഃ നാമ പഽചദശഃ
അധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ ഷോഡശോഽധ്യായഃ ॥
ദൈവീ ആസുരീ രാക്ഷസീ ഇതി പ്രാണിണാം പ്രകൃതയഃ നവമേ അധ്യായേ സൂചിതാഃ ।
താസാം വിസ്തരേണ പ്രദർശനായ “അഭയം സത്ത്വസംശുദ്ധിഃ”
ഇത്യാദിഃ അധ്യായഃ ആരഭ്യതേ । തത്ര സംസാരമോക്ഷായ ദൈവീ പ്രകൃതിഃ,
നിബന്ധായ ആസുരീ രാക്ഷസീ ച ഇതി ദൈവ്യാഃ ആദാനായ പ്രദർശനം ക്രിയതേ,
ഇതരയോഃ പരിവർജനായ ച ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
അഭയം സത്ത്വസംശുദ്ധിർജ്ഞാനയോഗവ്യവസ്ഥിതിഃ ।
ദാനം ദമശ്ച യജ്ഞശ്ച സ്വാധ്യായസ്തപ ആർജവം ॥ 16-1 ॥

അഭയം അഭീരുതാ । സത്ത്വസംശുദ്ധിഃ സത്ത്വസ്യ അന്തഃകരണസ്യ സംശുദ്ധിഃ
സംവ്യവഹാരേഷു പരവഞ്ചനാമായാനൃതാദിപരിവർജനം ശുദ്ധസത്ത്വഭാവേന
വ്യവഹാരഃ ഇത്യർഥഃ । ജ്ഞാനയോഗവ്യവസ്ഥിതിഃ ജ്ഞാനം ശാസ്ത്രതഃ
ആചാര്യതശ്ച ആത്മാദിപദാർഥാനാം അവഗമഃ, അവഗതാനാം ഇന്ദ്രിയാദ്യുപസംഹാരേണ
ഏകാഗ്രതയാ സ്വാത്മസംവേദ്യതാപാദനം യോഗഃ, തയോഃ ജ്ഞാനയോഗയോഃ വ്യാവസ്ഥിതിഃ
വ്യവസ്ഥാനം തന്നിഷ്ഠതാ । ഏഷാ പ്രധാനാ ദൈവീ സാത്ത്വികീ സമ്പത് । യത്ര
യേഷാം അധികൃതാനാം യാ പ്രകൃതിഃ സംഭവതി, സാത്ത്വികീ സാ ഉച്യതേ । ദാനം
യഥാശക്തി സംവിഭാഗഃ അന്നാദീനാം । ദമശ്ച ബാഹ്യകരണാനാം ഉപശമഃ;
അന്തഃകരണസ്യ ഉപശമം ശാന്തിം വക്ഷ്യതി । യജ്ഞശ്ച ശ്രൗതഃ അഗ്നിഹോത്രാദിഃ ।
സ്മാർതശ്ച ദേവയജ്ഞാദിഃ, സ്വാധ്യായഃ ഋഗ്വേദാദ്യധ്യയനം അദൃഷ്ടാർഥം ।
തപഃ വക്ഷ്യമാണം ശാരീരാദി । ആർജവം ഋജുത്വം സർവദാ ॥ കിഞ്ച —

അഹിംസാ സത്യമക്രോധസ്ത്യാഗഃ ശാന്തിരപൈശുനം ।
ദയാ ഭൂതേഷ്വലോലുപ്ത്വം മാർദവം ഹ്രീരചാപലം ॥ 16-2 ॥

അഹിംസാ അഹിംസനം പ്രാണിനാം പീഡാവർജനം । സത്യം അപ്രിയാനൃതവർജിതം
യഥാഭൂതാർഥവചനം । അക്രോധഃ പരൈഃ ആക്രുഷ്ടസ്യ അഭിഹതസ്യ വാ
പ്രാപ്തസ്യ ക്രോധസ്യ ഉപശമനം । ത്യാഗഃ സന്ന്യാസഃ, പൂർവം ദാനസ്യ ഉക്തത്വാത് ।
ശാന്തിഃ അന്തഃകരണസ്യ ഉപശമഃ । അപൈശുനം അപിശുനതാ; പരസ്മൈ
പരരന്ധ്രപ്രകടീകരണം പൈശുനം, തദഭാവഃ അപൈശുനം । ദയാ കൃപാ
ഭൂതേഷു ദുഃഖിതേഷു । അലോലുപ്ത്വം ഇന്ദ്രിയാണാം വിഷയസന്നിധൗ അവിക്രിയാ ।
മാർദവം മൃദുതാ അക്രൗര്യം । ഹ്രീഃ ലജ്ജാ । അചാപലം അസതി പ്രയോജനേ
വാക്പാണിപാദാദീനാം അവ്യാപാരയിതൃത്വം ॥ കിഞ്ച —

തേജഃ ക്ഷമാ ധൃതിഃ ശൗചമദ്രോഹോ നാതിമാനിതാ ।
ഭവന്തി സമ്പദം ദൈവീമഭിജാതസ്യ ഭാരത ॥ 16-3 ॥

തേജഃ പ്രാഗൽഭ്യം ന ത്വഗ്ഗതാ ദീപ്തിഃ । ക്ഷമാ ആക്രുഷ്ടസ്യ താഡിതസ്യ വാ
അന്തർവിക്രിയാനുത്പത്തിഃ, ഉത്പന്നായാം വിക്രിയായാം ഉപശമനം അക്രോധഃ ഇതി അവോചാമ ।
ഇത്ഥം ക്ഷമായാഃ അക്രോധസ്യ ച വിശേഷഃ । ധൃതിഃ ദേഹേന്ദ്രിയേഷു അവസാദം
പ്രാപ്തേഷു തസ്യ പ്രതിഷേധകഃ അന്തഃകരണവൃത്തിവിശേഷഃ, യേന ഉത്തംഭിതാനി
കരണാനി ദേഹശ്ച ന അവസീദന്തി । ശൗചം ദ്വിവിധം മൃജ്ജലകൃതം
ബാഹ്യം ആഭ്യന്തരം ച മനോബുദ്ധ്യോഃ നൈർമല്യം മായാരാഗാദികാലുഷ്യാഭാവഃ;
ഏവം ദ്വിവിധം ശൗചം । അദ്രോഹഃ പരജിഘാംസാഭാവഃ അഹിംസനം । നാതിമാനിതാ
അത്യർഥം മാനഃ അതിമാനഃ, സഃ യസ്യ വിദ്യതേ സഃ അതിമാനീ, തദ്ഭാവഃ അതിമാനിതാ,
തദഭാവഃ നാതിമാനിതാ ആത്മനഃ പൂജ്യതാതിശയഭാവനാഭാവ ഇത്യർഥഃ । ഭവന്തി
അഭയാദീനി ഏതദന്താനി സമ്പദം അഭിജാതസ്യ । കിംവിശിഷ്ടാം സമ്പദം? ദൈവീം
ദേവാനാം യാ സമ്പത് താം അഭിലക്ഷ്യ ജാതസ്യ ദേവവിഭൂത്യർഹസ്യ ഭാവികല്യാണസ്യ
ഇത്യർഥഃ, ഹേ ഭാരത ॥ അഥ ഇദാനീം ആസുരീ സമ്പത് ഉച്യതേ —

ദംഭോ ദർപോഽതിമാനശ്ച ക്രോധഃ പാരുഷ്യമേവ ച ।
അജ്ഞാനം ചാഭിജാതസ്യ പാർഥ സമ്പദമാസുരീം ॥ 16-4 ॥

ദംഭഃ ധർമധ്വജിത്വം । ദർപഃ വിദ്യാധനസ്വജനാദിനിമിത്തഃ ഉത്സേകഃ ।
അതിമാനഃ പൂർവോക്തഃ । ക്രോധശ്ച । പാരുഷ്യമേവ ച പരുഷവചനം
— യഥാ കാണം “ചക്ഷുഷ്മാൻ” വിരൂപം “രൂപവാൻ”
ഹീനാഭിജനം “ഉത്തമാഭിജനഃ” ഇത്യാദി । അജ്ഞാനം ച അവിവേകജ്ഞാനം
കർതവ്യാകർതവ്യാദിവിഷയമിഥ്യാപ്രത്യയഃ । അഭിജാതസ്യ പാർഥ । കിം
അഭിജാതസ്യേതി, ആഹ — സമ്പദം ആസുരീം അസുരാണാം സമ്പത് ആസുരീ താം അഭിജാതസ്യ
ഇത്യർഥഃ ॥ അനയോഃ സമ്പദോഃ കാര്യം ഉച്യതേ —

ദൈവീ സമ്പദ്വിമോക്ഷായ നിബന്ധായാസുരീ മതാ ।
മാ ശുചഃ സമ്പദം ദൈവീമഭിജാതോഽസി പാണ്ഡവ ॥ 16-5 ॥

ദൈവീ സമ്പത് യാ, സാ വിമോക്ഷായ സംസാരബന്ധനാത് । നിബന്ധായ നിയതഃ
ബന്ധഃ നിബന്ധഃ തദർഥം ആസുരീ സമ്പത് മതാ അഭിപ്രേതാ । തഥാ രാക്ഷസീ
ച । തത്ര ഏവം ഉക്തേ സതി അർജുനസ്യ അന്തർഗതം ഭാവം “കിം അഹം
ആസുരസമ്പദ്യുക്തഃ? കിം വാ ദൈവസമ്പദ്യുക്തഃ?” ഇത്യേവം ആലോചനാരൂപം
ആലക്ഷ്യ ആഹ ഭഗവാൻ — മാ ശുചഃ ശോകം മാ കാർഷീഃ । സമ്പദം ദൈവീം
അഭിജാതഃ അസി അഭിലക്ഷ്യ ജാതോഽസി, ഭാവികല്യാണഃ ത്വം അസി ഇത്യർഥഃ, ഹേ
പാണ്ഡവ ॥

ദ്വൗ ഭൂതസർഗൗ ലോകേഽസ്മിന്ദൈവ ആസുര ഏവ ച ।
ദൈവോ വിസ്തരശഃ പ്രോക്ത ആസുരം പാർഥ മേ ശൃണു ॥ 16-6 ॥

ദ്വൗ ദ്വിസംഖ്യാകൗ ഭൂതസർഗൗ ഭൂതാനാം മനുഷ്യാണാം സർഗൗ സൃഷ്ടീ ഭൂതസർഗൗ
സൃജ്യേതേതി സർഗൗ ഭൂതാന്യേവ സൃജ്യമാനാനി ദൈവാസുരസമ്പദ്വയയുക്താനി
ഇതി ദ്വൗ ഭൂതസർഗൗ ഇതി ഉച്യതേ, “ദ്വയാ ഹ വൈ പ്രാജാപത്യാ
ദേവാശ്ചാസുരാശ്ച” (ബൃ. ഉ. 1-3-1) ഇതി ശ്രുതേഃ । ലോകേ അസ്മിൻ,
സംസാരേ ഇത്യർഥഃ, സർവേഷാം ദ്വൈവിധ്യോപപത്തേഃ । കൗ തൗ ഭൂതസർഗൗ ഇതി,
ഉച്യതേ — പ്രകൃതാവേവ ദൈവ ആസുര ഏവ ച । ഉക്തയോരേവ പുനഃ അനുവാദേ
പ്രയോജനം ആഹ — ദൈവഃ ഭൂതസർഗഃ “അഭയം സത്ത്വസംശുദ്ധിഃ”
(ഭ. ഗീ. 16-1) ഇത്യാദിനാ വിസ്തരശഃ വിസ്തരപ്രകാരൈഃ പ്രോക്തഃ കഥിതഃ, ന തു
ആസുരഃ വിസ്തരശഃ; അതഃ തത്പരിവർജനാർഥം ആസുരം പാർഥ, മേ മമ വചനാത്
ഉച്യമാനം വിസ്തരശഃ ശൃണു അവധാരയ ॥ ആ അധ്യായപരിസമാപ്തേഃ ആസുരീ
സമ്പത് പ്രാണിവിശേഷണത്വേന പ്രദർശ്യതേ, പ്രത്യക്ഷീകരണേന ച ശക്യതേ
തസ്യാഃ പരിവർജനം കർതുമിതി —

പ്രവൃത്തിം ച നിവൃത്തിം ച ജനാ ന വിദുരാസുരാഃ ।
ന ശൗചം നാപി ചാചാരോ ന സത്യം തേഷു വിദ്യതേ ॥ 16-7 ॥

പ്രവൃത്തിം ച പ്രവർതനം യസ്മിൻ പുരുഷാർഥസാധനേ കർതവ്യേ പ്രവൃത്തിഃ താം,
നിവൃത്തിം ച ഏതദ്വിപരീതാം യസ്മാത് അനർഥഹേതോഃ നിവർതിതവ്യം സാ നിവൃത്തിഃ
താം ച, ജനാഃ ആസുരാഃ ന വിദുഃ ന ജാനന്തി । ന കേവലം പ്രവൃത്തിനിവൃത്തീ
ഏവ തേ ന വിദുഃ, ന ശൗചം നാപി ച ആചാരഃ ന സത്യം തേഷു വിദ്യതേ;
അശൗചാഃ അനാചാരാഃ മായാവിനഃ അനൃതവാദിനോ ഹി ആസുരാഃ ॥ കിഞ്ച —

അസത്യമപ്രതിഷ്ഠം തേ ജഗദാഹുരനീശ്വരം ।
അപരസ്പരസംഭൂതം കിമന്യത്കാമഹൈതുകം ॥ 16-8 ॥

അസത്യം യഥാ വയം അനൃതപ്രായാഃ തഥാ ഇദം ജഗത് സർവം അസത്യം, അപ്രതിഷ്ഠം
ച ന അസ്യ ധർമാധർമൗ പ്രതിഷ്ഠാ അതഃ അപ്രതിഷ്ഠം ച, ഇതി തേ ആസുരാഃ
ജനാഃ ജഗത് ആഹുഃ, അനീശ്വരം ന ച ധർമാധർമസവ്യപേക്ഷകഃ അസ്യ ശാസിതാ
ഈശ്വരഃ വിദ്യതേ ഇതി അതഃ അനീശ്വരം ജഗത് ആഹുഃ । കിഞ്ച, അപരസ്പരസംഭൂതം
കാമപ്രയുക്തയോഃ സ്ത്രീപുരുഷയോഃ അന്യോന്യസംയോഗാത് ജഗത് സർവം സംഭൂതം ।
കിമന്യത് കാമഹൈതുകം കാമഹേതുകമേവ കാമഹൈതുകം । കിമന്യത് ജഗതഃ
കാരണം? ന കിഞ്ചിത് അദൃഷ്ടം ധർമാധർമാദി കാരണാന്തരം വിദ്യതേ ജഗതഃ
“കാമ ഏവ പ്രാണിനാം കാരണം” ഇതി ലോകായതികദൃഷ്ടിഃ ഇയം ॥

ഏതാം ദൃഷ്ടിമവഷ്ടഭ്യ നഷ്ടാത്മാനോഽൽപബുദ്ധയഃ ।
പ്രഭവന്ത്യുഗ്രകർമാണഃ ക്ഷയായ ജഗതോഽഹിതാഃ ॥ 16-9 ॥

ഏതാം ദൃഷ്ടിം അവഷ്ടഭ്യ ആശ്രിത്യ നഷ്ടാത്മാനഃ നഷ്ടസ്വഭാവാഃ
വിഭ്രഷ്ടപരലോകസാധനാഃ അൽപബുദ്ധയഃ വിഷയവിഷയാ അൽപൈവ ബുദ്ധിഃ
യേഷാം തേ അൽപബുദ്ധയഃ പ്രഭവന്തി ഉദ്ഭവന്തി ഉഗ്രകർമാണഃ ക്രൂരകർമാണഃ
ഹിംസാത്മകാഃ । ക്ഷയായ ജഗതഃ പ്രഭവന്തി ഇതി സംബന്ധഃ । ജഗതഃ അഹിതാഃ,
ശത്രവഃ ഇത്യർഥഃ ॥ തേ ച —

കാമമാശ്രിത്യ ദുഷ്പൂരം ദംഭമാനമദാന്വിതാഃ ।
മോഹാദ്ഗൃഹീത്വാസദ്ഗ്രാഹാൻപ്രവർതന്തേഽശുചിവ്രതാഃ ॥ 16-10 ॥

കാമം ഇച്ഛാവിശേഷം ആശ്രിത്യ അവഷ്ടഭ്യ ദുഷ്പൂരം അശക്യപൂരണം
ദംഭമാനമദാന്വിതാഃ ദംഭശ്ച മാനശ്ച മദശ്ച ദംഭമാനമദാഃ തൈഃ
അന്വിതാഃ ദംഭമാനമദാന്വിതാഃ മോഹാത് അവിവേകതഃ ഗൃഹീത്വാ ഉപാദായ അസദ്ഗ്രാഹാൻ
അശുഭനിശ്ചയാൻ പ്രവർതന്തേ ലോകേ അശുചിവ്രതാഃ അശുചീനി വ്രതാനി യേഷാം
തേ അശുചിവ്രതാഃ ॥ കിഞ്ച —

ചിന്താമപരിമേയാം ച പ്രലയാന്താമുപാശ്രിതാഃ ।
കാമോപഭോഗപരമാ ഏതാവദിതി നിശ്ചിതാഃ ॥ 16-11 ॥

ചിന്താം അപരിമേയാം ച, ന പരിമാതും ശക്യതേ യസ്യാഃ ചിന്തായാഃ ഇയത്താ സാ
അപരിമേയാ, താം അപരിമേയാം, പ്രലയാന്താം മരണാന്താം ഉപാശ്രിതാഃ, സദാ ചിന്താപരാഃ
ഇത്യർഥഃ । കാമോപഭോഗപരമാഃ, കാമ്യന്തേ ഇതി കാമാഃ വിഷയാഃ ശബ്ദാദയഃ
തദുപഭോഗപരമാഃ “അയമേവ പരമഃ പുരുഷാർഥഃ യഃ കാമോപഭോഗഃ”
ഇത്യേവം നിശ്ചിതാത്മാനഃ, ഏതാവത് ഇതി നിശ്ചിതാഃ ॥

ആശാപാശശതൈർബദ്ധാഃ കാമക്രോധപരായണാഃ ।
ഈഹന്തേ കാമഭോഗാർഥമന്യായേനാർഥസഞ്ചയാൻ ॥ 16-12 ॥

ആശാപാശശതൈഃ ആശാ ഏവ പാശാഃ തച്ഛതൈഃ ബദ്ധാഃ നിയന്ത്രിതാഃ സന്തഃ
സർവതഃ ആകൃഷ്യമാണാഃ, കാമക്രോധപരായണാഃ കാമക്രോധൗ പരം അയനം
ആശ്രയഃ യേഷാം തേ കാമക്രോധപരായണാഃ, ഈഹന്തേ ചേഷ്ടന്തേ കാമഭോഗാർഥം
കാമഭോഗപ്രയോജനായ ന ധർമാർഥം, അന്യായേന പരസ്വാപഹരണാദിനാ ഇത്യർഥഃ;
കിം? അർഥസഞ്ചയാൻ അർഥപ്രചയാൻ ॥ ഈദൃശശ്ച തേഷാം അഭിപ്രായഃ —

ഇദമദ്യ മയാ ലബ്ധമിദം പ്രാപ്സ്യേ മനോരഥം ।
ഇദമസ്തീദമപി മേ ഭവിഷ്യതി പുനർധനം ॥ 16-13 ॥

ഇദം ദ്രവ്യം അദ്യ ഇദാനീം മയാ ലബ്ധം । ഇദം ച അന്യത് പ്രാപ്സ്യേ മനോരഥം
മനസ്തുഷ്ടികരം । ഇദം ച അസ്തി ഇദമപി മേ ഭവിഷ്യതി ആഗാമിനി സംവത്സരേ
പുനഃ ധനം തേന അഹം ധനീ വിഖ്യാതഃ ഭവിഷ്യാമി ഇതി ॥

അസൗ മയാ ഹതഃ ശത്രുർഹനിഷ്യേ ചാപരാനപി ।
ഈശ്വരോഽഹമഹം ഭോഗീ സിദ്ധോഽഹം ബലവാൻസുഖീ ॥ 16-14 ॥

അസൗ ദേവദത്തനാമാ മയാ ഹതഃ ദുർജയഃ ശത്രുഃ । ഹനിഷ്യേ ച അപരാൻ അന്യാൻ
വരാകാൻ അപി । കിം ഏതേ കരിഷ്യന്തി തപസ്വിനഃ; സർവഥാപി നാസ്തി മത്തുല്യഃ ।
കഥം? ഈശ്വരഃ അഹം, അഹം ഭോഗീ । സർവപ്രകാരേണ ച സിദ്ധഃ അഹം സമ്പന്നഃ
പുത്രൈഃ നപ്തൃഭിഃ, ന കേവലം മാനുഷഃ, ബലവാൻ സുഖീ ച അഹമേവ; അന്യേ
തു ഭൂമിഭാരായാവിതീർണാഃ ॥

ആഢ്യോഽഭിജനവാനസ്മി കോഽന്യോഽസ്തി സദൃശോ മയാ ।
യക്ഷ്യേ ദാസ്യാമി മോദിഷ്യ ഇത്യജ്ഞാനവിമോഹിതാഃ ॥ 16-15 ॥

ആഢ്യഃ ധനേന, അഭിജനവാൻ സപ്തപുരുഷം ശ്രോത്രിയത്വാദിസമ്പന്നഃ —
തേനാപി ന മമ തുല്യഃ അസ്തി കശ്ചിത് । കഃ അന്യഃ അസ്തി സദൃശഃ തുല്യഃ
മയാ? കിഞ്ച, യക്ഷ്യേ യാഗേനാപി അന്യാൻ അഭിഭവിഷ്യാമി, ദാസ്യാമി നടാദിഭ്യഃ,
മോദിഷ്യേ ഹർഷം ച അതിശയം പ്രാപ്സ്യാമി, ഇതി ഏവം അജ്ഞാനവിമോഹിതാഃ അജ്ഞാനേന
വിമോഹിതാഃ വിവിധം അവിവേകഭാവം ആപന്നാഃ ॥

അനേകചിത്തവിഭ്രാന്താ മോഹജാലസമാവൃതാഃ ।
പ്രസക്താഃ കാമഭോഗേഷു പതന്തി നരകേഽശുചൗ ॥ 16-16 ॥

അനേകചിത്തവിഭ്രാന്താഃ ഉക്തപ്രകാരൈഃ അനേകൈഃ ചിത്തൈഃ വിവിധം ഭ്രാന്താഃ
അനേകചിത്തവിഭ്രാന്താഃ, മോഹജാലസമാവൃതാഃ മോഹഃ അവിവേകഃ അജ്ഞാനം തദേവ
ജാലമിവ ആവരണാത്മകത്വാത്, തേന സമാവൃതാഃ । പ്രസക്താഃ കാമഭോഗേഷു
തത്രൈവ നിഷണ്ണാഃ സന്തഃ തേന ഉപചിതകൽമഷാഃ പതന്തി നരകേ അശുചൗ
വൈതരണ്യാദൗ ॥

ആത്മസംഭാവിതാഃ സ്തബ്ധാ ധനമാനമദാന്വിതാഃ ।
യജന്തേ നാമയജ്ഞൈസ്തേ ദംഭേനാവിധിപൂർവകം ॥ 16-17 ॥

ആത്മസംഭാവിതാഃ സർവഗുണവിശിഷ്ടതയാ ആത്മനൈവ സംഭാവിതാഃ ആത്മസംഭാവിതാഃ,
ന സാധുഭിഃ । സ്തബ്ധാഃ അപ്രണതാത്മാനഃ । ധനമാനമദാന്വിതാഃ ധനനിമിത്തഃ
മാനഃ മദശ്ച, താഭ്യാം ധനമാനമദാഭ്യാം അന്വിതാഃ । യജന്തേ നാമയജ്ഞൈഃ
നാമമാത്രൈഃ യജ്ഞൈഃ തേ ദംഭേന ധർമധ്വജിതയാ അവിധിപൂർവകം
വിധിവിഹിതാംഗേതികർതവ്യതാരഹിതം ॥

അഹങ്കാരം ബലം ദർപം കാമം ക്രോധം ച സംശ്രിതാഃ ।
മാമാത്മപരദേഹേഷു പ്രദ്വിഷന്തോഽഭ്യസൂയകാഃ ॥ 16-18 ॥

അഹങ്കാരം അഹങ്കരണം അഹങ്കാരഃ, വിദ്യമാനൈഃ അവിദ്യമാനൈശ്ച ഗുണൈഃ ആത്മനി
അധ്യാരോപിതൈഃ “വിശിഷ്ടമാത്മാനമഹം” ഇതി മന്യതേ, സഃ അഹങ്കാരഃ
അവിദ്യാഖ്യഃ കഷ്ടതമഃ, സർവദോഷാണാം മൂലം സർവാനർഥപ്രവൃത്തീനാം ച,
തം । തഥാ ബലം പരാഭിഭവനിമിത്തം കാമരാഗാന്വിതം । ദർപം ദർപോ നാമ
യസ്യ ഉദ്ഭവേ ധർമം അതിക്രാമതി സഃ അയം അന്തഃകരണാശ്രയഃ ദോഷവിശേഷഃ ।
കാമം സ്ത്ര്യാദിവിഷയം । ക്രോധം അനിഷ്ടവിഷയം । ഏതാൻ അന്യാംശ്ച മഹതോ
ദോഷാൻ സംശ്രിതാഃ । കിഞ്ച തേ മാം ഈശ്വരം ആത്മപരദേഹേഷു സ്വദേഹേ പരദേഹേഷു
ച തദ്ബുദ്ധികർമസാക്ഷിഭൂതം മാം പ്രദ്വിഷന്തഃ, മച്ഛാസനാതിവർതിത്വം
പ്രദ്വേഷഃ, തം കുർവന്തഃ അഭ്യസൂയകാഃ സന്മാർഗസ്ഥാനാം ഗുണേഷു അസഹമാനാഃ ॥

താനഹം ദ്വിഷതഃ ക്രൂരാൻസംസാരേഷു നരാധമാൻ ।
ക്ഷിപാമ്യജസ്രമശുഭാനാസുരീഷ്വേവ യോനിഷു ॥ 16-19 ॥

താൻ അഹം സന്മാർഗപ്രതിപക്ഷഭൂതാൻ സാധുദ്വേഷിണഃ ദ്വിഷതശ്ച മാം ക്രൂരാൻ
സംസാരേഷു ഏവ അനേകനരകസംസരണമാർഗേഷു നരാധമാൻ അധർമദോഷവത്ത്വാത്
ക്ഷിപാമി പ്രക്ഷിപാമി അജസ്രം സന്തതം അശുഭാൻ അശുഭകർമകാരിണഃ
ആസുരീഷ്വേവ ക്രൂരകർമപ്രായാസു വ്യാഘ്രസിംഹാദിയോനിഷു “ക്ഷിപാമി”
ഇത്യനേന സംബന്ധഃ ॥

ആസുരീം യോനിമാപന്നാ മൂഢാ ജന്മനി ജന്മനി ।
മാമപ്രാപ്യൈവ കൗന്തേയ തതോ യാന്ത്യധമാം ഗതിം ॥ 16-20 ॥

ആസുരീം യോനിം ആപന്നാഃ പ്രതിപന്നാഃ മൂഢാഃ അവിവേകിനഃ ജന്മനി ജന്മനി പ്രതിജന്മ
തമോബഹുലാസ്വേവ യോനിഷു ജായമാനാഃ അധോ ഗച്ഛന്തോ മൂഢാഃ മാം ഈശ്വരം അപ്രാപ്യ
അനാസാദ്യ ഏവ ഹേ കൗന്തേയ, തതഃ തസ്മാദപി യാന്തി അധമാം ഗതിം നികൃഷ്ടതമാം
ഗതിം । “മാം അപ്രാപ്യൈവ” ഇതി ന മത്പ്രാപ്തൗ കാചിദപി ആശങ്കാ അസ്തി,
അതഃ മച്ഛിഷ്ടസാധുമാർഗം അപ്രാപ്യ ഇത്യർഥഃ ॥ സർവസ്യാ ആസുര്യാഃ സമ്പദഃ
സങ്ക്ഷേപഃ അയം ഉച്യതേ, യസ്മിൻ ത്രിവിധേ സർവഃ ആസുരീസമ്പദ്ഭേദഃ അനന്തോഽപി
അന്തർഭവതി । യത്പരിഹാരേണ പരിഹൃതശ്ച ഭവതി, യത് മൂലം സർവസ്യ
അനർഥസ്യ, തത് ഏതത് ഉച്യതേ —

ത്രിവിധം നരകസ്യേദം ദ്വാരം നാശനമാത്മനഃ ।
കാമഃ ക്രോധസ്തഥാ ലോഭസ്തസ്മാദേതത്ത്രയം ത്യജേത് ॥ 16-21 ॥

ത്രിവിധം ത്രിപ്രകാരം നരകസ്യ പ്രാപ്തൗ ഇദം ദ്വാരം നാശനം ആത്മനഃ,
യത് ദ്വാരം പ്രവിശന്നേവ നശ്യതി ആത്മാ; കസ്മൈചിത് പുരുഷാർഥായ യോഗ്യോ ന
ഭവതി ഇത്യേതത്, അതഃ ഉച്യതേ “ദ്വാരം നാശനമാത്മനഃ” ഇതി । കിം
തത്? കാമഃ ക്രോധഃ തഥാ ലോഭഃ । തസ്മാത് ഏതത് ത്രയം ത്യജേത് । യതഃ ഏതത്
ദ്വാരം നാശനം ആത്മനഃ തസ്മാത് കാമാദിത്രയമേതത് ത്യജേത് ॥ ത്യാഗസ്തുതിരിയം —

ഏതൈർവിമുക്തഃ കൗന്തേയ തമോദ്വാരൈസ്ത്രിഭിർനരഃ ।
ആചരത്യാത്മനഃ ശ്രേയസ്തതോ യാതി പരാം ഗതിം ॥ 16-22 ॥

ഏതൈഃ വിമുക്തഃ കൗന്തേയ തമോദ്വാരൈഃ തമസഃ നരകസ്യ ദുഃഖമോഹാത്മകസ്യ
ദ്വാരാണി കാമാദയഃ തൈഃ, ഏതൈഃ ത്രിഭിഃ വിമുക്തഃ നരഃ ആചരതി അനുതിഷ്ഠതി ।
കിം? ആത്മനഃ ശ്രേയഃ । യത്പ്രതിബദ്ധഃ പൂർവം ന ആചചാര, തദപഗമാത്
ആചരതി । തതഃ തദാചരണാത് യാതി പരാം ഗതിം മോക്ഷമപി ഇതി ॥ സർവസ്യ
ഏതസ്യ ആസുരീസമ്പത്പരിവർജനസ്യ ശ്രേയആചരണസ്യ ച ശാസ്ത്രം കാരണം ।
ശാസ്ത്രപ്രമാണാത് ഉഭയം ശക്യം കർതും, ന അന്യഥാ । അതഃ —

യഃ ശാസ്ത്രവിധിമുത്സൃജ്യ വർതതേ കാമകാരതഃ ।
ന സ സിദ്ധിമവാപ്നോതി ന സുഖം ന പരാം ഗതിം ॥ 16-23 ॥

യഃ ശാസ്ത്രവിധിം ശാസ്ത്രം വേദഃ തസ്യ വിധിം കർതവ്യാകർതവ്യജ്ഞാനകാരണം
വിധിപ്രതിഷേധാഖ്യം ഉത്സൃജ്യ ത്യക്ത്വാ വർതതേ കാമകാരതഃ കാമപ്രയുക്തഃ
സൻ, ന സഃ സിദ്ധിം പുരുഷാർഥയോഗ്യതാം അവാപ്നോതി, ന അപി അസ്മിൻ ലോകേ സുഖം
ന അപി പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ഗതിം സ്വർഗം മോക്ഷം വാ ॥

തസ്മാച്ഛാസ്ത്രം പ്രമാണം തേ കാര്യാകാര്യവ്യവസ്ഥിതൗ ।
ജ്ഞാത്വാ ശാസ്ത്രവിധാനോക്തം കർമ കർതുമിഹാർഹസി ॥ 16-24 ॥

തസ്മാത് ശാസ്ത്രം പ്രമാണം ജ്ഞാനസാധനം തേ തവ കാര്യാകാര്യവ്യവസ്ഥിതൗ
കർതവ്യാകർതവ്യവ്യവസ്ഥായാം । അതഃ ജ്ഞാത്വാ ബുദ്ധ്വാ ശാസ്ത്രവിധാനോക്തം വിധിഃ
വിധാനം ശാസ്ത്രമേവ വിധാനം ശാസ്ത്രവിധാനം “കുര്യാത്, ന കുര്യാത്”
ഇത്യേവംലക്ഷണം, തേന ഉക്തം സ്വകർമ യത് തത് കർതും ഇഹ അർഹസി, ഇഹ ഇതി
കർമാധികാരഭൂമിപ്രദർശനാർഥം ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ
ശ്രീകൃഷ്നാർജുനസംവാദേ ദൈവാസുരീസമ്പത്ത്വിഭാഗയോഗോ നാമ ശോഡശോഽധ്യായഃ ॥16 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ദൈവ-ആസുരീ-സമ്പത്ത്-വിഭാഗ-യോഗഃ
നാമ ശോഡശോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ॥
“തസ്മാത് ശാസ്ത്രം പ്രമാണം തേ” (ഭ. ഗീ. 16-24) ഇതി ഭഗവത്-വാക്യാത്
ലബ്ധ-പ്രശ്ന-ബീജഃ അർജുനഃ ഉവാച —

അർജുന ഉവാച —
യേ ശാസ്ത്രവിധിമുത്സൃജ്യ യജന്തേ ശ്രദ്ധയാന്വിതാഃ ।
തേഷാം നിഷ്ഠാ തു കാ കൃഷ്ണ സത്ത്വമാഹോ രജസ്തമഃ ॥ 17-1 ॥

യേ കേചിത് അവിശേഷിതാഃ ശാസ്ത്ര-വിധിം ശാസ്ത്ര-വിധാനം
ശ്രുതി-സ്മൃതി-ശാസ്ത്ര-ചോദനാം ഉത്സൃജ്യ പരിത്യജ്യ യജന്തേ ദേവ-ആദീൻ
പൂജയന്തി ശ്രദ്ധയാ അന്വിതാഃ ശ്രദ്ധയാ ആസ്തിക്യ-ബുദ്ധ്യാ അന്വിതാഃ സംയുക്താഃ
സന്തഃ — ശ്രുതി-ലക്ഷണം സ്മൃതി-ലക്ഷണം വാ കഞ്ചിത് ശാസ്ത്ര-വിധിം
അപശ്യന്തഃ വൃദ്ധ-വ്യവഹാര-ദർശനാത് ഏവ ശ്രദ്ദധാനതയാ
യേ ദേവ-ആദീൻ പൂജയന്തി, തേ ഇഹ “യേ ശാസ്ത്ര-വിധിം-ഉത്സൃജ്യ
യജന്തേ ശ്രദ്ധയാ-അന്വിതാഃ” ഇതി ഏവം ഗൃഹ്യന്തേ । യേ പുനഃ കഞ്ചിത്
ശാസ്ത്ര-വിധിം ഉപലഭമാനാഃ ഏവ തം ഉത്സൃജ്യ അയഥാ-വിധി ദേവ-ആദീൻ
പൂജയന്തി, തേ ഇഹ “യേ ശാസ്ത്ര-വിധിം-ഉത്സൃജ്യ യജന്തേ”
ഇതി ന പരിഗൃഹ്യന്തേ । കസ്മാത്? ശ്രദ്ധയാ അന്വിതത്വ-വിശേഷണാത് ।
ദേവ-ആദി-പൂജാ-വിധി-പരം കിഞ്ചിത് ശാസ്ത്രം പശ്യന്തഃ ഏവ തത് ഉത്സൃജ്യ
അശ്രദ്ദധാനതയാ തത്-വിഹിതായാം ദേവ-ആദി-പൂജായാം ശ്രദ്ധയാ അന്വിതാഃ
പ്രവർതന്തേ ഇതി ന ശക്യം കൽപയിതും യസ്മാത്, തസ്മാത് പൂർവ-ഉക്താഃ ഏവ
“യേ ശാസ്ത്ര-വിധിം-ഉത്സൃജ്യ യജന്തേ ശ്രദ്ധയാ-അന്വിതാഃ” ഇതി
അത്ര ഗൃഹ്യന്തേ തേഷാം ഏവം-ഭൂതാനാം നിഷ്ഠാ തു കാ കൃഷ്ണ സത്ത്വം ആഹോ രജഃ
തമഃ, കിം സത്ത്വം നിഷ്ഠാ അവസ്ഥാനം, ആഹോസ്വിത് രജഃ, അഥവാ തമഃ ഇതി । ഏതത്
ഉക്തം ഭവതി — യാ തേഷാം ദേവ-ആദി-വിഷയാ പൂജാ, സാ കിം സാത്ത്വികീ, ആഹോസ്വിത്
രാജസീ, ഉത താമസീ ഇതി ॥ സാമാന്യ-വിഷയഃ അയം പ്രശ്നഃ ന അപ്രവിഭജ്യം
പ്രതി-വചനം അർഹതി ഇതി ശ്രീ-ഭഗവാൻ ഉവാച —

ശ്രീഭഗവാനുവാച —
ത്രിവിധാ ഭവതി ശ്രദ്ധാ ദേഹിനാം സാ സ്വഭാവജാ ।
സാത്ത്വികീ രാജസീ ചൈവ താമസീ ചേതി താം ശൃണു ॥ 17-2 ॥

ത്രി-വിധാ ത്രി-പ്രകാരാ ഭവതി ശ്രദ്ധാ, യസ്യാം നിഷ്ഠായാം ത്വം
പൃച്ഛസി, ദേഹിനാം ശരീരിണാം സാ സ്വഭാവ-ജാ; ജന്മ-അന്തര-കൃതഃ
ധർമ-ആദി-സംസ്കാരഃ മരണ-കാലേ അഭിവ്യക്തഃ സ്വഭാവഃ ഉച്യതേ, തതഃ ജാതാ
സ്വഭാവ-ജാ । സാത്ത്വികീ സത്ത്വ-നിർവൃത്താ ദേവ-പൂജാ-ആദി-വിഷയാ; രാജസീ
രജോ-നിർവൃത്താ യക്ഷ-രക്ഷഃ-പൂജാ-ആദി-വിഷയാ; താമസീ തമോ-നിർവൃത്താ
പ്രേത-പിശാച-ആദി-പൂജാ-വിഷയാ; ഏവം ത്രി-വിധാം താം ഉച്യമാനാം ശ്രദ്ധാം
ശൃണു അവധാരയ ॥ സാ ഇയം ത്രി-വിധാ ഭവതി —

സത്ത്വാനുരൂപാ സർവസ്യ ശ്രദ്ധാ ഭവതി ഭാരത ।
ശ്രദ്ധാമയോഽയം പുരുഷഃ യോ യച്ഛ്രദ്ധഃ സ ഏവ സഃ ॥ 17-3 ॥

സത്ത്വ-അനുരൂപാ വിശിഷ്ട-സംസ്കാര-ഉപേത-അന്തഃകരണ-അനുരൂപാ സർവസ്യ
പ്രാണി-ജാതസ്യ ശ്രദ്ധാ ഭവതി ഭാരത । യദി ഏവം തതഃ കിം സ്യാത് ഇതി,
ഉച്യതേ — ശ്രദ്ധാ-മയഃ അയം ശ്രദ്ധാ-പ്രായഃ പുരുഷഃ സംസാരീ ജീവഃ ।
കഥം? യഃ യത്-ശ്രദ്ധഃ യാ ശ്രദ്ധാ യസ്യ ജീവസ്യ സഃ യത്-ശ്രദ്ധഃ
സഃ ഏവ തത്-ശ്രദ്ധ-അനുരൂപഃ ഏവ സഃ ജീവഃ ॥ തതഃ ച കാര്യേണ ലിംഗേന
ദേവ-ആദി-പൂജയാ സത്ത്വ-ആദി-നിഷ്ഠാ അനുമേയാ ഇതി ആഹ —

യജന്തേ സാത്ത്വികാ ദേവാൻ-യക്ഷരക്ഷാംസി രാജസാഃ ।
പ്രേതാൻഭൂതഗണാംശ്ചാന്യേ യജന്തേ താമസാ ജനാഃ ॥ 17-4 ॥

യജന്തേ പൂജയന്തി സാത്ത്വികാഃ സത്ത്വ-നിഷ്ഠാഃ ദേവാൻ, യക്ഷ-രക്ഷാംസി രാജസാഃ,
പ്രേതാൻ ഭൂത-ഗണാൻ ച സപ്ത-മാതൃകാ-ആദീൻ ച അന്യേ യജന്തേ താമസാഃ ജനാഃ ॥

ഏവം കാര്യതഃ നിർണീതാഃ സത്ത്വ-ആദി-നിഷ്ഠാഃ ശാസ്ത്ര-വിധി-ഉത്സർഗേ । തത്ര
കശ്ചിത് ഏവ സഹസ്രേഷു ദേവ-പൂജാ-ആദി-പരഃ സത്ത്വ-നിഷ്ഠഃ ഭവതി,
ബാഹുല്യേന തു രജോ-നിഷ്ഠാഃ തമോ-നിഷ്ഠാഃ ച ഏവ പ്രാണിനഃ ഭവന്തി ।
കഥം? —

അശാസ്ത്രവിഹിതം ഘോരം തപ്യന്തേ യേ തപോ ജനാഃ ।
ദംഭാഹങ്കാരസംയുക്താഃ കാമരാഗബലാന്വിതാഃ ॥ 17-5 ॥

അശാസ്ത്ര-വിഹിതം ന ശാസ്ത്ര-വിഹിതം അശാസ്ത്ര-വിഹിതം ഘോരം പീഡാകരം
പ്രാണിനാം ആത്മനഃ ച തപഃ തപ്യന്തേ നിർവർതയന്തി യേ ജനാഃ തേ ച
ദംഭ-അഹങ്കാര-സംയുക്താഃ, ദംഭഃ ച അഹങ്കാരഃ ച ദംഭ-അഹങ്കാരൗ,
താഭ്യാം സംയുക്താഃ ദംഭ-അഹങ്കാര-സംയുക്താഃ, കാമ-രാഗ-ബല-അന്വിതാഃ
കാമഃ ച രാഗഃ ച കാമ-രാഗൗ തത്-കൃതം ബലം കാമ-രാഗ-ബലം തേന
അന്വിതാഃ കാമ-രാഗ-ബല-അന്വിതാഃ ॥

കർശയന്തഃ ശരീരസ്ഥം ഭൂതഗ്രാമമചേതസഃ ।
മാം ചൈവാന്തഃശരീരസ്ഥം താന്വിദ്ധ്യാസുരനിശ്ചയാൻ ॥ 17-6 ॥

കർശയന്തഃ കൃശീ-കുർവന്തഃ ശരീര-സ്ഥം ഭൂത-ഗ്രാമം കരണ-സമുദായം
അചേതസഃ അവിവേകിനഃ മാം ച ഏവ തത്-കർമ-ബുദ്ധി-സാക്ഷി-ഭൂതം
അന്തഃ-ശരീര-സ്ഥം നാരായണം കർശയന്തഃ, മത്-അനുശാസന-അകരണം ഏവ
മത്-കർശനം, താൻ വിദ്ധി ആസുര-നിശ്ചയാൻ ആസുരഃ നിശ്ചയഃ യേഷാം തേ
ആസുര-നിശ്ചയാഃ താൻ പരിഹരണ-അർഥം വിദ്ധി ഇതി ഉപദേശഃ ॥ ആഹാരാണാം
ച രസ്യ-സ്നിഗ്ധ-ആദി-വർഗ-ത്രയ-രൂപേണ ഭിന്നാനാം യഥാ-ക്രമം
സാത്ത്വിക-രാജസ-താമസ-പുരുഷ-പ്രിയത്വ-ദർശനം ഇഹ ക്രിയതേ
രസ്യ-സ്നിഗ്ധ-ആദിഷു ആഹാര-വിശേഷേഷു ആത്മനഃ പ്രീതി-അതിരേകേണ ലിംഗേന
സാത്ത്വികത്വം രാജസത്വം താമസത്വം ച ബുദ്ധ്വാ രജസ്-തമോ-ലിംഗാനാം
ആഹാരാണാം പരിവർജന-അർഥം സത്ത്വ-ലിംഗാനാം ച ഉപാദാന-അർഥം । തഥാ
യജ്ഞ-ആദീനാം-അപി സത്ത്വ-ആദി-ഗുണ-ഭേദേന ത്രി-വിധത്വ-പ്രതിപാദനം
ഇഹ “രാജസ-താമസാൻ ബുദ്ധ്വാ കഥം നു നാമ പരിത്യജേത്, സാത്ത്വികാൻ ഏവ
അനുതിഷ്ഠേത്” ഇതി ഏവം അർഥം । ആഹ —

ആഹാരസ്ത്വപി സർവസ്യ ത്രിവിധോ ഭവതി പ്രിയഃ ।
യജ്ഞസ്തപസ്തഥാ ദാനം തേഷാം ഭേദമിമം ശൃണു ॥ 17-7 ॥

ആഹാരഃ തു അപി സർവസ്യ ഭോക്തുഃ പ്രാണിനഃ ത്രി-വിധഃ ഭവതി പ്രിയഃ ഇഷ്ടഃ,
തഥാ യജ്ഞഃ, തഥാ തപഃ, തഥാ ദാനം । തേഷാം ആഹാര-ആദീനാം ഭേദം ഇമം
വക്ഷ്യമാണം ശൃണു ॥

ആയുഃസത്ത്വബലാരോഗ്യ-സുഖപ്രീതിവിവർധനാഃ ।
രസ്യാഃ സ്നിഗ്ധാഃ സ്ഥിരാ ഹൃദ്യാഃ ആഹാരാഃ സാത്ത്വികപ്രിയാഃ ॥ 17-8 ॥

ആയുഃ ച സത്ത്വം ച ബലം ച ആരോഗ്യം ച സുഖം ച പ്രീതിഃ
ച ആയുഃ-സത്ത്വ-ബല-ആരോഗ്യ-സുഖ-പ്രീതയഃ താസാം വിവർധനാഃ
ആയുഃ-സത്ത്വ-ബല-ആരോഗ്യ-സുഖ-പ്രീതിവി-വർധനാഃ, തേ ച രസ്യാഃ
രസ-ഉപേതാഃ, സ്നിഗ്ധാഃ സ്നേഹവന്തഃ, സ്ഥിരാഃ ചിര-കാല-സ്ഥായിനഃ ദേഹേ,
ഹൃദ്യാഃ ഹൃദയ-പ്രിയാഃ ആഹാരാഃ സാത്ത്വിക-പ്രിയാഃ സാത്ത്വികസ്യ ഇഷ്ടാഃ ॥

കട്വമ്ലലവണാത്യുഷ്ണ-തീക്ഷ്ണരൂക്ഷവിദാഹിനഃ ।
ആഹാരാ രാജസസ്യേഷ്ടാഃ ദുഃഖശോകാമയപ്രദാഃ ॥ 17-9 ॥

കടു-അമ്ല-ലവണ-അതി-ഉഷ്ണ-തീക്ഷ്ണ-രൂക്ഷ-വിദാഹിനഃ ഇതി അത്ര
അതി-ശബ്ദഃ കടു-ആദിഷു സർവത്ര യോജ്യഃ, അതി-കടുഃ അതി-തീക്ഷ്ണഃ ഇതി ഏവം ।
കടുഃ ച അമ്ലഃ ച ലവണഃ ച അതി-ഉഷ്ണഃ ച തീക്ഷ്ണഃ ച രൂക്ഷഃ ച
വിദാഹീ ച തേ ആഹാരാഃ രാജസസ്യ ഇഷ്ടാഃ, ദുഃഖ-ശോക-ആമയ-പ്രദാഃ ദുഃഖം
ച ശോകം ച ആമയം ച പ്രയച്ഛന്തി ഇതി ദുഃഖ-ശോക-ആമയ-പ്രദാഃ ॥

യാതയാമം ഗതരസം പൂതി പര്യുഷിതം ച യത് ।
ഉച്ഛിഷ്ടമപി ചാമേധ്യം ഭോജനം താമസപ്രിയം ॥ 17-10 ॥

യാത-യാമം മന്ദ-പക്വം, നിർവീര്യസ്യ ഗത-രസ-ശബ്ദേന ഉക്തത്വാത് ।
ഗത-രസം രസ-വിയുക്തം, പൂതി ദുർഗന്ധി, പര്യുഷിതം ച പക്വം സത്
രാത്രി-അന്തരിതം ച യത്, ഉച്ഛിഷ്ടം അപി ഭുക്ത-ശിഷ്ടം ഉച്ഛിഷ്ടം,
അമേധ്യം അയജ്ഞ-അർഹം, ഭോജനം ഈദൃശം താമസ-പ്രിയം ॥ അഥ ഇദാനീം
യജ്ഞഃ ത്രി-വിധഃ ഉച്യതേ —

അഫലാകാങ്ക്ഷിഭിര്യജ്ഞഃ വിധിദൃഷ്ടോ യ ഇജ്യതേ ।
യഷ്ടവ്യമേവേതി മനഃ സമാധായ സ സാത്ത്വികഃ ॥ 17-11 ॥

അഫല-ആകാങ്ക്ഷിഭിഃ അഫല-അർഥിഭിഃ യജ്ഞഃ വിധി-ദൃഷ്ടഃ
ശാസ്ത്ര-ചോദനാ-ദൃഷ്ടഃ യഃ യജ്ഞഃ ഇജ്യതേ നിർവർത്യതേ, യഷ്ടവ്യം ഏവ
ഇതി യജ്ഞ-സ്വരൂപ-നിർവർതനം ഏവ കാര്യം ഇതി മനഃ സമാധായ, ന അനേന
പുരുഷാർഥഃ മമ കർതവ്യഃ ഇതി ഏവം നിശ്ചിത്യ, സഃ സാത്ത്വികഃ യജ്ഞഃ
ഉച്യതേ ॥

അഭിസന്ധായ തു ഫലം ദംഭാർഥമപി ചൈവ യത് ।
ഇജ്യതേ ഭരതശ്രേഷ്ഠ തം യജ്ഞം വിദ്ധി രാജസം ॥ 17-12 ॥

അഭിസന്ധായ തു ഉദ്ദിശ്യ ഫലം ദംഭ-അർഥം അപി ച ഏവ യത് ഇജ്യതേ
ഭരത-ശ്രേഷ്ഠ തം യജ്ഞം വിദ്ധി രാജസം ॥

വിധിഹീനമസൃഷ്ടാന്നം മന്ത്രഹീനമദക്ഷിണം ।
ശ്രദ്ധാവിരഹിതം യജ്ഞം താമസം പരിചക്ഷതേ ॥ 17-13 ॥

വിധി-ഹീനം യഥാ-ചോദിത-വിപരീതം, അസൃഷ്ട-അന്നം ബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ
ന സൃഷ്ടം ന ദത്തം അന്നം യസ്മിൻ യജ്ഞേ സഃ അസൃഷ്ട-അന്നഃ തം
അസൃഷ്ട-അന്നം, മന്ത്ര-ഹീനം മന്ത്രതഃ സ്വരതഃ വർണതഃ വാ വിയുക്തം
മന്ത്ര-ഹീനം, അദക്ഷിണം ഉക്ത-ദക്ഷിണാ-രഹിതം, ശ്രദ്ധാ-വിരഹിതം
യജ്ഞം താമസം പരിചക്ഷതേ തമോ-നിർവൃത്തം കഥയന്തി ॥ അഥ ഇദാനീം
തപഃ ത്രി-വിധം ഉച്യതേ —

ദേവദ്വിജഗുരുപ്രാജ്ഞ-പൂജനം ശൗചമാർജവം ।
ബ്രഹ്മചര്യമഹിംസാ ച ശാരീരം തപ ഉച്യതേ ॥ 17-14 ॥

ദേവാഃ ച ദ്വിജാഃ ച ഗുരവഃ ച പ്രാജ്ഞാഃ ച ദേവ-ദ്വിജ-ഗുരു-പ്രാജ്ഞാഃ
തേഷാം പൂജനം ദേവ-ദ്വിജ-ഗുരു-പ്രാജ്ഞ-പൂജനം, ശൗചം, ആർജവം
ഋജുത്വം, ബ്രഹ്മചര്യം അഹിംസാ ച ശരീര-നിർവർത്യം ശാരീരം
ശരീര-പ്രധാനൈഃ സർവൈഃ ഏവ കാര്യ-കരണൈഃ കർതൃ-ആദിഭിഃ സാധ്യം
ശാരീരം തപഃ ഉച്യതേ ।“പഞ്ച ഏതേ തസ്യ ഹേതവഃ” (ഭ. ഗീ. 18-15)
ഇതി ഹി വക്ഷ്യതി ॥

അനുദ്വേഗകരം വാക്യം സത്യം പ്രിയഹിതം ച യത് ।
സ്വാധ്യായാഭ്യസനം ചൈവ വാങ്മയം തപ ഉച്യതേ ॥ 17-15 ॥

അനുദ്വേഗ-കരം പ്രാണിനാം അദുഃഖ-കരം വാക്യം സത്യം പ്രിയ-ഹിതം ച
യത് പ്രിയ-ഹിതേ ദൃഷ്ട-അദൃഷ്ട-അർഥേ । അനുദ്വേഗകരത്വ-ആദിഭിഃ
ധർമൈഃ വാക്യം വിശേഷ്യതേ । വിശേഷണ-ധർമ-സമുച്ചയ-അർഥഃ
ച–ശബ്ദഃ । പര-പ്രത്യയ-അർഥം പ്രയുക്തസ്യ വാക്യസ്യ
സത്യ-പ്രിയ-ഹിത-അനുദ്വേഗകരത്വാനാം അന്യ-തമേന ദ്വാഭ്യാം ത്രിഭിഃ വാ
ഹീനതാ സ്യാത് യദി, ന തത്-വാങ്മയം തപഃ । തഥാ സത്യ-വാക്യസ്യ ഇതരേഷാം
അന്യതമേന ദ്വാഭ്യാം ത്രിഭിഃ വാ വിഹീനതായാം ന വാങ്-മയ-തപസ്ത്വം । തഥാ
പ്രിയ-വാക്യസ്യ അപി ഇതരേഷാം അന്യതമേന ദ്വാഭ്യാം ത്രിഭിഃ വാ വിഹീനസ്യ ന
വാങ്-മയ-തപസ്ത്വം । തഥാ ഹിത-വാക്യസ്യ അപി ഇതരേഷാം അന്യതമേന ദ്വാഭ്യാം
ത്രിഭിഃ വാ വിഹീനസ്യ ന വാങ്-മയ-തപസ്ത്വം । കിം പുനഃ തത് തപഃ? യത്
സത്യം വാക്യം അനുദ്വേഗകരം പ്രിയം ഹിതം ച, തത് തപഃ വാങ്-മയം; യഥാ
“ശാന്തഃ ഭവ വത്സ, സ്വാധ്യായം യോഗം ച അനുതിഷ്ഠ, തഥാ തേ ശ്രേയഃ
ഭവിഷ്യതി” ഇതി । സ്വാധ്യായ-അഭ്യസനം ച ഏവ യഥാ-വിധി വാങ്-മയം
തപഃ ഉച്യതേ ॥

മനഃപ്രസാദഃ സൗമ്യത്വം മൗനമാത്മവിനിഗ്രഹഃ ।
ഭാവസംശുദ്ധിരിത്യേതത് തപോ മാനസമുച്യതേ ॥ 17-16 ॥

മനഃ-പ്രസാദഃ മനസഃ പ്രശാന്തിഃ, സ്വച്ഛതാ-ആപാദനം പ്രസാദഃ,
സൗമ്യത്വം യത് സൗമനസ്യം ആഹുഃ — മുഖ-ആദി-പ്രസാദ-ആദി-കാര്യ-ഉന്നേയാ
അന്തഃകരണസ്യ വൃത്തിഃ । മൗനം വാങ്-നിയമഃ അപി മനഃ-സംയമ-പൂർവകഃ
ഭവതി ഇതി കാര്യേണ കാരണം ഉച്യതേ മനഃ-സംയമഃ മൗനം ഇതി ।
ആത്മ-വിനിഗ്രഹഃ മനോ-നിരോധഃ സർവതഃ സാമാന്യ-രൂപഃ ആത്മ-വിനിഗ്രഹഃ,
വാഗ്-വിഷയസ്യ ഏഇവ മനസഃ സംയമഃ മൗനം ഇതി വിശേഷഃ । ഭാവ-സംശുദ്ധിഃ
പരൈഃ വ്യവഹാര-കാലേ അമായാവിത്വം ഭാവ-സംശുദ്ധിഃ । ഇതി ഏതത് തപഃ
മാനസം ഉച്യതേ ॥ യഥോക്തം കായികം വാചികം മാനസം ച തപഃ തപ്തം നരൈഃ
സത്ത്വ-ആദി-ഗുണ-ഭേദേന കഥം ത്രി-വിധം ഭവതി ഇതി, ഉച്യതേ —

ശ്രദ്ധയാ പരയാ തപ്തം തപസ്തത്ത്രിവിധം നരൈഃ ।
അഫലകാങ്ക്ഷിഭിര്യുക്തൈഃ സാത്ത്വികം പരിചക്ഷതേ ॥ 17-17 ॥

ശ്രദ്ധയാ ആസ്തിക്യ-ബുദ്ധ്യാ പരയാ പ്രകൃഷ്ടയാ തപ്തം അനുഷ്ഠിതം തപഃ തത്
പ്രകൃതം ത്രി-വിധം ത്രി-പ്രകാരം ത്രി-അധിഷ്ഠാനം നരൈഃ അനുഷ്ഠാതൃഭിഃ
അഫല-ആകാങ്ക്ഷിഭിഃ ഫല-ആകാങ്ക്ഷാ-രഹിതൈഃ യുക്തൈഃ സമാഹിതൈഃ — യത്
ഈദൃശം തപഃ, തത് സാത്ത്വികം സത്ത്വ-നിർവൃത്തം പരിചക്ഷതേ കഥയന്തി
ശിഷ്ടാഃ ॥

സത്കാരമാനപൂജാർഥം തപോ ദംഭേന ചൈവ യത് ।
ക്രിയതേ തദിഹ പ്രോക്തം രാജസം ചലമധ്രുവം ॥ 17-18 ॥

സത്-കാരഃ സാധു-കാരഃ “സാധുഃ അയം തപസ്വീ ബ്രാഹ്മണഃ” ഇതി
ഏവം-അർഥം, മാനഃ മാനനം പ്രത്യുത്ഥാന-അഭിവാദന-ആദിഃ തത്-അർഥം,
പൂജാ പാദ-പ്രക്ഷാലന-അർചനാ-ശയിതൃത്വ-ആദിഃ തത്-അർഥം ച തപഃ
സത്-കാരമാന-പൂജാ-അർഥം, ദംഭേന ച ഏവ യത് ക്രിയതേ തപഃ തത് ഇഹ
പ്രോക്തം കഥിതം രാജസം ചലം കാദാചിത്ക-ഫലത്വേന അധ്രുവം ॥

മൂഢഗ്രാഹേണാത്മനോ യത് പീഡയാ ക്രിയതേ തപഃ ।
പരസ്യോത്സാദനാർഥം വാ തത്താമസമുദാഹൃതം ॥ 17-19 ॥

മൂഢ-ഗ്രാഹേണ അവിവേക-നിശ്ചയേന ആത്മനഃ പീഡയാ യത് ക്രിയതേ തപഃ പരസ്യ
ഉത്സാദന-അർഥം വിനാശ-അർഥം വാ, തത് താമസം തപഃ ഉദാഹൃതം ॥ ഇദാനീം
ദാന-ത്രൈ-വിധ്യം ഉച്യതേ —

ദാതവ്യമിതി യദ്ദാനം ദീയതേഽനുപകാരിണേ ।
ദേശേ കാലേ ച പാത്രേ ച തദ്ദാനം സാത്ത്വികം സ്മൃതം ॥ 17-20 ॥

ദാതവ്യം ഇതി ഏവം മനഃ കൃത്വാ യത് ദാനം ദീയതേ അനുപകാരിണേ
പ്രതി-ഉപകാര-അസമർഥായ, സമർഥായ അപി നിരപേക്ഷം ദീയതേ, ദേശേ
പുണ്യേ കുരുക്ഷേത്ര-ആദൗ, കാലേ സങ്ക്രാന്തി-ആദൗ, പാത്രേ ച ഷഡ്-അംഗ-വിത്
വേദ-പാര-ഗഃ ഇത്യാദൗ, തത് ദാനം സാത്ത്വികം സ്മൃതം ॥

യത്തു പ്രത്യുപകാരാർഥം ഫലമുദ്ദിശ്യ വാ പുനഃ ।
ദീയതേ ച പരിക്ലിഷ്ടം തദ്ദാനം രാജസം സ്മൃതം ॥ 17-21 ॥

യത് തു ദാനം പ്രതി-ഉപകാര-അർഥം കാലേ തു അയം മാം പ്രതി-ഉപകരിഷ്യതി ഇതി
ഏവം അർഥം, ഫലം വാ അസ്യ ദാനസ്യ മേ ഭവിഷ്യതി അദൃഷ്ടം ഇതി, തത് ഉദ്ദിശ്യ
പുനഃ ദീയതേ ച പരിക്ലിഷ്ടം ഖേദ-സംയുക്തം, തത് ദാനം രാജസം സ്മൃതം ॥

അദേശകാലേ യദ്ദാനം അപാത്രേഭ്യശ്ച ദീയതേ ।
അസത്കൃതമവജ്ഞാതം തത്താമസമുദാഹൃതം ॥ 17-22 ॥

അദേശ-കാലേ അദേശേ അപുണ്യ-ദേശേ മ്ലേച്ഛ-അശുചി-ആദി-സങ്കീർണേ അകാലേ
പുണ്യ-ഹേതുത്വേന അപ്രഖ്യാതേ സങ്ക്രാന്തി-ആദി-വിശേഷ-രഹിതേ അപാത്രേഭ്യഃ
ച മൂർഖ-തസ്കര-ആദിഭ്യഃ, ദേശ-ആദി-സമ്പത്തൗ വാ അസത്കൃതം
പ്രിയ-വചന-പാദ-പ്രക്ഷാലന-പൂജാ-ആദി-രഹിതം അവജ്ഞാതം
പാത്ര-പരിഭവ-യുക്തം ച യത് ദാനം, തത് താമസം ഉദാഹൃതം ॥

യജ്ഞ-ദാന-തപഃ-പ്രഭൃതീനാം സാത്-ഗുണ്യ-കരണായ അയം ഉപദേശഃ
ഉച്യതേ —

ഓം തത്സദിതി നിർദേശഃ ബ്രഹ്മണസ്ത്രിവിധഃ സ്മൃതഃ ।
ബ്രാഹ്മണാസ്തേന വേദാശ്ച യജ്ഞാശ്ച വിഹിതാഃ പുരാ ॥ 17-23 ॥

ഓം തത് സത് ഇതി ഏവം നിർദേശഃ, നിർദിശ്യതേ അനേന ഇതി നിർദേശഃ, ത്രി-വിധോ
നാമ-നിർദേശഃ ബ്രഹ്മണഃ സ്മൃതഃ ചിന്തിതഃ വേദാന്തേഷു ബ്രഹ്മ-വിദ്ഭിഃ ।
ബ്രാഹ്മണാഃ തേന നിർദേശേന ത്രി-വിധേന വേദാഃ ച യജ്ഞാഃ ച വിഹിതാഃ നിർമിതാഃ
പുരാ പൂർവം ഇതി നിർദേശ-സ്തുതി-അർഥം ഉച്യതേ ॥

തസ്മാദോമിത്യുദാഹൃത്യ യജ്ഞദാനതപഃക്രിയാഃ ।
പ്രവർതന്തേ വിധാനോക്താഃ സതതം ബ്രഹ്മവാദിനാം ॥ 17-24 ॥

തസ്മാത് “ഓം ഇതി ഉദാഹൃത്യ” ഉച്ചാര്യ യജ്ഞ-ദാന-തപഃ-ക്രിയാഃ
യജ്ഞ-ആദി-സ്വരൂപാഃ ക്രിയാഃ പ്രവർതന്തേ വിധാന-ഉക്താഃ ശാസ്ത്ര-ചോദിതാഃ
സതതം സർവദാ ബ്രഹ്മ-വാദിനാം ബ്രഹ്മ-വദന-ശീലാനാം ॥

തദിത്യനഭിസന്ധായ ഫലം യജ്ഞതപഃക്രിയാഃ ।
ദാനക്രിയാശ്ച വിവിധാഃ ക്രിയന്തേ മോക്ഷകാങ്ക്ഷിഭിഃ ॥ 17-25 ॥

തത് ഇതി അനഭിസന്ധായ, “തത്” ഇതി ബ്രഹ്മ-അഭിധാനം ഉച്ചാര്യ
അനഭിസന്ധായ ച യജ്ഞ-ആദി-കർമണഃ ഫലം യജ്ഞ-തപഃ-ക്രിയാഃ
യജ്ഞ-ക്രിയാഃ ച തപഃ-ക്രിയാഃ ച യജ്ഞ-തപഃ-ക്രിയാഃ ദാന-ക്രിയാഃ ച
വിവിധാഃ ക്ഷേത്ര-ഹിരണ്യ-പ്രദാന-ആദി-ലക്ഷണാഃ ക്രിയന്തേ നിർവർത്യന്തേ
മോക്ഷ-കാങ്ക്ഷിഭിഃ മോക്ഷ-അർഥിഭിഃ മുമുക്ഷുഭിഃ ॥ ഓം-തത്-ശബ്ദയോഃ
വിനിയോഗഃ ഉക്തഃ । അഥ ഇദാനീം സത്-ശബ്ദസ്യ വിനിയോഗഃ കഥ്യതേ —

സദ്ഭാവേ സാധുഭാവേ ച സദിത്യേതത്പ്രയുജ്യതേ ।
പ്രശസ്തേ കർമണി തഥാ സച്ഛബ്ദഃ പാർഥ യുജ്യതേ ॥ 17-26 ॥

സത്-ഭാവേ, അസതഃ സത്-ഭാവേ യഥാ അവിദ്യമാനസ്യ പുത്രസ്യ ജന്മനി, തഥാ
സാധു-ഭാവേ ച അസത്-വൃത്തസ്യ അസാധോഃ സത്-വൃത്തതാ സാത്ധു-ഭാവഃ തസ്മിൻ
സാധു-ഭാവേ ച സത് ഇതി ഏതത് അഭിധാനം ബ്രഹ്മണഃ പ്രയുജ്യതേ അഭിധീയതേ ।
പ്രശസ്തേ കർമണി വിവാഹ-ആദൗ ച തഥാ സത് ശബ്ദഃ പാർഥ, യുജ്യതേ പ്രയുജ്യതേ
ഇതി ഏതത് ॥

യജ്ഞേ തപസി ദാനേ ച സ്ഥിതിഃ സദിതി ചോച്യതേ ।
കർമ ചൈവ തദർഥീയം സദിത്യേവാഭിധീയതേ ॥ 17-27 ॥

യജ്ഞേ യജ്ഞ-കർമണി യാ സ്ഥിതിഃ, തപസി ച യാ സ്ഥിതിഃ, ദാനേ ച യാ
സ്ഥിതിഃ, സാ സത് ഇതി ച ഉച്യതേ വിദ്വദ്ഭിഃ । കർമ ച ഏവ തത്-അർഥീയം
യജ്ഞ-ദാന-തപോ-അർഥീയം; അഥവാ, യസ്യ അഭിധാന-ത്രയം പ്രകൃതം
തത്-അർഥീയം യജ്ഞ-ദാന-തപോ-അർഥീയം ഈശ്വര-അർഥീയം ഇതി ഏതത്;
സത് ഇതി ഏവ അഭിധീയതേ । തത് ഏതത് യജ്ഞ-ദാന-തപ-ആദി കർമ അസാത്ത്വികം
വിഗുണം അപി ശ്രദ്ധാ-പൂർവകം ബ്രഹ്മണഃ അഭിധാന-ത്രയ-പ്രയോഗേണ സഗുണം
സാത്ത്വികം സമ്പാദിതം ഭവതി ॥ തത്ര ച സർവത്ര ശ്രദ്ധാ-പ്രധാനതയാ
സർവം സമ്പാദ്യതേ യസ്മാത്, തസ്മാത് —

അശ്രദ്ധയാ ഹുതം ദത്തം തപസ്തപ്തം കൃതം ച യത് ।
അസദിത്യുച്യതേ പാർഥ ന ച തത്പ്രേത്യ നോ ഇഹ ॥ 17-28 ॥

അശ്രദ്ധയാ ഹുതം ഹവനം കൃതം, അശ്രദ്ധയാ ദത്തം ബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ,
അശ്രദ്ധയാ തപഃ തപ്തം അനുഷ്ഠിതം, തഥാ അശ്രദ്ധയാ ഏവ
കൃതം യത് സ്തുതി-നമസ്കാര-ആദി, തത് സർവം അസത് ഇതി ഉച്യതേ,
മത്-പ്രാപ്തി-സാധന-മാർഗ-ബാഹ്യത്വാത് പാർഥ । ന ച തത് ബഹുല-ആയാസം
അപി പ്രേത്യ ഫലായ ന ഉ അപി ഇഹ-അർഥം, സാധുഭിഃ നിന്ദിതത്വാത് ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാസു ഉപനിഷത്സു ബ്രഹ്മ-വിദ്യായാം
യോഗ-ശാസ്ത്രേ ശ്രീ-കൃഷ്ണ-അർജുന-സംവാദേ ശ്രദ്ധാ-ത്രയ-വിഭാഗ-യോഗഃ
നാമ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ॥17 ॥

ഇതി
ശ്രീമദ്-പരമഹംസ-പരിവ്രാജക-ആചാര്യ-പൂജ്യപാദ-ശ്രീശങ്കര-ഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ-ഭാഷ്യേ ശ്രദ്ധാ-ത്രയ-വിഭാഗ-യോഗഃ നാമ
സപ്തദശോഽധ്യായഃ ॥

॥ ശ്രീമദ്-ഭഗവദ്ഗീതാ ശാങ്കര-ഭാഷ്യം ॥ ॥ അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ॥
സർവസ്യൈവ ഗീതാശാസ്ത്രസ്യ അർഥഃ അസ്മിൻ അധ്യായേ ഉപസംഹൃത്യ സർവശ്ച
വേദാർഥോ വക്തവ്യഃ ഇത്യേവമർഥഃ അയം അധ്യായഃ ആരഭ്യതേ । സർവേഷു ഹി
അതീതേഷു അധ്യായേഷു ഉക്തഃ അർഥഃ അസ്മിൻ അധ്യായേ അവഗമ്യതേ । അർജുനസ്തു
സംന്യാസത്യാഗശബ്ദാർഥയോരേവ വിശേഷബുഭുത്സുഃ ഉവാച –
അർജുന ഉവാച –
സംന്യാസസ്യ മഹാബാഹോ തത്ത്വമിച്ഛാമി വേദിതും ।
ത്യാഗസ്യ ച ഹൃഷീകേശ പൃഥക്കേശിനിഷൂദന ॥ 18-1 ॥

സംന്യാസസ്യ സംന്യാസശബ്ദാർഥസ്യ ഇത്യേതത്, ഹേ മഹാബാഹോ, തത്ത്വം തസ്യ
ഭാവഃ തത്ത്വം, യാഥാത്മ്യമിത്യേതത്, ഇച്ഛാമി വേദിതും ജ്ഞാതും, ത്യാഗസ്യ
ച ത്യാഗശബ്ദാർഥസ്യേത്യേതത്, ഹൃഷീകേശ, പൃഥക് ഇതരേതരവിഭാഗതഃ
കേശിനിഷൂദന കേശിനാമാ ഹയച്ഛദ്മാ കശ്ചിത് അസുരഃ തം നിഷൂദിതവാൻ
ഭഗവാൻ വാസുദേവഃ, തേന തന്നാമ്നാ സംബോധ്യതേ അർജുനേന ॥

സംന്യാസത്യാഗശബ്ദൗ തത്ര തത്ര നിർദിഷ്ടൗ, ന നിർലുഠിതാർഥൗ പൂർവേഷു
അധ്യായേഷു । അതഃ അർജുനായ പൃഷ്ടവതേ തന്നിർണയായ ഭഗവാൻ ഉവാച –
ശ്രീഭഗവാനുവാച –
കാമ്യാനാം കർമണാം ന്യാസം സംന്യാസം കവയോ വിദുഃ ।
സർവകർമഫലത്യാഗം പ്രാഹുസ്ത്യാഗം വിചക്ഷണാഃ ॥ 18-2 ॥

കാമ്യാനാം അശ്വമേധാദീനാം കർമണാം ന്യാസം സംന്യാസശബ്ദാർഥം,
അനുഷ്ഠേയത്വേന പ്രാപ്തസ്യ അനുഷ്ഠാനം, കവയഃ പണ്ഡിതാഃ കേചിത്
വിദുഃ വിജാനന്തി । നിത്യനൈമിത്തികാനാം അനുഷ്ഠീയമാനാനാം സർവകർമണാം
ആത്മസംബന്ധിതയാ പ്രാപ്തസ്യ ഫലസ്യ പരിത്യാഗഃ സർവകർമഫലത്യാഗഃ
തം പ്രാഹുഃ കഥയന്തി ത്യാഗം ത്യാഗശബ്ദാർഥം വിചക്ഷണാഃ പണ്ഡിതാഃ ।
യദി കാമ്യകർമപരിത്യാഗഃ ഫലപരിത്യാഗോ വാ അർഥഃ വക്തവ്യഃ,
സർവഥാ പരിത്യാഗമാത്രം സംന്യാസത്യാഗശബ്ദയോഃ ഏകഃ അർഥഃ സ്യാത്, ന
ഘടപടശബ്ദാവിവ ജാത്യന്തരഭൂതാർഥൗ ॥

നനു നിത്യനൈമിത്തികാനാം കർമണാം ഫലമേവ നാസ്തി ഇതി ആഹുഃ । കഥം
ഉച്യതേ തേഷാം ഫലത്യാഗഃ, യഥാ വന്ധ്യായാഃ പുത്രത്യാഗഃ? നൈഷ
ദോഷഃ, നിത്യാനാമപി കർമണാം ഭഗവതാ ഫലവത്ത്വസ്യ ഇഷ്ടത്വാത് ।
വക്ഷ്യതി ഹി ഭഗവാൻ “അനിഷ്ടമിഷ്ടം മിശ്രം ച”
(ഭ. ഗീ. 18-12) ഇതി “ന തു സംന്യാസിനാം” (ഭ. ഗീ. 18-12)
ഇതി ച । സംന്യാസിനാമേവ ഹി കേവലം കർമഫലാസംബന്ധം ദർശയൻ
അസംന്യാസിനാം നിത്യകർമഫലപ്രാപ്തിം “ഭവത്യത്യാഗിനാം പ്രേത്യ”
(ഭ. ഗീ. 18-12) ഇതി ദർശയതി ॥

ത്യാജ്യം ദോഷവദിത്യേകേ കർമ പ്രാഹുർമനീഷിണഃ ।
യജ്ഞദാനതപഃകർമ ന ത്യാജ്യമിതി ചാപരേ ॥ 18-3 ॥

ത്യാജ്യം ത്യക്തവ്യം ദോഷവത് ദോഷഃ അസ്യ അസ്തീതി ദോഷവത് । കിം തത്? കർമ
ബന്ധഹേതുത്വാത് സർവമേവ । അഥവാ, ദോഷഃ യഥാ രാഗാദിഃ ത്യജ്യതേ, തഥാ
ത്യാജ്യം ഇതി ഏകേ കർമ പ്രാഹുഃ മനീഷിണഃ പണ്ഡിതാഃ സാംഖ്യാദിദൃഷ്ടിം
ആശ്രിതാഃ, അധികൃതാനാം കർമിണാമപി ഇതി । തത്രൈവ യജ്ഞദാനതപഃകർമ
ന ത്യാജ്യം ഇതി ച അപരേ ॥

കർമിണഃ ഏവ അധികൃതാഃ, താൻ അപേക്ഷ്യ ഏതേ വികൽപാഃ, ന തു ജ്ഞാനനിഷ്ഠാൻ
വ്യുത്ഥായിനഃ സംന്യാസിനഃ അപേക്ഷ്യ ।“ജ്ഞാനയോഗേന സാംഖ്യാനാം
നിഷ്ഠാ മയാ പുരാ പ്രോക്താ” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി കർമാധികാരാത്
അപോദ്ധൃതാഃ യേ, ന താൻ പ്രതി ചിന്താ ॥

നനു “കർമയോഗേന യോഗിനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3) ഇതി അധികൃതാഃ
പൂർവം വിഭക്തനിഷ്ഠാഃ അപി ഇഹ സർവശാസ്ത്രാർഥോപസംഹാരപ്രകരണേ യഥാ
വിചാര്യന്തേ, തഥാ സാംഖ്യാ അപി ജ്ഞാനനിഷ്ഠാഃ വിചാര്യന്താം ഇതി ।
ന, തേഷാം മോഹദുഃഖനിമിത്തത്യാഗാനുപപത്തേഃ । ന കായക്ലേശനിമിത്തം
ദുഃഖം സാംഖ്യാഃ ആത്മനി പശ്യന്തി, ഇച്ഛാദീനാം ക്ഷേത്രധർമത്വേനൈവ
ദർശിതത്വാത് । അതഃ തേ ന കായക്ലേശദുഃഖഭയാത് കർമ പരിത്യജന്തി ।
നാപി തേ കർമാണി ആത്മനി പശ്യന്തി, യേന നിയതം കർമ മോഹാത് പരിത്യജേയുഃ ।
ഗുണാനാം കർമ “നൈവ കിഞ്ചിത്കരോമി” (ഭ. ഗീ. 5-8)
ഇതി ഹി തേ സംന്യസ്യന്തി । “സർവകർമാണി മനസാ സംന്യസ്യ”
(ഭ. ഗീ. 5-13) ഇത്യാദിഭിഃ തത്ത്വവിദഃ സംന്യാസപ്രകാരഃ ഉക്തഃ । തസ്മാത്
യേ അന്യേ അധികൃതാഃ കർമണി അനാത്മവിദഃ, യേഷാം ച മോഹനിമിത്തഃ ത്യാഗഃ
സംഭവതി കായക്ലേശഭയാച്ച, തേ ഏവ താമസാഃ ത്യാഗിനഃ രാജസാശ്ച
ഇതി നിന്ദ്യന്തേ കർമിണാം അനാത്മജ്ഞാനാം കർമഫലത്യാഗസ്തുത്യർഥം;
“സർവാരംഭപരിത്യാഗീ” (ഭ. ഗീ. 12-16) “മൗനീ സന്തുഷ്ടോ
യേന കേനചിത് । അനികേതഃ സ്ഥിരമതിഃ” (ഭ. ഗീ. 12-19) ഇതി
ഗുണാതീതലക്ഷണേ ച പരമാർഥസംന്യാസിനഃ വിശേഷിതത്വാത് । വക്ഷ്യതി
ച “നിഷ്ഠാ ജ്ഞാനസ്യ യാ പരാ” (ഭ. ഗീ. 18-58) ഇതി । തസ്മാത്
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാഃ സംന്യാസിനഃ ന ഇഹ വിവക്ഷിതാഃ । കർമഫലത്യാഗഃ ഏവ
സാത്ത്വികത്വേന ഗുണേന താമസത്വാദ്യപേക്ഷയാ സംന്യാസഃ ഉച്യതേ, ന മുഖ്യഃ
സർവകർമസംന്യാസഃ ॥

സർവകർമസംന്യാസാസംഭവേ ച “ന ഹി ദേഹഭൃതാ”
(ഭ. ഗീ. 18-11) ഇതി ഹേതുവചനാത് മുഖ്യ ഏവ ഇതി ചേത്, ന; ഹേതുവചനസ്യ
സ്തുത്യർഥത്വാത് । യഥാ “ത്യാഗാച്ഛാന്തിരനന്തരം”
(ഭ. ഗീ. 12-12) ഇതി കർമഫലത്യാഗസ്തുതിരേവ
യഥോക്താനേകപക്ഷാനുഷ്ഠാനാശക്തിമന്തം അർജുനം അജ്ഞം പ്രതി വിധാനാത്;
തഥാ ഇദമപി “ന ഹി ദേഹഭൃതാ ശക്യം” (ഭ. ഗീ. 18-11)
ഇതി കർമഫലത്യാഗസ്തുത്യർഥം; ന “സർവകർമാണി മനസാ സംന്യസ്യ
നൈവ കുർവന്ന കാരയന്നാസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 5-13)ഇത്യസ്യ പക്ഷസ്യ
അപവാദഃ കേനചിത് ദർശയിതും ശക്യഃ । തസ്മാത് കർമണി അധികൃതാൻ
പ്രത്യേവ ഏഷഃ സംന്യാസത്യാഗവികൽപഃ । യേ തു പരമാർഥദർശിനഃ
സാംഖ്യാഃ, തേഷാം ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാമേവ സർവകർമസംന്യാസലക്ഷണായാം
അധികാരഃ, ന അന്യത്ര, ഇതി ന തേ വികൽപാർഹാഃ । തച്ച ഉപപാദിതം
അസ്മാഭിഃ “വേദാവിനാശിനം” (ഭ. ഗീ. 2-21) ഇത്യസ്മിൻപ്രദേശേ,
തൃതീയാദൗ ച ॥

തത്ര ഏതേഷു വികൽപഭേദേഷു –
നിശ്ചയം ശൃണു മേ തത്ര ത്യാഗേ ഭരതസത്തമ ।
ത്യാഗോ ഹി പുരുഷവ്യാഘ്ര ത്രിവിധഃ സമ്പ്രകീർതിതഃ ॥ 18-4 ॥

നിശ്ചയം ശൃണു അവധാരയ മേ മമ വചനാത്; തത്ര ത്യാഗേ
ത്യാഗസംന്യാസവികൽപേ യഥാദർശിതേ ഭരതസത്തമ ഭരതാനാം സാധുതമ ।
ത്യാഗോ ഹി, ത്യാഗസംന്യാസശബ്ദവാച്യോ ഹി യഃ അർഥഃ സഃ ഏക ഏവേതി
അഭിപ്രേത്യ ആഹ – ത്യാഗോ ഹി ഇതി । പുരുഷവ്യാഘ്ര, ത്രിവിധഃ ത്രിപ്രകാരഃ
താമസാദിപ്രകാരൈഃ സമ്പ്രകീർതിതഃ ശാസ്ത്രേഷു സമ്യക് കഥിതഃ യസ്മാത്
താമസാദിഭേദേന ത്യാഗസംന്യാസശബ്ദവാച്യഃ അർഥഃ അധികൃതസ്യ
കർമിണഃ അനാത്മജ്ഞസ്യ ത്രിവിധഃ സംഭവതി, ന പരമാർഥദർശിനഃ,
ഇത്യയമർഥഃ ദുർജ്ഞാനഃ, തസ്മാത് അത്ര തത്ത്വം ന അന്യഃ വക്തും സമർഥഃ ।
തസ്മാത് നിശ്ചയം പരമാർഥശാസ്ത്രാർഥവിഷയം അധ്യവസായം ഐശ്വരം
മേ മത്തഃ ശൃണു ॥

കഃ പുനഃ അസൗ നിശ്ചയഃ ഇതി, ആഹ –
യജ്ഞദാനതപഃകർമ ന ത്യാജ്യം കാര്യമേവ തത് ।
യജ്ഞോ ദാനം തപശ്ചൈവ പാവനാനി മനീഷിണാം ॥ 18-5 ॥

യജ്ഞഃ ദാനം തപഃ ഇത്യേതത് ത്രിവിധം കർമ ന ത്യാജ്യം ന ത്യക്തവ്യം,
കാര്യം കരണീയം ഏവ തത് । കസ്മാത്? യജ്ഞഃ ദാനം തപശ്ചൈവ പാവനാനി
വിശുദ്ധികരാണി മനീഷിണാം ഫലാനഭിസന്ധീനാം ഇത്യേതത് ॥

ഏതാന്യപി തു കർമാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലാനി ച ।
കർതവ്യാനീതി മേ പാർഥ നിശ്ചിതം മതമുത്തമം ॥ 18-6 ॥

ഏതാന്യപി തു കർമാണി യജ്ഞദാനതപാംസി പാവനാനി ഉക്താനി സംഗം ആസക്തിം
തേഷു ത്യക്ത്വാ ഫലാനി ച തേഷാം പരിത്യജ്യ കർതവ്യാനി ഇതി അനുഷ്ഠേയാനി
ഇതി മേ മമ നിശ്ചിതം മതം ഉത്തമം ॥

“നിശ്ചയം ശൃണു മേ തത്ര” (ഭ. ഗീ. 18-4) ഇതി
പ്രതിജ്ഞായ, പാവനത്വം ച ഹേതും ഉക്ത്വാ, “ഏതാന്യപി കർമാണി
കർതവ്യാനി” ഇത്യേതത് “നിശ്ചിതം മതമുത്തമം”
ഇതി പ്രതിജ്ഞാതാർഥോപസംഹാര ഏവ, ന അപൂർവാർഥം വചനം,
“ഏതാന്യപി” ഇതി പ്രകൃതസംനികൃഷ്ടാർഥത്വോപപത്തേഃ ।
സാസംഗസ്യ ഫലാർഥിനഃ ബന്ധഹേതവഃ ഏതാന്യപി കർമാണി മുമുക്ഷോഃ
കർതവ്യാനി ഇതി അപിശബ്ദസ്യ അർഥഃ । ന തു അന്യാനി കർമാണി അപേക്ഷ്യ
“ഏതാന്യപി” ഇതി ഉച്യതേ ॥

അന്യേ തു വർണയന്തി – നിത്യാനാം കർമണാം ഫലാഭാവാത് “സംഗം
ത്യക്ത്വാ ഫലാനി ച” ഇതി ന ഉപപദ്യതേ । അതഃ “ഏതാന്യപി”
ഇതി യാനി കാമ്യാനി കർമണി നിത്യേഭ്യഃ അന്യാനി, ഏതാനി അപി കർതവ്യാനി,
കിമുത യജ്ഞദാനതപാംസി നിത്യാനി ഇതി । തത് അസത്, നിത്യാനാമപി കർമണാം
ഇഹ ഫലവത്ത്വസ്യ ഉപപാദിതത്വാത് “യജ്ഞോ ദാനം തപശ്ചൈവ
പാവനാനി” (ഭ. ഗീ. 18-5)ഇത്യാദിനാ വചനേന । നിത്യാന്യപി
കർമാണി ബന്ധഹേതുത്വാശങ്കയാ ജിഹാസോഃ മുമുക്ഷോഃ കുതഃ കാമ്യേഷു
പ്രസംഗഃ? “ദൂരേണ ഹ്യവരം കർമ” (ഭ. ഗീ. 2-49)
ഇതി ച നിന്ദിതത്വാത്, “യജ്ഞാർഥാത് കർമണോഽന്യത്ര”
(ഭ. ഗീ. 3-9) ഇതി ച കാമ്യകർമണാം ബന്ധഹേതുത്വസ്യ നിശ്ചിതത്വാത്,
“ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാഃ” (ഭ. ഗീ. 2-45) “ത്രൈവിദ്യാ
മാം സോമപാഃ” (ഭ. ഗീ. 9-20) “ക്ഷീണേ പുണ്യേ മർത്യലോകം
വിശന്തി” (ഭ. ഗീ. 9-21) ഇതി ച, ദൂരവ്യവഹിതത്വാച്ച, ന
കാമ്യേഷു “ഏതാന്യപി” ഇതി വ്യപദേശഃ ॥

തസ്മാത് അജ്ഞസ്യ അധികൃതസ്യ മുമുക്ഷോഃ –
നിയതസ്യ തു സംന്യാസഃ കർമണോ നോപപദ്യതേ ।
മോഹാത്തസ്യ പരിത്യാഗസ്താമസഃ പരികീർതിതഃ ॥ 18-7 ॥

നിയതസ്യ തു നിത്യസ്യ സംന്യാസഃ പരിത്യാഗഃ കർമണഃ ന ഉപപദ്യതേ,
അജ്ഞസ്യ പാവനത്വസ്യ ഇഷ്ടത്വാത് । മോഹാത് അജ്ഞാനാത് തസ്യ നിയതസ്യ
പരിത്യാഗഃ – നിയതം ച അവശ്യം കർതവ്യം, ത്യജ്യതേ ച, ഇതി
വിപ്രതിഷിദ്ധം; അതഃ മോഹനിമിത്തഃ പരിത്യാഗഃ താമസഃ പരികീർതിതഃ
മോഹശ്ച തമഃ ഇതി ॥

ദുഃഖമിത്യേവ യത്കർമ കായക്ലേശഭയാത്ത്യജേത് ।
സ കൃത്വാ രാജസം ത്യാഗം നൈവ ത്യാഗഫലം ലഭേത് ॥ 18-8 ॥

ദുഃഖം ഇതി ഏവ യത് കർമ കായക്ലേശഭയാത് ശരീരദുഃഖഭയാത് ത്യജേത്, സഃ
കൃത്വാ രാജസം രജോനിർവർത്യം ത്യാഗം നൈവ ത്യാഗഫലം ജ്ഞാനപൂർവകസ്യ
സർവകർമത്യാഗസ്യ ഫലം മോക്ഷാഖ്യം ന ലഭേത് നൈവ ലഭേത ॥

കഃ പുനഃ സാത്ത്വികഃ ത്യാഗഃ ഇതി, ആഹ –
കാര്യമിത്യേവ യത്കർമ നിയതം ക്രിയതേഽർജുന ।
സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലം ചൈവ സ ത്യാഗഃ സാത്ത്വികോ മതഃ ॥ 18-9 ॥

കാര്യം കർതവ്യം ഇത്യേവ യത് കർമ നിയതം നിത്യം ക്രിയതേ നിർവർത്യതേ
ഹേ അർജുന, സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലം ച ഏവ । ഏതത് നിത്യാനാം കർമണാം
ഫലവത്ത്വേ ഭഗവദ്വചനം പ്രമാണം അവോചാമ । അഥവാ, യദ്യപി ഫലം
ന ശ്രൂയതേ നിത്യസ്യ കർമണഃ, തഥാപി നിത്യം കർമ കൃതം ആത്മസംസ്കാരം
പ്രത്യവായപരിഹാരം വാ ഫലം കരോതി ആത്മനഃ ഇതി കൽപയത്യേവ അജ്ഞഃ ।
തത്ര താമപി കൽപനാം നിവാരയതി “ഫലം ത്യക്ത്വാ” ഇത്യനേന ।
അതഃ സാധു ഉക്തം “സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലം ച” ഇതി । സഃ ത്യാഗഃ
നിത്യകർമസു സംഗഫലപരിത്യാഗഃ സാത്ത്വികഃ സത്ത്വനിർവൃത്തഃ മതഃ
അഭിപ്രേതഃ ॥

നനു കർമപരിത്യാഗഃ ത്രിവിധഃ സംന്യാസഃ ഇതി ച പ്രകൃതഃ । തത്ര താമസോ
രാജസശ്ച ഉക്തഃ ത്യാഗഃ । കഥം ഇഹ സംഗഫലത്യാഗഃ തൃതീയത്വേന
ഉച്യതേ? യഥാ ത്രയോ ബ്രാഹ്മണാഃ ആഗതാഃ, തത്ര ഷഡംഗവിദൗ ദ്വൗ,
ക്ഷത്രിയഃ തൃതീയഃ ഇതി തദ്വത് । നൈഷ ദോഷഃ ത്യാഗസാമാന്യേന
സ്തുത്യർഥത്വാത് । അസ്തി ഹി കർമസംന്യാസസ്യ ഫലാഭിസന്ധിത്യാഗസ്യ
ച ത്യാഗത്വസാമാന്യം । തത്ര രാജസതാമസത്വേന കർമത്യാഗനിന്ദയാ
കർമഫലാഭിസന്ധിത്യാഗഃ സാത്ത്വികത്വേന സ്തൂയതേ “സ ത്യാഗഃ സാത്ത്വികോ
മതഃ” ഇതി ॥

യസ്തു അധികൃതഃ സംഗം ത്യക്ത്വാ ഫലാഭിസന്ധിം ച നിത്യം കർമ കരോതി,
തസ്യ ഫലരാഗാദിനാ അകലുഷീക്രിയമാണം അന്തഃകരണം നിത്യൈശ്ച കർമഭിഃ
സംസ്ക്രിയമാണം വിശുധ്യതി । തത് വിശുദ്ധം പ്രസന്നം ആത്മാലോചനക്ഷമം
ഭവതി । തസ്യൈവ നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനേന വിശുദ്ധാന്തഃകരണസ്യ
ആത്മജ്ഞാനാഭിമുഖസ്യ ക്രമേണ യഥാ തന്നിഷ്ഠാ സ്യാത്, തത് വക്തവ്യമിതി
ആഹ –
ന ദ്വേഷ്ട്യകുശലം കർമ കുശലേ നാനുഷജ്ജതേ ।
ത്യാഗീ സത്ത്വസമാവിഷ്ടോ മേധാവീ ച്ഛിന്നസംശയഃ ॥ 18-10 ॥

ന ദ്വേഷ്ടി അകുശലം അശോഭനം കാമ്യം കർമ, ശരീരാരംഭദ്വാരേണ
സംസാരകാരണം, “കിമനേന?” ഇത്യേവം । കുശലേ ശോഭനേ നിത്യേ
കർമണി സത്ത്വശുദ്ധിജ്ഞാനോത്പത്തിതന്നിഷ്ഠാഹേതുത്വേന “മോക്ഷകാരണം
ഇദം” ഇത്യേവം ന അനുഷജ്ജതേ അനുഷംഗം പ്രീതിം ന കരോതി ഇത്യേതത് ।
കഃ പുനഃ അസൗ? ത്യാഗീ പൂർവോക്തേന സംഗഫലത്യാഗേന തദ്വാൻ ത്യാഗീ,
യഃ കർമണി സംഗം ത്യക്ത്വാ തത്ഫലം ച നിത്യകർമാനുഷ്ഠായീ
സഃ ത്യാഗീ । കദാ പുനഃ അസൗ അകുശലം കർമ ന ദ്വേഷ്ടി, കുശലേ
ച ന അനുഷജ്ജതേ ഇതി, ഉച്യതേ – സത്ത്വസമാവിഷ്ടഃ യദാ സത്ത്വേന
ആത്മാനാത്മവിവേകവിജ്ഞാനഹേതുനാ സമാവിഷ്ടഃ സംവ്യാപ്തഃ, സംയുക്ത ഇത്യേതത് ।
അത ഏവ ച മേധാവീ മേധയാ ആത്മജ്ഞാനലക്ഷണയാ പ്രജ്ഞയാ സംയുക്തഃ
തദ്വാൻ മേധാവീ । മേധാവിത്വാദേവ ച്ഛിന്നസംശയഃ ഛിന്നഃ അവിദ്യാകൃതഃ
സംശയഃ യസ്യ “ആത്മസ്വരൂപാവസ്ഥാനമേവ പരം നിഃശ്രേയസസാധനം,
ന അന്യത് കിഞ്ചിത്” ഇത്യേവം നിശ്ചയേന ച്ഛിന്നസംശയഃ ॥

യഃ അധികൃതഃ പുരുഷഃ പൂർവോക്തേന പ്രകാരേണ കർമയോഗാനുഷ്ഠാനേന
ക്രമേണ സംസ്കൃതാത്മാ സൻ ജന്മാദിവിക്രിയാരഹിതത്വേന നിഷ്ക്രിയം ആത്മാനം
ആത്മത്വേന സംബുദ്ധഃ, സഃ സർവകർമാണി മനസാ സംന്യസ്യ നൈവ കുർവൻ ന
കാരയൻ ആസീനഃ നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണാം ജ്ഞാനനിഷ്ഠാം അശ്നുതേ ഇത്യേതത് ।
പൂർവോക്തസ്യ കർമയോഗസ്യ പ്രയോജനം അനേനൈവ ശ്ലോകേന ഉക്തം ॥

യഃ പുനഃ അധികൃതഃ സൻ ദേഹാത്മാഭിമാനിത്വേന ദേഹഭൃത്
അജ്ഞഃ അബാധിതാത്മകർതൃത്വവിജ്ഞാനതയാ “അഹം കർതാ”
ഇതി നിശ്ചിതബുദ്ധിഃ തസ്യ അശേഷകർമപരിത്യാഗസ്യ അശക്യത്വാത്
കർമഫലത്യാഗേന ചോദിതകർമാനുഷ്ഠാനേ ഏവ അധികാരഃ, ന തത്ത്യാഗേ ഇതി
ഏതം അർഥം ദർശയിതും ആഹ –
ന ഹി ദേഹഭൃതാ ശക്യം ത്യക്തും കർമാണ്യശേഷതഃ ।
യസ്തു കർമഫലത്യാഗീ സ ത്യാഗീത്യഭിധീയതേ ॥ 18-11 ॥

ന ഹി യസ്മാത് ദേഹഭൃതാ, ദേഹം ബിഭർതീതി ദേഹഭൃത്, ദേഹാത്മാഭിമാനവാൻ
ദേഹഭൃത് ഉച്യതേ, ന വിവേകീ; സ ഹി“വേദാവിനാശിനം”
(ഭ. ഗീ. 2-21) ഇത്യാദിനാ കർതൃത്വാധികാരാത് നിവർതിതഃ । അതഃ തേന
ദേഹഭൃതാ അജ്ഞേന ന ശക്യം ത്യക്തും സംന്യസിതും കർമാണി അശേഷതഃ
നിഃശേഷേണ । തസ്മാത് യസ്തു അജ്ഞഃ അധികൃതഃ നിത്യാനി കർമാണി കുർവൻ
കർമഫലത്യാഗീ കർമഫലാഭിസന്ധിമാത്രസംന്യാസീ സഃ ത്യാഗീ ഇതി അഭിധീയതേ
കർമീ അപി സൻ ഇതി സ്തുത്യഭിപ്രായേണ । തസ്മാത് പരമാർഥദർശിനൈവ
അദേഹഭൃതാ ദേഹാത്മഭാവരഹിതേന അശേഷകർമസംന്യാസഃ ശക്യതേ
കർതും ॥

കിം പുനഃ തത് പ്രയോജനം, യത് സർവകർമസംന്യാസാത് സ്യാദിതി, ഉച്യതേ –
അനിഷ്ടമിഷ്ടം മിശ്രം ച ത്രിവിധം കർമണഃ ഫലം ।
ഭവത്യത്യാഗിനാം പ്രേത്യ ന തു സംന്യാസിനാം ക്വചിത് ॥ 18-12 ॥

അനിഷ്ടം നരകതിര്യഗാദിലക്ഷണം, ഇഷ്ടം ദേവാദിലക്ഷണം, മിശ്രം
ഇഷ്ടാനിഷ്ടസംയുക്തം മനുഷ്യലക്ഷണം ച, തത്ര ത്രിവിധം ത്രിപ്രകാരം
കർമണഃ ധർമാധർമലക്ഷണസ്യ ഫലം ബാഹ്യാനേകകാരകവ്യാപാരനിഷ്പന്നം
സത് അവിദ്യാകൃതം ഇന്ദ്രജാലമായോപമം മഹാമോഹകരം പ്രത്യഗാത്മോപസർപി
ഇഹ – ഫൽഗുതയാ ലയം അദർശനം ഗച്ഛതീതി ഫലനിർവചനം –
തത് ഏതത് ഏവംലക്ഷണം ഫലം ഭവതി അത്യാഗിനാം അജ്ഞാനാം കർമിണാം
അപരമാർഥസംന്യാസിനാം പ്രേത്യ ശരീരപാതാത് ഊർധ്വം । ന തു സംന്യാസിനാം
പരമാർഥസംന്യാസിനാം പരമഹംസപരിവ്രാജകാനാം കേവലജ്ഞാനനിഷ്ഠാനാം
ക്വചിത് । ന ഹി കേവലസമ്യഗ്ദർശനനിഷ്ഠാ അവിദ്യാദിസംസാരബീജം
ന ഉന്മൂലയതി കദാചിത് ഇത്യർഥഃ । അതഃ പരമാർഥദർശിനഃ ഏവ
അശേഷകർമസംന്യാസിത്വം സംഭവതി, അവിദ്യാധ്യാരോപിതത്വാത് ആത്മനി
ക്രിയാകാരകഫലാനാം; ന തു അജ്ഞസ്യ അധിഷ്ഠാനാദീനി ക്രിയാകർതൃകാരകാണി
ആത്മത്വേനൈവ പശ്യതഃ അശേഷകർമസംന്യാസഃ സംഭവതി ॥

തദേതത് ഉത്തരൈഃ ശ്ലോകൈഃ ദർശയതി –
പഞ്ചൈതാനി മഹാബാഹോ കാരണാനി നിബോധ മേ ।
സാംഖ്യേ കൃതാന്തേ പ്രോക്താനി സിദ്ധയേ സർവകർമണാം ॥ 18-13 ॥

പഞ്ച ഏതാനി വക്ഷ്യമാണാനി ഹേ മഹാബാഹോ, കാരണാനി നിർവർതകാനി । നിബോധ
മേ മമ ഇതി ഉത്തരത്ര ചേതഃസമാധാനാർഥം, വസ്തുവൈഷമ്യപ്രദർശനാർഥം
ച । താനി ച കാരണാനി ജ്ഞാതവ്യതയാ സ്തൗതി – സാംഖ്യേ ജ്ഞാതവ്യാഃ
പദാർഥാഃ സംഖ്യായന്തേ യസ്മിൻ ശാസ്ത്രേ തത് സാംഖ്യം വേദാന്തഃ । കൃതാന്തേ
ഇതി തസ്യൈവ വിശേഷണം । കൃതം ഇതി കർമ ഉച്യതേ, തസ്യ അന്തഃ
പരിസമാപ്തിഃ യത്ര സഃ കൃതാന്തഃ, കർമാന്തഃ ഇത്യേതത് । “യാവാനർഥ
ഉദപാനേ” (ഭ. ഗീ. 2-46) “സർവം കർമാഖിലം പാർഥ ജ്ഞാനേ
പരിസമാപ്യതേ” (ഭ. ഗീ. 4-33) ഇതി ആത്മജ്ഞാനേ സഞ്ജാതേ സർവകർമണാം
നിവൃത്തിം ദർശയതി । അതഃ തസ്മിൻ ആത്മജ്ഞാനാർഥേ സാംഖ്യേ കൃതാന്തേ
വേദാന്തേ പ്രോക്താനി കഥിതാനി സിദ്ധയേ നിഷ്പത്ത്യർഥം സർവകർമണാം ॥

കാനി താനീതി, ഉച്യതേ –
അധിഷ്ഠാനം തഥാ കർതാ കരണം ച പൃഥഗ്വിധം ।
വിവിധാശ്ച പൃഥക്ചേഷ്ടാ ദൈവം ചൈവാത്ര പഞ്ചമം ॥ 18-14 ॥

അധിഷ്ഠാനം ഇച്ഛാദ്വേഷസുഖദുഃഖജ്ഞാനാദീനാം അഭിവ്യക്തേരാശ്രയഃ
അധിഷ്ഠാനം ശരീരം, തഥാ കർതാ ഉപാധിലക്ഷണഃ ഭോക്താ, കരണം
ച ശ്രോത്രാദി ശബ്ദാദ്യുപലബ്ധയേ പൃഥഗ്വിധം നാനാപ്രകാരം തത്
ദ്വാദശസംഖ്യം വിവിധാശ്ച പൃഥക്ചേഷ്ടാഃ വായവീയാഃ പ്രാണാപാനാദ്യാഃ
ദൈവം ചൈവ ദൈവമേവ ച അത്ര ഏതേഷു ചതുർഷു പഞ്ചമം പഞ്ചാനാം
പൂരണം ആദിത്യാദി ചക്ഷുരാദ്യനുഗ്രാഹകം ॥

ശരീരവാങ്മനോഭിര്യത്കർമ പ്രാരഭതേ നരഃ ।
ന്യായ്യം വാ വിപരീതം വാ പഞ്ചൈതേ തസ്യ ഹേതവഃ ॥ 18-15 ॥

ശരീരവാങ്മനോഭിഃ യത് കർമ ത്രിഭിഃ ഏതൈഃ പ്രാരഭതേ നിർവർതയതി
നരഃ, ന്യായ്യം വാ ധർമ്യം ശാസ്ത്രീയം, വിപരീതം വാ അശാസ്ത്രീയം
അധർമ്യം യച്ചാപി നിമിഷിതചേഷ്ടിതാദി ജീവനഹേതുഃ തദപി
പൂർവകൃതധർമാധർമയോരേവ കാര്യമിതി ന്യായ്യവിപരീതയോരേവ ഗ്രഹണേന
ഗൃഹീതം, പഞ്ച ഏതേ യഥോക്താഃ തസ്യ സർവസ്യൈവ കർമണോ ഹേതവഃ
കാരണാനി ॥

നനു ഏതാനി അധിഷ്ഠാനാദീനി സർവകർമണാം നിർവർതകാനി । കഥം ഉച്യതേ
“ശരീരവാങ്മനോഭിഃ യത് കർമ പ്രാരഭതേ” ഇതി? നൈഷ
ദോഷഃ; വിധിപ്രതിഷേധലക്ഷണം സർവം കർമ ശരീരാദിത്രയപ്രധാനം;
തദംഗതയാ ദർശനശ്രവണാദി ച ജീവനലക്ഷണം ത്രിധൈവ രാശീകൃതം
ഉച്യതേ ശരീരാദിഭിഃ ആരഭ്യതേ ഇതി । ഫലകാലേഽപി തത്പ്രധാനൈഃ
സാധനൈഃ ഭുജ്യതേ ഇതി പഞ്ചാനാമേവ ഹേതുത്വം ന വിരുധ്യതേ ഇതി ॥

തത്രൈവം സതി കർതാരമാത്മാനം കേവലം തു യഃ ।
പശ്യത്യകൃതബുദ്ധിത്വാന്ന സ പശ്യതി ദുർമതിഃ ॥ 18-16 ॥

തത്ര ഇതി പ്രകൃതേന സംബധ്യതേ । ഏവം സതി ഏവം യഥോക്തൈഃ
പഞ്ചഭിഃ ഹേതുഭിഃ നിർവർത്യേ സതി കർമണി । തത്രൈവം സതി ഇതി
ദുർമതിത്വസ്യ ഹേതുത്വേന സംബധ്യതേ । തത്ര ഏതേഷു ആത്മാനന്യത്വേന
അവിദ്യയാ പരികൽപിതൈഃ ക്രിയമാണസ്യ കർമണഃ “അഹമേവ
കർതാ” ഇതി കർതാരം ആത്മാനം കേവലം ശുദ്ധം തു യഃ പശ്യതി
അവിദ്വാൻ; കസ്മാത്? വേദാന്താചാര്യോപദേശന്യായൈഃ അകൃതബുദ്ധിത്വാത്
അസംസ്കൃതബുദ്ധിത്വാത്; യോഽപി ദേഹാദിവ്യതിരിക്താത്മവാദീ ആത്മാനമേവ കേവലം
കർതാരം പശ്യതി, അസാവപി അകൃതബുദ്ധിഃ; അതഃ അകൃതബുദ്ധിത്വാത് ന സഃ
പശ്യതി ആത്മനഃ തത്ത്വം കർമണോ വാ ഇത്യർഥഃ । അതഃ ദുർമതിഃ, കുത്സിതാ
വിപരീതാ ദുഷ്ടാ അജസ്രം ജനനമരണപ്രതിപത്തിഹേതുഭൂതാ മതിഃ അസ്യ ഇതി
ദുർമതിഃ । സഃ പശ്യന്നപി ന പശ്യതി, യഥാ തൈമിരികഃ അനേകം ചന്ദ്രം,
യഥാ വാ അഭ്രേഷു ധാവത്സു ചന്ദ്രം ധാവന്തം, യഥാ വാ വാഹനേ ഉപവിഷ്ടഃ
അന്യേഷു ധാവത്സു ആത്മാനം ധാവന്തം ॥

കഃ പുനഃ സുമതിഃ യഃ സമ്യക് പശ്യതീതി, ഉച്യതേ –
യസ്യ നാഹങ്കൃതോ ഭാവോ ബുദ്ധിര്യസ്യ ന ലിപ്യതേ ।
ഹത്വാപി സ ഇമാംല്ലോകാന്ന ഹന്തി ന നിബധ്യതേ ॥ 18-17 ॥

യസ്യ ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശന്യായസംസ്കൃതാത്മനഃ ന ഭവതി അഹങ്കൃതഃ
“അഹം കർതാ” ഇത്യേവംലക്ഷണഃ ഭാവഃ ഭാവനാ പ്രത്യയഃ –
ഏതേ ഏവ പഞ്ച അധിഷ്ഠാനാദയഃ അവിദ്യയാ ആത്മനി കൽപിതാഃ സർവകർമണാം
കർതാരഃ, ന അഹം, അഹം തു തദ്വ്യാപാരാണാം സാക്ഷിഭൂതഃ“അപ്രാണോ
ഹ്യമനാഃ ശുഭ്രോ ഹ്യക്ഷരാത്പരതഃ പരഃ” (മു. ഉ. 2-1-2) കേവലഃ
അവിക്രിയഃ ഇത്യേവം പശ്യതീതി ഏതത് – ബുദ്ധിഃ അന്തഃകരണം യസ്യ ആത്മനഃ
ഉപാധിഭൂതാ ന ലിപ്യതേ ന അനുശയിനീ ഭവതി – “ഇദമഹമകാർഷം,
തേന അഹം നരകം ഗമിഷ്യാമി” ഇത്യേവം യസ്യ ബുദ്ധിഃ ന ലിപ്യതേ –
സഃ സുമതിഃ, സഃ പശ്യതി । ഹത്വാ അപി സഃ ഇമാൻ ലോകാൻ, സർവാൻ ഇമാൻ
പ്രാണിനഃ ഇത്യർഥഃ, ന ഹന്തി ഹനനക്രിയാം ന കരോതി, ന നിബധ്യതേ നാപി
തത്കാര്യേണ അധർമഫലേന സംബധ്യതേ ॥ നനു ഹത്വാപി ന ഹന്തി
ഇതി വിപ്രതിഷിദ്ധം ഉച്യതേ യദ്യപി സ്തുതിഃ । നൈഷ ദോഷഃ,
ലൗകികപാരമാർഥികദൃഷ്ട്യപേക്ഷയാ തദുപപത്തേഃ ।
ദേഹാദ്യാത്മബുദ്ധ്യാ “ഹന്താ അഹം” ഇതി ലൗകികീം ദൃഷ്ടിം ആശ്രിത്യ
“ഹത്വാപി” ഇതി ആഹ । യഥാദർശിതാം പാരമാർഥികീം ദൃഷ്ടിം
ആശ്രിത്യ “ന ഹന്തി ന നിബധ്യതേ” ഇതി । ഏതത് ഉഭയം ഉപപദ്യതേ
ഏവ ॥

നനു അധിഷ്ഠാനാദിഭിഃ സംഭൂയ കരോത്യേവ ആത്മാ, “കർതാരമാത്മാനം
കേവലം തു” (ഭ. ഗീ. 18-16) ഇതി കേവലശബ്ദപ്രയോഗാത് ।
നൈഷ ദോഷഃ, ആത്മനഃ അവിക്രിയസ്വഭാവത്വേ അധിഷ്ഠാനാദിഭിഃ,
സംഹതത്വാനുപപത്തേഃ । വിക്രിയാവതോ ഹി അന്യൈഃ സംഹനനം സംഭവതി,
സംഹത്യ വാ കർതൃത്വം സ്യാത് । ന തു അവിക്രിയസ്യ ആത്മനഃ കേനചിത്
സംഹനനം അസ്തി ഇതി ന സംഭൂയ കർതൃത്വം ഉപപദ്യതേ । അതഃ
കേവലത്വം ആത്മനഃ സ്വാഭാവികമിതി കേവലശബ്ദഃ അനുവാദമാത്രം ।
അവിക്രിയത്വം ച ആത്മനഃ ശ്രുതിസ്മൃതിന്യായപ്രസിദ്ധം ।
“അവികാര്യോഽയമുച്യതേ” (ഭ. ഗീ. 2-25) “ഗുണൈരേവ കർമാണി
ക്രിയന്തേ” (ഭ. ഗീ. 3-27)“ശരീരസ്ഥോഽപി ന കരോതി”
(ഭ. ഗീ. 13-31) ഇത്യാദി അസകൃത് ഉപപാദിതം ഗീതാസ്വേവ താവത് । ശ്രുതിഷു
ച “ധ്യായതീവ ലേലായതീവ” (ബൃ. ഉ. 4-3-7) ഇത്യേവമാദ്യാസു ।
ന്യായതശ്ച – നിരവയവം അപരതന്ത്രം അവിക്രിയം ആത്മതത്ത്വം ഇതി
രാജമാർഗഃ । വിക്രിയാവത്ത്വാഭ്യുപഗമേഽപി ആത്മനഃ സ്വകീയൈവ വിക്രിയാ
സ്വസ്യ ഭവിതും അർഹതി, ന അധിഷ്ഠാനാദീനാം കർമാണി ആത്മകർതൃകാണി
സ്യുഃ । ന ഹി പരസ്യ കർമ പരേണ അകൃതം ആഗന്തും അർഹതി । യത്തു
അവിദ്യയാ ഗമിതം, ന തത് തസ്യ । യഥാ രജതത്വം ന ശുക്തികായാഃ;
യഥാ വാ തലമലിനത്വം ബാലൈഃ ഗമിതം അവിദ്യയാ, ന ആകാശസ്യ, തഥാ
അധിഷ്ഠാനാദിവിക്രിയാപി തേഷാമേവ, ന ആത്മനഃ । തസ്മാത് യുക്തം ഉക്തം
“അഹങ്കൃതത്വബുദ്ധിലേപാഭാവാത് വിദ്വാൻ ന ഹന്തി ന നിബധ്യതേ”
ഇതി । “നായം ഹന്തി ന ഹന്യതേ” (ഭ. ഗീ. 2-19) ഇതി പ്രതിജ്ഞായ
“ന ജായതേ” (ഭ. ഗീ. 2-20)ഇത്യാദിഹേതുവചനേന അവിക്രിയത്വം
ആത്മനഃ ഉക്ത്വാ, “വേദാവിനാശിനം” (ഭ. ഗീ. 2-21) ഇതി വിദുഷഃ
കർമാധികാരനിവൃത്തിം ശാസ്ത്രാദൗ സങ്ക്ഷേപതഃ ഉക്ത്വാ, മധ്യേ പ്രസാരിതാം
തത്ര തത്ര പ്രസംഗം കൃത്വാ ഇഹ ഉപസംഹരതി ശാസ്ത്രാർഥപിണ്ഡീകരണായ
“വിദ്വാൻ ന ഹന്തി ന നിബധ്യതേ” ഇതി । ഏവം ച സതി
ദേഹഭൃത്ത്വാഭിമാനാനുപപത്തൗ അവിദ്യാകൃതാശേഷകർമസംന്യാസോപപത്തേഃ
സംന്യാസിനാം അനിഷ്ടാദി ത്രിവിധം കർമണഃ ഫലം ന ഭവതി ഇതി
ഉപപന്നം; തദ്വിപര്യയാച്ച ഇതരേഷാം ഭവതി ഇത്യേതച്ച അപരിഹാര്യം
ഇതി ഏഷഃ ഗീതാശാസ്ത്രാർഥഃ ഉപസംഹൃതഃ । സ ഏഷഃ സർവവേദാർഥസാരഃ
നിപുണമതിഭിഃ പണ്ഡിതൈഃ വിചാര്യ പ്രതിപത്തവ്യഃ ഇതി തത്ര തത്ര
പ്രകരണവിഭാഗേന ദർശിതഃ അസ്മാഭിഃ ശാസ്ത്രന്യായാനുസാരേണ ॥

അഥ ഇദാനീം കർമണാം പ്രവർതകം ഉച്യതേ –
ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം പരിജ്ഞാതാ ത്രിവിധാ കർമചോദനാ ।
കരണം കർമ കർതേതി ത്രിവിധഃ കർമസംഗ്രഹഃ ॥ 18-18 ॥

ജ്ഞാനം ജ്ഞായതേ അനേന ഇതി സർവവിഷയം അവിശേഷേണ ഉച്യതേ । തഥാ
ജ്ഞേയം ജ്ഞാതവ്യം, തദപി സാമാന്യേനൈവ സർവം ഉച്യതേ । തഥാ പരിജ്ഞാതാ
ഉപാധിലക്ഷണഃ അവിദ്യാകൽപിതഃ ഭോക്താ । ഇതി ഏതത് ത്രയം അവിശേഷേണ
സർവകർമണാം പ്രവർതികാ ത്രിവിധാ ത്രിപ്രകാരാ കർമചോദനാ । ജ്ഞാനാദീനാം
ഹി ത്രയാണാം സംനിപാതേ ഹാനോപാദാനാദിപ്രയോജനഃ സർവകർമാരംഭഃ സ്യാത് ।
തതഃ പഞ്ചഭിഃ അധിഷ്ഠാനാദിഭിഃ ആരബ്ധം വാങ്മനഃകായാശ്രയഭേദേന
ത്രിധാ രാശീഭൂതം ത്രിഷു കരണാദിഷു സംഗൃഹ്യതേ ഇത്യേതത് ഉച്യതേ –
കരണം ക്രിയതേ അനേന ഇതി ബാഹ്യം ശ്രോത്രാദി, അന്തഃസ്ഥം ബുദ്ധ്യാദി, കർമ
ഈപ്സിതതമം കർതുഃ ക്രിയയാ വ്യാപ്യമാനം, കർതാ കരണാനാം വ്യാപാരയിതാ
ഉപാധിലക്ഷണഃ, ഇതി ത്രിവിധഃ ത്രിപ്രകാരഃ കർമസംഗ്രഹഃ, സംഗൃഹ്യതേ
അസ്മിന്നിതി സംഗ്രഹഃ, കർമണഃ സംഗ്രഹഃ കർമസംഗ്രഹഃ, കർമ ഏഷു ഹി
ത്രിഷു സമവൈതി, തേന അയം ത്രിവിധഃ കർമസംഗ്രഹഃ ॥

അഥ ഇദാനീം ക്രിയാകാരകഫലാനാം സർവേഷാം ഗുണാത്മകത്വാത്
സത്ത്വരജസ്തമോഗുണഭേദതഃ ത്രിവിധഃ ഭേദഃ വക്തവ്യ ഇതി ആരഭ്യതേ –
ജ്ഞാനം കർമ ച കർതാ ച ത്രിധൈവ ഗുണഭേദതഃ ।
പ്രോച്യതേ ഗുണസംഖ്യാനേ യഥാവച്ഛൃണു താന്യപി ॥ 18-19 ॥

ജ്ഞാനം കർമ ച, കർമ ക്രിയാ, ന കാരകം പാരിഭാഷികം ഈപ്സിതതമം
കർമ, കർതാ ച നിർവർതകഃ ക്രിയാണാം ത്രിധാ ഏവ, അവധാരണം
ഗുണവ്യതിരിക്തജാത്യന്തരാഭാവപ്രദർശനാർഥം ഗുണഭേദതഃ
സത്ത്വാദിഭേദേന ഇത്യർഥഃ । പ്രോച്യതേ കഥ്യതേ ഗുണസംഖ്യാനേ കാപിലേ
ശാസ്ത്രേ തദപി ഗുണസംഖ്യാനശാസ്ത്രം ഗുണഭോക്തൃവിഷയേ പ്രമാണമേവ ।
പരമാർഥബ്രഹ്മൈകത്വവിഷയേ യദ്യപി വിരുധ്യതേ, തഥാപി തേ ഹി
കാപിലാഃ ഗുണഗൗണവ്യാപാരനിരൂപണേ അഭിയുക്താഃ ഇതി തച്ഛാസ്ത്രമപി
വക്ഷ്യമാണാർഥസ്തുത്യർഥത്വേന ഉപാദീയതേ ഇതി ന വിരോധഃ । യഥാവത്
യഥാന്യായം യഥാശാസ്ത്രം ശൃണു താന്യപി ജ്ഞാനാദീനി തദ്ഭേദജാതാനി
ഗുണഭേദകൃതാനി ശൃണു, വക്ഷ്യമാണേ അർഥേ മനഃസമാധിം കുരു
ഇത്യർഥഃ ॥

ജ്ഞാനസ്യ തു താവത് ത്രിവിധത്വം ഉച്യതേ –
സർവഭൂതേഷു യേനൈകം ഭാവമവ്യയമീക്ഷതേ ।
അവിഭക്തം വിഭക്തേഷു തജ്ജ്ഞാനം വിദ്ധി സാത്ത്വികം ॥ 18-20 ॥

സർവഭൂതേഷു അവ്യക്താദിസ്ഥാവരാന്തേഷു ഭൂതേഷു യേന ജ്ഞാനേന ഏകം ഭാവം
വസ്തു – ഭാവശബ്ദഃ വസ്തുവാചീ, ഏകം ആത്മവസ്തു ഇത്യർഥഃ; അവ്യയം ന
വ്യേതി സ്വാത്മനാ സ്വധർമേണ വാ, കൂടസ്ഥം ഇത്യർഥഃ; ഈക്ഷതേ പശ്യതി യേന
ജ്ഞാനേന, തം ച ഭാവം അവിഭക്തം പ്രതിദേഹം വിഭക്തേഷു ദേഹഭേദേഷു
ന വിഭക്തം തത് ആത്മവസ്തു, വ്യോമവത് നിരന്തരമിത്യർഥഃ; തത് ജ്ഞാനം
സാക്ഷാത് സമ്യഗ്ദർശനം അദ്വൈതാത്മവിഷയം സാത്ത്വികം വിദ്ധി ഇതി ॥

യാനി ദ്വൈതദർശനാനി താനി അസമ്യഗ്ഭൂതാനി രാജസാനി താമസാനി ച ഇതി ന
സാക്ഷാത് സംസാരോച്ഛിത്തയേ ഭവന്തി –
പൃഥക്ത്വേന തു യജ്ജ്ഞാനം നാനാഭാവാൻപൃഥഗ്വിധാൻ ।
വേത്തി സർവേഷു ഭൂതേഷു തജ്ജ്ഞാനം വിദ്ധി രാജസം ॥ 18-21 ॥

പൃഥക്ത്വേന തു ഭേദേന പ്രതിശരീരം അന്യത്വേന യത് ജ്ഞാനം നാനാഭാവാൻ
ഭിന്നാൻ ആത്മനഃ പൃഥഗ്വിധാൻ പൃഥക്പ്രകാരാൻ ഭിന്നലക്ഷണാൻ
ഇത്യർഥഃ, വേത്തി വിജാനാതി യത് ജ്ഞാനം സർവേഷു ഭൂതേഷു, ജ്ഞാനസ്യ
കർതൃത്വാസംഭവാത് യേന ജ്ഞാനേന വേത്തി ഇത്യർഥഃ, തത് ജ്ഞാനം വിദ്ധി
രാജസം രജോഗുണനിർവൃത്തം ॥

യത്തു കൃത്സ്നവദേകസ്മിൻകാര്യേ സക്തമഹൈതുകം ।
അതത്ത്വാർഥവദൽപം ച തത്താമസമുദാഹൃതം ॥ 18-22 ॥

യത് ജ്ഞാനം കൃത്സ്നവത് സമസ്തവത് സർവവിഷയമിവ ഏകസ്മിൻ കാര്യേ
ദേഹേ ബഹിർവാ പ്രതിമാദൗ സക്തം “ഏതാവാനേവ ആത്മാ ഈശ്വരോ വാ, ന
അതഃ പരം അസ്തി” ഇതി, യഥാ നഗ്നക്ഷപണകാദീനാം ശരീരാന്തർവർതീ
ദേഹപരിമാണോ ജീവഃ, ഈശ്വരോ വാ പാഷാണദാർവാദിമാത്രം, ഇത്യേവം ഏകസ്മിൻ
കാര്യേ സക്തം അഹൈതുകം ഹേതുവർജിതം നിര്യുക്തികം, അതത്ത്വാർഥവത്
അയഥാഭൂതാർഥവത്, യഥാഭൂതഃ അർഥഃ തത്ത്വാർഥഃ, സഃ അസ്യ ജ്ഞേയഭൂതഃ
അസ്തീതി തത്ത്വാർഥവത്, ന തത്ത്വാർഥവത് അതത്ത്വാർഥവത്; അഹൈതുകത്വാദേവ
അൽപം ച, അൽപവിഷയത്വാത് അൽപഫലത്വാദ്വാ । തത് താമസം ഉദാഹൃതം ।
താമസാനാം ഹി പ്രാണിനാം അവിവേകിനാം ഈദൃശം ജ്ഞാനം ദൃശ്യതേ ॥

അഥ ഇദാനീം കർമണഃ ത്രൈവിധ്യം ഉച്യതേ –
നിയതം സംഗരഹിതമരാഗദ്വേഷതഃകൃതം ।
അഫലപ്രേപ്സുനാ കർമ യത്തത്സാത്ത്വികമുച്യതേ ॥ 18-23 ॥

നിയതം നിത്യം സംഗരഹിതം ആസക്തിവർജിതം അരാഗദ്വേഷതഃകൃതം
രാഗപ്രയുക്തേന ദ്വേഷപ്രയുക്തേന ച കൃതം രാഗദ്വേഷതഃകൃതം,
തദ്വിപരീതം അരാഗദ്വേഷതഃകൃതം, അഫലപ്രേപ്സുനാ ഫലം പ്രേപ്സതീതി
ഫലപ്രേപ്സുഃ ഫലതൃഷ്ണഃ തദ്വിപരീതേന അഫലപ്രേപ്സുനാ കർത്രാ കൃതം
കർമ യത്, തത് സാത്ത്വികം ഉച്യതേ ॥

യത്തു കാമേപ്സുനാ കർമ സാഹങ്കാരേണ വാ പുനഃ ।
ക്രിയതേ ബഹുലായാസം തദ്രാജസമുദാഹൃതം ॥ 18-24 ॥

യത്തു കാമേപ്സുനാ കർമഫലപ്രേപ്സുനാ ഇത്യർഥഃ, കർമ സാഹങ്കാരേണ ഇതി ന
തത്ത്വജ്ഞാനാപേക്ഷയാ । കിം തർഹി? ലൗകികശ്രോത്രിയനിരഹങ്കാരാപേക്ഷയാ ।
യോ ഹി പരമാർഥനിരഹങ്കാരഃ ആത്മവിത്, ന തസ്യ
കാമേപ്സുത്വബഹുലായാസകർതൃത്വപ്രാപ്തിഃ അസ്തി । സാത്ത്വികസ്യാപി കർമണഃ
അനാത്മവിത് സാഹങ്കാരഃ കർതാ, കിമുത രാജസതാമസയോഃ । ലോകേ അനാത്മവിദപി
ശ്രോത്രിയോ നിരഹങ്കാരഃ ഉച്യതേ “നിരഹങ്കാരഃ അയം ബ്രാഹ്മണഃ”
ഇതി । തസ്മാത് തദപേക്ഷയൈവ “സാഹങ്കാരേണ വാ” ഇതി ഉക്തം ।
പുനഃശബ്ദഃ പാദപൂരണാർഥഃ । ക്രിയതേ ബഹുലായാസം കർത്രാ മഹതാ ആയാസേന
നിർവർത്യതേ, തത് കർമ രാജസം ഉദാഹൃതം ॥

അനുബന്ധം ക്ഷയം ഹിംസാമനപേക്ഷ്യ ച പൗരുഷം ।
മോഹാദാരഭ്യതേ കർമ യത്തത്താമസമുച്യതേ ॥ 18-25 ॥

അനുബന്ധം പശ്ചാദ്ഭാവി യത് വസ്തു സഃ അനുബന്ധഃ ഉച്യതേ തം ച
അനുബന്ധം, ക്ഷയം യസ്മിൻ കർമണി ക്രിയമാണേ ശക്തിക്ഷയഃ അർഥക്ഷയോ
വാ സ്യാത് തം ക്ഷയം, ഹിംസാം പ്രാണിബാധാം ച; അനപേക്ഷ്യ ച പൗരുഷം
പുരുഷകാരം “ശക്നോമി ഇദം കർമ സമാപയിതും” ഇത്യേവം
ആത്മസാമർഥ്യം, ഇത്യേതാനി അനുബന്ധാദീനി അനപേക്ഷ്യ പൗരുഷാന്താനി മോഹാത്
അവിവേകതഃ ആരഭ്യതേ കർമ യത്, തത് താമസം തമോനിർവൃത്തം ഉച്യതേ ॥

ഇദാനീം കർതൃഭേദഃ ഉച്യതേ –
മുക്തസംഗോഽനഹംവാദീ ധൃത്യുത്സാഹസമന്വിതഃ ।
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോർനിർവികാരഃ കർതാ സാത്ത്വിക ഉച്യതേ ॥ 18-26 ॥

മുക്തസംഗഃ മുക്തഃ പരിത്യക്തഃ സംഗഃ യേന സഃ മുക്തസംഗഃ,
അനഹംവാദീ ന അഹംവദനശീലഃ, ധൃത്യുത്സാഹസമന്വിതഃ ധൃതിഃ ധാരണം
ഉത്സാഹഃ ഉദ്യമഃ താഭ്യാം സമന്വിതഃ സംയുക്തഃ ധൃത്യുത്സാഹസമന്വിതഃ,
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ ക്രിയമാണസ്യ കർമണഃ ഫലസിദ്ധൗ അസിദ്ധൗ ച
സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ നിർവികാരഃ, കേവലം ശാസ്ത്രപ്രമാണേന പ്രയുക്തഃ ന
ഫലരാഗാദിനാ യഃ സഃ നിർവികാരഃ ഉച്യതേ । ഏവംഭൂതഃ കർതാ യഃ സഃ
സാത്ത്വികഃ ഉച്യതേ ॥

രാഗീ കർമഫലപ്രേപ്സുർലുബ്ധോ ഹിംസാത്മകോഽശുചിഃ ।
ഹർഷശോകാന്വിതഃ കർതാ രാജസഃ പരികീർതിതഃ ॥ 18-27 ॥

രാഗീ രാഗഃ അസ്യ അസ്തീതി രാഗീ, കർമഫലപ്രേപ്സുഃ കർമഫലാർഥീ ഇത്യർഥഃ,
ലുബ്ധഃ പരദ്രവ്യേഷു സഞ്ജാതതൃഷ്ണഃ, തീർഥാദൗ സ്വദ്രവ്യാപരിത്യാഗീ വാ,
ഹിംസാത്മകഃ പരപീഡാകരസ്വഭാവഃ, അശുചിഃ ബാഹ്യാഭ്യന്തരശൗചവർജിതഃ,
ഹർഷശോകാന്വിതഃ ഇഷ്ടപ്രാപ്തൗ ഹർഷഃ അനിഷ്ടപ്രാപ്തൗ ഇഷ്ടവിയോഗേ ച
ശോകഃ താഭ്യാം ഹർഷശോകാഭ്യാം അന്വിതഃ സംയുക്തഃ, തസ്യൈവ ച കർമണഃ
സമ്പത്തിവിപത്തിഭ്യാം ഹർഷശോകൗ സ്യാതാം, താഭ്യാം സംയുക്തോ യഃ കർതാ
സഃ രാജസഃ പരികീർതിതഃ ॥

അയുക്തഃ പ്രാകൃതഃ സ്തബ്ധഃ ശഠോ നൈകൃതികോഽലസഃ ।
വിഷാദീ ദീർഘസൂത്രീ ച കർതാ താമസ ഉച്യതേ ॥ 18-28 ॥

അയുക്തഃ ന യുക്തഃ അസമാഹിതഃ, പ്രാകൃതഃ അത്യന്താസംസ്കൃതബുദ്ധിഃ
ബാലസമഃ, സ്തബ്ധഃ ദണ്ഡവത് ന നമതി കസ്മൈചിത്, ശഠഃ
മായാവീ ശക്തിഗൂഹനകാരീ, നൈകൃതികഃ പരവിഭേദനപരഃ, അലസഃ
അപ്രവൃത്തിശീലഃ കർതവ്യേഷ്വപി, വിഷാദീ വിഷാദവാൻ സർവദാ
അവസന്നസ്വഭാവഃ, ദീർഘസൂത്രീ ച കർതവ്യാനാം ദീർഘപ്രസാരണഃ, സർവദാ
മന്ദസ്വഭാവഃ, യത് അദ്യ ശ്വോ വാ കർതവ്യം തത് മാസേനാപി ന കരോതി,
യശ്ച ഏവംഭൂതഃ, സഃ കർതാ താമസഃ ഉച്യതേ ॥

ബുദ്ധേർഭേദം ധൃതേശ്ചൈവ ഗുണതസ്ത്രിവിധം ശൃണു ।
പ്രോച്യമാനമശേഷേണ പൃഥക്ത്വേന ധനഞ്ജയ ॥ 18-29 ॥

ബുദ്ധേഃ ഭേദം ധൃതേശ്ചൈവ ഭേദം ഗുണതഃ സത്ത്വാദിഗുണതഃ ത്രിവിധം
ശൃണു ഇതി സൂത്രോപന്യാസഃ । പ്രോച്യമാനം കഥ്യമാനം അശേഷേണ
നിരവശേഷതഃ യഥാവത് പൃഥക്ത്വേന വിവേകതഃ ധനഞ്ജയ, ദിഗ്വിജയേ
മാനുഷം ദൈവം ച പ്രഭൂതം ധനം ജിതവാൻ, തേന അസൗ ധനഞ്ജയഃ
അർജുനഃ ॥

പ്രവൃത്തിം ച നിവൃത്തിം ച കാര്യാകാര്യേ ഭയാഭയേ ।
ബന്ധം മോക്ഷം ച യാ വേത്തി ബുദ്ധിഃ സാ പാർഥ സാത്ത്വികീ ॥ 18-30 ॥

പ്രവൃത്തിം ച പ്രവൃത്തിഃ പ്രവർതനം ബന്ധഹേതുഃ കർമമാർഗഃ
ശാസ്ത്രവിഹിതവിഷയഃ, നിവൃത്തിം ച നിർവൃത്തിഃ മോക്ഷഹേതുഃ
സംന്യാസമാർഗഃ – ബന്ധമോക്ഷസമാനവാക്യത്വാത് പ്രവൃത്തിനിവൃത്തീ
കർമസംന്യാസമാർഗൗ ഇതി അവഗമ്യതേ – കാര്യാകാര്യേ വിഹിതപ്രതിഷിദ്ധേ
ലൗകികേ വൈദികേ വാ ശാസ്ത്രബുദ്ധേഃ കർതവ്യാകർതവ്യേ കരണാകരണേ ഇത്യേതത്;
കസ്യ? ദേശകാലാദ്യപേക്ഷയാ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടാർഥാനാം കർമണാം । ഭയാഭയേ
ബിഭേതി അസ്മാദിതി ഭയം ചോരവ്യാഘ്രാദി, ന ഭയം അഭയം, ഭയം ച
അഭയം ച ഭയാഭയേ, ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടവിഷയയോഃ ഭയാഭയയോഃ കാരണേ
ഇത്യർഥഃ । ബന്ധം സഹേതുകം മോക്ഷം ച സഹേതുകം യാ വേത്തി വിജാനാതി
ബുദ്ധിഃ, സാ പാർഥ സാത്ത്വികീ । തത്ര ജ്ഞാനം ബുദ്ധേഃ വൃത്തിഃ; ബുദ്ധിസ്തു
വൃത്തിമതീ । ധൃതിരപി വൃത്തിവിശേഷഃ ഏവ ബുദ്ധേഃ ॥

യയാ ധർമമധർമം ച കാര്യം ചാകാര്യമേവ ച ।
അയഥാവത്പ്രജാനാതി ബുദ്ധിഃ സാ പാർഥ രാജസീ ॥ 18-31 ॥

യയാ ധർമം ശാസ്ത്രചോദിതം അധർമം ച തത്പ്രതിഷിദ്ധം കാര്യം ച
അകാര്യമേവ ച പൂർവോക്തേ ഏവ കാര്യാകാര്യേ അയഥാവത് ന യഥാവത് സർവതഃ
നിർണയേന ന പ്രജാനാതി, ബുദ്ധിഃ സാ പാർഥ, രാജസീ ॥

അധർമം ധർമമിതി യാ മന്യതേ തമസാവൃതാ ।
സർവാർഥാന്വിപരീതാംശ്ച ബുദ്ധിഃ സാ പാർഥ താമസീ ॥ 18-32 ॥

അധർമം പ്രതിഷിദ്ധം ധർമം വിഹിതം ഇതി യാ മന്യതേ ജാനാതി തമസാ
ആവൃതാ സതീ, സർവാർഥാൻ സർവാനേവ ജ്ഞേയപദാർഥാൻ വിപരീതാംശ്ച
വിപരീതാനേവ വിജാനാതി, ബുദ്ധിഃ സാ പാർഥ, താമസീ ॥

ധൃത്യാ യയാ ധാരയതേ മനഃപ്രാണേന്ദ്രിയക്രിയാഃ ।
യോഗേനാവ്യഭിചാരിണ്യാ ധൃതിഃ സാ പാർഥ സാത്ത്വികീ ॥ 18-33 ॥

ധൃത്യാ യയാ – അവ്യഭിചാരിണ്യാ ഇതി വ്യവഹിതേന സംബന്ധഃ,
ധാരയതേ; കിം? മനഃപ്രാണേന്ദ്രിയക്രിയാഃ മനശ്ച പ്രാണാശ്ച
ഇന്ദ്രിയാണി ച മനഃപ്രാണേന്ദ്രിയാണി, തേഷാം ക്രിയാഃ ചേഷ്ടാഃ, താഃ
ഉച്ഛാസ്ത്രമാർഗപ്രവൃത്തേഃ ധാരയതേ ധാരയതി – ധൃത്യാ ഹി ധാര്യമാണാഃ
ഉച്ഛാസ്ത്രമാർഗവിഷയാഃ ന ഭവന്തി – യോഗേന സമാധിനാ, അവ്യഭിചാരിണ്യാ,
നിത്യസമാധ്യനുഗതയാ ഇത്യർഥഃ । ഏതത് ഉക്തം ഭവതി – അവ്യഭിചാരിണ്യാ
ധൃത്യാ മനഃപ്രാണേന്ദ്രിയക്രിയാഃ ധാര്യമാണാഃ യോഗേന ധാരയതീതി । യാ
ഏവംലക്ഷണാ ധൃതിഃ, സാ പാർഥ, സാത്ത്വികീ ॥

യയാ തു ധർമകാമാർഥാന്ധൃത്യാ ധാരയതേഽർജുന ।
പ്രസംഗേന ഫലാകാങ്ക്ഷീ ധൃതിഃ സാ പാർഥ രാജസീ ॥ 18-34 ॥

യയാ തു ധർമകാമാർഥാൻ ധർമശ്ച കാമശ്ച അർഥശ്ച ധർമകാമാർഥാഃ
താൻ ധർമകാമാർഥാൻ ധൃത്യാ യയാ ധാരയതേ മനസി നിത്യമേവ
കർതവ്യരൂപാൻ അവധാരയതി ഹേ അർജുന, പ്രസംഗേന യസ്യ യസ്യ ധർമാദേഃ
ധാരണപ്രസംഗഃ തേന തേന പ്രസംഗേന ഫലാകാങ്ക്ഷീ ച ഭവതി യഃ
പുരുഷഃ, തസ്യ ധൃതിഃ യാ, സാ പാർഥ, രാജസീ ॥

യയാ സ്വപ്നം ഭയം ശോകം വിഷാദം മദമേവ ച ।
ന വിമുഞ്ചതി ദുർമേധാ ധൃതിഃ സാ താമസീ മതാ ॥ 18-35 ॥

യയാ സ്വപ്നം നിദ്രാം ഭയം ത്രാസം ശോകം വിഷാദം വിഷണ്ണതാം മദം
വിഷയസേവാം ആത്മനഃ ബഹുമന്യമാനഃ മത്ത ഇവ മദം ഏവ ച മനസി
നിത്യമേവ കർതവ്യരൂപതയാ കുർവൻ ന വിമുഞ്ചതി ധാരയത്യേവ ദുർമേധാഃ
കുത്സിതമേധാഃ പുരുഷഃ യഃ, തസ്യ ധൃതിഃ യാ, സാ താമസീ മതാ ॥

ഗുണഭേദേന ക്രിയാണാം കാരകാണാം ച ത്രിവിധോ ഭേദഃ ഉക്തഃ । അഥ ഇദാനീം
ഫലസ്യ സുഖസ്യ ത്രിവിധോ ഭേദഃ ഉച്യതേ –
സുഖം ത്വിദാനീം ത്രിവിധം ശൃണു മേ ഭരതർഷഭ ।
അഭ്യാസാദ്രമതേ യത്ര ദുഃഖാന്തം ച നിഗച്ഛതി ॥ 18-36 ॥

സുഖം തു ഇദാനീം ത്രിവിധം ശൃണു, സമാധാനം കുരു ഇത്യേതത്, മേ മമ
ഭരതർഷഭ । അഭ്യാസാത് പരിചയാത് ആവൃത്തേഃ രമതേ രതിം പ്രതിപദ്യതേ
യത്ര യസ്മിൻ സുഖാനുഭവേ ദുഃഖാന്തം ച ദുഃഖാവസാനം ദുഃഖോപശമം
ച നിഗച്ഛതി നിശ്ചയേന പ്രാപ്നോതി ॥

യത്തദഗ്രേ വിഷമിവ പരിണാമേഽമൃതോപമം ।
തത്സുഖം സാത്ത്വികം പ്രോക്തമാത്മബുദ്ധിപ്രസാദജം ॥ 18-37 ॥

യത് തത് സുഖം അഗ്രേ പൂർവം പ്രഥമസംനിപാതേ
ജ്ഞാനവൈരാഗ്യധ്യാനസമാധ്യാരംഭേ അത്യന്തായാസപൂർവകത്വാത് വിഷമിവ
ദുഃഖാത്മകം ഭവതി, പരിണാമേ ജ്ഞാനവൈരാഗ്യാദിപരിപാകജം സുഖം
അമൃതോപമം, തത് സുഖം സാത്ത്വികം പ്രോക്തം വിദ്വദ്ഭിഃ, ആത്മനഃ ബുദ്ധിഃ
ആത്മബുദ്ധിഃ, ആത്മബുദ്ധേഃ പ്രസാദഃ നൈർമല്യം സലിലസ്യ ഇവ സ്വച്ഛതാ,
തതഃ ജാതം ആത്മബുദ്ധിപ്രസാദജം । ആത്മവിഷയാ വാ ആത്മാവലംബനാ വാ ബുദ്ധിഃ
ആത്മബുദ്ധിഃ, തത്പ്രസാദപ്രകർഷാദ്വാ ജാതമിത്യേതത് । തസ്മാത് സാത്ത്വികം തത് ॥

വിഷയേന്ദ്രിയസംയോഗാദ്യത്തദഗ്രേഽമൃതോപമം ।
പരിണാമേ വിഷമിവ തത്സുഖം രാജസം സ്മൃതം ॥ 18-38 ॥

വിഷയേന്ദ്രിയസംയോഗാത് ജായതേ യത് സുഖം തത് സുഖം
അഗ്രേ പ്രഥമക്ഷണേ അമൃതോപമം അമൃതസമം, പരിണാമേ
വിഷമിവ, ബലവീര്യരൂപപ്രജ്ഞാമേധാധനോത്സാഹഹാനിഹേതുത്വാത്
അധർമതജ്ജനിതനരകാദിഹേതുത്വാച്ച പരിണാമേ തദുപഭോഗപരിണാമാന്തേ
വിഷമിവ, തത് സുഖം രാജസം സ്മൃതം ॥

യദഗ്രേ ചാനുബന്ധേ ച സുഖം മോഹനമാത്മനഃ ।
നിദ്രാലസ്യപ്രമാദോത്ഥം തത്താമസമുദാഹൃതം ॥ 18-39 ॥

യത് അഗ്രേ ച അനുബന്ധേ ച അവസാനോത്തരകാലേ ച സുഖം മോഹനം മോഹകരം
ആത്മനഃ നിദ്രാലസ്യപ്രമാദോത്ഥം നിദ്രാ ച ആലസ്യം ച പ്രമാദശ്ച തേഭ്യഃ
സമുത്തിഷ്ഠതീതി നിദ്രാലസ്യപ്രമാദോത്ഥം, തത് താമസം ഉദാഹൃതം ॥

അഥ ഇദാനീം പ്രകരണോപസംഹാരാർഥഃ ശ്ലോകഃ ആരഭ്യതേ –
ന തദസ്തി പൃഥിവ്യാം വാ ദിവി ദേവേഷു വാ പുനഃ ।
സത്ത്വം പ്രകൃതിജൈർമുക്തം യദേഭിഃ സ്യാത്ത്രിഭിർഗുണൈഃ ॥ 18-40 ॥

ന തത് അസ്തി തത് നാസ്തി പൃഥിവ്യാം വാ മനുഷ്യാദിഷു സത്ത്വം പ്രാണിജാതം
അന്യദ്വാ അപ്രാണി, ദിവി ദേവേഷു വാ പുനഃ സത്ത്വം, പ്രകൃതിജൈഃ പ്രകൃതിതഃ
ജാതൈഃ ഏഭിഃ ത്രിഭിഃ ഗുണൈഃ സത്ത്വാദിഭിഃ മുക്തം പരിത്യക്തം യത് സ്യാത്,
ന തത് അസ്തി ഇതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ ॥

സർവഃ സംസാരഃ ക്രിയാകാരകഫലലക്ഷണഃ സത്ത്വരജസ്തമോഗുണാത്മകഃ
അവിദ്യാപരികൽപിതഃ സമൂലഃ അനർഥഃ ഉക്തഃ, വൃക്ഷരൂപകൽപനയാ
ച “ഊർധ്വമൂലം” (ഭ. ഗീ. 15-1)ഇത്യാദിനാ, “തം ച
അസംഗശസ്ത്രേണ ദൃഢേന ച്ഛിത്ത്വാ തതഃ പദം തത്പരിമാർഗിതവ്യം”
(ഭ. ഗീ. 15-3), (ഭ. ഗീ. 15-4) ഇതി ച ഉക്തം । തത്ര ച സർവസ്യ
ത്രിഗുണാത്മകത്വാത് സംസാരകാരണനിവൃത്ത്യനുപപത്തൗ പ്രാപ്തായാം, യഥാ
തന്നിവൃത്തിഃ സ്യാത് തഥാ വക്തവ്യം, സർവശ്ച ഗീതാശാസ്ത്രാർഥഃ
ഉപസംഹർതവ്യഃ, ഏതാവാനേവ ച സർവവേദസ്മൃത്യർഥഃ പുരുഷാർഥം
ഇച്ഛദ്ഭിഃ അനുഷ്ഠേയഃ ഇത്യേവമർഥം “ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയവിശാം”
ഇത്യാദിഃ ആരഭ്യതേ –
ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയവിശാം ശൂദ്രാണാം ച പരന്തപ ।
കർമാണി പ്രവിഭക്താനി സ്വഭാവപ്രഭവൈർഗുണൈഃ ॥ 18-41 ॥

ബ്രാഹ്മണാശ്ച ക്ഷത്രിയാശ്ച വിശശ്ച ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയവിശഃ, തേഷാം
ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയവിശാം ശൂദ്രാണാം ച – ശൂദ്രാണാം അസമാസകരണം
ഏകജാതിത്വേ സതി വേദാനധികാരാത് – ഹേ പരന്തപ, കർമാണി പ്രവിഭക്താനി
ഇതരേതരവിഭാഗേന വ്യവസ്ഥാപിതാനി । കേന? സ്വഭാവപ്രഭവൈഃ ഗുണൈഃ,
സ്വഭാവഃ ഈശ്വരസ്യ പ്രകൃതിഃ ത്രിഗുണാത്മികാ മായാ സാ പ്രഭവഃ
യേഷാം ഗുണാനാം തേ സ്വഭാവപ്രഭവാഃ, തൈഃ, ശമാദീനി കർമാണി
പ്രവിഭക്താനി ബ്രാഹ്മണാദീനാം । അഥവാ ബ്രാഹ്മണസ്വഭാവസ്യ സത്ത്വഗുണഃ
പ്രഭവഃ കാരണം, തഥാ ക്ഷത്രിയസ്വഭാവസ്യ സത്ത്വോപസർജനം
രജഃ പ്രഭവഃ, വൈശ്യസ്വഭാവസ്യ തമഉപസർജനം രജഃ
പ്രഭവഃ, ശൂദ്രസ്വഭാവസ്യ രജഉപസർജനം തമഃ പ്രഭവഃ,
പ്രശാന്ത്യൈശ്വര്യേഹാമൂഢതാസ്വഭാവദർശനാത് ചതുർണാം । അഥവാ,
ജന്മാന്തരകൃതസംസ്കാരഃ പ്രാണിനാം വർതമാനജന്മനി സ്വകാര്യാഭിമുഖത്വേന
അഭിവ്യക്തഃ സ്വഭാവഃ, സഃ പ്രഭവോ യേഷാം ഗുണാനാം തേ സ്വഭാവപ്രഭവാഃ
ഗുണാഃ; ഗുണപ്രാദുർഭാവസ്യ നിഷ്കാരണത്വാനുപപത്തേഃ । “സ്വഭാവഃ
കാരണം” ഇതി ച കാരണവിശേഷോപാദാനം । ഏവം സ്വഭാവപ്രഭവൈഃ
പ്രകൃതിഭവൈഃ സത്ത്വരജസ്തമോഭിഃ ഗുണൈഃ സ്വകാര്യാനുരൂപേണ ശമാദീനി
കർമാണി പ്രവിഭക്താനി ॥

നനു ശാസ്ത്രപ്രവിഭക്താനി ശാസ്ത്രേണ വിഹിതാനി ബ്രാഹ്മണാദീനാം ശമാദീനി
കർമാണി; കഥം ഉച്യതേ സത്ത്വാദിഗുണപ്രവിഭക്താനി ഇതി? നൈഷ ദോഷഃ;
ശാസ്ത്രേണാപി ബ്രാഹ്മണാദീനാം സത്ത്വാദിഗുണവിശേഷാപേക്ഷയൈവ ശമാദീനി
കർമാണി പ്രവിഭക്താനി, ന ഗുണാനപേക്ഷയാ, ഇതി ശാസ്ത്രപ്രവിഭക്താന്യപി
കർമാണി ഗുണപ്രവിഭക്താനി ഇതി ഉച്യതേ ॥

കാനി പുനഃ താനി കർമാണി ഇതി, ഉച്യതേ –
ശമോ ദമസ്തപഃ ശൗചം ക്ഷാന്തിരാർജവമേവ ച ।
ജ്ഞാനം വിജ്ഞാനമാസ്തിക്യം ബ്രഹ്മകർമ സ്വഭാവജം ॥ 18-42 ॥

ശമഃ ദമശ്ച യഥാവ്യാഖ്യാതാർഥൗ, തപഃ യഥോക്തം ശാരീരാദി,
ശൗചം വ്യാഖ്യാതം, ക്ഷാന്തിഃ ക്ഷമാ, ആർജവം ഋജുതാ ഏവ ച ജ്ഞാനം
വിജ്ഞാനം, ആസ്തിക്യം ആസ്തികഭാവഃ ശ്രദ്ദധാനതാ ആഗമാർഥേഷു, ബ്രഹ്മകർമ
ബ്രാഹ്മണജാതേഃ കർമ സ്വഭാവജം – യത് ഉക്തം സ്വഭാവപ്രഭവൈർഗുണൈഃ
പ്രവിഭക്താനി ഇതി തദേവോക്തം സ്വഭാവജം ഇതി ॥

ശൗര്യം തേജോ ധൃതിർദാക്ഷ്യം യുദ്ധേ ചാപ്യപലായനം ।
ദാനമീശ്വരഭാവശ്ച ക്ഷാത്രം കർമ സ്വഭാവജം ॥ 18-43 ॥

ശൗര്യം ശൂരസ്യ ഭാവഃ, തേജഃ പ്രാഗൽഭ്യം, ധൃതിഃ ധാരണം,
സർവാവസ്ഥാസു അനവസാദഃ ഭവതി യയാ ധൃത്യാ ഉത്തംഭിതസ്യ,
ദാക്ഷ്യം ദക്ഷസ്യ ഭാവഃ, സഹസാ പ്രത്യുത്പന്നേഷു കാര്യേഷു അവ്യാമോഹേന
പ്രവൃത്തിഃ, യുദ്ധേ ചാപി അപലായനം അപരാങ്മുഖീഭാവഃ ശത്രുഭ്യഃ,
ദാനം ദേയദ്രവ്യേഷു മുക്തഹസ്തതാ, ഈശ്വരഭാവശ്ച ഈശ്വരസ്യ ഭാവഃ,
പ്രഭുശക്തിപ്രകടീകരണം ഈശിതവ്യാൻ പ്രതി, ക്ഷാത്രം കർമ ക്ഷത്രിയജാതേഃ
വിഹിതം കർമ ക്ഷാത്രം കർമ സ്വഭാവജം ॥

കൃഷിഗൗരക്ഷ്യവാണിജ്യം വൈശ്യകർമ സ്വഭാവജം ।
പരിചര്യാത്മകം കർമ ശൂദ്രസ്യാപി സ്വഭാവജം ॥ 18-44 ॥

കൃഷിഗൗരക്ഷ്യവാണിജ്യം കൃഷിശ്ച ഗൗരക്ഷ്യം ച വാണിജ്യം ച
കൃഷിഗൗരക്ഷ്യവാണിജ്യം, കൃഷിഃ ഭൂമേഃ വിലേഖനം, ഗൗരക്ഷ്യം ഗാഃ
രക്ഷതീതി ഗോരക്ഷഃ തസ്യ ഭാവഃ ഗൗരക്ഷ്യം, പാശുപാല്യം ഇത്യർഥഃ,
വാണിജ്യം വണിക്കർമ ക്രയവിക്രയാദിലക്ഷണം വൈശ്യകർമ വൈശ്യജാതേഃ
കർമ വൈശ്യകർമ സ്വഭാവജം । പരിചര്യാത്മകം ശുശ്രൂഷാസ്വഭാവം
കർമ ശൂദ്രസ്യാപി സ്വഭാവജം ॥

ഏതേഷാം ജാതിവിഹിതാനാം കർമണാം സമ്യഗനുഷ്ഠിതാനാം
സ്വർഗപ്രാപ്തിഃ ഫലം സ്വഭാവതഃ, ”വർണാ ആശ്രമാശ്ച
സ്വകർമനിഷ്ഠാഃ പ്രേത്യ കർമഫലമനുഭൂയ തതഃ ശേഷേണ
വിശിഷ്ടദേശജാതികുലധർമായുഃശ്രുതവൃത്തവിത്തസുഖമേധസോ ജന്മ
പ്രതിപദ്യന്തേ” (ഗൗ. ധ. 2-2-29), (മൈ. ഗൗ. ധ. 11-31)
ഇത്യാദിസ്മൃതിഭ്യഃ; പുരാണേ ച വർണിനാം ആശ്രമിണാം ച
ലോകഫലഭേദവിശേഷസ്മരണാത് । കാരണാന്തരാത്തു ഇദം വക്ഷ്യമാണം
ഫലം –
സ്വേ സ്വേ കർമണ്യഭിരതഃ സംസിദ്ധിം ലഭതേ നരഃ ।
സ്വകർമനിരതഃ സിദ്ധിം യഥാ വിന്ദതി തച്ഛൃണു ॥ 18-45 ॥

സ്വേ സ്വേ യഥോക്തലക്ഷണഭേദേ കർമണി അഭിരതഃ തത്പരഃ
സംസിദ്ധിം സ്വകർമാനുഷ്ഠാനാത് അശുദ്ധിക്ഷയേ സതി കാര്യേന്ദ്രിയാണാം
ജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാലക്ഷണാം സംസിദ്ധിം ലഭതേ പ്രാപ്നോതി നരഃ
അധികൃതഃ പുരുഷഃ; കിം സ്വകർമാനുഷ്ഠാനത ഏവ സാക്ഷാത് സംസിദ്ധിഃ? ന;
കഥം തർഹി? സ്വകർമനിരതഃ സിദ്ധിം യഥാ യേന പ്രകാരേണ വിന്ദതി,
തത് ശൃണു ॥

യതഃ പ്രവൃത്തിർഭൂതാനാം യേന സർവമിദം തതം ।
സ്വകർമണാ തമഭ്യർച്യ സിദ്ധിം വിന്ദതി മാനവഃ ॥ 18-46 ॥

യതഃ യസ്മാത് പ്രവൃത്തിഃ ഉത്പത്തിഃ ചേഷ്ടാ വാ യസ്മാത് അന്തര്യാമിണഃ ഈശ്വരാത്
ഭൂതാനാം പ്രാണിനാം സ്യാത്, യേന ഈശ്വരേണ സർവം ഇദം തതം ജഗത് വ്യാപ്തം
സ്വകർമണാ പൂർവോക്തേന പ്രതിവർണം തം ഈശ്വരം അഭ്യർച്യ പൂജയിത്വാ
ആരാധ്യ കേവലം ജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാലക്ഷണാം സിദ്ധിം വിന്ദതി മാനവഃ
മനുഷ്യഃ ॥

യതഃ ഏവം, അതഃ –
ശ്രേയാൻസ്വധർമോ വിഗുണഃ പരധർമാത്സ്വനുഷ്ഠിതാത് ।
സ്വഭാവനിയതം കർമ കുർവന്നാപ്നോതി കിൽബിഷം ॥ 18-47 ॥

ശ്രേയാൻ പ്രശസ്യതരഃ സ്വോ ധർമഃ സ്വധർമഃ, വിഗുണോഽപി ഇതി അപിശബ്ദോ
ദ്രഷ്ടവ്യഃ, പരധർമാത് । സ്വഭാവനിയതം സ്വഭാവേന നിയതം, യദുക്തം
സ്വഭാവജമിതി, തദേവോക്തം സ്വഭാവനിയതം ഇതി; യഥാ വിഷജാതസ്യ
കൃമേഃ വിഷം ന ദോഷകരം, തഥാ സ്വഭാവനിയതം കർമ കുർവൻ ന
ആപ്നോതി കിൽബിഷം പാപം ॥

സ്വഭാവനിയതം കർമ കുർവാണോ വിഷജഃ ഇവ കൃമിഃ കിൽബിഷം ന ആപ്നോതീതി
ഉക്തം; പരധർമശ്ച ഭയാവഹഃ ഇതി, അനാത്മജ്ഞശ്ച “ന ഹി
കശ്ചിത്ക്ഷണമപി അകർമകൃത്തിഷ്ഠതി” (ഭ. ഗീ. 3-5) ഇതി ।
അതഃ –
സഹജം കർമ കൗന്തേയ സദോഷമപി ന ത്യജേത് ।
സർവാരംഭാ ഹി ദോഷേണ ധൂമേനാഗ്നിരിവാവൃതാഃ ॥ 18-48 ॥

സഹജം സഹ ജന്മനൈവ ഉത്പന്നം । കിം തത്? കർമ കൗന്തേയ സദോഷമപി
ത്രിഗുണാത്മകത്വാത് ന ത്യജേത് । സർവാരംഭാഃ ആരഭ്യന്ത ഇതി ആരംഭാഃ,
സർവകർമാണി ഇത്യേതത്; പ്രകരണാത് യേ കേചിത് ആരംഭാഃ സ്വധർമാഃ
പരധർമാശ്ച, തേ സർവേ ഹി യസ്മാത് – ത്രിഗുണാത്മകത്വം അത്ര ഹേതുഃ –
ത്രിഗുണാത്മകത്വാത് ദോഷേണ ധൂമേന സഹജേന അഗ്നിരിവ, ആവൃതാഃ । സഹജസ്യ
കർമണഃ സ്വധർമാഖ്യസ്യ പരിത്യാഗേന പരധർമാനുഷ്ഠാനേഽപി ദോഷാത്
നൈവ മുച്യതേ; ഭയാവഹശ്ച പരധർമഃ । ന ച ശക്യതേ അശേഷതഃ
ത്യക്തും അജ്ഞേന കർമ യതഃ, തസ്മാത് ന ത്യജേത് ഇത്യർഥഃ ॥

കിം അശേഷതഃ ത്യക്തും അശക്യം കർമ ഇതി ന ത്യജേത്? കിം വാ സഹജസ്യ
കർമണഃ ത്യാഗേ ദോഷോ ഭവതീതി? കിം ച അതഃ? യദി താവത് അശേഷതഃ
ത്യക്തും അശക്യം ഇതി ന ത്യാജ്യം സഹജം കർമ, ഏവം തർഹി അശേഷതഃ
ത്യാഗേ ഗുണ ഏവ സ്യാദിതി സിദ്ധം ഭവതി । സത്യം ഏവം; അശേഷതഃ ത്യാഗ
ഏവ ന ഉപപദ്യതേ ഇതി ചേത്, കിം നിത്യപ്രചലിതാത്മകഃ പുരുഷഃ, യഥാ
സാംഖ്യാനാം ഗുണാഃ? കിം വാ ക്രിയൈവ കാരകം, യഥാ ബൗദ്ധാനാം സ്കന്ധാഃ
ക്ഷണപ്രധ്വംസിനഃ? ഉഭയഥാപി കർമണഃ അശേഷതഃ ത്യാഗഃ ന സംഭവതി ।
അഥ തൃതീയോഽപി പക്ഷഃ – യദാ കരോതി തദാ സക്രിയം വസ്തു । യദാ ന
കരോതി, തദാ നിഷ്ക്രിയം തദേവ । തത്ര ഏവം സതി ശക്യം കർമ അശേഷതഃ
ത്യക്തും । അയം തു അസ്മിൻ തൃതീയേ പക്ഷേ വിശേഷഃ – ന നിത്യപ്രചലിതം
വസ്തു, നാപി ക്രിയൈവ കാരകം । കിം തർഹി? വ്യവസ്ഥിതേ ദ്രവ്യേ അവിദ്യമാനാ
ക്രിയാ ഉത്പദ്യതേ, വിദ്യമാനാ ച വിനശ്യതി । ശുദ്ധം തത് ദ്രവ്യം ശക്തിമത്
അവതിഷ്ഠതേ । ഇതി ഏവം ആഹുഃ കാണാദാഃ । തദേവ ച കാരകം ഇതി । അസ്മിൻ
പക്ഷേ കോ ദോഷഃ ഇതി । അയമേവ തു ദോഷഃ – യതസ്തു അഭാഗവതം മതം ഇദം ।
കഥം ജ്ഞായതേ? യതഃ ആഹ ഭഗവാൻ “നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവഃ”
(ഭ. ഗീ. 2-16) ഇത്യാദി । കാണാദാനാം ഹി അസതഃ ഭാവഃ, സതശ്ച അഭാവഃ,
ഇതി ഇദം മതം അഭാഗവതം । അഭാഗവതമപി ന്യായവച്ചേത് കോ ദോഷഃ ഇതി
ചേത്, ഉച്യതേ – ദോഷവത്തു ഇദം, സർവപ്രമാണവിരോധാത് । കഥം? യദി
താവത് ദ്വ്യണുകാദി ദ്രവ്യം പ്രാക് ഉത്പത്തേഃ അത്യന്തമേവ അസത്, ഉത്പന്നം
ച സ്ഥിതം കഞ്ചിത് കാലം പുനഃ അത്യന്തമേവ അസത്ത്വം ആപദ്യതേ, തഥാ
ച സതി അസദേവ സത് ജായതേ, സദേവ അസത്ത്വം ആപദ്യതേ, അഭാവഃ ഭാവോ
ഭവതി, ഭാവശ്ച അഭാവോ ഭവതി; തത്ര അഭാവഃ ജായമാനഃ പ്രാക് ഉത്പത്തേഃ
ശശവിഷാണകൽപഃ സമവായ്യസമവായിനിമിത്താഖ്യം കാരണം അപേക്ഷ്യ ജായതേ
ഇതി । ന ച ഏവം അഭാവഃ ഉത്പദ്യതേ, കാരണം ച അപേക്ഷതേ ഇതി ശക്യം
വക്തും, അസതാം ശശവിഷാണാദീനാം അദർശനാത് । ഭാവാത്മകാശ്ചേത് ഘടാദയഃ
ഉത്പദ്യമാനാഃ, കിഞ്ചിത് അഭിവ്യക്തിമാത്രേ കാരണം അപേക്ഷ്യ ഉത്പദ്യന്തേ ഇതി
ശക്യം പ്രതിപത്തും । കിഞ്ച, അസതശ്ച സതശ്ച സദ്ഭാവേ അസദ്ഭാവേ ന
ക്വചിത് പ്രമാണപ്രമേയവ്യവഹാരേഷു വിശ്വാസഃ കസ്യചിത് സ്യാത്, “സത്
സദേവ അസത് അസദേവ” ഇതി നിശ്ചയാനുപപത്തേഃ ॥

കിഞ്ച, ഉത്പദ്യതേ ഇതി ദ്വ്യണുകാദേഃ ദ്രവ്യസ്യ സ്വകാരണസത്താസംബന്ധം ആഹുഃ ।
പ്രാക് ഉത്പത്തേശ്ച അസത്, പശ്ചാത് കാരണവ്യാപാരം അപേക്ഷ്യ സ്വകാരണൈഃ
പരമാണുഭിഃ സത്തയാ ച സമവായലക്ഷണേന സംബന്ധേന സംബധ്യതേ ।
സംബദ്ധം സത് കാരണസമവേതം സത് ഭവതി । തത്ര വക്തവ്യം കഥം അസതഃ
സ്വം കാരണം ഭവേത് സംബന്ധോ വാ കേനചിത് സ്യാത്? ന ഹി വന്ധ്യാപുത്രസ്യ
സ്വം കാരണം സംബന്ധോ വാ കേനചിത് പ്രമാണതഃ കൽപയിതും ശക്യതേ ॥

നനു നൈവം വൈശേഷികൈഃ അഭാവസ്യ സംബന്ധഃ കൽപ്യതേ । ദ്വ്യണുകാദീനാം
ഹി ദ്രവ്യാണാം സ്വകാരണസമവായലക്ഷണഃ സംബന്ധഃ സതാമേവ ഉച്യതേ
ഇതി । ന; സംബന്ധാത് പ്രാക് സത്ത്വാനഭ്യുപഗമാത് । ന ഹി വൈശേഷികൈഃ
കുലാലദണ്ഡചക്രാദിവ്യാപാരാത് പ്രാക് ഘടാദീനാം അസ്തിത്വം ഇഷ്യതേ । ന ച
മൃദ ഏവ ഘടാദ്യാകാരപ്രാപ്തിം ഇച്ഛന്തി । തതശ്ച അസത ഏവ സംബന്ധഃ
പാരിശേഷ്യാത് ഇഷ്ടോ ഭവതി ॥ നനു അസതോഽപി സമവായലക്ഷണഃ സംബന്ധഃ
ന വിരുദ്ധഃ ।
ന; വന്ധ്യാപുത്രാദീനാം അദർശനാത് । ഘടാദേരേവ പ്രാഗഭാവസ്യ
സ്വകാരണസംബന്ധോ ഭവതി ന വന്ധ്യാപുത്രാദേഃ, അഭാവസ്യ തുല്യത്വേഽപി ഇതി
വിശേഷഃ അഭാവസ്യ വക്തവ്യഃ । ഏകസ്യ അഭാവഃ, ദ്വയോഃ അഭാവഃ, സർവസ്യ
അഭാവഃ, പ്രാഗഭാവഃ, പ്രധ്വംസാഭാവഃ, ഇതരേതരാഭാവഃ, അത്യന്താഭാവഃ ഇതി
ലക്ഷണതോ ന കേനചിത് വിശേഷോ ദർശയിതും ശക്യഃ । അസതി ച വിശേഷേ
ഘടസ്യ പ്രാഗഭാവഃ ഏവ കുലാലാദിഭിഃ ഘടഭാവം ആപദ്യതേ സംബധ്യതേ
ച ഭാവേന കപാലാഖ്യേന, സംബദ്ധശ്ച സർവവ്യവഹാരയോഗ്യശ്ച
ഭവതി, ന തു ഘടസ്യൈവ പ്രധ്വംസാഭാവഃ അഭാവത്വേ സത്യപി, ഇതി
പ്രധ്വംസാദ്യഭാവാനാം ന ക്വചിത് വ്യവഹാരയോഗ്യത്വം, പ്രാഗഭാവസ്യൈവ
ദ്വ്യണുകാദിദ്രവ്യാഖ്യസ്യ ഉത്പത്ത്യാദിവ്യവഹാരാർഹത്വം ഇത്യേതത് അഹമഞ്ജസം;
അഭാവത്വാവിശേഷാത് അത്യന്തപ്രധ്വംസാഭാവയോരിവ ॥

നനു നൈവ അസ്മാഭിഃ പ്രാഗഭാവസ്യ ഭാവാപത്തിഃ ഉച്യതേ । ഭാവസ്യൈവ
തർഹി ഭാവാപത്തിഃ; യഥാ ഘടസ്യ ഘടാപത്തിഃ, പടസ്യ വാ പടാപത്തിഃ ।
ഏതദപി അഭാവസ്യ ഭാവാപത്തിവദേവ പ്രമാണവിരുദ്ധം । സാംഖ്യസ്യാപി
യഃ പരിണാമപക്ഷഃ സോഽപി അപൂർവധർമോത്പത്തിവിനാശാംഗീകരണാത്
വൈശേഷികപക്ഷാത് ന വിശിഷ്യതേ । അഭിവ്യക്തിതിരോഭാവാംഗീകരണേഽപി
അഭിവ്യക്തിതിരോഭാവയോഃ വിദ്യമാനത്വാവിദ്യമാനത്വനിരൂപണേ പൂർവവദേവ
പ്രമാണവിരോധഃ । ഏതേന കാരണസ്യൈവ സംസ്ഥാനം ഉത്പത്ത്യാദി ഇത്യേതദപി
പ്രത്യുക്തം ॥

പാരിശേഷ്യാത് സത് ഏകമേവ വസ്തു അവിദ്യയാ ഉത്പത്തിവിനാശാദിധർമൈഃ അനേകധാ
നടവത് വികൽപ്യതേ ഇതി । ഇദം ഭാഗവതം മതം ഉക്തം “നാസതോ
വിദ്യതേ ഭാവഃ” (ഭ. ഗീ. 2-16) ഇത്യസ്മിൻ ശ്ലോകേ, സത്പ്രത്യയസ്യ
അവ്യഭിചാരാത്, വ്യഭിചാരാച്ച ഇതരേഷാമിതി ॥

കഥം തർഹി ആത്മനഃ അവിക്രിയത്വേ അശേഷതഃ കർമണഃ ത്യാഗഃ ന
ഉപപദ്യതേ ഇതി? യദി വസ്തുഭൂതാഃ ഗുണാഃ, യദി വാ അവിദ്യാകൽപിതാഃ,
തദ്ധർമഃ കർമ, തദാ ആത്മനി അവിദ്യാധ്യാരോപിതമേവ ഇതി അവിദ്വാൻ “ന
ഹി കശ്ചിത് ക്ഷണമപി അശേഷതഃ ത്യക്തും ശക്നോതി” (ഭ. ഗീ. 3-5)
ഇതി ഉക്തം । വിദ്വാംസ്തു പുനഃ വിദ്യയാ അവിദ്യായാം നിവൃത്തായാം ശക്നോത്യേവ
അശേഷതഃ കർമ പരിത്യക്തും, അവിദ്യാധ്യാരോപിതസ്യ ശേഷാനുപപത്തേഃ । ന ഹി
തൈമിരികദൃഷ്ട്യാ അധ്യാരോപിതസ്യ ദ്വിചന്ദ്രാദേഃ തിമിരാപഗമേഽപി ശേഷഃ
അവതിഷ്ഠതേ । ഏവം ച സതി ഇദം വചനം ഉപപന്നം “സർവകർമാണി
മനസാ” (ഭ. ഗീ. 5-13) ഇത്യാദി, “സ്വേ സ്വേ കർമണ്യഭിരതഃ
സംസിദ്ധിം ലഭതേ നരഃ” (ഭ. ഗീ. 18-45) “സ്വകർമണാ
തമഭ്യർച്യ സിദ്ധിം വിന്ദതി മാനവഃ” (ഭ. ഗീ. 18-46) ഇതി ച ॥

യാ കർമജാ സിദ്ധിഃ ഉക്താ ജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാലക്ഷണാ, തസ്യാഃ ഫലഭൂതാ
നൈഷ്കർമ്യസിദ്ധിഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണാ ച വക്തവ്യേതി ശ്ലോകഃ
ആരഭ്യതേ –
അസക്തബുദ്ധിഃ സർവത്ര ജിതാത്മാ വിഗതസ്പൃഹഃ ।
നൈഷ്കർമ്യസിദ്ധിം പരമാം സംന്യാസേനാധിഗച്ഛതി ॥ 18-49 ॥

അസക്തബുദ്ധിഃ അസക്താ സംഗരഹിതാ ബുദ്ധിഃ അന്തഃകരണം യസ്യ സഃ
അസക്തബുദ്ധിഃ സർവത്ര പുത്രദാരാദിഷു ആസക്തിനിമിത്തേഷു, ജിതാത്മാ ജിതഃ
വശീകൃതഃ ആത്മാ അന്തഃകരണം യസ്യ സഃ ജിതാത്മാ, വിഗതസ്പൃഹഃ വിഗതാ
സ്പൃഹാ തൃഷ്ണാ ദേഹജീവിതഭോഗേഷു യസ്മാത് സഃ വിഗതസ്പൃഹഃ, യഃ
ഏവംഭൂതഃ ആത്മജ്ഞഃ സഃ നൈഷ്കർമ്യസിദ്ധിം നിർഗതാനി കർമാണി യസ്മാത്
നിഷ്ക്രിയബ്രഹ്മാത്മസംബോധാത് സഃ നിഷ്കർമാ തസ്യ ഭാവഃ നൈഷ്കർമ്യം,
നൈഷ്കർമ്യം ച തത് സിദ്ധിശ്ച സാ നൈഷ്കർമ്യസിദ്ധിഃ, നിഷ്കർമത്വസ്യ
വാ നിഷ്ക്രിയാത്മരൂപാവസ്ഥാനലക്ഷണസ്യ സിദ്ധിഃ നിഷ്പത്തിഃ, താം
നൈഷ്കർമ്യസിദ്ധിം പരമാം പ്രകൃഷ്ടാം കർമജസിദ്ധിവിലക്ഷണാം
സദ്യോമുക്ത്യവസ്ഥാനരൂപാം സംന്യാസേന സമ്യഗ്ദർശനേന തത്പൂർവകേണ
വാ സർവകർമസംന്യാസേന, അധിഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി । തഥാ ച ഉക്തം –
“സർവകർമാണി മനസാ സംന്യസ്യ നൈവ കുർവന്ന കാരയന്നാസ്തേ”
(ഭ. ഗീ. 5-13) ഇതി ॥

പൂർവോക്തേന സ്വകർമാനുഷ്ഠാനേന ഈശ്വരാഭ്യർചനരൂപേണ ജനിതാം
പ്രാഗുക്തലക്ഷണാം സിദ്ധിം പ്രാപ്തസ്യ ഉത്പന്നാത്മവിവേകജ്ഞാനസ്യ
കേവലാത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠാരൂപാ നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണാ സിദ്ധിഃ യേന ക്രമേണ
ഭവതി, തത് വക്തവ്യമിതി ആഹ –
സിദ്ധിം പ്രാപ്തോ യഥാ ബ്രഹ്മ തഥാപ്നോതി നിബോധ മേ ।
സമാസേനൈവ കൗന്തേയ നിഷ്ഠാ ജ്ഞാനസ്യ യാ പരാ ॥ 18-50 ॥

സിദ്ധിം പ്രാപ്തഃ സ്വകർമണാ ഈശ്വരം സമഭ്യർച്യ തത്പ്രസാദജാം
കായേന്ദ്രിയാണാം ജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാലക്ഷണാം സിദ്ധിം പ്രാപ്തഃ – സിദ്ധിം
പ്രാപ്തഃ ഇതി തദനുവാദഃ ഉത്തരാർഥഃ । കിം തത് ഉത്തരം, യദർഥഃ
അനുവാദഃ ഇതി, ഉച്യതേ – യഥാ യേന പ്രകാരേണ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാരൂപേണ ബ്രഹ്മ
പരമാത്മാനം ആപ്നോതി, തഥാ തം പ്രകാരം ജ്ഞാനനിഷ്ഠാപ്രാപ്തിക്രമം
മേ മമ വചനാത് നിബോധ ത്വം നിശ്ചയേന അവധാരയ ഇത്യേതത് । കിം
വിസ്തരേണ? ന ഇതി ആഹ – സമാസേനൈവ സങ്ക്ഷേപേണൈവ ഹേ കൗന്തേയ, യഥാ
ബ്രഹ്മ പ്രാപ്നോതി തഥാ നിബോധേതി । അനേന യാ പ്രതിജ്ഞാതാ ബ്രഹ്മപ്രാപ്തിഃ,
താം ഇദന്തയാ ദർശയിതും ആഹ – “നിഷ്ഠാ ജ്ഞാനസ്യ യാ പരാ”
ഇതി । നിഷ്ഠാ പര്യവസാനം പരിസമാപ്തിഃ ഇത്യേതത് । കസ്യ? ബ്രഹ്മജ്ഞാനസ്യ
യാ പരാ । കീദൃശീ സാ? യാദൃശം ആത്മജ്ഞാനം । കീദൃക് തത്? യാദൃശഃ
ആത്മാ । കീദൃശഃ സഃ? യാദൃശോ ഭഗവതാ ഉക്തഃ, ഉപനിഷദ്വാക്യൈശ്ച
ന്യായതശ്ച ॥

നനു വിഷയാകാരം ജ്ഞാനം । ന ജ്ഞാനവിഷയഃ, നാപി ആകാരവാൻ
ആത്മാ ഇഷ്യതേ ക്വചിത് । നനു “ആദിത്യവർണം”
(ശ്വേ. ഉ. 3-8) “ഭാരൂപഃ” (ഛാ. ഉ. 3-14-2)
“സ്വയഞ്ജ്യോതിഃ” (ബൃ. ഉ. 4-3-9) ഇതി ആകാരവത്ത്വം
ആത്മനഃ ശ്രൂയതേ । ന; തമോരൂപത്വപ്രതിഷേധാർഥത്വാത് തേഷാം
വാക്യാനാം – ദ്രവ്യഗുണാദ്യാകാരപ്രതിഷേധേ ആത്മനഃ തമോരൂപത്വേ പ്രാപ്തേ
തത്പ്രതിഷേധാർഥാനി“ആദിത്യവർണം” (ശ്വേ. ഉ. 3-8) ഇത്യാദീനി
വാക്യാനി । “അരൂപം” (ക. ഉ. 1-3-15) ഇതി ച വിശേഷതഃ
രൂപപ്രതിഷേധാത് । അവിഷയത്വാച്ച – “ന സന്ദൃശേ തിഷ്ഠതി
രൂപമസ്യ ന ചക്ഷുഷാ പശ്യതി കശ്ചനൈനം” (ശ്വേ. ഉ. 4-20)
“അശബ്ദമസ്പർശം” (ക. ഉ. 1-3-15) ഇത്യാദേഃ । തസ്മാത് ആത്മാകാരം
ജ്ഞാനം ഇതി അനുപപന്നം ॥

കഥം തർഹി ആത്മനഃ ജ്ഞാനം? സർവം ഹി യദ്വിഷയം യത് ജ്ഞാനം, തത്
തദാകാരം ഭവതി । നിരാകാരശ്ച ആത്മാ ഇത്യുക്തം ।
ജ്ഞാനാത്മനോശ്ച ഉഭയോഃ നിരാകാരത്വേ കഥം തദ്ഭാവനാനിഷ്ഠാ ഇതി? ന;
അത്യന്തനിർമലത്വാതിസ്വച്ഛത്വാതിസൂക്ഷ്മത്വോപപത്തേഃ ആത്മനഃ । ബുദ്ധേശ്ച
ആത്മവത് നൈർമല്യാദ്യുപപത്തേഃ ആത്മചൈതന്യാകാരാഭാസത്വോപപത്തിഃ ।
ബുദ്ധ്യാഭാസം മനഃ, തദാഭാസാനി ഇന്ദ്രിയാണി, ഇന്ദ്രിയാഭാസശ്ച ദേഹഃ ।
അതഃ ലൗകികൈഃ ദേഹമാത്രേ ഏവ ആത്മദൃഷ്ടിഃ ക്രിയതേ ॥

ദേഹചൈതന്യവാദിനശ്ച ലോകായതികാഃ “ചൈതന്യവിശിഷ്ടഃ
കായഃ പുരുഷഃ” ഇത്യാഹുഃ । തഥാ അന്യേ ഇന്ദ്രിയചൈതന്യവാദിനഃ,
അന്യേ മനശ്ചൈതന്യവാദിനഃ, അന്യേ ബുദ്ധിചൈതന്യവാദിനഃ ।
തതോഽപി ആന്തരം അവ്യക്തം അവ്യാകൃതാഖ്യം അവിദ്യാവസ്ഥം ആത്മത്വേന
പ്രതിപന്നാഃ കേചിത് । സർവത്ര ബുദ്ധ്യാദിദേഹാന്തേ ആത്മചൈതന്യാഭാസതാ
ആത്മഭ്രാന്തികാരണം ഇത്യതശ്ച ആത്മവിഷയം ജ്ഞാനം ന വിധാതവ്യം ।
കിം തർഹി? നാമരൂപാദ്യനാത്മാധ്യാരോപണനിവൃത്തിരേവ കാര്യാ,
ആത്മചൈതന്യവിജ്ഞാനം കാര്യം, അവിദ്യാധ്യാരോപിതസർവപദാർഥാകാരൈഃ
അവിശിഷ്ടതയാ ദൃശ്യമാനത്വാത് ഇതി । അത ഏവ ഹി വിജ്ഞാനവാദിനോ
ബൗദ്ധാഃ വിജ്ഞാനവ്യതിരേകേണ വസ്ത്വേവ നാസ്തീതി പ്രതിപന്നാഃ,
പ്രമാണാന്തരനിരപേക്ഷതാം ച സ്വസംവിദിതത്വാഭ്യുപഗമേന ।
തസ്മാത് അവിദ്യാധ്യാരോപിതനിരാകരണമാത്രം ബ്രഹ്മണി കർതവ്യം, ന തു
ബ്രഹ്മവിജ്ഞാനേ യത്നഃ, അത്യന്തപ്രസിദ്ധത്വാത് ।
അവിദ്യാകൽപിതനാമരൂപവിശേഷാകാരാപഹൃതബുദ്ധീനാം അത്യന്തപ്രസിദ്ധം
സുവിജ്ഞേയം ആസന്നതരം ആത്മഭൂതമപി, അപ്രസിദ്ധം ദുർവിജ്ഞേയം അതിദൂരം
അന്യദിവ ച പ്രതിഭാതി അവിവേകിനാം । ബാഹ്യാകാരനിവൃത്തബുദ്ധീനാം തു
ലബ്ധഗുർവാത്മപ്രസാദാനാം ന അതഃ പരം സുഖം സുപ്രസിദ്ധം സുവിജ്ഞേയം
സ്വാസന്നതരം അസ്തി । തഥാ ചോക്തം – “പ്രത്യക്ഷാവഗമം
ധർമ്യം” (ഭ. ഗീ. 9-2) ഇത്യാദി ॥

കേചിത്തു പണ്ഡിതംമന്യാഃ “നിരാകാരത്വാത് ആത്മവസ്തു ന
ഉപൈതി ബുദ്ധിഃ । അതഃ ദുഃസാധ്യാ സമ്യഗ്ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ”
ഇത്യാഹുഃ സത്യം; ഏവം ഗുരുസമ്പ്രദായരഹിതാനാം അശ്രുതവേദാന്താനാം
അത്യന്തബഹിർവിഷയാസക്തബുദ്ധീനാം സമ്യക്പ്രമാണേഷു അകൃതശ്രമാണാം ।
തദ്വിപരീതാനാം തു ലൗകികഗ്രാഹ്യഗ്രാഹകദ്വൈതവസ്തുനി സദ്ബുദ്ധിഃ നിതരാം
ദുഃസമ്പാദാ, ആത്മചൈതന്യവ്യതിരേകേണ വസ്ത്വന്തരസ്യ അനുപലബ്ധേഃ,
യഥാ ച “ഏതത് ഏവമേവ, ന അന്യഥാ” ഇതി അവോചാമ; ഉക്തം ച
ഭഗവതാ “യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ”
(ഭ. ഗീ. 2-69) ഇതി । തസ്മാത് ബാഹ്യാകാരഭേദബുദ്ധിനിവൃത്തിരേവ
ആത്മസ്വരൂപാവലംബനകാരണം । ന ഹി ആത്മാ നാമ കസ്യചിത് കദാചിത്
അപ്രസിദ്ധഃ പ്രാപ്യഃ ഹേയഃ ഉപാദേയോ വാ; അപ്രസിദ്ധേ ഹി തസ്മിൻ ആത്മനി സ്വാർഥാഃ
സർവാഃ പ്രവൃത്തയഃ വ്യർഥാഃ പ്രസജ്യേരൻ । ന ച ദേഹാദ്യചേതനാർഥത്വം
ശക്യം കൽപയിതും । ന ച സുഖാർഥം സുഖം, ദുഃഖാർഥം ദുഃഖം ।
ആത്മാവഗത്യവസാനാർഥത്വാച്ച സർവവ്യവഹാരസ്യ । തസ്മാത് യഥാ സ്വദേഹസ്യ
പരിച്ഛേദായ ന പ്രമാണാന്തരാപേക്ഷാ, തതോഽപി ആത്മനഃ അന്തരതമത്വാത്
തദവഗതിം പ്രതി ന പ്രമാണാന്തരാപേക്ഷാ; ഇതി ആത്മജ്ഞാനനിഷ്ഠാ വിവേകിനാം
സുപ്രസിദ്ധാ ഇതി സിദ്ധം ॥

യേഷാമപി നിരാകാരം ജ്ഞാനം അപ്രത്യക്ഷം, തേഷാമപി ജ്ഞാനവശേനൈവ
ജ്ഞേയാവഗതിരിതി ജ്ഞാനം അത്യന്തപ്രസിദ്ധം സുഖാദിവദേവ ഇതി
അഭ്യുപഗന്തവ്യം । ജിജ്ഞാസാനുപപത്തേശ്ച – അപ്രസിദ്ധം ചേത് ജ്ഞാനം,
ജ്ഞേയവത് ജിജ്ഞാസ്യേത । യഥാ ജ്ഞേയം ഘടാദിലക്ഷണം ജ്ഞാനേന ജ്ഞാതാ
വ്യാപ്തും ഇച്ഛതി, തഥാ ജ്ഞാനമപി ജ്ഞാനാന്തരേണ ജ്ഞാതവ്യം ആപ്തും
ഇച്ഛേത് । ന ഏതത് അസ്തി । അതഃ അത്യന്തപ്രസിദ്ധം ജ്ഞാനം, ജ്ഞാതാപി അത
ഏവ പ്രസിദ്ധഃ ഇതി । തസ്മാത് ജ്ഞാനേ യത്നോ ന കർതവ്യഃ, കിം തു അനാത്മനി
ആത്മബുദ്ധിനിവൃത്താവേവ । തസ്മാത് ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ സുസമ്പാദ്യാ ॥

സാ ഇയം ജ്ഞാനസ്യ പരാ നിഷ്ഠാ ഉച്യതേ, കഥം കാര്യാ ഇതി –
ബുദ്ധ്യാ വിശുദ്ധയാ യുക്തോ ധൃത്യാത്മാനം നിയമ്യ ച ।
ശബ്ദാദീന്വിഷയാംസ്ത്യക്ത്വാ രാഗദ്വേഷൗ വ്യുദസ്യ ച ॥ 18-51 ॥

ബുദ്ധ്യാ അധ്യവസായലക്ഷണയാ വിശുദ്ധയാ മായാരഹിതയാ യുക്തഃ സമ്പന്നഃ,
ധൃത്യാ ധൈര്യേണ ആത്മാനം കാര്യകരണസംഘാതം നിയമ്യ ച നിയമനം
കൃത്വാ വശീകൃത്യ, ശബ്ദാദീൻ ശബ്ദഃ ആദിഃ യേഷാം താൻ വിഷയാൻ
ത്യക്ത്വാ, സാമർഥ്യാത് ശരീരസ്ഥിതിമാത്രഹേതുഭൂതാൻ കേവലാൻ മുക്ത്വാ തതഃ
അധികാൻ സുഖാർഥാൻ ത്യക്ത്വാ ഇത്യർഥഃ, ശരീരസ്ഥിത്യർഥത്വേന പ്രാപ്തേഷു
രാഗദ്വേഷൗ വ്യുദസ്യ ച പരിത്യജ്യ ച ॥

തതഃ –
വിവിക്തസേവീ ലഘ്വാശീ യതവാക്കായമാനസഃ ।
ധ്യാനയോഗപരോ നിത്യം വൈരാഗ്യം സമുപാശ്രിതഃ ॥ 18-52 ॥

വിവിക്തസേവീ അരണ്യനദീപുലിനഗിരിഗുഹാദീൻ വിവിക്താൻ ദേശാൻ സേവിതും
ശീലം അസ്യ ഇതി വിവിക്തസേവീ, ലഘ്വാശീ ലഘ്വശനശീലഃ –
വിവിക്തസേവാലഘ്വശനയോഃ നിദ്രാദിദോഷനിവർതകത്വേന ചിത്തപ്രസാദഹേതുത്വാത്
ഗ്രഹണം; യതവാക്കായമാനസഃ വാക് ച കായശ്ച മാനസം ച
യതാനി സംയതാനി യസ്യ ജ്ഞാനനിഷ്ഠസ്യ സഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ യതിഃ
യതവാക്കായമാനസഃ സ്യാത് । ഏവം ഉപരതസർവകരണഃ സൻ ധ്യാനയോഗപരഃ
ധ്യാനം ആത്മസ്വരൂപചിന്തനം, യോഗഃ ആത്മവിഷയേ ഏകാഗ്രീകരണം തൗ
പരത്വേന കർതവ്യൗ യസ്യ സഃ ധ്യാനയോഗപരഃ നിത്യം നിത്യഗ്രഹണം
മന്ത്രജപാദ്യന്യകർതവ്യാഭാവപ്രദർശനാർഥം, വൈരാഗ്യം വിരാഗസ്യ
ഭാവഃ ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടേഷു വിഷയേഷു വൈതൃഷ്ണ്യം സമുപാശ്രിതഃ സമ്യക്
ഉപാശ്രിതഃ നിത്യമേവ ഇത്യർഥഃ ॥

കിഞ്ച –
അഹങ്കാരം ബലം ദർപം കാമം ക്രോധം പരിഗ്രഹം ।
വിമുച്യ നിർമമഃ ശാന്തോ ബ്രഹ്മഭൂയായ കൽപതേ ॥ 18-53 ॥

അഹങ്കാരം അഹങ്കരണം അഹങ്കാരഃ ദേഹാദിഷു തം, ബലം
സാമർഥ്യം കാമരാഗസംയുക്തം – ന ഇതരത് ശരീരാദിസാമർഥ്യം
സ്വാഭാവികത്വേന തത്ത്യാഗസ്യ അശക്യത്വാത് – ദർപം ദർപോ നാമ
ഹർഷാനന്തരഭാവീ ധർമാതിക്രമഹേതുഃ ”ഹൃഷ്ടോ ദൃപ്യതി ദൃപ്തോ
ധർമമതിക്രാമതി” (ആ. ധ. സൂ. 1-13-4) ഇതി സ്മരണാത്; തം ച,
കാമം ഇച്ഛാം ക്രോധം ദ്വേഷം പരിഗ്രഹം ഇന്ദ്രിയമനോഗതദോഷപരിത്യാഗേഽപി
ശരീരധാരണപ്രസംഗേന ധർമാനുഷ്ഠാനനിമിത്തേന വാ ബാഹ്യഃ പരിഗ്രഹഃ
പ്രാപ്തഃ, തം ച വിമുച്യ പരിത്യജ്യ, പരമഹംസപരിവ്രാജകോ ഭൂത്വാ,
ദേഹജീവനമാത്രേഽപി നിർഗതമമഭാവഃ നിർമമഃ, അത ഏവ ശാന്തഃ
ഉപരതഃ, യഃ സംഹൃതഹർഷായാസഃ യതിഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ബ്രഹ്മഭൂയായ
ബ്രഹ്മഭവനായ കൽപതേ സമർഥോ ഭവതി ॥

അനേന ക്രമേണ –
ബ്രഹ്മഭൂതഃ പ്രസന്നാത്മാ ന ശോചതി ന കാങ്ക്ഷതി ।
സമഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു മദ്ഭക്തിം ലഭതേ പരാം ॥ 18-54 ॥

ബ്രഹ്മഭൂതഃ ബ്രഹ്മപ്രാപ്തഃ പ്രസന്നാത്മാ ലബ്ധാധ്യാത്മപ്രസാദസ്വഭാവഃ ന
ശോചതി, കിഞ്ചിത് അർഥവൈകല്യം ആത്മനഃ വൈഗുണ്യം വാ ഉദ്ദിശ്യ ന ശോചതി
ന സന്തപ്യതേ; ന കാങ്ക്ഷതി, ന ഹി അപ്രാപ്തവിഷയാകാങ്ക്ഷാ ബ്രഹ്മവിദഃ
ഉപപദ്യതേ; അതഃ ബ്രഹ്മഭൂതസ്യ അയം സ്വഭാവഃ അനൂദ്യതേ – ന ശോചതി
ന കാങ്ക്ഷതി ഇതി । “ന ഹൃഷ്യതി” ഇതി വാ പാഠാന്തരം । സമഃ
സർവേഷു ഭൂതേഷു, ആത്മൗപമ്യേന സർവഭൂതേഷു സുഖം ദുഃഖം വാ സമമേവ
പശ്യതി ഇത്യർഥഃ । ന ആത്മസമദർശനം ഇഹ, തസ്യ വക്ഷ്യമാണത്വാത്
“ഭക്ത്യാ മാമഭിജാനാതി” (ഭ. ഗീ. 18-55) ഇതി । ഏവംഭൂതഃ
ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ, മദ്ഭക്തിം മയി പരമേശ്വരേ ഭക്തിം ഭജനം പരാം
ഉത്തമാം ജ്ഞാനലക്ഷണാം ചതുർഥീം ലഭതേ,“ചതുർവിധാ ഭജന്തേ
മാം” (ഭ. ഗീ. 7-16) ഇതി ഹി ഉക്തം ॥

തതഃ ജ്ഞാനലക്ഷണയാ –
ഭക്ത്യാ മാമഭിജാനാതി യാവാന്യശ്ചാസ്മി തത്ത്വതഃ ।
തതോ മാം തത്ത്വതോ ജ്ഞാത്വാ വിശതേ തദനന്തരം ॥ 18-55 ॥

ഭക്ത്യാ മാം അഭിജാനാതി യാവാൻ അഹം ഉപാധികൃതവിസ്തരഭേദഃ, യശ്ച
അഹം അസ്മി വിധ്വസ്തസർവോപാധിഭേദഃ ഉത്തമഃ പുരുഷഃ ആകാശകൽപഃ,
തം മാം അദ്വൈതം ചൈതന്യമാത്രൈകരസം അജരം അഭയം അനിധനം
തത്ത്വതഃ അഭിജാനാതി । തതഃ മാം ഏവം തത്ത്വതഃ ജ്ഞാത്വാ വിശതേ
തദനന്തരം മാമേവ ജ്ഞാനാനന്തരം । നാത്ര ജ്ഞാനപ്രവേശക്രിയേ
ഭിന്നേ വിവക്ഷിതേ “ജ്ഞാത്വാ വിശതേ തദനന്തരം” ഇതി । കിം
തർഹി? ഫലാന്തരാഭാവാത് ജ്ഞാനമാത്രമേവ, “ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം
വിദ്ധി” (ഭ. ഗീ. 13-2) ഇതി ഉക്തത്വാത് ॥

നനു വിരുദ്ധം ഇദം ഉക്തം “ജ്ഞാനസ്യ യാ പരാ നിഷ്ഠാ തയാ മാം
അഭിജാനാതി” ഇതി । കഥം വിരുദ്ധം ഇതി ചേത്, ഉച്യതേ – യദൈവ
യസ്മിൻ വിഷയേ ജ്ഞാനം ഉത്പദ്യതേ ജ്ഞാതുഃ, തദൈവ തം വിഷയം അഭിജാനാതി
ജ്ഞാതാ ഇതി ന ജ്ഞാനനിഷ്ഠാം ജ്ഞാനവൃത്തിലക്ഷണാം അപേക്ഷതേ ഇതി;
അതശ്ച ജ്ഞാനേന ന അഭിജാനാതി, ജ്ഞാനാവൃത്ത്യാ തു ജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ
അഭിജാനാതീതി । നൈഷ ദോഷഃ; ജ്ഞാനസ്യ സ്വാത്മോത്പത്തിപരിപാകഹേതുയുക്തസ്യ
പ്രതിപക്ഷവിഹീനസ്യ യത് ആത്മാനുഭവനിശ്ചയാവസാനത്വം തസ്യ
നിഷ്ഠാശബ്ദാഭിലാപാത് । ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശേന ജ്ഞാനോത്പത്തിഹേതും
സഹകാരികാരണം ബുദ്ധിവിശുദ്ധത്വാദി അമാനിത്വാദിഗുണം
ച അപേക്ഷ്യ ജനിതസ്യ ക്ഷേത്രജ്ഞപരമാത്മൈകത്വജ്ഞാനസ്യ
കർതൃത്വാദികാരകഭേദബുദ്ധിനിബന്ധനസർവകർമസംന്യാസസഹിതസ്യ
സ്വാത്മാനുഭവനിശ്ചയരൂപേണ യത് അവസ്ഥാനം, സാ പരാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ ഇതി
ഉച്യതേ । സാ ഇയം ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ ആർതാദിഭക്തിത്രയാപേക്ഷയാ പരാ ചതുർഥീ
ഭക്തിരിതി ഉക്താ । തയാ പരയാ ഭക്ത്യാ ഭഗവന്തം തത്ത്വതഃ അഭിജാനാതി,
യദനന്തരമേവ ഈശ്വരക്ഷേത്രജ്ഞഭേദബുദ്ധിഃ അശേഷതഃ നിവർതതേ । അതഃ
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാലക്ഷണയാ ഭക്ത്യാ മാം അഭിജാനാതീതി വചനം ന വിരുധ്യതേ ।
അത്ര ച സർവം നിവൃത്തിവിധായി ശാസ്ത്രം
വേദാന്തേതിഹാസപുരാണസ്മൃതിലക്ഷണം ന്യായപ്രസിദ്ധം അർഥവത് ഭവതി
– “വിദിത്വാ । । । വ്യുത്ഥായാഥ ഭിക്ഷാചര്യം ചരന്തി”
(ബൃ. ഉ. 3-5-1) ”തസ്മാന്ന്യാസമേഷാം തപസാമതിരിക്തമാഹുഃ”
(തൈ. നാ. 79) ”ന്യാസ ഏവാത്യരേചയത്” (തൈ. നാ. 78) ഇതി ।
”സംന്യാസഃ കർമണാം ന്യാസഃ” ”വേദാനിമം ച ലോകമമും ച
പരിത്യജ്യ” (ആ. ധ. 2-9-13) ”ത്യജ ധർമമധർമം ച”
(മോ. ധ. 329-40) ഇത്യാദി । ഇഹ ച പ്രദർശിതാനി വാക്യാനി । ന ച തേഷാം
വാക്യാനാം ആനർഥക്യം യുക്തം; ന ച അർഥവാദത്വം, സ്വപ്രകരണസ്ഥത്വാത്,
പ്രത്യഗാത്മാവിക്രിയസ്വരൂപനിഷ്ഠത്വാച്ച മോക്ഷസ്യ । ന ഹി പൂർവസമുദ്രം
ജിഗമിഷോഃ പ്രാതിലോമ്യേന പ്രത്യക്സമുദ്രജിഗമിഷുണാ സമാനമാർഗത്വം
സംഭവതി । പ്രത്യഗാത്മവിഷയപ്രത്യയസന്താനകരണാഭിനിവേശശ്ച
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ; സാ ച പ്രത്യക്സമുദ്രഗമനവത് കർമണാ സഹഭാവിത്വേന
വിരുധ്യതേ । പർവതസർഷപയോരിവ അന്തരവാൻ വിരോധഃ പ്രമാണവിദാം
നിശ്ചിതഃ । തസ്മാത് സർവകർമസംന്യാസേനൈവ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ കാര്യാ ഇതി
സിദ്ധം ॥

സ്വകർമണാ ഭഗവതഃ അഭ്യർചനഭക്തിയോഗസ്യ സിദ്ധിപ്രാപ്തിഃ ഫലം
ജ്ഞാനനിഷ്ഠായോഗ്യതാ, യന്നിമിത്താ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ മോക്ഷഫലാവസാനാ ।
സഃ ഭഗവദ്ഭക്തിയോഗഃ അധുനാ സ്തൂയതേ ശാസ്ത്രാർഥോപാസംഹാരപ്രകരണേ
ശാസ്ത്രാർഥനിശ്ചയദാർഢ്യായ –
സർവകർമാണ്യപി സദാ കുർവാണോ മദ്വ്യപാശ്രയഃ ।
മത്പ്രസാദാദവാപ്നോതി ശാശ്വതം പദമവ്യയം ॥ 18-56 ॥

സർവകർമാണ്യപി പ്രതിഷിദ്ധാന്യപി സദാ കുർവാണഃ അനുതിഷ്ഠൻ
മദ്വ്യപാശ്രയഃ അഹം വാസുദേവഃ ഈശ്വരഃ വ്യപാശ്രയോ വ്യപാശ്രയണം യസ്യ
സഃ മദ്വ്യപാശ്രയഃ മയ്യർപിതസർവഭാവഃ ഇത്യർഥഃ । സോഽപി മത്പ്രസാദാത്
മമ ഈശ്വരസ്യ പ്രസാദാത് അവാപ്നോതി ശാശ്വതം നിത്യം വൈഷ്ണവം പദം
അവ്യയം ॥

യസ്മാത് ഏവം –
ചേതസാ സർവകർമാണി മയി സംന്യസ്യ മത്പരഃ ।
ബുദ്ധിയോഗമപാശ്രിത്യ മച്ചിത്തഃ സതതം ഭവ ॥ 18-57 ॥

ചേതസാ വിവേകബുദ്ധ്യാ സർവകർമാണി ദൃഷ്ടാദൃഷ്ടാർഥാനി മയി ഈശ്വരേ
സംന്യസ്യ “യത് കരോഷി യദശ്നാസി” (ഭ. ഗീ. 9-27) ഇതി
ഉക്തന്യായേന, മത്പരഃ അഹം വാസുദേവഃ പരോ യസ്യ തവ സഃ ത്വം മത്പരഃ
സൻ മയ്യർപിതസർവാത്മഭാവഃ ബുദ്ധിയോഗം സമാഹിതബുദ്ധിത്വം ബുദ്ധിയോഗഃ
തം ബുദ്ധിയോഗം അപാശ്രിത്യ അപാശ്രയഃ അനന്യശരണത്വം മച്ചിത്തഃ
മയ്യേവ ചിത്തം യസ്യ തവ സഃ ത്വം മച്ചിത്തഃ സതതം സർവദാ ഭവ ॥

മച്ചിത്തഃ സർവദുർഗാണി മത്പ്രസാദാത്തരിഷ്യസി ।
അഥ ചേത്ത്വമഹങ്കാരാന്ന ശ്രോഷ്യസി വിനങ്ക്ഷ്യസി ॥ 18-58 ॥

മച്ചിത്തഃ സർവദുർഗാണി സർവാണി ദുസ്തരാണി സംസാരഹേതുജാതാനി മത്പ്രസാദാത്
തരിഷ്യസി അതിക്രമിഷ്യസി । അഥ ചേത് യദി ത്വം മദുക്തം അഹങ്കാരാത്
“പണ്ഡിതഃ അഹം” ഇതി ന ശ്രോഷ്യസി ന ഗ്രഹീഷ്യസി, തതഃ ത്വം
വിനങ്ക്ഷ്യസി വിനാശം ഗമിഷ്യസി ॥

ഇദം ച ത്വയാ ന മന്തവ്യം “സ്വതന്ത്രഃ അഹം, കിമർഥം പരോക്തം
കരിഷ്യാമി?” ഇതി –
യദ്യഹങ്കാരമാശ്രിത്യ ന യോത്സ്യ ഇതി മന്യസേ ।
മിഥ്യൈഷ വ്യവസായസ്തേ പ്രകൃതിസ്ത്വാം നിയോക്ഷ്യതി ॥ 18-59 ॥

യദി ചേത് ത്വം അഹങ്കാരം ആശ്രിത്യ ന യോത്സ്യേ ഇതി ന യുദ്ധം കരിഷ്യാമി ഇതി
മന്യസേ ചിന്തയസി നിശ്ചയം കരോഷി, മിഥ്യാ ഏഷഃ വ്യവസായഃ നിശ്ചയഃ
തേ തവ; യസ്മാത് പ്രകൃതിഃ ക്ഷത്രിയസ്വഭാവഃ ത്വാം നിയോക്ഷ്യതി ॥

യസ്മാച്ച –
സ്വഭാവജേന കൗന്തേയ നിബദ്ധഃ സ്വേന കർമണാ ।
കർതും നേച്ഛസി യന്മോഹാത്കരിഷ്യസ്യവശോഽപി തത് ॥ 18-60 ॥

സ്വഭാവജേന ശൗര്യാദിനാ യഥോക്തേന കൗന്തേയ നിബദ്ധഃ നിശ്ചയേന ബദ്ധഃ
സ്വേന ആത്മീയേന കർമണാ കർതും ന ഇച്ഛസി യത് കർമ, മോഹാത് അവിവേകതഃ
കരിഷ്യസി അവശോഽപി പരവശ ഏവ തത് കർമ ॥

യസ്മാത് –
ഈശ്വരഃ സർവഭൂതാനാം ഹൃദ്ദേശേഽർജുന തിഷ്ഠതി ।
ഭ്രാമയൻസർവഭൂതാനി യന്ത്രാരൂഢാനി മായയാ ॥ 18-61 ॥

ഈശ്വരഃ ഈശനശീലഃ നാരായണഃ സർവഭൂതാനാം സർവപ്രാണിനാം ഹൃദ്ദേശേ
ഹൃദയദേശേ അർജുന ശുക്ലാന്തരാത്മസ്വഭാവഃ വിശുദ്ധാന്തഃകരണഃ –
”അഹശ്ച കൃഷ്ണമഹരർജുനം ച” (ഋ. മം. 6-1-9-1) ഇതി
ദർശനാത് – തിഷ്ഠതി സ്ഥിതിം ലഭതേ । തേഷു സഃ കഥം തിഷ്ഠതീതി,
ആഹ – ഭ്രാമയൻ ഭ്രമണം കാരയൻ സർവഭൂതാനി യന്ത്രാരൂഢാനി യന്ത്രാണി
ആരൂഢാനി അധിഷ്ഠിതാനി ഇവ – ഇതി ഇവശബ്ദഃ അത്ര ദ്രഷ്ടവ്യഃ – യഥാ
ദാരുകൃതപുരുഷാദീനി യന്ത്രാരൂഢാനി । മായയാ ച്ഛദ്മനാ ഭ്രാമയൻ
തിഷ്ഠതി ഇതി സംബന്ധഃ ॥

തമേവ ശരണം ഗച്ഛ സർവഭാവേന ഭാരത ।
തത്പ്രസാദാത്പരാം ശാന്തിം സ്ഥാനം പ്രാപ്സ്യസി ശാശ്വതം ॥ 18-62 ॥

തമേവ ഈശ്വരം ശരണം ആശ്രയം സംസാരാർതിഹരണാർഥം ഗച്ഛ ആശ്രയ
സർവഭാവേന സർവാത്മനാ ഹേ ഭാരത । തതഃ തത്പ്രസാദാത് ഈശ്വരാനുഗ്രഹാത്
പരാം പ്രകൃഷ്ടാം ശാന്തിം ഉപരതിം സ്ഥാനം ച മമ വിഷ്ണോഃ പരമം
പദം പ്രാപ്സ്യസി ശാശ്വതം നിത്യം ॥

ഇതി തേ ജ്ഞാനമാഖ്യാതം ഗുഹ്യാദ്ഗുഹ്യതരം മയാ ।
വിമൃശ്യൈതദശേഷേണ യഥേച്ഛസി തഥാ കുരു ॥ 18-63 ॥

ഇതി ഏതത് തേ തുഭ്യം ജ്ഞാനം ആഖ്യാതം കഥിതം ഗുഹ്യാത് ഗോപ്യാത് ഗുഹ്യതരം
അതിശയേന ഗുഹ്യം രഹസ്യം ഇത്യർഥഃ, മയാ സർവജ്ഞേന ഈശ്വരേണ ।
വിമൃശ്യ വിമർശനം ആലോചനം കൃത്വാ ഏതത് യഥോക്തം ശാസ്ത്രം അശേഷേണ
സമസ്തം യഥോക്തം ച അർഥജാതം യഥാ ഇച്ഛസി തഥാ കുരു ॥

ഭൂയോഽപി മയാ ഉച്യമാനം ശൃണു –
സർവഗുഹ്യതമം ഭൂയഃ ശൃണു മേ പരമം വചഃ ।
ഇഷ്ടോഽസി മേ ദൃഢമിതി തതോ വക്ഷ്യാമി തേ ഹിതം ॥ 18-64 ॥

സർവഗുഹ്യതമം സർവേഭ്യഃ ഗുഹ്യേഭ്യഃ അത്യന്തഗുഹ്യതമം അത്യന്തരഹസ്യം,
ഉക്തമപി അസകൃത് ഭൂയഃ പുനഃ ശൃണു മേ മമ പരമം പ്രകൃഷ്ടം വചഃ
വാക്യം । ന ഭയാത് നാപി അർഥകാരണാദ്വാ വക്ഷ്യാമി; കിം തർഹി? ഇഷ്ടഃ പ്രിയഃ
അസി മേ മമ ദൃഢം അവ്യഭിചാരേണ ഇതി കൃത്വാ തതഃ തേന കാരണേന
വക്ഷ്യാമി കഥയിഷ്യാമി തേ തവ ഹിതം പരമം ജ്ഞാനപ്രാപ്തിസാധനം,
തദ്ധി സർവഹിതാനാം ഹിതതമം ॥

കിം തത് ഇതി, ആഹ –
മന്മനാ ഭവ മദ്ഭക്തോ മദ്യാജീ മാം നമസ്കുരു ।
മാമേവൈഷ്യസി സത്യം തേ പ്രതിജാനേ പ്രിയോഽസി മേ ॥ 18-65 ॥

മന്മനാഃ ഭവ മച്ചിത്തഃ ഭവ । മദ്ഭക്തഃ ഭവ മദ്ഭജനോ ഭവ ।
മദ്യാജീ മദ്യജനശീലോ ഭവ । മാം നമസ്കുരു നമസ്കാരം അപി മമൈവ കുരു ।
തത്ര ഏവം വർതമാനഃ വാസുദേവേ ഏവ സമർപിതസാധ്യസാധനപ്രയോജനഃ
മാമേവ ഏഷ്യസി ആഗമിഷ്യസി । സത്യം തേ തവ പ്രതിജാനേ, സത്യാം പ്രതിജ്ഞാം
കരോമി ഏതസ്മിൻ വസ്തുനി ഇത്യർഥഃ; യതഃ പ്രിയഃ അസി മേ । ഏവം ഭഗവതഃ
സത്യപ്രതിജ്ഞത്വം ബുദ്ധ്വാ ഭഗവദ്ഭക്തേഃ അവശ്യംഭാവി മോക്ഷഫലം
അവധാര്യ ഭഗവച്ഛരണൈകപരായണഃ ഭവേത് ഇതി വാക്യാർഥഃ ॥

കർമയോഗനിഷ്ഠായാഃ പരമരഹസ്യം ഈശ്വരശരണതാം ഉപസംഹൃത്യ, അഥ
ഇദാനീം കർമയോഗനിഷ്ഠാഫലം സമ്യഗ്ദർശനം സർവവേദാന്തസാരവിഹിതം
വക്തവ്യമിതി ആഹ –
സർവധർമാൻപരിത്യജ്യ മാമേകം ശരണം വ്രജ ।
അഹം ത്വാ സർവപാപേഭ്യോ മോക്ഷയിഷ്യാമി മാ ശുചഃ ॥ 18-66 ॥

സർവധർമാൻ സർവേ ച തേ ധർമാശ്ച സർവധർമാഃ താൻ – ധർമശബ്ദേന
അത്ര അധർമോഽപി ഗൃഹ്യതേ, നൈഷ്കർമ്യസ്യ വിവക്ഷിതത്വാത്,“നാവിരതോ
ദുശ്ചരിതാത്” (ക. ഉ. 1-2-24) ”ത്യജ ധർമമധർമം
ച” (മോ. ധ. 329-40) ഇത്യാദിശ്രുതിസ്മൃതിഭ്യഃ – സർവധർമാൻ
പരിത്യജ്യ സംന്യസ്യ സർവകർമാണി ഇത്യേതത് । മാം ഏകം സർവാത്മാനം സമം
സർവഭൂതസ്ഥിതം ഈശ്വരം അച്യുതം ഗർഭജന്മജരാമരണവർജിതം
“അഹമേവ” ഇത്യേവം ശരണം വ്രജ, ന മത്തഃ അന്യത് അസ്തി
ഇതി അവധാരയ ഇത്യർഥഃ । അഹം ത്വാ ത്വാം ഏവം നിശ്ചിതബുദ്ധിം
സർവപാപേഭ്യഃ സർവധർമാധർമബന്ധനരൂപേഭ്യഃ മോക്ഷയിഷ്യാമി
സ്വാത്മഭാവപ്രകാശീകരണേന । ഉക്തം ച“നാശയാമ്യാത്മഭാവസ്ഥോ
ജ്ഞാനദീപേന ഭാസ്വതാ” (ഭ. ഗീ. 10-11) ഇതി । അതഃ മാ ശുചഃ
ശോകം മാ കാർഷീഃ ഇത്യർഥഃ ॥

അസ്മിൻഗീതാശാസ്ത്രേ പരമനിഃശ്രേയസസാധനം നിശ്ചിതം
കിം ജ്ഞാനം, കർമ വാ, ആഹോസ്വിത് ഉഭയം? ഇതി । കുതഃ
സംശയഃ?“യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ” (ഭ. ഗീ. 13-12)
“തതോ മാം തത്ത്വതോ ജ്ഞാത്വാ വിശതേ തദനന്തരം”
(ഭ. ഗീ. 18-55) ഇത്യാദീനി വാക്യാനി കേവലാജ്ജ്ഞാനാത് നിഃശ്രേയസപ്രാപ്തിം
ദർശയന്തി । “കർമണ്യേവാധികാരസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 2-47) “കുരു
കർമൈവ” (ഭ. ഗീ. 4-15) ഇത്യേവമാദീനി കർമണാമവശ്യകർതവ്യതാം
ദർശയന്തി । ഏവം ജ്ഞാനകർമണോഃ കർതവ്യത്വോപദേശാത് സമുച്ചിതയോരപി
നിഃശ്രേയസഹേതുത്വം സ്യാത് ഇതി ഭവേത് സംശയഃ കസ്യചിത് ।
കിം പുനരത്ര മീമാംസാഫലം? നനു ഏതദേവ – ഏഷാമന്യതമസ്യ
പരമനിഃശ്രേയസസാധനത്വാവധാരണം; അതഃ വിസ്തീർണതരം മീമാംസ്യം
ഏതത് ॥

ആത്മജ്ഞാനസ്യ തു കേവലസ്യ നിഃശ്രേയസഹേതുത്വം,
ഭേദപ്രത്യയനിവർതകത്വേന കൈവല്യഫലാവസായിത്വാത് ।
ക്രിയാകാരകഫലഭേദബുദ്ധിഃ അവിദ്യയാ ആത്മനി നിത്യപ്രവൃത്താ
– “മമ കർമ, അഹം കർതാമുഷ്മൈ ഫലായേദം കർമ കരിഷ്യാമി”
ഇതി ഇയം അവിദ്യാ അനാദികാലപ്രവൃത്താ ।
അസ്യാ അവിദ്യായാഃ നിവർതകം “അയമഹമസ്മി കേവലോഽകർതാ
അക്രിയോഽഫലഃ; ന മത്തോഽന്യോഽസ്തി കശ്ചിത്” ഇത്യേവംരൂപം
ആത്മവിഷയം ജ്ഞാനം ഉത്പദ്യമാനം, കർമപ്രവൃത്തിഹേതുഭൂതായാഃ
ഭേദബുദ്ധേഃ നിവർതകത്വാത് । തു-ശബ്ദഃ പക്ഷവ്യാവൃത്ത്യർഥഃ –
ന കേവലേഭ്യഃ കർമഭ്യഃ, ന ച ജ്ഞാനകർമഭ്യാം സമുച്ചിതാഭ്യാം
നിഃശ്രേയസപ്രാപ്തിഃ ഇതി പക്ഷദ്വയം നിവർതയതി । അകാര്യത്വാച്ച
നിഃശ്രേയസ്യ കർമസാധനത്വാനുപപത്തിഃ । ന ഹി നിത്യം വസ്തു
കർമണാ ജ്ഞാനേന വാ ക്രിയതേ । കേവലം ജ്ഞാനമപി അനർഥകം തർഹി? ന,
അവിദ്യാനിവർതകത്വേ സതി ദൃഷ്ടകൈവല്യഫലാവസാനത്വാത് ।
അവിദ്യാതമോനിവർതകസ്യ ജ്ഞാനസ്യ ദൃഷ്ടം കൈവല്യഫലാവസാനത്വം,
രജ്ജ്വാദിവിഷയേ സർപാദ്യജ്ഞാനതമോനിവർതകപ്രദീപപ്രകാശഫലവത് ।
വിനിവൃത്തസർപാദിവികൽപരജ്ജുകൈവല്യാവസാനം ഹി പ്രകാശഫലം;
തഥാ ജ്ഞാനം । ദൃഷ്ടാർഥാനാം ച ച്ഛിദിക്രിയാഗ്നിമന്ഥനാദീനാം
വ്യാപൃതകർത്രാദികാരകാണാം ദ്വൈധീഭാവാഗ്നിദർശനാദിഫലാത് അന്യഫലേ
കർമാന്തരേ വാ വ്യാപാരാനുപപത്തിഃ യഥാ, തഥാ ദൃഷ്ടാർഥായാം
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാക്രിയായാം വ്യാപൃതസ്യ ജ്ഞാത്രാദികാരകസ്യ ആത്മകൈവല്യഫലാത്
കർമാന്തരേ പ്രവൃത്തിഃ അനുപപന്നാ ഇതി ന ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ കർമസഹിതാ
ഉപപദ്യതേ । ഭുജ്യഗ്നിഹോത്രാദിക്രിയാവത്സ്യാത് ഇതി ചേത്, ന; കൈവല്യഫലേ
ജ്ഞാനേ ക്രിയാഫലാർഥിത്വാനുപപത്തേഃ । കൈവല്യഫലേ ഹി ജ്ഞാനേ പ്രാപ്തേ,
സർവതഃസമ്പ്ലുതോദകഫലേ കൂപതടാകാദിക്രിയാഫലാർഥിത്വാഭാവവത്,
ഫലാന്തരേ തത്സാധനഭൂതായാം വാ ക്രിയായാം അർഥിത്വാനുപപത്തിഃ ।
ന ഹി രാജ്യപ്രാപ്തിഫലേ കർമണി വ്യാപൃതസ്യ ക്ഷേത്രമാത്രപ്രാപ്തിഫലേ
വ്യാപാരഃ ഉപപദ്യതേ, തദ്വിഷയം വാ അർഥിത്വം । തസ്മാത് ന കർമണോഽസ്തി
നിഃശ്രേയസസാധനത്വം । ന ച ജ്ഞാനകർമണോഃ സമുച്ചിതയോഃ । നാപി
ജ്ഞാനസ്യ കൈവല്യഫലസ്യ കർമസാഹായ്യാപേക്ഷാ, അവിദ്യാനിവർതകത്വേന
വിരോധാത് । ന ഹി തമഃ തമസഃ നിവർതകം । അതഃ കേവലമേവ ജ്ഞാനം
നിഃശ്രേയസസാധനം ഇതി । ന; നിത്യാകരണേ പ്രത്യവായപ്രാപ്തേഃ, കൈവല്യസ്യ
ച നിത്യത്വാത് । യത് താവത് കേവലാജ്ജ്ഞാനാത് കൈവല്യപ്രാപ്തിഃ ഇത്യേതത്,
തത് അസത്; യതഃ നിത്യാനാം കർമണാം ശ്രുത്യുക്താനാം അകരണേ പ്രത്യവായഃ
നരകാദിപ്രാപ്തിലക്ഷണഃ സ്യാത് । നനു ഏവം തർഹി കർമഭ്യോ മോക്ഷോ നാസ്തി
ഇതി അനിർമോക്ഷ ഏവ । നൈഷ ദോഷഃ; നിത്യത്വാത് മോക്ഷസ്യ । നിത്യാനാം
കർമണാം അനുഷ്ഠാനാത് പ്രത്യവായസ്യ അപ്രാപ്തിഃ, പ്രതിഷിദ്ധസ്യ ച അകരണാത്
അനിഷ്ഠശരീരാനുപപത്തിഃ, കാമ്യാനാം ച വർജനാത് അനിഷ്ടാശരീരാനുപപത്തിഃ,
വർതമാനശരീരാരംഭകസ്യ ച കർമണഃ ഫലോപഭോഗക്ഷയേ പതിതേ
അസ്മിൻ ശരീരേ ദേഹാന്തരോത്പത്തൗ ച കാരണാഭാവാത് ആത്മനഃ രാഗാദീനാം
ച അകരണേ സ്വരൂപാവസ്ഥാനമേവ കൈവല്യമിതി അയത്നസിദ്ധം കൈവല്യം
ഇതി । അതിക്രാന്താനേകജന്മാന്തരകൃതസ്യ സ്വർഗനരകാദിപ്രാപ്തിഫലസ്യ
അനാരബ്ധകാര്യസ്യ ഉപഭോഗാനുപപത്തേഃ ക്ഷയാഭാവഃ ഇതി ചേത്, ന;
നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖോപഭോഗസ്യ തത്ഫലോപഭോഗത്വോപപത്തേഃ ।
പ്രായശ്ചിത്തവദ്വാ പൂർവോപാത്തദുരിതക്ഷയാർഥം നിത്യം കർമ । ആരബ്ധാനാം
ച കർമണാം ഉപഭോഗേനൈവ ക്ഷീണത്വാത് അപൂർവാണാം ച കർമണാം അനാരംഭേ
അയത്നസിദ്ധം കൈവല്യമിതി । ന; “തമേവ വിദിത്വാതിമൃത്യുമേതി നാന്യഃ
പന്ഥാ വിദ്യതേഽയനായ” (ശ്വേ. ഉ. 3-8) ഇതി വിദ്യായാ അന്യഃ പന്ഥാഃ
മോക്ഷായ ന വിദ്യതേ ഇതി ശ്രുതേഃ, ചർമവദാകാശവേഷ്ടനാസംഭവവത്
അവിദുഷഃ മോക്ഷാസംഭവശ്രുതേഃ, ”ജ്ഞാനാത്കൈവല്യമാപ്നോതി”
ഇതി ച പുരാണസ്മൃതേഃ; അനാരബ്ധഫലാനാം പുണ്യാനാം കർമണാം
ക്ഷയാനുപപത്തേശ്ച । യഥാ പൂർവോപാത്താനാം ദുരിതാനാം അനാരബ്ധഫലാനാം
സംഭവഃ, തഥാ പുണ്യാനാം അനാരബ്ധഫലാനാം സ്യാത്സംഭവഃ ।
തേഷാം ച ദേഹാന്തരം അകൃത്വാ ക്ഷയാനുപപത്തൗ മോക്ഷാനുപപത്തിഃ ।
ധർമാധർമഹേതൂനാം ച രാഗദ്വേഷമോഹാനാം അന്യത്ര ആത്മജ്ഞാനാത്
ഉച്ഛേദാനുപപത്തേഃ ധർമാധർമോച്ഛേദാനുപപത്തിഃ । നിത്യാനാം ച കർമണാം
പുണ്യഫലത്വശ്രുതേഃ,”വർണാ ആശ്രമാശ്ച സ്വകർമനിഷ്ഠാഃ”
(ഗൗ. ധ. സൂ. 2-2-29) ഇത്യാദിസ്മൃതേശ്ച കർമക്ഷയാനുപപത്തിഃ ॥

യേ തു ആഹുഃ – നിത്യാനി കർമാണി ദുഃഖരൂപത്വാത് പൂർവകൃതദുരിതകർമണാം
ഫലമേവ, ന തു തേഷാം സ്വരൂപവ്യതിരേകേണ അന്യത് ഫലം അസ്തി,
അശ്രുതത്വാത്, ജീവനാദിനിമിത്തേ ച വിധാനാത് ഇതി । ന അപ്രവൃത്താനാം കർമണാം
ഫലദാനാസംഭവാത്; ദുഃഖഫലവിശേഷാനുപപത്തിശ്ച സ്യാത് । യദുക്തം
പൂർവജന്മകൃതദുരിതാനാം കർമണാം ഫലം നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം
ഭുജ്യത ഇതി, തദസത് । ന ഹി മരണകാലേ ഫലദാനായ അനങ്കുരീഭൂതസ്യ
കർമണഃ ഫലം അന്യകർമാരബ്ധേ ജന്മനി ഉപഭുജ്യതേ ഇതി
ഉപപത്തിഃ । അന്യഥാ സ്വർഗഫലോപഭോഗായ അഗ്നിഹോത്രാദികർമാരബ്ധേ
ജന്മനി നരകഫലോപഭോഗാനുപപത്തിഃ ന സ്യാത് । തസ്യ ദുരിതസ്യ
ദുഃഖവിശേഷഫലത്വാനുപപത്തേശ്ച – അനേകേഷു ഹി ദുരിതേഷു സംഭവത്സു
ഭിന്നദുഃഖസാധനഫലേഷു നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമാത്രഫലേഷു
കൽപ്യമാനേഷു ദ്വന്ദ്വരോഗാദിബാധനം നിർനിമിത്തം ന ഹി ശക്യതേ
കൽപയിതും, നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമേവ പൂർവോപാത്തദുരിതഫലം
ന ശിരസാ പാഷാണവഹനാദിദുഃഖമിതി । അപ്രകൃതം ച ഇദം ഉച്യതേ
– നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം പൂർവകൃതദുരിതകർമഫലം
ഇതി । കഥം? അപ്രസൂതഫലസ്യ ഹി പൂർവകൃതദുരിതസ്യ ക്ഷയഃ ന
ഉപപദ്യത ഇതി പ്രകൃതം । തത്ര പ്രസൂതഫലസ്യ കർമണഃ ഫലം
നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം ആഹ ഭവാൻ, ന അപ്രസൂതഫലസ്യേതി ।
അഥ സർവമേവ പൂർവകൃതം ദുരിതം പ്രസൂതഫലമേവ ഇതി മന്യതേ
ഭവാൻ, തതഃ നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമേവ ഫലം ഇതി വിശേഷണം
അയുക്തം । നിത്യകർമവിധ്യാനർഥക്യപ്രസംഗശ്ച, ഉപഭോഗേനൈവ
പ്രസൂതഫലസ്യ ദുരിതകർമണഃ ക്ഷയോപപത്തേഃ । കിഞ്ച, ശ്രുതസ്യ
നിത്യസ്യ കർമണഃ ദുഃഖം ചേത് ഫലം, നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസാദേവ തത്
ദൃശ്യതേ വ്യായാമാദിവത്; തത് അന്യസ്യ ഇതി കൽപനാനുപപത്തിഃ ।
ജീവനാദിനിമിത്തേ ച വിധാനാത്, നിത്യാനാം കർമണാം പ്രായശ്ചിത്തവത്
പൂർവകൃതദുരിതഫലത്വാനുപപത്തിഃ । യസ്മിൻ പാപകർമണി നിമിത്തേ യത്
വിഹിതം പ്രായശ്ചിത്തം ന തു തസ്യ പാപസ്യ തത് ഫലം । അഥ തസ്യൈവ
പാപസ്യ നിമിത്തസ്യ പ്രായശ്ചിത്തദുഃഖം ഫലം, ജീവനാദിനിമിത്തേഽപി
നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം ജീവനാദിനിമിത്തസ്യൈവ ഫലം
പ്രസജ്യേത, നിത്യപ്രായശ്ചിത്തയോഃ നൈമിത്തികത്വാവിശേഷാത് । കിഞ്ച
അന്യത് – നിത്യസ്യ കാമ്യസ്യ ച അഗ്നിഹോത്രാദേഃ അനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖസ്യ
തുല്യത്വാത് നിത്യാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമേവ പൂർവകൃതദുരിതസ്യ
ഫലം, ന തു കാമ്യാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം ഇതി വിശേഷോ നാസ്തീതി
തദപി പൂർവകൃതദുരിതഫലം പ്രസജ്യേത । തഥാ ച സതി നിത്യാനാം
ഫലാശ്രവണാത് തദ്വിധാനാന്യഥാനുപപത്തേശ്ച നിത്യാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം
പൂർവകൃതദുരിതഫലം ഇതി അർഥാപത്തികൽപനാ ച അനുപപന്നാ, ഏവം
വിധാനാന്യഥാനുപപത്തേഃ അനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖവ്യതിരിക്തഫലത്വാനുമാനാച്ച
നിത്യാനാം । വിരോധാച്ച; വിരുദ്ധം ച ഇദം ഉച്യതേ – നിത്യകർമണാ
അനുഷ്ടീയമാനേന അന്യസ്യ കർമണഃ ഫലം ഭുജ്യതേ ഇതി അഭ്യുപഗമ്യമാനേ
സ ഏവ ഉപഭോഗഃ നിത്യസ്യ കർമണഃ ഫലം ഇതി, നിത്യസ്യ കർമണഃ
ഫലാഭാവ ഇതി ച വിരുദ്ധം ഉച്യതേ । കിഞ്ച, കാമ്യാഗ്നിഹോത്രാദൗ
അനുഷ്ഠീയമാനേ നിത്യമപി അഗ്നിഹോത്രാദി തന്ത്രേണൈവ അനുഷ്ഠിതം ഭവതീതി
തദായാസദുഃഖേനൈവ കാമ്യാഗ്നിഹോത്രാദിഫലം ഉപക്ഷീണം സ്യാത്, തത്തന്ത്രത്വാത് ।
അഥ കാമ്യാഗ്നിഹോത്രാദിഫലം അന്യദേവ സ്വർഗാദി, തദനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമപി
ഭിന്നം പ്രസജ്യേത । ന ച തദസ്തി, ദൃഷ്ടവിരോധാത്; ന ഹി
കാമ്യാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖാത് കേവലനിത്യാനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖം ഭിന്നം
ദൃശ്യതേ । കിഞ്ച അന്യത് – അവിഹിതമപ്രതിഷിദ്ധം ച കർമ
തത്കാലഫലം, ന തു ശാസ്ത്രചോദിതം പ്രതിഷിദ്ധം വാ തത്കാലഫലം
ഭവേത് । തദാ സ്വർഗാദിഷ്വപി അദൃഷ്ടഫലാശാസനേന ഉദ്യമോ ന സ്യാത് –
അഗ്നിഹോത്രാദീനാമേവ കർമസ്വരൂപാവിശേഷേ അനുഷ്ഠാനായാസദുഃഖമാത്രേണ
ഉപക്ഷയഃ നിത്യാനാം; സ്വർഗാദിമഹാഫലത്വം കാമ്യാനാം,
അംഗേതികർതവ്യതാദ്യാധിക്യേ തു അസതി, ഫലകാമിത്വമാത്രേണേതി ।
തസ്മാച്ച ന നിത്യാനാം കർമണാം അദൃഷ്ടഫലാഭാവഃ കദാചിദപി
ഉപപദ്യതേ । അതശ്ച അവിദ്യാപൂർവകസ്യ കർമണഃ വിദ്യൈവ ശുഭസ്യ
അശുഭസ്യ വാ ക്ഷയകാരണം അശേഷതഃ, ന നിത്യകർമാനുഷ്ഠാനം ।
അവിദ്യാകാമബീജം ഹി സർവമേവ കർമ । തഥാ ച ഉപപാദിതമവിദ്വദ്വിഷയം
കർമ, വിദ്വദ്വിഷയാ ച സർവകർമസംന്യാസപൂർവികാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ –
“ഉഭൗ തൗ ന വിജാനീതഃ” (ഭ. ഗീ. 2-19) “വേദാവിനാശിനം
നിത്യം” (ഭ. ഗീ. 2-21)“ജ്ഞാനയോഗേന സാംഖ്യാനാം കർമയോഗേന
യോഗിനാം” (ഭ. ഗീ. 3-3) “അജ്ഞാനാം കർമസംഗിനാം”
(ഭ. ഗീ. 3-26) “തത്ത്വവിത്തു മഹാബാഹോ. । । ഗുണാ ഗുണേഷു വർതന്തേ
ഇതി മത്വാ ന സജ്ജതേ” (ഭ. ഗീ. 3-28) “സർവകർമാണി മനസാ
സംന്യസ്യാസ്തേ” (ഭ. ഗീ. 5-13) “നൈവ കിഞ്ചിത് കരോമീതി യുക്തോ
മന്യേത തത്ത്വവിത്” (ഭ. ഗീ. 5-8), അർഥാത് അജ്ഞഃ കരോമി ഇതി;
ആരുരുക്ഷോഃ കർമ കാരണം, ആരൂഢസ്യ യോഗസ്ഥസ്യ ശമ ഏവ കാരണം;
ഉദാരാഃ ത്രയോഽപി അജ്ഞാഃ, “ജ്ഞാനീ ത്വാത്മൈവ മേ മതം”
(ഭ. ഗീ. 7-18)“അജ്ഞാഃ കർമിണഃ ഗതാഗതം കാമകാമാഃ ലഭന്തേ”;
അനന്യാശ്ചിന്തയന്തോ മാം നിത്യയുക്താഃ യഥോക്തം ആത്മാനം ആകാശകൽപം
ഉപാസതേ; “ദദാമി ബുദ്ധിയോഗം തം യേന മാമുപയാന്തി തേ”,
അർഥാത് ന കർമിണഃ അജ്ഞാഃ ഉപയാന്തി । ഭഗവത്കർമകാരിണഃ യേ യുക്തതമാ
അപി കർമിണഃ അജ്ഞാഃ, തേ ഉത്തരോത്തരഹീനഫലത്യാഗാവസാനസാധനാഃ;
അനിർദേശ്യാക്ഷരോപാസകാസ്തു “അദ്വേഷ്ടാ സർവഭൂതാനാം”
(ഭ. ഗീ. 12-13) ഇതി അധ്യായപരിസമാപ്തി ഉക്തസാധനാഃ
ക്ഷേത്രാധ്യായാദ്യധ്യായത്രയോക്തജ്ഞാനസാധനാശ്ച ।
അധിഷ്ഠാനാദിപഞ്ചകഹേതുകസർവകർമസംന്യാസിനാം
ആത്മൈകത്വാകർതൃത്വജ്ഞാനവതാം പരസ്യാം ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാം
വർതമാനാനാം ഭഗവത്തത്ത്വവിദാം അനിഷ്ടാദികർമഫലത്രയം
പരമഹംസപരിവ്രാജകാനാമേവ ലബ്ധഭഗവത്സ്വരൂപാത്മൈകത്വശരണാനാം
ന ഭവതി; ഭവത്യേവ അന്യേഷാമജ്ഞാനാം കർമിണാമസംന്യാസിനാം ഇത്യേഷഃ
ഗീതാശാസ്ത്രോക്തകർതവ്യാർഥസ്യ വിഭാഗഃ ॥

അവിദ്യാപൂർവകത്വം സർവസ്യ കർമണഃ അസിദ്ധമിതി ചേത്, ന;
ബ്രഹ്മഹത്യാദിവത് । യദ്യപി ശാസ്ത്രാവഗതം നിത്യം കർമ, തഥാപി
അവിദ്യാവത ഏവ ഭവതി । യഥാ പ്രതിഷേധശാസ്ത്രാവഗതമപി
ബ്രഹ്മഹത്യാദിലക്ഷണം കർമ അനർഥകാരണം അവിദ്യാകാമാദിദോഷവതഃ
ഭവതി, അന്യഥാ പ്രവൃത്ത്യനുപപത്തേഃ, തഥാ നിത്യനൈമിത്തികകാമ്യാന്യപീതി ।
ദേഹവ്യതിരിക്താത്മനി അജ്ഞാതേ പ്രവൃത്തിഃ നിത്യാദികർമസു അനുപപന്നാ
ഇതി ചേത്, ന; ചലനാത്മകസ്യ കർമണഃ അനാത്മകർതൃകസ്യ “അഹം
കരോമി” ഇതി പ്രവൃത്തിദർശനാത് । ദേഹാദിസംഘാതേ അഹമ്പ്രത്യയഃ
ഗൗണഃ, ന മിഥ്യാ ഇതി ചേത്, ന; തത്കാര്യേഷ്വപി ഗൗണത്വോപപത്തേഃ । ആത്മീയേ
ദേഹാദിസംഘാതേ അഹമ്പ്രത്യയഃ ഗൗണഃ; യഥാ ആത്മീയേ പുത്രേ ”ആത്മാ വൈ
പുത്രനാമാസി” (തൈ. ആ. ഏകാ. 2-11) ഇതി, ലോകേ ച “മമ പ്രാണ ഏവ
അയം ഗൗഃ” ഇതി, തദ്വത് । നൈവായം മിഥ്യാപ്രത്യയഃ । മിഥ്യാപ്രത്യയസ്തു
സ്ഥാണുപുരുഷയോഃ അഗൃഹ്യമാണവിശേഷയോഃ । ന ഗൗണപ്രത്യയസ്യ
മുഖ്യകാര്യാർഥതാ, അധികരണസ്തുത്യർഥത്വാത് ലുപ്തോപമാശബ്ദേന ।
യഥാ “സിംഹോ ദേവദത്തഃ” “അഗ്നിർമാണവകഃ”
ഇതി സിംഹ ഇവ അഗ്നിരിവ ക്രൗര്യപൈംഗല്യാദിസാമാന്യവത്ത്വാത്
ദേവദത്തമാണവകാധികരണസ്തുത്യർഥമേവ, ന തു സിംഹകാര്യം അഗ്നികാര്യം
വാ ഗൗണശബ്ദപ്രത്യയനിമിത്തം കിഞ്ചിത്സാധ്യതേ; മിഥ്യാപ്രത്യയകാര്യം
തു അനർഥമനുഭവതി ഇതി । ഗൗണപ്രത്യയവിഷയം ജാനാതി “നൈഷ
സിംഹഃ ദേവദത്തഃ”, തഥാ “നായമഗ്നിർമാണവകഃ” ഇതി ।
തഥാ ഗൗണേന ദേഹാദിസംഘാതേന ആത്മനാ കൃതം കർമ ന മുഖ്യേന
അഹമ്പ്രത്യയവിഷയേണ ആത്മനാ കൃതം സ്യാത് । ന ഹി ഗൗണസിംഹാഗ്നിഭ്യാം
കൃതം കർമ മുഖ്യസിംഹാഗ്നിഭ്യാം കൃതം സ്യാത് । ന ച ക്രൗര്യേണ
പൈംഗല്യേന വാ മുഖ്യസിംഹാഗ്ന്യോഃ കാര്യം കിഞ്ചിത് ക്രിയതേ, സ്തുത്യർഥത്വേന
ഉപക്ഷീണത്വാത് । സ്തൂയമാനൗ ച ജാനീതഃ “ന അഹം സിംഹഃ” “ന
അഹം അഗ്നിഃ” ഇതി; ന ഹി “സിംഹസ്യ കർമ മമ അഗ്നേശ്ച”
ഇതി । തഥാ “ന സംഘാതസ്യ കർമ മമ മുഖ്യസ്യ ആത്മനഃ” ഇതി
പ്രത്യയഃ യുക്തതരഃ സ്യാത്; ന പുനഃ “അഹം കർതാ മമ കർമ” ഇതി ।
യച്ച ആഹുഃ “ആത്മീയൈഃ സ്മൃതീച്ഛാപ്രയത്നൈഃ കർമഹേതുഭിരാത്മാ
കർമ കരോതി” ഇതി, ന; തേഷാം മിഥ്യാപ്രത്യയപൂർവകത്വാത് ।
മിഥ്യാപ്രത്യയനിമിത്തേഷ്ടാനിഷ്ടാനുഭൂതക്രിയാഫലജനിതസംസ്കാരപൂർവകാഃ
ഹി സ്മൃതീച്ഛാപ്രയത്നാദയഃ । യഥാ അസ്മിൻ ജന്മനി
ദേഹാദിസംഘാതാഭിമാനരാഗദ്വേഷാദികൃതൗ ധർമാധർമൗ
തത്ഫലാനുഭവശ്ച, തഥാ അതീതേ അതീതതരേഽപി ജന്മനി ഇതി
അനാദിരവിദ്യാകൃതഃ സംസാരഃ അതീതോഽനാഗതശ്ച അനുമേയഃ । തതശ്ച
സർവകർമസംന്യാസസഹിതജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ ആത്യന്തികഃ സംസാരോപരമ
ഇതി സിദ്ധം । അവിദ്യാത്മകത്വാച്ച ദേഹാഭിമാനസ്യ, തന്നിവൃത്തൗ
ദേഹാനുപപത്തേഃ സംസാരാനുപപത്തിഃ । ദേഹാദിസംഘാതേ ആത്മാഭിമാനഃ
അവിദ്യാത്മകഃ । ന ഹി ലോകേ “ഗവാദിഭ്യോഽന്യോഽഹം, മത്തശ്ചാന്യേ
ഗവാദയഃ” ഇതി ജാനൻ താൻ “അഹം” ഇതി മന്യതേ കശ്ചിത് ।
അജാനംസ്തു സ്ഥാണൗ പുരുഷവിജ്ഞാനവത് അവിവേകതഃ ദേഹാദിസംഘാതേ കുര്യാത്
“അഹം” ഇതി പ്രത്യയം, ന വിവേകതഃ ജാനൻ । യസ്തു”ആത്മാ
വൈ പുത്ര നാമാസി” (തൈ. ആ. ഏകാ. 2-11) ഇതി പുത്രേ അഹമ്പ്രത്യയഃ,
സ തു ജന്യജനകസംബന്ധനിമിത്തഃ ഗൗണഃ । ഗൗണേന ച ആത്മനാ
ഭോജനാദിവത് പരമാർഥകാര്യം ന ശക്യതേ കർതും, ഗൗണസിംഹാഗ്നിഭ്യാം
മുഖ്യസിംഹാഗ്നികാര്യവത് ॥

അദൃഷ്ടവിഷയചോദനാപ്രാമാണ്യാത് ആത്മകർതവ്യം ഗൗണൈഃ ദേഹേന്ദ്രിയാത്മഭിഃ
ക്രിയത ഏവ ഇതി ചേത്, ന; അവിദ്യാകൃതാത്മത്വാത്തേഷാം । ന ച ഗൗണാഃ
ആത്മാനഃ ദേഹേന്ദ്രിയാദയഃ; കിം തർഹി? മിഥ്യാപ്രത്യയേനൈവ അനാത്മാനഃ സന്തഃ
ആത്മത്വമാപാദ്യന്തേ, തദ്ഭാവേ ഭാവാത്, തദഭാവേ ച അഭാവാത് ।
അവിവേകിനാം ഹി അജ്ഞാനകാലേ ബാലാനാം ദൃശ്യതേ “ദീർഘോഽഹം”
“ഗൗരോഽഹം” ഇതി ദേഹാദിസംഘാതേ അഹമ്പ്രത്യയഃ । ന തു
വിവേകിനാം “അന്യോഽഹം ദേഹാദിസംഘാതാത്” ഇതി ജാനതാം തത്കാലേ
ദേഹാദിസംഘാതേ അഹമ്പ്രത്യയഃ ഭവതി । തസ്മാത് മിഥ്യാപ്രത്യയാഭാവേ അഭാവാത്
തത്കൃത ഏവ, ന ഗൗണഃ । പൃഥഗ്ഗൃഹ്യമാണവിശേഷസാമാന്യയോർഹി
സിംഹദേവദത്തയോഃ അഗ്നിമാണവകയോർവാ ഗൗണഃ പ്രത്യയഃ ശബ്ദപ്രയോഗോ
വാ സ്യാത്, ന അഗൃഹ്യമാണവിശേഷസാമാന്യയോഃ । യത്തു ഉക്തം
“ശ്രുതിപ്രാമാണ്യാത്” ഇതി, തത് ന; തത്പ്രാമാണ്യസ്യ
അദൃഷ്ടവിഷയത്വാത് । പ്രത്യക്ഷാദിപ്രമാണാനുപലബ്ധേ ഹി
വിഷയേ അഗ്നിഹോത്രാദിസാധ്യസാധനസംബന്ധേ ശ്രുതേഃ പ്രാമാണ്യം, ന
പ്രത്യക്ഷാദിവിഷയേ, അദൃഷ്ടദർശനാർഥവിഷയത്വാത് പ്രാമാണ്യസ്യ ।
തസ്മാത് ന ദൃഷ്ടമിഥ്യാജ്ഞാനനിമിത്തസ്യ അഹമ്പ്രത്യയസ്യ
ദേഹാദിസംഘാതേ ഗൗണത്വം കൽപയിതും ശക്യം । ന ഹി ശ്രുതിശതമപി
“ശീതോഽഗ്നിരപ്രകാശോ വാ” ഇതി ബ്രുവത് പ്രാമാണ്യമുപൈതി ।
യദി ബ്രൂയാത് “ശീതോഽഗ്നിരപ്രകാശോ വാ” ഇതി, തഥാപി
അർഥാന്തരം ശ്രുതേഃ വിവക്ഷിതം കൽപ്യം, പ്രാമാണ്യാന്യഥാനുപപത്തേഃ,
ന തു പ്രമാണാന്തരവിരുദ്ധം സ്വവചനവിരുദ്ധം വാ । കർമണഃ
മിഥ്യാപ്രത്യയവത്കർതൃകത്വാത് കർതുരഭാവേ ശ്രുതേരപ്രാമാണ്യമിതി ചേത്,
ന; ബ്രഹ്മവിദ്യായാമർഥവത്ത്വോപപത്തേഃ ॥

കർമവിധിശ്രുതിവത് ബ്രഹ്മവിദ്യാവിധിശ്രുതേരപി അപ്രാമാണ്യപ്രസംഗ ഇതി
ചേത്, ന; ബാധകപ്രത്യയാനുപപത്തേഃ । യഥാ ബ്രഹ്മവിദ്യാവിധിശ്രുത്യാ
ആത്മനി അവഗതേ ദേഹാദിസംഘാതേ അഹമ്പ്രത്യയഃ ബാധ്യതേ, തഥാ ആത്മന്യേവ
ആത്മാവഗതിഃ ന കദാചിത് കേനചിത് കഥഞ്ചിദപി ബാധിതും ശക്യാ,
ഫലാവ്യതിരേകാദവഗതേഃ, യഥാ അഗ്നിഃ ഉഷ്ണഃ പ്രകാശശ്ച ഇതി । ന
ച ഏവം കർമവിധിശ്രുതേരപ്രാമാണ്യം, പൂർവപൂർവപ്രവൃത്തിനിരോധേന
ഉത്തരോത്തരാപൂർവപ്രവൃത്തിജനനസ്യ പ്രത്യഗാത്മാഭിമുഖ്യേന
പ്രവൃത്ത്യുത്പാദനാർഥത്വാത് । മിഥ്യാത്വേഽപി ഉപായസ്യ ഉപേയസത്യതയാ
സത്യത്വമേവ സ്യാത്, യഥാ അർഥവാദാനാം വിധിശേഷാണാം; ലോകേഽപി
ബാലോന്മത്താദീനാം പയആദൗ പായയിതവ്യേ ചൂഡാവർധനാദിവചനം ।
പ്രകാരാന്തരസ്ഥാനാം ച സാക്ഷാദേവ വാ പ്രാമാണ്യം സിദ്ധം, പ്രാഗാത്മജ്ഞാനാത്
ദേഹാഭിമാനനിമിത്തപ്രത്യക്ഷാദിപ്രാമാണ്യവത് । യത്തു മന്യസേ –
സ്വയമവ്യാപ്രിയമാണോഽപി ആത്മാ സംനിധിമാത്രേണ കരോതി, തദേവ മുഖ്യം
കർതൃത്വമാത്മനഃ; യഥാ രാജാ യുധ്യമാനേഷു യോധേഷു യുധ്യത ഇതി
പ്രസിദ്ധം സ്വയമയുധ്യമാനോഽപി സംനിധാനാദേവ ജിതഃ പരാജിതശ്ചേതി,
തഥാ സേനാപതിഃ വാചൈവ കരോതി; ക്രിയാഫലസംബന്ധശ്ച രാജ്ഞഃ
സേനാപതേശ്ച ദൃഷ്ടഃ । യഥാ ച ഋത്വിക്കർമ യജമാനസ്യ, തഥാ
ദേഹാദീനാം കർമ ആത്മകൃതം സ്യാത്, ഫലസ്യ ആത്മഗാമിത്വാത് । യഥാ വാ
ഭ്രാമകസ്യ ലോകഭ്രാമയിതൃത്വാത് അവ്യാപൃതസ്യൈവ മുഖ്യമേവ കർതൃത്വം,
തഥാ ച ആത്മനഃ ഇതി । തത് അസത്; അകുർവതഃ കാരകത്വപ്രസംഗാത് ।
കാരകമനേകപ്രകാരമിതി ചേത്, ന; രാജപ്രഭൃതീനാം മുഖ്യസ്യാപി
കർതൃത്വസ്യ ദർശനാത് । രാജാ താവത് സ്വവ്യാപാരേണാപി യുധ്യതേ;
യോധാനാം ച യോധയിതൃത്വേ ധനദാനേ ച മുഖ്യമേവ കർതൃത്വം, തഥാ
ജയപരാജയഫലോപഭോഗേ । യജമാനസ്യാപി പ്രധാനത്യാഗേ ദക്ഷിണാദാനേ ച
മുഖ്യമേവ കർതൃത്വം । തസ്മാത് അവ്യാപൃതസ്യ കർതൃത്വോപചാരോ യഃ, സഃ
ഗൗണഃ ഇതി അവഗമ്യതേ । യദി മുഖ്യം കർതൃത്വം സ്വവ്യാപാരലക്ഷണം
നോപലഭ്യതേ രാജയജമാനപ്രഭൃതീനാം, തദാ സംനിധിമാത്രേണാപി
കർതൃത്വം മുഖ്യം പരികൽപ്യേത; യഥാ ഭ്രാമകസ്യ ലോഹഭ്രമണേന, ന
തഥാ രാജയജമാനാദീനാം സ്വവ്യാപാര നോപലഭ്യതേ । തസ്മാത് സംനിധിമാത്രേണ
കർതൃത്വം ഗൗണമേവ । തഥാ ച സതി തത്ഫലസംബന്ധോഽപി ഗൗണ ഏവ
സ്യാത് । ന ഗൗണേന മുഖ്യം കാര്യം നിർവർത്യതേ । തസ്മാത് അസദേവ ഏതത്
ഗീയതേ “ദേഹാദീനാം വ്യാപാരേണ അവ്യാപൃതഃ ആത്മാ കർതാ ഭോക്താ ച
സ്യാത്” ഇതി । ഭ്രാന്തിനിമിത്തം തു സർവം ഉപപദ്യതേ, യഥാ സ്വപ്നേ;
മായായാം ച ഏവം । ന ച ദേഹാദ്യാത്മപ്രത്യയഭ്രാന്തിസന്താനവിച്ഛേദേഷു
സുഷുപ്തിസമാധ്യാദിഷു കർതൃത്വഭോക്തൃത്വാദ്യനർഥഃ ഉപലഭ്യതേ ।
തസ്മാത് ഭ്രാന്തിപ്രത്യയനിമിത്തഃ ഏവ അയം സംസാരഭ്രമഃ, ന തു പരമാർഥഃ;
ഇതി സമ്യഗ്ദർശനാത് അത്യന്ത ഏവോപരമ ഇതി സിദ്ധം ॥

സർവം ഗീതാശാസ്ത്രാർഥമുപസംഹൃത്യ അസ്മിന്നധ്യായേ, വിശേഷതശ്ച അന്തേ,
ഇഹ ശാസ്ത്രാർഥദാർഢ്യായ സങ്ക്ഷേപതഃ ഉപസംഹാരം കൃത്വാ, അഥ ഇദാനീം
ശാസ്ത്രസമ്പ്രദായവിധിമാഹ –
ഇദം തേ നാതപസ്കായ നാഭക്തായ കദാചന ।
ന ചാശുശ്രൂഷവേ വാച്യം ന ച മാം യോഽഭ്യസൂയതി ॥ 18-67 ॥

ഇദം ശാസ്ത്രം തേ തവ ഹിതായ മയാ ഉക്തം സംസാരവിച്ഛിത്തയേ അതപസ്കായ
തപോരഹിതായ ന വാച്യം ഇതി വ്യവഹിതേന സംബധ്യതേ । തപസ്വിനേഽപി
അഭക്തായ ഗുരൗ ദേവേ ച ഭക്തിരഹിതായ കദാചന കസ്യാഞ്ചിദപി അവസ്ഥായാം
ന വാച്യം । ഭക്തഃ തപസ്വീ അപി സൻ അശുശ്രൂഷുഃ യോ ഭവതി തസ്മൈ
അപി ന വാച്യം । ന ച യോ മാം വാസുദേവം പ്രാകൃതം മനുഷ്യം മത്വാ
അഭ്യസൂയതി ആത്മപ്രശംസാദിദോഷാധ്യാരോപണേന ഈശ്വരത്വം മമ അജാനൻ ന
സഹതേ, അസാവപി അയോഗ്യഃ, തസ്മൈ അപി ന വാച്യം । ഭഗവതി അനസൂയായുക്തായ
തപസ്വിനേ ഭക്തായ ശുശ്രൂഷവേ വാച്യം ശാസ്ത്രം ഇതി സാമർഥ്യാത് ഗമ്യതേ ।
തത്ര ”മേധാവിനേ തപസ്വിനേ വാ” (യാസ്ക. നി. 2-1-6) ഇതി അനയോഃ
വികൽപദർശനാത് ശുശ്രൂഷാഭക്തിയുക്തായ തപസ്വിനേ തദ്യുക്തായ മേധാവിനേ
വാ വാച്യം । ശുശ്രൂഷാഭക്തിവിയുക്തായ ന തപസ്വിനേ നാപി മേധാവിനേ
വാച്യം । ഭഗവതി അസൂയായുക്തായ സമസ്തഗുണവതേഽപി ന വാച്യം ।
ഗുരുശുശ്രൂഷാഭക്തിമതേ ച വാച്യം ഇത്യേഷഃ ശാസ്ത്രസമ്പ്രദായവിധിഃ ॥

സമ്പ്രദായസ്യ കർതുഃ ഫലം ഇദാനീം ആഹ –
യ ഇമം പരമം ഗുഹ്യം മദ്ഭക്തേഷ്വഭിധാസ്യതി ।
ഭക്തിം മയി പരാം കൃത്വാ മാമേവൈഷ്യത്യസംശയഃ ॥ 18-68 ॥

യഃ ഇമം യഥോക്തം പരമം പരമനിഃശ്രേയസാർഥം കേശവാർജുനയോഃ
സംവാദരൂപം ഗ്രന്ഥം ഗുഹ്യം ഗോപ്യതമം മദ്ഭക്തേഷു മയി ഭക്തിമത്സു
അഭിധാസ്യതി വക്ഷ്യതി, ഗ്രന്ഥതഃ അർഥതശ്ച സ്ഥാപയിഷ്യതീത്യർഥഃ,
യഥാ ത്വയി മയാ । ഭക്തേഃ പുനർഗ്രഹണാത് ഭക്തിമാത്രേണ കേവലേന
ശാസ്ത്രസമ്പ്രദാനേ പാത്രം ഭവതീതി ഗമ്യതേ । കഥം അഭിധാസ്യതി ഇതി,
ഉച്യതേ – ഭക്തിം മയി പരാം കൃത്വാ “ഭഗവതഃ പരമഗുരോഃ
അച്യുതസ്യ ശുശ്രൂഷാ മയാ ക്രിയതേ” ഇത്യേവം കൃത്വേത്യർഥഃ । തസ്യ
ഇദം ഫലം – മാമേവ ഏഷ്യതി മുച്യതേ ഏവ । അസംശയഃ അത്ര സംശയഃ
ന കർതവ്യഃ ॥

കിഞ്ച –
ന ച തസ്മാന്മനുഷ്യേഷു കശ്ചിന്മേ പ്രിയകൃത്തമഃ ।
ഭവിതാ ന ച മേ തസ്മാദന്യഃ പ്രിയതരോ ഭുവി ॥ 18-69 ॥

ന ച തസ്മാത് ശാസ്ത്രസമ്പ്രദായകൃതഃ മനുഷ്യേഷു മനുഷ്യാണാം
മധ്യേ കശ്ചിത് മേ മമ പ്രിയകൃത്തമഃ അതിശയേന പ്രിയകരഃ, അന്യഃ
പ്രിയകൃത്തമഃ, നാസ്ത്യേവ ഇത്യർഥഃ വർതമാനേഷു । ന ച ഭവിതാ
ഭവിഷ്യത്യപി കാലേ തസ്മാത് ദ്വിതീയഃ അന്യഃ പ്രിയതരഃ പ്രിയകൃത്തരഃ
ഭുവി ലോകേഽസ്മിൻ ന ഭവിതാ ॥

യോഽപി –
അധ്യേഷ്യതേ ച യ ഇമം ധർമ്യം സംവാദമാവയോഃ ।
ജ്ഞാനയജ്ഞേന തേനാഹമിഷ്ടഃ സ്യാമിതി മേ മതിഃ ॥ 18-70 ॥

അധ്യേഷ്യതേ ച പഠിഷ്യതി യഃ ഇമം ധർമ്യം ധർമാദനപേതം
സംവാദരൂപം ഗ്രന്ഥം ആവയോഃ, തേന ഇദം കൃതം സ്യാത് । ജ്ഞാനയജ്ഞേന
– വിധിജപോപാംശുമാനസാനാം യജ്ഞാനാം ജ്ഞാനയജ്ഞഃ മാനസത്വാത്
വിശിഷ്ടതമഃ ഇത്യതഃ തേന ജ്ഞാനയജ്ഞേന ഗീതാശാസ്ത്രസ്യ അധ്യയനം
സ്തൂയതേ; ഫലവിധിരേവ വാ, ദേവതാദിവിഷയജ്ഞാനയജ്ഞഫലതുല്യം അസ്യ
ഫലം ഭവതീതി – തേന അധ്യയനേന അഹം ഇഷ്ടഃ പൂജിതഃ സ്യാം ഭവേയം
ഇതി മേ മമ മതിഃ നിശ്ചയഃ ॥

അഥ ശ്രോതുഃ ഇദം ഫലം –
ശ്രദ്ധാവാനനസൂയശ്ച ശൃണുയാദപി യോ നരഃ ।
സോഽപി മുക്തഃ ശുഭാംല്ലോകാൻപ്രാപ്നുയാത്പുണ്യകർമണാം ॥ 18-71 ॥

ശ്രദ്ധാവാൻ ശ്രദ്ദധാനഃ അനസൂയശ്ച അസൂയാവർജിതഃ സൻ ഇമം
ഗ്രന്ഥം ശൃണുയാദപി യോ നരഃ, അപിശബ്ദാത് കിമുത അർഥജ്ഞാനവാൻ,
സോഽപി പാപാത് മുക്തഃ ശുഭാൻ പ്രശസ്താൻ ലോകാൻ പ്രാപ്നുയാത് പുണ്യകർമണാം
അഗ്നിഹോത്രാദികർമവതാം ॥ ശിഷ്യസ്യ
ശാസ്ത്രാർഥഗ്രഹണാഗ്രഹണവിവേകബുഭുത്സയാ പൃച്ഛതി ।
തദഗ്രഹണേ ജ്ഞാതേ പുനഃ ഗ്രാഹയിഷ്യാമി ഉപായാന്തരേണാപി ഇതി പ്രഷ്ടുഃ
അഭിപ്രായഃ । യത്നാന്തരം ച ആസ്ഥായ ശിഷ്യസ്യ കൃതാർഥതാ കർതവ്യാ
ഇതി ആചാര്യധർമഃ പ്രദർശിതോ ഭവതി –
കച്ചിദേതച്ഛ്രുതം പാർഥ ത്വയൈകാഗ്രേണ ചേതസാ ।
കച്ചിദജ്ഞാനസംമോഹഃ പ്രണഷ്ടസ്തേ ധനഞ്ജയ ॥ 18-72 ॥

കച്ചിത് കിം ഏതത് മയാ ഉക്തം ശ്രുതം ശ്രവണേന അവധാരിതം പാർഥ,
ത്വയാ ഏകാഗ്രേണ ചേതസാ ചിത്തേന? കിം വാ അപ്രമാദതഃ? കച്ചിത്
അജ്ഞാനസംമോഹഃ അജ്ഞാനനിമിത്തഃ സംമോഹഃ അവിവിക്തഭാവഃ അവിവേകഃ
സ്വാഭാവികഃ കിം പ്രണഷ്ടഃ? യദർഥഃ അയം ശാസ്ത്രശ്രവണായാസഃ തവ,
മമ ച ഉപദേഷ്ടൃത്വായാസഃ പ്രവൃത്തഃ, തേ തുഭ്യം ഹേ ധനഞ്ജയ ॥

അർജുന ഉവാച –
നഷ്ടോ മോഹഃ സ്മൃതിർലബ്ധാ ത്വത്പ്രസാദാന്മയാച്യുത ।
സ്ഥിതോഽസ്മി ഗതസന്ദേഹഃ കരിഷ്യേ വചനം തവ ॥ 18-73 ॥

നഷ്ടഃ മോഹഃ അജ്ഞാനജഃ സമസ്തസംസാരാനർഥഹേതുഃ, സാഗര ഇവ
ദുരുത്തരഃ । സ്മൃതിശ്ച ആത്മതത്ത്വവിഷയാ ലബ്ധാ, യസ്യാഃ ലാഭാത്
സർവഹൃദയഗ്രന്ഥീനാം വിപ്രമോക്ഷഃ; ത്വത്പ്രസാദാത് തവ പ്രസാദാത് മയാ
ത്വത്പ്രസാദം ആശ്രിതേന അച്യുത । അനേന മോഹനാശപ്രശ്നപ്രതിവചനേന
സർവശാസ്ത്രാർഥജ്ഞാനഫലം ഏതാവദേവേതി നിശ്ചിതം ദർശിതം ഭവതി,
യതഃ ജ്ഞാനാത് മോഹനാശഃ ആത്മസ്മൃതിലാഭശ്ചേതി । തഥാ ച ശ്രുതൗ
“അനാത്മവിത് ശോചാമി” (ഛാ. ഉ. 7-1-3) ഇതി ഉപന്യസ്യ
ആത്മജ്ഞാനേന സർവഗ്രന്ഥീനാം വിപ്രമോക്ഷഃ ഉക്തഃ; “ഭിദ്യതേ
ഹൃദയഗ്രന്ഥിഃ” (മു. ഉ. 2-2-9) “തത്ര കോ മോഹഃ കഃ ശോകഃ
ഏകത്വമനുപശ്യതഃ” (ഈ. ഉ. 7) ഇതി ച മന്ത്രവർണഃ । അഥ ഇദാനീം
ത്വച്ഛാസനേ സ്ഥിതഃ അസ്മി ഗതസന്ദേഹഃ മുക്തസംശയഃ ।
കരിഷ്യേ വചനം തവ । അഹം ത്വത്പ്രസാദാത് കൃതാർഥഃ, ന മേ കർതവ്യം
അസ്തി ഇത്യഭിപ്രായഃ ॥

പരിസമാപ്തഃ ശാസ്ത്രാർഥഃ । അഥ ഇദാനീം കഥാസംബന്ധപ്രദർശനാർഥം
സഞ്ജയഃ ഉവാച –
സഞ്ജയ ഉവാച –
ഇത്യഹം വാസുദേവസ്യ പാർഥസ്യ ച മഹാത്മനഃ ।
സംവാദമിമമശ്രൗഷമദ്ഭുതം രോമഹർഷണം ॥ 18-74 ॥

ഇതി ഏവം അഹം വാസുദേവസ്യ പാർഥസ്യ ച മഹാത്മനഃ സംവാദം ഇമം യഥോക്തം
അശ്രൗഷം ശ്രുതവാൻ അസ്മി അദ്ഭുതം അത്യന്തവിസ്മയകരം രോമഹർഷണം
രോമാഞ്ചകരം ॥

തം ച ഇമം –
വ്യാസപ്രസാദാച്ഛ്രുതവാനിമം ഗുഹ്യതമം പരം ।
യോഗം യോഗേശ്വരാത്കൃഷ്ണാത്സാക്ഷാത്കഥയതഃ സ്വയം ॥ 18-75 ॥

വ്യാസപ്രസാദാത് തതഃ ദിവ്യചക്ഷുർലാഭാത് ശ്രുതവാൻ ഇമം സംവാദം ഗുഹ്യതമം
പരം യോഗം, യോഗാർഥത്വാത് ഗ്രന്ഥോഽപി യോഗഃ, സംവാദം ഇമം യോഗമേവ വാ
യോഗേശ്വരാത് കൃഷ്ണാത് സാക്ഷാത് കഥയതഃ സ്വയം, ന പരമ്പരയാ ॥

രാജൻ സംസ്മൃത്യ സംസ്മൃത്യ സംവാദമിമമദ്ഭുതം ।
കേശവാർജുനയോഃ പുണ്യം ഹൃഷ്യാമി ച മുഹുർമുഹുഃ ॥ 18-76 ॥

ഹേ രാജൻ ധൃതരാഷ്ട്ര, സംസ്മൃത്യ സംസ്മൃത്യ പ്രതിക്ഷണം സംവാദം
ഇമം അദ്ഭുതം കേശവാർജുനയോഃ പുണ്യം ഇമം ശ്രവണേനാപി പാപഹരം ശ്രുത്വാ
ഹൃഷ്യാമി ച മുഹുർമുഹുഃ പ്രതിക്ഷണം ॥

തച്ച സംസ്മൃത്യ സംസ്മൃത്യ രൂപമത്യദ്ഭുതം ഹരേഃ ।
വിസ്മയോ മേ മഹാന്രാജൻ ഹൃഷ്യാമി ച പുനഃ പുനഃ ॥ 18-77 ॥

തച്ച സംസ്മൃത്യ സംസ്മൃത്യ രൂപം അത്യദ്ഭുതം ഹരേഃ വിശ്വരൂപം
വിസ്മയോ മേ മഹാൻ രാജൻ, ഹൃഷ്യാമി ച പുനഃ പുനഃ ॥

കിം ബഹുനാ –
യത്ര യോഗേശ്വരഃ കൃഷ്ണോ യത്ര പാർഥോ ധനുർധരഃ ।
തത്ര ശ്രീർവിജയോ ഭൂതിർധ്രുവാ നീതിർമതിർമമ ॥ 18-78 ॥

യത്ര യസ്മിൻ പക്ഷേ യോഗേശ്വരഃ സർവയോഗാനാം ഈശ്വരഃ, തത്പ്രഭവത്വാത്
സർവയോഗബീജസ്യ, കൃഷ്ണഃ, യത്ര പാർഥഃ യസ്മിൻ പക്ഷേ ധനുർധരഃ
ഗാണ്ഡീവധന്വാ, തത്ര ശ്രീഃ തസ്മിൻ പാണ്ഡവാനാം പക്ഷേ ശ്രീഃ വിജയഃ,
തത്രൈവ ഭൂതിഃ ശ്രിയോ വിശേഷഃ വിസ്താരഃ ഭൂതിഃ, ധ്രുവാ അവ്യഭിചാരിണീ
നീതിഃ നയഃ, ഇത്യേവം മതിഃ മമ ഇതി ॥

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം
യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാർജുനസംവാദേ മോക്ഷസംന്യാസയോഗോ നാമ
അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ॥18 ॥

ഇതി ശ്രീമദ്പരമഹംസപരിവ്രാജകാചാര്യപൂജ്യപാദശ്രീശങ്കരഭഗവതാ
കൃതൗ ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാഭാഷ്യേ മോക്ഷസംന്യാസയോഗോ നാമ
അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ॥

– Chant Stotra in Other Languages –

Shrimad Bhagwat Geeta » Shrimad Bhagavad Gita Shankara Bhashya Lyrics in Sanskrit » English » Bengali » Gujarati » Kannada » Odia » Telugu » Tamil