Vyasagita From Brahma Purana In English

Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.

॥ Vyasagita from Brahma Purana English Lyrics ॥

॥ vyaasageetaa brahmapuraane ॥

adhyaayah’ 234 (126)
aatyantikalayaniroopanam
vyaasa uvaacha
aadhyaatmikaadi bho vipraa jnyaatvaa taapatrayam budhah’ ।
utpannajnyaanavairaagyah’ praapnotyaatyantikam layam ॥ 234.1 ॥

aadhyaatmiko’pi dvividhaa shaareero maanasastathaa ।
shaareero bahubhirbhedairbhidyate shrooyataam cha sah’ ॥ 234.2 ॥

shirorogapratishyaayajvarashoolabhagandaraih’ ।
gulmaarshah’shvayathushvaasachchhardyaadibhiranekadhaa ॥ 234.3 ॥

tathaa’kshirogaateesaarakusht’haangaamayasanjnyakaih’ ।
bhidyate dehajastaapo maanasam shrotumarhatha ॥ 234.4 ॥

kaamakrodhabhadveshalobhamohavishaadajah’ ।
shokaasooyaavamaanershyaamaatsaryaabhibhavastathaa ॥ 234.5 ॥

maanaso’pi dvijashresht’haastaapo bhavati naikadhaa ।
ityevamaadibhirbhedaistaapo hyaadhyaatmikah’ smri’tah’ ॥ 234.6 ॥

mri’gapakshimanushyaadyaih’ pishaachoragaraakshasaih’ ।
sareesri’paadyaishcha nri’naam janyate chaa”dhibhautikah’ ॥ 234.7 ॥

sheetoshnavaatavarshaambuvaidyutaadisamudbhavah’ ।
taapo dvijavarashresht’haah’ kathyate chaa”dhidaivikah’ ॥ 234.8 ॥

garbhajanmajaraajnyaanamri’tyunaarakajam tathaa ।
duh’kham sahasrasho bhedairbhidyate munisattamaah’ ॥ 234.9 ॥

sukumaaratanurgarbhe janturbahumalaavri’te ।
ulbasamvesht’ito bhagnapri’sht’hagreevaasthisamhatih’ ॥ 234.10 ॥

atyamlakat’uteekshnoshnalavanairmaatri’bhojanaih’ ।
atitaapibhiratyartham baadhyamaano’tivedanah’ ॥ 234.11 ॥

prasaaranaakunchanaadau naagaa(ngaa)naam prabhuraatmanah’ ।
shakri’nmootramahaapankashaayee sarvatra peed’itah’ ॥ 234.12 ॥

niruchchhvaasah’ sachaitanyah’ smaranjanmashataanyatha ।
aaste garbhe’tiduh’khena nijakarmanibandhanah’ ॥ 234.13 ॥

yaayamaanah’ pureeshaasri’ngmootrashukraavilaananah’ ।
praajaapatyena vaatena peed’yamaanaasthibandhanah’ ॥ 234.14 ॥

adhomukhastaih’ kriyate prabalaih’ sootimaarutaih’ ।
kleshairnishkraantimaapnoti jat’haraanmaaturaaturah’ ॥ 234.15 ॥

moorchchhaamavaapya mahateem samspri’sht’o baahyavaayunaa ।
vijnyaanabhramsamaapnoti jaatastu munisattamaah’ ॥ 234.16 ॥

kant’akairiva tunnaangah’ krakachairiva daaritah’ ।
pootivranaannipatito dharanyaam krimiko yathaa ॥ 234.17 ॥

kand’ooyane’pi chaashaktah’ parivarte’pyaneeshvarah’ ।
stanapaanaadikaahaaramavaapnoti parechchhayaa ॥ 234.18 ॥

ashuchisrastare suptah’ keet’adamshaadibhistathaa ।
bhakshyamaano’pi naivaishaam samartho vinivaarane ॥ 234.19 ॥

yanmaduh’khaanyanekaani janmano’nantaraani cha ।
baalabhaave yadaapnoti aadhibhootaadikaani cha ॥ 234.20 ॥

ajnyaanatamasaa chhanno mood’haantah’ karano narah’ ।
na jaanaati kutah’ ko’ham kutra gantaa kimaatmakah’ ॥ 234.21 ॥

kena bandhena baddho’ham kaaranam kimakaaranam ।
kim kaaryam kimakaaryam vaa kim vaachyam kim na chochyate ॥ 234.22 ॥

ko dharmah’ kashcha vaa’dharmah’ kasminvarteta vai katham ।
kim kartavyamakartavyam kim vaa kim gunadoshavat ॥ 234.23 ॥

evam pashusamairmood’hairajnyaanaprabhavam mahat ।
avaapyate narairduh’kham shishnodaraparaayanaih’ ॥ 234.24 ॥

ajnyaanam taamaso bhaavah’ kaaryaarambhapravri’ttayah’ ।
ajnyaaninaam pravartante karmalopastato dvijaah’ ॥ 234.25 ॥

narakam karmanaam lopaatphalamaahurmaharshayah’ ।
tasmaadajnyaaninaam duh’khamiha chaamutra chottamam ॥ 234.26 ॥

yaraajarjaradehashcha shithilaavayavah’ pumaan ।
vichalachchheernadashano valisnaayushiraavri’tah’ ॥ 234.27 ॥

doorapranasht’anayano vyomaantargatataarakah’ ।
naasaavivaraniryaataromapunjashchaladvapuh’ ॥ 234.28 ॥

prakat’eebhootasarvaasthirnatapri’sht’haasthisamhatih’ ।
utsannajat’haraagnitvaadalpaahaarolpachesht’itah’ ॥ 234.29 ॥

kri’chchhrachankramanotthaanashayanaasanachesht’itah’ ।
mandeebhavachchhrotranetragalallaalaavilaananah’ ॥ 234.30 ॥

anaayattaih’ samastaishcha karanairmaranonmukhah’ ।
tatkshane’pyanubhootaanaamasmartaa’khilavastunaam ॥ 234.31 ॥

sakri’duchchaarite vaakye samudbhootamahaashramah’ ।
shvaasakaasaamayaayaasasamudbhootaprajaagarah’ ॥ 234.32 ॥

anyenotthaapyate’nyena tathaa samveshyate jaree ।
bhri’tyaatmaputradaaraanaamapamaanaparaakri’tah’ ॥ 234.33 ॥

praksheenaakhilashauchashcha vihaaraahaarasamspri’hah’ ।
haasyah’ parijanasyaapi nirvinnaasheshabaandhavah’ ॥ 234.34 ॥

anubhootamivaanyasminjanmanyaatmavichesht’itam ।
samsmaranyauvane deergham nih’shvasityatitaapitah’ ॥ 234.35 ॥

evamaadeeni duh’khaani jaraayaamanubhooya cha ।
marane yaani duh’khaani praapnoti shri’nu taanyapi ॥ 234.36 ॥

shlathagreevaanghrihasto’tha praapto vepathunaa narah’ ।
muhurglaaniparashchaasau muhurjnyaanabalanvitah’ ॥ 234.37 ॥

hiranyadhaanyatayabhaaryaabhri’tyagri’haadishu ।
ete katham bhavishyanteetyateevamamataakulah’ ॥ 234.38 ॥

marmavidbhirmahaarogaih’ krakachairiva daarunaih’ ।
sharairivaantakasyograishchhidyamaanaasthibandhanah’ ॥ 234.39 ॥

parivartamaanataaraakshihastapaadam muhuh’ kshipan ।
samshushyamaanataalvosht’hakant’ho ghuraghuraayate ॥ 234.40 ॥

niruddhakant’hadeshee’pi udaanashvaasapeed’itah’ ।
taapena mahataa vyaaptastri’shaa vyaaptastathaa kshudhaa ॥ 234.41 ॥

kleshaadutkraantimaapnoti yaamyakinkarapeed’itah’ ।
taapena mahaata vyaaptastri’shaa vyaaptastathaa kshudhaa ॥ 234.42 ॥

etaanyanyaani chograani duh’khaani marane nri’naam ।
shri’nudhvam darsham yaani praapyante purushairmri’taih’ ॥ 234.43 ॥

yaamyakinkarapaashaadigrahanam dand’ataad’anam ।
yamasya darshanam chogramugramaargavilokanam ॥ 234.44 ॥

karambhavaalukaavihniyantrashastraadibheeshane ।
pratyekam yaatanaayaashcha yaatanaadi dvijottamaah’ ॥ 234.45 ॥

krakachaih’peed’yamaanaanaammri'(moo)shaayaam chaapi dhmaapyataam ।
kut’haaraih’ paat’yamaanaanaambhoomau chaapi nikhanyataam ॥ 234.46 ॥

shooleshvaaropyamaanaanaam vyaaghravaktre praveshyataam ।
gri’dhraih’ sambhakshyamaanaanaam dveepibhishchopabhujyataam ॥ 234.47 ॥

kvathyataam tailamadhye cha klidyataam kshaarakardame ।
uchchannipaatyamaanaanaam kshipyataam kshepayantrakaih’ ॥ 234.48 ॥

narake yaani duh’khaani paapahetoodbhavaani vai ।
praapyante naarakairvipraasteshaam sankhyaa na vidyate ॥ 234.49 ॥

na kevalam dvijashresht’haa narake duh’khapaddhatih’ ।
svarge’pi paatabheetasya kshayishnornaasti nirvri’tih’ ॥ 234.50 ॥

punashcha garbho bhavati jaayate cha punarnarah’ ।
garbhe vileeyate bhooyo jaayamaano’stameti cha ॥ 234.51 ॥

yaatamaatrashcha mriyate baalabhaave cha yauvane ।
yadyatpreetikaram pumsaam vastu vipraah’ prajaayate ॥ 234.52 ॥

tadeva duh’khavri’kshasya beejatvamupagachchhati ।
kalatraputramitraadigri’hakshetradhanaadikaih’ ॥ 234.53 ॥

kriyate na tathaa bhoori sukham pumsaam yathaa’sukham ।
iti samsaaraduh’khaarkataapataapitachetasaam ॥ 234.54 ॥

vimuktipaadapachchhaayaamri’te kutra sukham nri’naam ।
tadasya trividhasyaapi duh’khajaatasya pand’itaih’ ॥ 234.55 ॥

garbhajanmajaraadyeshu sthaaneshu prabhavishyatah’ ।
nirastaatishayaahlaadam sukhabhaavaikalakshanam ॥ 234.56 ॥

bheshajam bhagavatpraaptirekaa chaa”tyantikee mataa ।
tasmaattatpraaptaye yatnah’ kartavyah’ pand’itairnaraih’ ॥ 234.57 ॥

tatpraaptiheturjnyaanam cha karma choktam dvijottamaah’ ।
aagamottham vivekaachcha dvidhaa jnyaanam tathochyate ॥ 234.58 ॥

shabdabrahmaa”gamamayam param brahma vivekajam ।
andham tama ivaajnyaanam deepavachchendriyodbhavam ॥ 234.59 ॥

yathaa sooryastathaa jnyaanam yadvai vipraa vivekajam ।
manurapyaaha vedaartham smri’tvaa yanmunisattamaah’ ॥ 234.60 ॥

tadetachchhruyataamatra sambandhe gadato mama ।
dve brahmanee veditavye shabdabrahma param cha yat ॥ 234.61 ॥

shabdabrahmani nishnaatah’ param brahmadhigachchhati ।
dve vidye veditavye iti chaa”tharvanee shrutih’ ॥ 234.62 ॥

parayaa hyaksharapraaptirri’gvedaadimayaa’paraa ।
yattadavyaktamajaramachintyamajamavyayam ॥ 234.63 ॥

anirdeshyamaroopam cha paanipaadaadyasamyutam ।
vittam sarvagatam nityam bhootayonimakaaranam ॥ 234.64 ॥

vyaapyam vyaapyam yatah’ sarvam tadvai pashyanti soorayah’ ।
tadbrahma paramam dhaama tadvyeyam mokshakaankshibhih’ ॥ । 234.65 ॥

shrutivaakyoditam sookshmam tadvishnoh’ paramam padam ।
utpattim pralayam chaiva bhootaanaamagatim gatim ॥ 234.66 ॥

vetti vidyaamavidyaam cha sa vaachyo bhagavaaniti ।
nyaanashaktibalavaishvaryaveeryatejaamsyasheshatah’ ॥ 234.67 ॥

bhagavachchhabdavaachyaani cha sa vaachyo bhagavaaniti ।
nyaanashaktibalaishvaryaveeryatejaamsyasheshatah’ ॥ 234.68 ॥

bhooteshu cha sa sarvaatmaa vaasudevastatah’ smri’tah’ ।
uvaachedam maharshibhyah’ puraa pri’sht’ah’ prajaapatih’ ॥ 234.69 ॥

naamaavyaakhyaamanantasya vaasudevasya tattvatah’ ।
bhooteshu vasate yo’ntarvasantyatra cha taani yat ॥

dhaataa vidhaataa jagataam vaasudevastatah’ prabhuh’ ॥ 234.70 ॥

sasarvabhootaprakri’tirgunaamshcha, doshaamshcha sarvaansa(na)guno hyateetah’ ।
ateetasarvaavarano’khilaatmaa, tenaa”vri’tam yadbhavanaantaraalam ॥ 234.71 ॥

samastakalyaanagunaatmako hi, svashaktileshaadri’tabhootasargah’ ।
ichchhaagri’heetaabhimatorudehah’, samsaadhitaasheshajagaddhito’sau ॥ 234.72 ॥

tejobalaishvaryamahaavarodhah’, svaveeryashaktyaadigunaikaraashih’ ।
parah’ paraanaam sakalaa na yatra, kleshaadayah’ santi paraapareshe ॥ 234.73 ॥

sa eeshvaro vyasht’isamasht’iroopo’vyaktasvaroopah’ prakat’asvaroopah’ ।
sarveshvarah’ sarvadri’ksarvavettaa, samastashaktih’ parameshvaraakhyah’ ॥ 234.74 ॥

sanjnyaayate yena tadastadosham shuddham param nirmalamekaroopam ।
sandri’shyate vaa”pyatha gamyate vaa,tajjnyaanamajnyaanamato’nyaduktam ॥ 234.75 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasarshisamvaada aatyantikalayaniroopanam naama
chatustrimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 234 ॥

adhyaayah’ 235 (127)
yogaabhyaasaniroopanam
munaya oochuh’
idaaneem broohi yogam cha duh’khasamyogabheshajam ।
yam viditvaa’vyayam tatra yunjaamah’ purushottamam ॥ 235.1 ॥

shrutvaa sa vachanam teshaam kushnadvaipaayanastadaa ।
abraveetparamapreeto yogee yogavidaam varah’ ॥ 235.2 ॥

yogam vakshyaami bho vipraah’ shri’nudhvam bhavanaashanam ।
yamabhyasyaa”pnu yaadyogee moksham paramadurlabham ॥ 235.3 ॥

shrutvaa”dau yogashaastraani gurumaaraadhya bhaktitah’ ।
itihaasam puraanam cha vedaamshchaiva vichakshanah’ ॥ 235.4 ।
aahaaram yogadoshaamshcha deshakaalam cha buddhimaan ।
nyaatvaa samabhyasedyogam nirdvadvo nishparigrahah’ ॥ 235.5 ॥

bhunjansaktum yavaagoom cha takramoolaphalam payah’ ।
yaavakam kanapinyaakamaahaaram yogasaadhanam ॥ 235.6 ॥

na manovikale dhmaate na shraante kshudhite tathaa ।
na dvandve na cha sheete cha na choshne naanilaatmake ॥ 235.7 ॥

sashabde na jalaabhyaase jeernagosht’he chatushpathe ।
sareesri’pe shmashaane cha na nadyante’gnisamnidhau ॥ 235.8 ॥

na chaitye na cha valmeeke sabhaye koopasamnidhai ।
na shushkaparnanichaye yogam yunjeeta karhichit ॥ 235.9 ॥

deshaanetaananaadri’tya mood’hatvaadyo yunakti vai ।
pravakshye tasya ye doshaa jaayante vighnakaarakaah’ ॥ 235.10 ॥

baadhiryam jad’ataa lopah’ smri’termookatvamandhataa ।
jvarashcha jaayate sadyastadvadajnyaanasambhavah’ ॥ 235.11 ॥

tasmaatsarvaatmanaa kaaryaa rakshaa yogavidaa sadaa ।
dharmaarthakaamamokshanaam shareeram saadhanam yatah’ ॥ 235.12 ॥

aashrame vijane guhye nih’shabde nirbhaye nage ।
shoonyaagaare shuchauramye chaikaante devataalaye ॥ 235.13 ॥

rajanyaah’ pashchime yaame poorve cha susamaahitah’ ।
poorvaahne madhyame chaahni yuktaahaaro jitendriyah’ ॥ 235.14 ॥

aaseenah’ praangmukho ramya aasane sukhanishchale ।
naatineeche na chochchhrite nispri’hah’ satyavaakshuchih’ ॥ 235.15 ॥

yuktanidro jitakrodhah’ sarvabhootahite ratah’ ।
sarvadvandvasaho dheerah’ samakaayaanghrimastakah’ ॥ 235.16 ॥

naabhau nidhaaya hastau dvau shaantah’ padmaasane sthitah’ ।
samsthaapya dri’sht’im naasaagre praanaanaayamya vaagyatah’ ॥ 235.17 ॥

samaahri’tyendriyagraamam manasaa hri’daye munih’ ।
pranavam deerghamudyamya samvri’taasyah’ sunishchalah’ ॥ 235.18 ॥

rajasaa tamaso vri’ttim sattvena rajasastathaa ।
sanchhaadya nirmalam shaante sthitah’ samvri’talochanah’ ॥ 235.19 ॥

hri’tpadmakot’are leenam sarvavyaapi niranjanam ।
yunjeeta shaante sthitah’ samvri’talochanah’ ॥ 235.20 ॥

karanendriyabhootaani kshetrajnye prathamam nyaset ।
kshetrajnyashcha pare yojyastato yunjati yogavit ॥ 235.21 ॥

mano yasyaantamabhyeti paramaatmani chanchalam ।
santyajya vishayaamstasya yogasiddhih’ prakaashitaa ॥ 235.22 ॥

yadaa nirvishayam chittam pare brahmani leeyate ।
samaadhau yogayuktasya tadaa’bhyeti param padam ॥ 235.23 ॥

asamsaktam yadaa chittam yoginah’ sarvakarmasu ।
bhavatyaanandamaasaadya tadaa nirvaanamri’chchhati ॥ 235.24 ॥

shuddham dhaamatrayaateetam turyaakhyam purushottamam ।
praapya yogabalaadyogee muchyate naatra samshayah’ ॥ 235.25 ॥

nih’spri’hah’ sarvakaamebhyah’ sarvatra priyadarshanah’ ।
sarvatraanityabuddhistu yogee muchyeta naanyathaa ॥ 235.26 ॥

indriyaani na sevena vairaagyena cha yogavit ।
sadaa chaabhyaasayogena muchyate naatra samshayah’ ॥ 235.27 ॥

na cha padmaasanaadyogo na naasaagranireekshanaat ।
manasashchendriyaanaam cha samyogo yoga uchyate ॥ 235.28 ॥

evam mayaa munishresht’haa yogah’ prokto vimuktidah’ ।
samsaaramokshahetushcha kimanyachchhrotumichchhatha ॥ 235.29 ॥

lomaharshana uvaacha
shrutvaa te vachanam tasya saadhu saadhviti chaabruvan ।
vyaasam prashasya sampoojya punah’ prasht’um samudyataah’ ॥ 235.30 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasarshisamvaade yogaabhyaasaniroopanam naama
panchatrimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 235 ॥

adhyaayah’ 236 (128)
saankhyayoganiroopanam
munaya oochuh’
tava vaktraabdhisambhootamamri’tam vaangmayam mune ।
pibataam no dvijashresht’ha na nri’ptiriha dri’shyate ॥ 236.1 ॥

tasmaadyogam mune broohi vistarena vimuktidam ।
saankhyam cha dvipadaam shresht’ha shrotumichchhaamahe vayam ॥ 236.2 ॥

prajnyaavaanjshrotriyo yajvaa khyaatah’ praajnyo’nasooyakah’ ।
satyadharmamatirbrahmankatham brahmaadhigachchhati ॥ 236.3 ॥

tapasaa brahmacharyena sarvatyaagena medhayaa ।
saankhye vaa yadi vaa yoga etatpri’sht’o vadasva nah’ ॥ 236.4 ॥

manasashchendriyaanaam cha yathaikaagayramavaapyate ।
yenopaayena purushastattvam vyaakhyaatumarhasi ॥ 236.5 ॥

vyaasa uvaacha
naanyatra jnyaanatapasornaanyatrendriyanigrahaat ।
naanyatra sarvasantyaagaatsiddhim vindati kashchana ॥ 236.6 ॥

mahaabhootaani sarvaani poorvasri’sht’ih’ svayambhuvah’ ।
bhooyisht’ham praanabhri’dgraame nivisht’aani shareerishu ॥ 236.7 ॥

bhoomerdeho jalaatsneho jyotishashchakshushee smri’te ।
praanaapaanaashrayo vaayuh’kosht’haakaasham shareerinaam ॥ 236.8 ॥

kraantau vishnurbale shakrah’ kosht’he’gnirbhoktumichchhati ।
karnayoh’ pradishah’ shrotre jihvaayaam vaaksarasvatee ॥ 236.9 ॥

karnau tvakchakshushee jihvaa naasikaa chaiva panchamee ।
dasha taaneendriyoktaani dvaaraanyaahaarasiddhaye ॥ 236.10 ॥

shabdasparshau tathaa roopam rasam gandham cha panchamam ।
indriyaarthaanpri’thagvidyaadindriyebhyastu nityadaa ॥ 236.11 ॥

indriyaani mano yunkte avashyaa(shaa)niva raajinah'(lah’) ।
manashchaapi sadaa yunkte bhootaatmaa hri’dayaashritah’ ॥ 236.12 ॥

indriyaanaam tathaivaishaam sarveshaameeshvaram manah’ ।
niyame cha visarge cha bhootaatmaa manasastathaa ॥ 236.13 ॥

indriyaaneendriyaarthashcha svabhaavashchetanaa manah’ ।
praanaapaanau cha jeevashcha nityam deheshu dehinaam ॥ 236.14 ॥

aashrayo naasti sattvasya gunashabdo na chetanaah’ ।
sattvam hi tejah’ sri’jati na gunaanvai kathanchana ॥ 236.15 ॥

evam saptadasham deham vri’tam shod’ashabhirgunaih’ ।
maneeshee manasaa vipraah’ pashyatyaatmaanamaatmani ॥ 236.16 ॥

na hyam chakshushaa dushyo na cha sarvairapeendriyaih’ ।
manasaa tu pradeeptena mahaanaatmaa prakashate ॥ 236.17 ॥

ashabdasparsharoopam tachcha(chchaa)rasaagandhamavyayam ।
ashareeram shareere sve nireeksheta nirindriyam ॥ 236.18 ॥

avyaktam sarvadeheshu martyeshu paramaarchitam ।
yo’nupashyati sa pretya kalpate brahmabhooyatah’ ॥ 236.19 ॥

vidyaavinayasampannabraahmane gavi hastini ।
shuni chaiva shvapaake cha pand’itaah’ samadarshinah’ ॥ 236.20 ॥

sa hi sarveshu bhooteshu jangameshu dhruveshu cha ।
vasatyeko mahaanaatmaa yena sarvamidam tatam ॥ 236.21 ॥

sarvabhooteshu chaa”tmaanam sarvabhootaani chaa”tmani ।
yadaa pashyati bhootaatmaa brahma sampadyate tadaa ॥ 236.22 ॥

yaavaanaatmani vedaa”tmaa taavaanaatmaa paraatmani ।
ya evam satatam veda so’mri’tatvaaya kalpate ॥ 236.23 ॥

sarvabhootaatmabhootasya sarvabhootahitasya cha ।
devaapi maarge muhyanti apadasya padaishinah’ ॥ 236.24 ॥

shakuntaanaamivaa”kaashe matsyaanaamiva chodake ।
yathaa gatirna dri’shyena tathaa jnyaanavidaam gatih’ ॥ 236.25 ॥

kaalah’ pachati bhootaani sarvaanyevaa”tmanaa”tmani ।
yasmistu pachyate kaalastanna vedeha kashchana ॥ 236.26 ॥

na tadurdhvam na tiryakcha naadho na cha punah’ punah’ ।
na madhye pratigri’hneete naiva kinchinna kashchana ॥ 236.27 ॥

sarve tatsthaa ime lokaa baahyameshaam na kinchana ।
yadyapyagre samaagachchhedyataa baano gunachyutah’ ॥ 236.28 ॥

naivaantam kaaranasyeyaadyadyapi syaanmanojavah’ ।
tasmaatsookshmataram naasti naasti sthoolataram tathaa ॥ 236.29 ॥

sarvatah’ paanipaadam tatsarvato’kshishiromukham ।
sarvatah’shrutimalloke sarvamaavri’tya tisht’hati ॥ 236.30 ॥

tadevaanoranutaram tanmahadbhyo mahattaram ।
tadantah’ sarvabhootaanaam dhruvam tisht’hanna dri’shyate ॥ 236.31 ॥

aksharam cha ksharam chaiva dvedhaa bhaavo’yamaatmanah’ ।
kshakah’ sarveshu bhooteshu divyam tvamri’tamaksharam ॥ 236.32 ॥

navadvaaram puram kri’tvaa hamso hi niyato vashee ।
eedri’shah’ sarvabhootasya sthaavarasya charasya cha ॥ 236.33 ॥

haanenaabhivikalpaanaam naraanaam sanchayena cha ।
shareeraanaamajasyaa”hurhamsatvam paaradarshinah’ ॥ 236.34 ॥

hamsoktam cha ksharam chaiva koot’astham yattadaksharam ।
tadvidvaanaksharam praapya jahaati praanajanmanee ॥ 236.35 ॥

vyaasa uvaacha
bhavataam pri’chchhataam vipraa yathaavadiha tattvatah’ ।
saankhyam jnyaanena samyuktam tadetatkeertitam mayaa ॥ 236.36 ॥

yogakri’tyam tu bho vipraah’ keertayishyaamyatah’ param ।
ekatvam buddhimanasorindriyaanaam cha sarvashah’ ॥ 236.37 ॥

aatmano vyaapino jnyaanam jnyaanametadattumam ।
tadetadupashaantena daantenaadhyaatmasheelinaa ॥ 236.38 ॥

aatmaaraamena buddhena boddhavyam shuchikarmanaa ।
yogadoshaansamuchchhidya pancha yaankavayo viduh’ ॥ 236.39 ॥

kaamam krodam cha lobham cha bhayam svapnam panchamam ।
krodham shamena jayati kaamam sankalpavarjanaat ॥ 236.40 ॥

sattvasamsevanaaddheero nidraamuchchhettumarhati ।
dhri’tyaa shishnodaram rakshetpaanipaadam cha chakshushaa ॥ 236.41 ॥

chakshuh’ shrotram cha manasaa mano vaacham cha karmanaa ।
apramaadaadbhayam jahyaddambham praajnyopasevanaat ॥ 236.42 ॥

evametaanyogadoshaanjayennityamatandritah’ ।
agneemshcha braahmanaamshchaatha devataah’ pranametsadaa ॥ 236.43 ॥

varjayeduddhataam vaacham himsaayuktaam manonugaam ।
brahmatejomayam shukram yasya sarvamidam jagat ॥ 236.44 ॥

etasya bhootabhootasya dri’sht’am sthaavarajangamam ।
dhyaayanamadhyayanam daanam satyam hreeraarjavam kshamaa ॥ 236.45 ॥

shaucham chaivaa”tmanah’ shuddhirindrayaanaam cha nigrahah’ ।
etairvivarghate tejah’ paapmaanam chaapakarshati ॥ 236.46 ॥

samah’ sarveshu bhooteshu labhyaalabhyena vartayan
dhootapaapmaa tu tejasvee laghvaahaaro jitendriyah’ ॥ 236.47 ॥

taamatradhau vashe kri’tvaa nishevedbrahmanah’ padam ।
manasashchendriyaanaam cha kri’tvaikaagrayam samaahitah’ ॥ 236.48 ॥

poorvaraatre paraardhe cha dhaarayenmana aatmanah’ ।
yantoh’ panchendriyasyaasya yadyekam klinnamindriyam ॥ 236.49 ॥

tato’sya sravati prajnyaa gireh’ paadaadivodakam ।
manasah’ poorvamaadadyaatkoormaanaamiva matsyahaa ॥ 236.50 ॥

tatah’ shrotram tatashchakshurjihvaa ghraanam cha yogavit ।
tata etaani samyamya manasi sthaapayedyadi ॥ 236.51 ॥

tathaivaapohya sankalpaanmano hyaatmani dhaarayet ।
panchendriyaani manasi hri’di samsthaapayedyadi ॥ 236.52 ॥

yadaitaanyavatisht’hante manah’ shasht’haani chaa”tmani ।
praseedanti cha samsthaayaam tadaa brahma prakaashate ॥ 236.53 ॥

vidhooma iva deeptaarchiraagatya iva deeptimaan ।
vaidyuto’gnirivaa”kaashe pashyantyaatmaanamaatmani ॥ 236.54 ॥

sarva tatra tu sarvatra vyaapakatvaachcha dri’shyate ।
tam pashyanti mahaatmaano braahmanaa ye maneeshinah’ ॥ 236.55 ॥

dhri’timanto mahaapraajnyaah’ sarvabhootahite rataah’ ।
evam parimitam kaalamaacharansamshitavratah’ ॥ 236.56 ॥

aaseeno hi rahasyeko gachchhedaksharasaamyataam ।
pramoho bhrama aavarto ghraanam shravanadarshane ॥ 236.57 ॥

adbhutaani rasah’ sparshah’ sheetoshnamaarutaakri’tih’ ।
pratibhaanupasargaashcha pratisangri’hya yogatah’ ॥ 236.58 ॥

taamstattvavidanaadri’tya saamyenaiva nivartayet ।
kuryaatparichayam yoge trailokye niyato munih’ ॥ 236.59 ॥

girishri’nge tathaa chaitye vri’kshamooleshu yojayet ।
samniyamyendriyagraamam kosht’he bhaand’amanaa iva ॥ 236.60 ॥

ekaagram chintayennityam yogaannodvijate manah’ ।
yenopayena shakyeta niyantum chanchalam manah’ ॥ 236.61 ॥

tatra yukto nisheveta na chaiva vichalettatah’ ।
shoonyaagaaraani chaikaagro nivaasaarthamupakramet ॥ 236.62 ॥

naativrajetparam vaachaa karmanaa manasaa’pi vaa ।
upekshako yathaahaaro labdhaalabdhasamo bhavet ॥ 236.63 ॥

yashchainamabhinandeta yashchainamabhivaadayet ।
samastayoshchaapyubhayornaabhidhyaayechchhubhaashubham ॥ 236.64 ॥

na prahri’shyena laabheshu naalaabheshu cha chintayet ।
samah’ sarveshu bhooteshu sadharmaa maatarishvanah’ ॥ 236.65 ॥

evam svasthaatmanah’ saadhoh’ sarvatra samadarshinah’ ।
shanmaasaannityayuktasya shabdabrahmabhivartate ॥ 236.66 ॥

vedanaartaanparaandri’sht’vaa samalasht’aashmakaanchanah’ ।
evam tu nirato maargam viramenna vimeehitah’ ॥ 236.67 ॥

api varnaavakri’sht’astu naaree vaa dharmakaankshinee ।
taavapyetena maargena gachchhetaam paramaam gatim ॥ 236.68 ॥

ajam puraanamajaram sanaatanam, yamindriyaatigamagocharam dvijaah’ ।
avekshya chemaam paramesht’hisaamyataam, prayaantyanaavri’ttigatim maneeshinah’ ॥ 236.69 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasarshisamvaade saankhyayoganiroopanam naama
panchatrimshadadhikadvishatatamodhyaayah’ ॥ 236 ॥

adhyaayah’ 237 (129)
nyaaninaam mokshapraaptiniroopanam
munaya oochuh’
yadyevam vedavachanam kuru karma tyajeti cha ।
kaam disham vidyayaa yaanti kaam cha gachchhanti karmanaa ॥ 237.1 ॥

etadvai shrotumichchhamastadbhavaanprabraveetu nah’ ।
etadanyonyavairoopyam vartate pratikoolatah’ ॥ 237.2 ॥

vyaasa uvaacha
shri’nudhvam munishaardoolaa yatpri’chchhadhvam samaasatah’ ।
karmavidyaamayau chaubhau vyaakhyaasyaami ksharaaksharau ॥ 237.3 ॥

yaam disham vidyayaa yaanti yaam gachchhanti cha karmanaa ।
shri’nudhvam saampratam vipraa gahanam hyetaduttaram ॥ 237.4 ॥

asti dharma iti yuktam naasti tatraiva yo vadet ।
yakshasya saadri’shyamidam yakshasyedam bhavedatha ॥ 237.5 ॥

dvaavimaavatha panthaanau yatra vedaah’ pratisht’hitaah’ ।
pravri’ttilakshano dharmo nivri’tto vaa vibhaashitah’ ॥ 237.6 ॥

karmanaa badhyate janturvidyayaa cha vimuchyate ।
tasmaatkarma na kurvanti yatayah’ paaradarshinah’ ॥ 237.7 ॥

karmanaa jaayate pretya moortimaanshod’ashaatmakah’ ।
vidyayaa jaayate nityamavyaktam hyaksharaatmakam ॥ 237.8 ॥

karma tveke prashamsanti svalpabuddhirataa naraah’ ।
tena te dehajaalena ramayanta upaasate ॥ 237.9 ॥

ye tu buddhim paraam praaptaa dharmanaipunyadarshinah’ ।
na te karma prashamsanti koopam nadyaam pibannivah’ ॥ 237.10 ॥

karmanaam phalamaapnoti sukhaduh’khe bhavaabhavau ।
vidyayaa tadavaapnoti yatra gatvaa na shochati ॥ 237.11 ॥

na mriyate yatra gatvaa yatra gatvaa na jaayate ।
na jeeryate yatra gatvaa yatra gatvaa na vardhate ॥ 237.12 ॥

yatra tadbrahma paramamavyaktamachalam dhruvam ।
avyaakri’tamanaayaamamamri’tam chaadhiyogavit ॥ 237.13 ॥

dvandvairna yatra baadhyante maanasena cha karmanaa ।
samaah’ sarvatra maitraashcha sarvabhootahite rataah’ ॥ 237.14 ॥

vidyaamayo’nyah’ purusho dvijaah’ karmamayo’parah’ ।
vipraashchandrasamasparshah’ sookshmayaa kalayaa sthitah’ ॥ 237.15 ॥

tadetadri’shinaa proktam vistarenaanugeeyate ।
na vaktum shakyate drasht’um chakratantumivaambare ॥ 237.16 ॥

ekaadashavikaaraatmaa kalaasambhaarasambhri’tah’ ।
moortimaaniti tam vidyaadvipraah’ karmagunaatmakam ॥ 237.17 ॥

devo yah’ samshritastasminbuddheenduriva pushkare ।
kshetrajnyam tam vijaaneeyaannityam yogajitaatmakam ॥ 237.18 ॥

tamo rajashcha sattvam cha jnyeyam jeevagunaatmakam ।
yeevamaatmagunam vidyaadaatmaanam paramaatmanah’ ॥ 237.19 ॥

sachetanam jeevagunam vadanti, sa chesht’ate jeevagunam cha sarvam ।
tatah’ param kshetravido vadanti, prakalpayanto bhuvanaani sapta ॥ 237.20 ॥

vyaasa uvaacha
prakri’tyaastu vikaaraa ye kshetrajnyaaste parishrutaah’ ।
te chainam na prajaananti na jaanaati sa taanapi ॥ 237.21 ॥

taishchaiva kurute kaaryam manah’ shasht’hairihendriyaih’ ।
sudaantairiva samyantaa dri’d’hah’ paramavaajibhih’ ॥ 237.22 ॥

indriyebhyah’ paraa hyarthaa arthebhyah’ paramam manah’ ।
manasastu paraa buddhirbuddheraatmaa mahaanparah’ ॥ 237.23 ॥

mahatah’ paramavyaktamavyaktaatparato’mri’tam ।
amri’taanna param kinchitsaa kaasht’haa paramaa gatih’ ॥ 237.24 ॥

evam sarveshu bhooteshu good’haatmaa na prakaashate ।
dri’shyate tvagayrayaa buddhyaa sookshmayaa sookshmadarshibhih’ ॥ 237.25 ॥

antaraatmani samleeya manah’shasht’haani medhayaa ।
indriyairindriyaarthaamshcha bahuchittamachintayan ॥ 237.26 ॥

dhyaane’pi paramam kri’tvaa vidyaasampaaditam manah’ ।
aneeshvarah’ prashaantaatmaa tato gachchhetparam padam ॥ 237.27 ॥

indriyaanaam tu sarveshaam vashyaatmaa chalitasmri’tih’ ।
aatmanah’ sampradaanena martyo mri’tyumupaashnute ॥ 237.28 ॥

See Also  109 Names Of Shree Siddhi Vinayaka – Ashtottara Shatanamavali In English

vihatya sarvasankalpaansattve chittam niveshayet ।
sattve chittam samaaveshya tatah’ kaalanjaro bhavet ॥ 237.29 ॥

chittaprasaadena yatirjahaateeha shubhaashubham ।
prasannaatmaa”tmani sthitvaa sukhamatyantamashnute ॥ 237.30 ॥

lakshanam tu prasaadasya yathaa svapne sukham bhavet ।
nirvaate vaa yathaa deepo deepyamaano na kampate ॥ 237.31 ॥

evam poorvaapare raatre yunjannaatmaanamaatmanaa ।
laghvaahaaro vishuddhaatmaa pashyatyaatmaanamaatmani ॥ 237.32 ॥

rahasyam sarvavedaanaamanaitihyamanaagamam ।
aatmapratyaayakam shaastramidam putraanushaasanam ॥ 237.33 ॥

dharmaakhyaaneshu sarveshu satyaakhyaaneshu yadvasu ।
dashavarshasahasraani nirmathyaamri’tamuddhri’tam ॥ 237.34 ॥

navaneetam yathaa dadhnah’ kaasht’haadagniryathaiva cha ।
tathaiva vidushaam jnyaanam muktihetoh’ samuddhri’tam ॥ 237.35 ॥

snaatakaanaamidam shaastram vaachyam putraanushaasanam ।
tadidam naaprashaantaaya naadaantaaya tapasvine ॥ 237.36 ॥

naavedavidushe vaachyam tathaa naanugataaya cha ।
naasooyakaayaanri’jave na chaanirdisht’akaarine ॥ 237.37 ॥

na tarkashaastradagdhaaya tathaiva pishunaaya cha ।
shlaaghine shlaaghaneeyaaya prashaantaaya tapasvine ॥ 237.38 ॥

idam priyaaya putraaya shishyaayaanugataaya tu ।
rahasyadharmam vaktavyam naanyasmai tu kathanchana ॥ 237.39 ॥

yadapyasya maheem dadyaadratnapoornaamimaam narah’ ।
itameva tatah’ shreya iti manyeta tattvavit ॥ 237.40 ॥

ato guhyataraartham tadadhyaatmamatimaanusham ।
yattanmaharshibhirdusht’am vedaanteshu cha geeyate ॥ 237.41 ॥

tadyushmabhyam prayachchhaami yanmaam pri’chchhata sattamaah’ ।
yanme manasi varteta yastu vo hri’di samshayah’ ॥

shrutam bhavadbhistatsarvam kimanyatkathayaami vah’ ॥ 237.42 ॥

munaya oochuh’
adhyaatmam vistareneha punareva vadasva nah’ ।
yadadhyaatmam yathaa vidmo bhagavannri’shisattama ॥ 237.43 ॥

vyaasa uvaacha
adhyaatmam yadidam vipraah’ purushasyeha pat’hyate ।
yushmabhyam kathayishyaami tasya vyaakhyaa’vadhaaryataam ॥ 237.44 ॥

bheemiraapastathaa jyotirvaayuraakaashameva cha ।
mahaabhootaani yashchaiva sarvabhooteshu bhootakri’t ॥ 237.45 ॥

munaya oochuh’
aakaaram tu bhavedyasya yasmindeham na pashyati ।
aakaasaadyam shareereshu katham tadupavarnayet ॥

indriyaanaam gunaah’ kechitkatham taanupalakshayet ॥ 237.46 ॥

vyaasa uvaacha
etadvo varnayishyaami yathaavadanudarshanam ।
shri’nudhvam tadihaikaagyraa yathaatattvam yathaa cha tat ॥ 237.47 ॥

shabdah’ shrotram tathaa khaani trayamaakaashalakshanam ।
praanashchesht’aa tathaa sparsha ete vaayugunaastrayah’ ॥ 237.48 ॥

roopam chakshurvipaakashcha tridhaa jyotirvidheeyate ।
raso’tha rasanam svedo gunaastvete trayo’mbhasaam ॥ 237.49 ॥

ghreyam ghraanam shareeram cha bhoomerete gunaastrayah’ ।
etaavaanindriyagraamo vyaakhyaatah’ paanchabhautikah’ ॥ 237.50 ॥

vaayoh’ sparsho raso’dbhyashcha jyotisho roopamuchyate ।
aakaashaprabhavah’ shabdo gandho bhoomigunah’ smri’tah’ ॥ 237.51 ॥

mano buddhih’ svabhaavashcha gunaa ete svayonijaah’ ।
te gunaanativartante gunebhyah’ paramaa mataah’ ॥ 237.52 ॥

yathaa kurma ivaangaani prasaarya samniyachchhati ।
evamevendriyagraamam buddhishresht’ho niyachchhati ॥ 237.53 ॥

yadoordhvam paadatalayoravaarkerdvam cha(gadhashcha)pashyati ।
etasminneva kri’tye saa vartate buddhiruttamaa ॥ 237.54 ॥

gunaistu neeyate buddhirbuddhirevendriyaanyapi ।
manah’shasht’haani sarvaani buddhyaa bhavaatkuto gri’naah’ ॥ 237.55 ॥

indriyaani naraih’ pancha shasht’ham tanmana uchyate ।
saptameem buddhimevaa”huh’ kshetrajnyam viddhi chaasht’amam ॥ 237.56 ॥

chakshuraalokanaayaiva samshayam kurute manah’ ।
buddhiradhyavasaanaaya saakshee kshetrajnya uchyate ॥ 237.57 ॥

rajastamashcha sattvam cha traya ete svayonijaah’ ।
samaah’ sarveshu bhooteshu taangunaanupalakshayet ॥ 237.58 ॥

tatra yatpreetisamyuktam kinchidaatmani lakshayet ।
prashaantamiva samyuktam sattvam tadupadhaarayet ॥ 237.59 ॥

yattu santaapasamyuktam kaaye manasi vaa bhavet ।
pravri’ttam raja ityevam tatra chaapyupalakshayet ॥ 237.60 ॥

yattu sammohasamyuktamavyaktam vishamam bhavet ।
apratarkyamavijnyeyam tamastadupadaarayet ॥ 237.61 ॥

praharshah’ preetiraanandam svaamyam svasthaatmachittataa ।
akasmaadyadi vaa kasmaadvadanti saattvikaangunaan ॥ 237.62 ॥

abhimaano mri’shaavaado lobho mahostathaa kshamaa ।
lingaani rajasastaani vartante hetutattvatah’ ॥ 237.63 ॥

tathaa mohah’ pramaadashcha tandree nindraa’prabodhitaa ।
kathanchidabhivartante vijnyeyaastaamasaa gunaah’ ॥ 237.64 ॥

manah’ prasri’jate bhaavam buddhiradhyavasaayinee ।
hri’dayam priyameveha trividhaa karmachodanaa ॥ 237.65 ॥

indriyebhyah’ paraa hyarthaa arthebhyashcha param manah’ ।
manasastu paraa buddhirbuddheraatmaa parah’ smri’tah’ ॥ 237.66 ॥

buddhiraatmaa manushyasya buddhirevaa”manaayikaa ।
yadaa vikurute bhaavam tadaa bhavati saa manah’ ॥ 237.67 ॥

indriyaanaam pri’thagbhaavaadbuddhirvikurute hyanu ।
kshri’nvatee bhavati shrotram spri’shatee sparsha uchyate ॥ 237.68 ॥

pashyanti cha bhaveddri’sht’ee rasantee bhavet ।
yighrantee bhavati ghraanam buddhirvikurute pri’thak ॥ 237.69 ॥

indriyaani tu taanyaahusteshaam vri’ttyaa vitisht’hati ।
tisht’hati purushe buddhirbuddhibhaavavyavasthitaa ॥ 237.70 ॥

kadaachillabhate preetim kadaachidapi shochati ।
na sukhena na duh’khena kadaachidiha muhyate ॥ 237.71 ॥

svayam bhaavaatmikaa bhaavaamstreenetaanativartate ।
saritaam saagaro bhartaa mahaavelaamivormimaan ॥ 237.72 ॥

yadaa praarthayate kinchittadaa bhavati saa manah’ ।
adhisht’haane cha vai buddhyaa pri’thagetaani samsmaret ॥ 237.73 ॥

indriyaani cha medhyaani vichetavyaani kri’tsnashah’ ।
sarvaanyevaanupoorvena yadyadaa cha vidheeyate ॥ 237.74 ॥

abhibhaagamanaa buddhirbhaavo manasi vartate ।
pravartamaanastu rajah’ sattvamapyativartate ॥ 237.75 ॥

ye vai bhaavena vartante sarveshveteshu te trishu ।
anvarthaansampravartante rathanemimaraa iva ॥ 237.76 ॥

pradeepaartham manah’ kuryaadindriyairbuddhisattamaih’ ।
nishcharadbhiryathaayogamudaaseenairyadri’chchhayaa ॥ 237.77 ॥

evam svabhaavamevedamiti buddhvaa na muhyati ।
ashochansamprahri’shyamshcha nitya vigatamatsarah’ ॥ 237.78 ॥

na hyaatmaa shakyate drasht’umindriyaih’ kaamagocharaih’ ।
pravartamaanairanekairkardhadurairakri’taatmabhih’ ॥ 237.79 ॥

teshaam tu manasaa rashmeenyadaa samyangniyachchhati ।
tadaa prakaashate’syaa”tmaa deepadeeptaa yathaa”kri’tih’ ॥ 237.80 ॥

sarveshaameva bhootaanaam tamasyupagate yathaa ।
prakaasham bhavate sarvam tathaivamupadhaaryataam ॥ 237.81 ॥

yathaa vaaricharah’ pakshee na lipyati jale charan ।
vimuktaatmaa tathaa yogee gunadoshairna lipyate ॥ 237.82 ॥

evameva kri’taprajnyo na doshairvishayaamshcharan ।
asajjamaanah’ sarveshu na kathanchitpralipyate ॥ 237.83 ॥

tyaktvaa poorvakri’tam karmaratiryasya sadaa”tmani ।
sarvabhootaatmabhootasya gunasangena sajjatah’ ॥ 237.84 ॥

svayamaatmaa prasavati guneshvapi kadaachana ।
na gunaa viduraatmaanam gunaanveda sa sarvadaa ॥ 237.85 ॥

paridadhyaadgunaanaam sa drasht’aa chaiva yathaatatham ।
sattavakshetrajnyayorevamantaram lakshayennarah’ ॥ 237.86 ॥

sri’jate tu gunaaneka eko na sri’jate gunaan ।
pri’thagbhootau prakri’tyaitau samprayuktau cha sarvadaa ॥ 237.87 ॥

yathaa’shmanaa hiranyasya samprayuktau tathaiva tau ।
mashakaudumbarau vaa’pi samprayuktau yathaa saha ॥ 237.88 ॥

ishikaa vaa yathaa munje pri’thakcha saha chaivaaha ।
tathaiva sahitaavetau anyonyasminpratisht’hitau ॥ 237.89 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasarshisamvaade
saptatrimshadadhikadvishatatamodhyaayah’ ॥ 237 ॥

adhyaayah’ 238 (130)
gunasarjanakathanam
vyaasa uvaacha
sri’jate tu gunaansattve kshetrajnyastvadhitisht’hati ।
gunaanvikriyatah’ sarvaanudaaseenavadeeshvarah’ ॥ 238.1 ॥

svabhaavayuktam tatsarvam yadimaansri’jate gunaan ।
oornanaabhiryathaa sootram sri’jate tadgunaamstathaa ॥ 238.2 ॥

pravri’ttaa na nivartante pravri’ttirnopalabhyate ।
evameka vyavasyanti nivri’ttimiti chaapare ॥ 238.3 ॥

ubhayam sampradhaaryaitadadhyavasyedyathaamati ।
anenaiva vidhaanena bhavedvai samshayo mahaan ॥ 238.4 ॥

anaadinidhano hyaatmaa tam buddhvaa viharennarah’ ।
akrudhyannaprahri’shyamshcha nityam vigatamatsarah’ ॥ 238.5 ॥

ityevam hri’daye sarvo buddhichintaamayam dri’d’ham ।
anityam sukhamaaseenamashochyam chhinnasamshayah’ ॥ 238.6 ॥

tarayetprachyutaam pri’thveem yathaa poornaam nadeem naraah’ ।
avagaahya cha vidvaamso vipraa lolamimam tathaa ॥ 238.7 ॥

na tu tapyati vai vidvaansthale charati tattvavit ।
evam vichintya chaa”tmaanam kevalam jnyaanamaatmanah’ ॥ 238.8 ॥

taam(tam)tu buddhvaa narah’ sargam bhootaanaamaagatim gatim ।
samachesht’ashcha vai samyaglabhate shamamuttamam ॥ 238.9 ॥

etaddvijanmasaamagyram braahmanasya visheshatah’ ।
aatmajnyaanasamasnehaparyaaptam tatparaayanam ॥ 238.10 ॥

tvam buddhvaa bhavedbuddhah’ kimanyadbuddhalakshanam ।
vijnyaayaitadvimuchyante kri’takri’tyaa maneeshinah’ ॥ 238.11 ॥

na bhavati vidushaam mahadbhayam, yadavidushaam sumahadbhayam paratra ।
na hi gatiradhikaa’sti kasyachidbhavati hi yaa vidushah’ sanaatanee ॥ 238.12 ॥

loke maataramasooyate narastatra devamanireekshya shochate ।
tatra chetkushalo na shochate, ye vidustadubhayam kri’taakri’tam ॥ 238.13 ॥

yatkarotyanabhisandhipoorvakam, tachcha nindayati yatpuraa kri’tam ।
yatpriyam tadubhayam na vaa’priyam, tasya tajjanayateeha kurvatah’ ॥ 238.14 ॥

munaya oochuh’
yasmaadvarmaatparo dharmo vidyate neha kashchana ।
yo vishisht’ashcha bhootebhyastadbhavaanprabraveetu nah’ ॥ 238.15 ॥

vyaasa uvaacha
dharmam cha sampravakshyaami puraanamri’shibhih’ stutam ।
vishisht’am sarvadharmebhyah’ shri’nudhvam munisattamaah’ ॥ 238.16 ॥

indriyaani pramaatheeni buddhyaa samyamya tattvatah’ ।
sarvatah’ prasri’taaneeha pitaa baalaanivaa”tmajaan ॥ 238.17 ॥

manasashchendriyaanaam chaapyaikaagrayam paramam tapah’ ।
vijnyeyah’ sarvadharmebhyah’ sa dharmah’ para uchyate ॥ 238.18 ॥

taani sarvaani sandhaaya manah’ shasht’haani medhayaa ।
aatmatri’ptah’ sa evaa”seedbahuchintyamachintayan ॥ 238.19 ॥

gocharebhyo nivri’ttaani yadaa sthaasyanti veshmani ।
tadaa chaivaa”tmanaa”tmaanam param drakshyatha shaashvatam ॥ 238.20 ॥

sarvaatmaanam mahaatmaanam vidhoomamiva paavakam ।
prapashyanti mahaatmaanam braahmanaa ye maneeshinah’ ॥ 238.21 ॥

yathaa pushpaphalopeto bahushaakho mahaadrumah’ ।
aatmano naabhijaaneete kva me pushpam kva me phalam ॥ 238.22 ॥

evamaatmaa na jaaneete kva gamishye kuto’nvaham ।
anyo hyasyaantaraatmaa’sti yah’ sarvamanupashyati ॥ 238.23 ॥

nyaanadeepena deeptemana pashyatyaatmaanamaatmanaa ।
dri’sht’vaa”tmaanam tathaa yooyam viraagaa bhavata dvijaah’ ॥ 238.24 ॥

vimuktaah’ sarvapaapebhyo muktatvacha ivoragaah’ ।
paraam buddhimavaapyehaapyachintaa vigatajvaraah’ ॥ 238.25 ॥

sarvatah’ srotasam ghoraam nadeem lokapravaahineem ।
panchendriyagraahavateem manah’sankalparodhasam ॥ 238.26 ॥

lobhamohatri’nachchhannaam kaamakrodhasareesri’paam ।
satyateerthaanri’takshobhaam krodhapankaam saridvaraam ॥ 238.27 ॥

avyaktaprabhavaam sheeghraam kaamakrodhasamaakulaam ।
prataradhvam nadeem buddhyaa dustaraamakri’taatmabhih’ ॥ 238.28 ॥

samsaarasaagaragamaam yonipaataaladustaraam ।
aatmajanmodbhavaam taam tu jihvaavartaduraasadaam ॥ 238.29 ॥

yaam taranti kri’taprajnyaa dhri’timanto maneeshinah’ ।
taam teernah’ sarvato mukto vidhootaatmaa”tmavaanjshuchih’ ॥ 238.30 ॥

uttamaam buddhimaasthaaya brahmabhooyaaya kalpate ।
utteernah’ sarvasankleshaanprasannaatmaa viklamashah’ ॥ 238.31 ॥

bhooyisht’haaneeva bhootaani sarvasthaanaannireekshya cha ।
akrudhyannapraseedamshcha nanri’shamsamatistathaa ॥ 238.32 ॥

tato drakshyatha sarveshaam bhootaanaam prabhavaapyayaat ।
etadvi sarvadharmebhyo vishisht’am menire budhaah’ ॥ 238.33 ॥

dharmam dharmabhri’taam shresht’haa manuyah’ satyadarshinah’ ।
aatmaano vyaapino vipraa iti putraanushaasanam ॥ 238.34 ॥

prayataaya pravaktavyam hitaayaanugataaya cha ।
aatmajnyaanamidam guhyam sarvaguhyatamam mahat ॥ 238.35 ॥

abravam yadaham vipraa aatmasaakshikamanjasaa ।
naiva stree na pumaanevam na chaivedam napumsakam ॥ 238.36 ॥

aduh’ khamasukham brahma bhootabhavyabhavaatmakam ।
yathaa mataani sarvaani tathaitaani yathaa tathaa ।
kathitaani mayaa vipraa bhavanti na bhavanti cha ॥ 238.37 ॥

yathaa mataani sarvaani tathaitaani yathaa tathaa ।
kathitaani mayaa vipraa bhavanti na bhavanti cha ॥ 238.38 ॥

tatpreetiyuktena gunaanvitena, putrena satputradayaanvitena ।
dri’sht’vaa hitam preetamanaa yadartham, brooyaatsutasyeha yaduktametat ॥ 238.39 ॥

munaya oochuh’
mokshah’ pitaamahenokta upaayaannaanupaayatah’ ।
tamupaayam yathaanyaayam shrotumichchhaamahe mune ॥ 238.40 ॥

vyaasa uvaacha
asmaasu tanmahaapraajnyaa yuktam nipunadarshanam ।
yadupaayena sarvaarthaanmri’gayadhvam sadaa’naghaah’ ॥ 238.41 ॥

ghat’opakarane buddhirghat’otpattau na saa mataa ।
evam dharmaadyupaayaartha naanyadharmeshu kaaranam ॥ 238.42 ॥

poorve samudreyah’ panthaa na sa gachchhati pashchimam ।
ekah’ panthaa hi mokshasya tachchhri’nudhvam mamaanaghaah’ ॥ 238.43 ॥

kshamayaa krodhamuchchhindyaatkaamam sankalpavarjanaat ।
sattvasamsevanaaddheero nidraamuchchhettumarhati ॥ 238.44 ॥

apramaadaadbhayam rakshedrakshetkshetram cha samvidam ।
ichchhaam dvesham cha kaamam cha dhairyena vinivartayet ॥ 238.45 ॥

nidraam cha pratibhaam chaiva jnyaanaabhyaasena tattvavit ।
upadravaamstathaa yogee hitajeernamitaashanaat ॥ 238.46 ॥

lobham moham cha santoshaadvishayaamstattvadarshanaat ।
anukroshaadadharmam cha jayeddharmamupekshayaa ॥ 238.47 ॥

aayatyaa cha jayedaashaam saamarthyam sangavarjanaat ।
anityatvena cha sneham kshudhaam yogena pand’itah’ ॥ 238.48 ॥

kaarunyenaa”tmanaa”tmaanam tri’shnaam cha paritoshatah’ ।
utthaanena jayettandraam vitarkam nishchayaajjayet ॥ 238.49 ॥

maunena bahubhaashaam cha shauryena cha bhayam jayet ।
yachchhedvaangmanasee buddhyaa taam yachchhejjnyaanachakshushaa ॥ 238.50 ॥

nyaanamaatmaa mahaanyachchhettam yachchhechchhaantiraatmanah’ ।
tadetadupashaantena boddhavyam shuchikarmanaa ॥ 238.51 ॥

yogadoshaansamuchchhidya pancha yaankavayo viduh’ ।
kaamam krodham cha lobham cha bhayam svapnam cha panchamam ॥ 238.52 ॥

parityajya nisheveta yathaavadyogasaadhanaat ।
dhyaanamadhyayanam daanam satyam hreeraarjavam kshamaa ॥ 238.53 ॥

shauchamaachaaratah’ shuddhirindriyaanaam cha samyamah’ ।
etairvivardhate tejah’ paapmaanamupahanti cha ॥ 238.54 ॥

sidhyanti chaasya sankalpaa vijnyaanam cha pravartate ।
dhootapaatah’ sa tejasvee laghvaahaaro jitendriyah’ ॥ 238.55 ॥

kaamakrodhau vashe kri’tvaa nirvishedbrahmanah’ padam ।
amood’hatvamasangitvam kaamakrodhavivarjanam ॥ 238.56 ॥

adainyamanudeernatvamanudvego hyavasthitih’ ।
esha maargo hi mokshasya prasanno vimalah’ shuchih’ ॥

tathaa vaakkaayamanasaam niyamaah’ kaamato’vyayaah’ ॥ 238.57 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme saankhyayoganiroopanam naama
asht’aatrimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 238 ॥

adhyaayah’ 239 (131)
yogavidhiniroopanam
munaya oochuh’
saankhyam yogasya no vipra vishesham vaktumarhasi ।
tava dharmajnya sarvam hi viditam munisattama ॥ 239.1 ॥

vyaasa uvaacha
saankhyaam saankhyam prashamsanti yogaanyogaviduttamaah’ ।
vadanti kaaranaih’ shresht’haih’ svapakshodbhavanaaya vai ॥ 239.2 ॥

aneeshvarah’ katham muchyedityevam munisattamaah’ ।
vadanti kaaranaih’ shresht’ham yogam samyangmaneeshinah’ ॥ 239.3 ॥

vadanti kaaranam vedam saankhyam samyagdvijaatayah’ ।
vijnyaayeha gateeh’ sarvaa virakto vishayeshu yah’ ॥ 239.4 ॥

oordhvam sa dehaatsuvyaktam vimuchyediti naanyathaa ।
etadaahurmahaapraajnyaah’ saankhyam vai mokshadarshanam ॥ 239.5 ॥

svapakshe kaaranam graahyam samartham vachanam hitam ।
shisht’aanaam hi matam graahyam bhavadbhih’ shisht’asammataih’ ॥ 239.6 ॥

pratyaksham hetavo yogaah’ saankhyaah’ shaastravinishchayaah’ ।
ubhe chaite tattve samavete dvijottamaah’ ॥ 239.7 ॥

ubhe chaite mate jnyaate muneendraah’ shisht’asammate ।
anusht’hite yathaashaastram nayetaam paramaam gatim ॥ 239.8 ॥

tulyam shaucham tayoryuktam dayaa bhooteshu chaanaghaah’ ।
vrataanaam dhaaranam tulyam darshanam tvasamam tayoh’ ॥ 239.9 ॥

munaya oochuh’
yadi tulyam vratam shaucham dayaa chaatra mahaamune ।
tulyam taddarshanam kasmaattannau broohi dvijottama ॥ 239.10 ॥

vyaasa uvaacha
raagam moham tathaa sneham kaamam krodham cha kevalam ।
yogaasthiroditaandoshaanpanchaitaanpraapnuvanti taan ॥ 239.11 ॥

yathaa vaa’nimishaah’ sthoolam jaalam chhittvaa punarjalam ।
praapnuyurvimalam maargam vimuktaah’ sarvabandhanaih’ ॥ 239.12 ॥

tathaiva vaaguraam chhittvaa balavanto yathaa mri’gaah’ ।
praapnuyurvimalam maargam vimuktaah’ sarvabandhanaih’ ॥ 239.13 ॥

lobhajaani tathaa vipraa bandhanaani balaanvitah’ ।
chhittvaa yogaatparam maargam gachchhanti vimalam shubham ॥ 239.14 ॥

achalaastvaavilaa vipraa vaaguraasu tathaa”pare ।
vinashyanti na sandehastadvadyogabalaadri’te ॥ 239.15 ॥

balaheenaashcha viprendraa yathaa jaalam gataa dvijaah’ ।
bandham na gachchhantyanaghaa yogaaste tu sudurlabhaah’ ॥ 239.16 ॥

yathaa cha shakunaah’ sookshmam praapya jaalamarindamaah’ ।
tatraashaktaa vipadyante muchyante tu balaanvitaah’ ॥ 239.17 ॥

karmajairbandhanairbaddhaastadvadyogaparaa dvijaah’ ।
abalaa na vimuchyante muchyante cha balaanvitaah’ ॥ 239.18 ॥

alpakashcha yathaa vipraa vahnih’ shaamyati durbalah’ ।
aakraanta indhanaih’ sthoolaistadvadyogabalah’ smri’tah’ ॥ 239.19 ॥

sa eva cha tadaa vipraa vahnirjaatabalah’ punah’ ।
sameeranagatah’ kri’tsnaam dahetkshipram maheemimaam ॥ 239.20 ॥

tattvajnyaanabalo vipraa vahnirjaatabalah’ punah’ ।
sameeranagatah’ kri’tsnaam dahetkshipram maheemimaam ॥ 239.21 ॥

durbalashcha yathaa vipraah’ srotasaa hriyate narah’ ।
balaheenastathaa yogee vishayairhriyate cha sah’ ॥ 239.22 ॥

tadeva tu yathaa srotasaa vishkambhayati vaaranah’ ।
tadvadyogabalam labdhavaa na bhavedvishayairhri’tah’ ॥ 239.23 ॥

vishanti vaa vashaadvaa’tha yogaadyogabalanvitaah’ ।
prajaapateenmanoonsarvaanmahaabhootaani cheshvaraah’ ॥ 239.24 ॥

na yamo naantakah’ kruddho na mri’tyurbheemavikramah’ ।
vishante taddvijaah’ sarve yogasyaamitatejasah’ ॥ 239.25 ॥

aatmanaam cha sahasraani bahooni dvijasattamaah’ ।
yogam kuryaadbalam praapya taishcha sarvairmaheem charet ॥ 239.26 ॥

praapnuyaadvishayaankashchitpunashchogram tapashcharet ।
sankshipyechcha punarvipraah’ sooryastejogunaaniva ॥ 239.27 ॥

balasthasya hi yogasya balaartham munisattamaah’ ।
vimokshaprabhavam vishnumupapannamasamshayam ॥ 239.28 ॥

balaani yogaproktaani mayaitaani dvijottamaah’ ।
nidarshanaartham sookshmaani vakshyaami cha punardvijaah’ ॥ 239.29 ॥

aatmanashcha samaadhaane dhaaranaam prati vaa dvijaah’ ।
nidarshanaani sookshmaani sookshmaani shri’nudhvam munisattamaah’ ॥ 239.30 ॥

apramatto yathaa dhanvee lakshyam hanti samaahitah’ ।
yuktah’ samyaktathaa yogee moksham praapnotyasamshayam ॥ 239.31 ॥

snehapaatre yathaa poorne mana aadhaaya nishchalam ।
purusho yukta aarohetsopaanam yuktamaanasah’ ॥ 239.32 ॥

muktastathaa’yamaatmaanam yogam tadvatsunishchalam ।
karotyamalaamaatmaanam bhaaskaropamadarshane ॥ 239.33 ॥

yathaa cha naavam viprendraah’ karnadhaarah’ samaahitah’ ।
mahaarnavagataam sheeghram nayedvipraamstu pattanam ॥ 239.34 ॥

tadvadaatmasamaadhaanam yukto yogena yogavit ।
durgamam sthaanamaapnoti hitvaa dehamimam dvijaah’ ॥ 239.35 ॥

saarathishcha yathaa yuktah’ sadashvaansusamaahitah’ ।
praapnotyaashu param sthaanam lakshyamukta ivaa”shugah’ ॥ 239.36 ॥

tathaiva cha dvijaa yogee dhaaranaasu samaahitah’ ।
praapnotyashu param sthaanam lakshyamukta ivaa”shugah’ ॥ 239.37 ॥

aavishyaa”tmani chaa”tmaanam yo’vatisht’hati so’chalah’ ।
paasham vahatve meenaanaam padamaapnoti so’jaram ॥ 239.38 ॥

naabhyaam sheershe cha kukshau cha hri’di vakshasi paarshvayoh’ ।
darshane shravane vaa’pi ghraane chaamitavikramah’ ॥ 239.39 ॥

sthaaneshveteshu yo yogee mahaavratasamaahitah’ ।
aatmanaa sookshmamaatmaanam yunkte samyagdvijottamaah’ ॥ 239.40 ॥

susheeghramachalaprakhyam karma dagdhvaa shubhaashubham ।
uttamam yogamaasthaaya yadeechchhati vimuchyate ॥ 239.41 ॥

munaya oochuh’
aahaaraankeedri’shaankri’tvaa kaani jitvaa cha sattama ।
yogee balamavaapnoti tadbhavaanvaktumarhati ॥ 239.42 ॥

vyaasa uvaacha
kanaanaam bhakshane yuktah’ pinyaakasya cha bho dvijaah’ ।
snehaanaam varjane yukto yogee balamavaapnuyaat ॥ 239.43 ॥

bhunjaano yaavakam rooksham deerghakaalam dvijottamaah’ ।
ekaahaaree vishuddhaatmaa yogee balamavaapnuyaat ॥ 239.44 ॥

pakshaanmaasaanri’toomshchitraansancharamshcha guhaastathaa ।
apah’ peetvaa payomishraa yogee balamaavaapnuyaat ॥ 239.45 ॥

akhand’amapi vaa maasam satatam munisattamaah’ ।
uposhya samyakshuddhaatmaa yogee balamavaapyanuyaat ॥ 239.46 ॥

kaamam jitvaa tathaa krodham sheetoshnam varshameva cha ।
bhayam shokam tathaa svaapam paurusheenvishayaamstathaa ॥ 239.47 ॥

aratim durjayaam chaiva ghoraam dri’sht’vaa cha bho dvijaah’ ।
sparsham nidraam tathaa tandraam durjayaam munisattamaah’ ॥ 239.48 ॥

deepayanti mahaatmaanam sookshmamaatmaanamaatmanaa ।
veetaraagaa mahaapraajnyaa dhyaanaadhyayanasampadaa ॥ 239.49 ॥

durgastvesha matah’ panthaa braahmanaanaam vipashchitaam ।
yah’ kashchidvrajati kshipram kshemena munipungavaah’ ॥ 239.50 ॥

yathaa kashchidvanam ghoram bahusarpasareesri’pam ।
shvabhravattoyaheenam cha durgamam bahukant’akam ॥ 239.51 ॥

abhaktamat’aveepraayam daavadagdhamaheeruham ।
panthaanam taskaraakeernam kshemenaabhipatettathaa ॥ 239.52 ॥

yogamaargam samaasaadya yah’ kashchidvrajate dvijah’ ।
kshemenoparamenmaargaadbahudosho’pi sammatah’ ॥ 239.53 ॥

aastheyam kshuradhaaraasu nishitaasu dvijottamaah’ ।
dhaaranaa saa tu yogasya durgeyamakri’taatmabhih’ ॥ 239.54 ॥

vishamaa dhaaranaa vipraa yaanti vaina shubhaam gatim ।
netri’heenaa yathaa naavah’ purushaanaam tu vai dvijaah’ ॥ 239.55 ॥

yastu tisht’hati yogaadhau dhaaranaasu yathaavidhi ।
maranam janmaduh’khitvam sukhitvam sa vishishyate ॥ 239.56 ॥

naanaashaastreshu niyatam naanaamuninishevitam ।
param yogasya panthaanam nishchitam tam dvijaatishu ॥ 239.57 ॥

param hi tadbrahmamayam muneendraa, brahmanameesham varadam cha vishnum ।
bhavam cha dharmam cha mahaanubhaavam yadbrahmaputraansumahaanubhaavaan ॥ 239.58 ॥

tamashcha kasht’am sumahadrajashcha, sattvam cha shuddham prakri’tim paraam cha ।
siddhim cha deveem varunasya patneem, tejashcha kri’tsnam sumahachcha dhairyam ॥

239.59 ॥

taaraadhipam khe vimalam sutaaram, vishvaamshcha devaanuragaanpitree’mshcha ।
shailaamshcha kri’tsnaanudadheemshcha vaa’chalaannadeeshcha sarvaah’ sanagaamshcha
naagaan ॥ 239.60 ॥

saadhyaamstathaa yakshaganaandishashcha, gandharvasiddhaanpurushaanstriyashcha ।
parasparam praapya mahaanmahaatmaa visheta yogee nachiraadvimuktah’ ॥ 239.61 ॥

kathaa cha yaa vipravaraah’ prasaktaa, daive mahaaveeryamatau shubheyam ।
yogaansa sarvaananubhooya martyaa, naaraayanam tam drutamaapnuvanti ॥ 239.62 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasarshisamvaade yogavidhiniroopanam naama
ekonachatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 239 ॥

adhyaayah’ 240 (132)
saankhyavidhiniroopanam
munaya oochuh’
samyakkriyeyam viprendra varnitaa shisht’asammataa ।
yogamaargo yathaanyaayam shishyaayeha hitashinaa ॥ 240.1 ॥

saankhye tvidaaneem dharmasya vidhim prabroohi tattvatah’ ।
trishu lokeshu yajjnyaanam sarvam tadviditam hi te ॥ 240.2 ॥

vyaasa uvaacha
shri’nudhvam munayah’ sarvamaakhyaanam viditaatmanaam ।
vihitam yatibhirvri’ddhaih’ kapilaadibhireeshvaraih’ ॥ 240.3 ॥

yasminsuvibhraamaah’ kechiddri’shyante munisattamaah’ ।
gunaashcha yasminbahavo doshahaanishcha kevalaa ॥ 240.4 ॥

nyaanena parisankhyaaya sadoshaanvishayaandvijaah’ ।
maanushaandurjayaankri’tsnaanpaishaachaanvishayaamstathaa ॥ 240.5 ॥

vishayaanauragaanjnyaatvaa gandharvavishayaamstathaa ।
pitree’naam vishayaanjnyaatvaa tiryaktvam charataam dvijaah’ ॥ 240.6 ॥

suparnavishayaanjnyaatvaa marutaam vishayaamstathaa ।
maharshivishayaamshchaiva raajarshivishayaamstathaa ॥ 240.7 ॥

aasuraanvishayaanjnyaatvaa vaishvadevaamstathaiva cha ।
devarshivishayaanjnyaatvaa yogaanaamapi vai paraan ॥ । 240.8 ॥

vishayaamshcha pramaanasya brahmano vishayaantathaa ।
aayushashcha param kaalam lokairvijnyaaya tattvatah’ ॥ 240.9 ॥

sukhasya cha param kaalam vijnyaaya munisattamaah’ ।
praaptakaale cha yadduh’kham patataam vishayaishinaam ॥ 240.10 ॥

tiryaktve patataam vipraastathaiva narakeshu yat ।
svargasya cha gunaanjnyaatvaa doshaansarvaamshcha bho dvijaah’ ॥ 240.11 ॥

See Also  Sri Dakshinamurthy Stotram In English

vedavaade cha ye doshaa gunaa ye chaapi vaidikaah’ ।
nyaanayoge cha ye doshaa jnyaanayoge cha ye gunaah’ ॥ 240.12 ॥

saankhyajnyaane cha ye doshaamstathaiva cha gunaam tathaa ।
shad’gunam cha nabho jnyaatvaa tamashcha trigunam mahat ॥ 240.13 ॥

tamashchaasht’agunam jnyaatvaa buddhim saptagunaam tathaa ।
shad’gunam cha nabho jnyaatvaa tapashcha trigunam mahat ॥ 240.14 ॥

dvigunam cha rajo jnyaatvaa sattvam chaikagunam punah’ ।
maargam vijnyaaya tattvena pralayaprekshanena tu ॥ 240.15 ॥

nyaanavijnyaanasampannaah’ kaaranairbhaavitaatmabhih’ ।
praapnuvanti shubham moksham sookshmaa iva nabhah’ param ॥ 240.16 ॥

roopena dri’sht’im samyuktaam ghraanam gandhagunena cha ।
shabdagraahyam tathaa shrotram jihvaam rasagunena cha ॥ 240.17 ॥

tvacham sparsham tathaa shakyam vaayum chaiva tadaashritam ।
moham tamasi samyuktam lobham moheshu samshritaah’ ॥ 240.18 ॥

vishnum kraante bale shakram kosht’he saktam tathaa’nalam ।
apsu deveem samaayuktaamaapastejasi samshritaah’ ॥ 240.19 ॥

tejo vaayau tu samyuktam vaayum nabhasi chaa”shritam ।
nabho mahati samyuktam tamo mahasi samsthitam ॥ 240.20 ॥

rajah’ sattvam tathaa saktam sattvam saktam tathaa”tmani ।
saktamaatmaanameeshe cha deve naaraayane tathaa ॥ 240.21 ॥

devam mokshe cha samyuktam tato moksham cha na kvachit ।
nyaatvaa sattvagunam deham vri’tam shod’ashabhirgunaih’ ॥ 240.22 ॥

svabhaavam bhaavanaam chaiva jnyaatvaa dehasamaashritaam ।
madhyasthamiva chaa”tmaanam paapam yasminna vidyata ॥ 240.23 ॥

dviteeyam karma vai jnyaatvaa viprendraa vishyaishinaam ।
indriyaaneendriyaarthaamshcha sarvaanaatmani samshritaan ॥ 240.24 ॥

durlabhatvam cha mokshasya vijnyaaya shrutipoorvakam ।
praanaapaanau samaanam cha vyaanodaanau cha tattvatah’ ॥ 240.25 ॥

aadyam chaivaanilam jnyaatvaa prabhavam chaanilam punah’ ।
saptadhaa taamstathaa sheshaasaptadhaa vidhivatpunah’ ॥ 240.26 ॥

prajaapateenri’sheemshchaiva sargaamshcha subahoonvaraan ।
saptarsheeshcha bahoonjnyaatvaa raajarsheemshcha parantapaan ॥ 240.27 ॥

surarsheenmarutashchaanyaanbrahmarsheensooryasamnibhaan ।
aishvaryaachchyaavitaandri’sht’vaa kaalena mahataa dvijaah’ ॥ 240.28 ॥

mahataam bhootasanghaanaam shrutvaa naasham cha bho dvijaah’ ।
gatim vaachaam shubhaam jnyaatvaa archaarhaah’ paapakarmanaam ॥ 240.29 ॥

vaitaranyaam cha yadduh’kham patitaanaam yamakshaye ।
yonishu cha vichitraasu sanchaaraanashubhaamstathaa ॥ 240.30 ॥

yat’hare chaashubhe vaasam shonitodakabhaajane ।
shleshmamootrapureeshe cha teevragandhasamanvite ॥ 240.31 ॥

shukrashonitasanghaate majjaasnaayuparigrahe ।
shirashatasamaakeerne navadvaare pure’tha vai ॥ 240.32 ॥

vijnyaaya hitamaatmaanam yogaamshcha vividhaandvijaah’ ।
taamasaanaam cha jantoonaam ramaneeyaanri’taatmanaam ॥ 240.33 ॥

saattvikaanaam cha jantoonaam kutsitam munisattamaah’ ।
garhintam mahaataamarthe saankhyaanaam viditaatmanaam ॥ 240.34 ॥

upaplavaamstathaa ghoraanjshashinastejastathaa ।
taaraanaam patanam dri’sht’vaa nakshatraanaam cha paryayam ॥ 240.35 ॥

dvandvaanaam viprayogam cha vijnyaaya kri’panam dvijaah’ ।
anyonyabhakshanam dri’sht’vaa bhootaanaamapi chaashubham ॥ 240.36 ॥

baalye moham cha vijnyaaya pakshadehasya chaashubham ।
raagam moham cha sampraaptam kvachitsattvam samaashritam ॥ 240.37 ॥

sahasreshu narah’ kashchinmokshabuddhim samaashritah’ ।
durlabhatvam cha mokshasya vijnyaanam shrutipoorvakam ॥ 240.38 ॥

bahumaanamalabdheshu labdhe madhyasthataam punah’ ।
vishayaanaam cha dauraatmyam vijnyaaya cha punardvijaah’ ॥ 240.39 ॥

gataasoonaam cha sattvaanaam dehaanbhittvaa tathaa shubhaan ।
vaasam kuleshu jantoonaam maranaaya dhri’taatmanaam ॥ 240.40 ॥

saattvikaanaam cha jantoonaam duh’kham vijnyaaya bho dvijaah’ ।
brahmaghnaanaam gatim jnyaatvaa patitaanaam sudaarunaam ॥ 240.41 ॥

suraapaane cha saktaanaam braahmanaanaam duraatmanaam ।
gurudaaraprasaktaanaam gatim vijnyaaya chaashubhaam ॥ 240.42 ॥

yananeeshu cha vartante yena samyagdvijottamaah’ ।
sadevakeshu lokeshu yena vartanti maanavaah’ ॥ 240.43 ॥

tena jnyaanena vijnyaaya gatim chaashubhakarmanaam ।
tiryagyonigataanaam cha vijnyaaya cha gateeh’ pri’thak ॥ 240.44 ॥

vedavaadaamstathaa chitraanri’toonaam paryayaamstathaa ।
kshayam samvatsaraanaam cha maasaanaam cha kshayam tathaa ॥ 240.45 ॥

pakshakshayam tathaa dri’sht’vaa divasaanaam cha sankshayam ।
kshaya samvatsaraanaam cha maasaanaam cha kshayam tathaa ॥ 240.46 ॥

vri’ddhim dri’sht’vaa samudraanaam kshayam teshaam tathaa punah’ ।
kshayam dhanaanaam dri’sht’vaa cha punarvri’ddhim tathaiva cha ॥ 240.47 ॥

samyogaanaam tathaa dri’sht’vaa yugaanaam cha visheshatah’ ।
dehavaiklavyataam chaiva samyagvijnyaaya tattvatah’ ॥ 240.48 ॥

aatmadoshaamshcha vijnyaaya sarvaanaatmani samsthitaan ।
svadehaadutthitaangandhaamstathaa vijnyaaya chaashubhaam ॥ 240.49 ॥

munaya oochuh’
kaanutpaatabhavaandoshaanpashyati brahmavittama ।
etam nah’ samshayam kri’tsnam vaktumarhasyasheshatah’ ॥ 240.50 ॥

vyaasa uvaacha
pancha doshaandvijaa dehe pravadanti maneeshinah’ ।
maargajnyaah’ kaapilaah’ saankhyaah’ shri’nudhvam munisattamaah’ ॥ 240.51 ॥

kaamakrodhau bhayam nidraa panchamah’ shvaasa uchyate ।
ete doshaah’ shareereshu dri’shyante sarvadehinaam ॥ 240.52 ॥

chhindanti kshamayaa krodham kaamam sankalpavarjanaat ।
sattvasamsevanaannidraamapramaadaadbhayam tathaa ॥ 240.53 ॥

chhindanti panchamam shvaasamalpaahaaratayaa dvijaah’ ।
gunaangunashatairjnyaatvaa doshaandoshashatairapi ॥ 240.54 ॥

hetoonhetushataishchitraishchitraanvijnyaaya tattvatah’ ।
apaam phenopamam lokam vishnormaayaashataih’ kri’tam ॥ 240.55 ॥

chitrabhittiprateekaasham nalasaaramanarthakam ।
tamah’ sambhramitam dri’sht’vaa varshabudbudasamnibham ॥ 240.56 ॥

naashapraayam sukhaadhaanam naashottaramahaabhayam ।
rajastamasi sammagnam panke dvipamivaavasham ॥ 240.57 ॥

saankhyaa vipraa mahaapraajnyaastyaktvaa sneham prajaakri’tam ।
nyaanajnyeyena saankhyena vyaapinaa mahataa dvijaah’ ॥ 240.58 ॥

raajasaanashubhaangandhaamstaamasaamshcha tathaavidhaan ।
punyaamshcha saattvikaangandhaansparshajaandehasamshritaan ॥ 240.59 ॥

chhittvaa”majnyaanashastrena tapodand’ena sattamaah’ ।
tato duh’khaadikam ghoram chintaashokamahaahradam ॥ 240.60 ॥

vyaadhimatyumahaaghoram mahaabhayamahoragam ।
tatah’ koormam rajomeenam prajnyayaa santarantyuta ॥ 240.61 ॥

snehapankam jaraadurgam sparshadveepam dvijottamaah’ ।
karmaagaadham satyateeram sthitam vratamaneeshinah’ ॥ 240.62 ॥

harshasanghamahaavegam naanaarasasamaakulam ।
naanaapreetimahaaratnam duh’khajvarasameeritam ॥ 240.63 ॥

shokatri’shnaamahaavartam teekshnavyaadhimahaarujam ।
asthisanghaatasanghat’t’am shleshmayogam dvijottamaah’ ॥ 240.64 ॥

daanamuktaakaram ghoram shonitodgaaravidrumam ।
hasitotkrusht’anirghosham naanaajnyaasudushkaram ॥ 240.65 ॥

rodanaashrumalakshaaram sangayogaparaayanam ।
pralabdhvaa janmaloko yam putrabaandhavapattanam ॥ 240.66 ॥

ahimsaasatyamaryaadam praanayogamayormilam ।
vri’ndaanugaaminam ksheeram sarvabhootapayodadhim ॥ 240.67 ॥

mokshadurlabhavishayam vaad’avaasukhasaagaram ।
taranti yatayah’ siddhaa jnyaanayogena chaanaghaah’ ॥ 240.68 ॥

teertvaa cha dustaram janma vishanti vimalam nabhah’ ।
tatastaansukri’teenjnyaatvaa sooryo vahatirashmibhih’ ॥ 240.69 ॥

padmatantuvadaavishya pravahanvishayaandvijaah’ ।
tatra taanpravaho vaayuh’ pratigri’hnaati chaanaghaah’ ॥ 240.70 ॥

veetaraagaanyateensiddhaanveeryayuktaamstapodhanaan ।
sookshmah’ sheetah’ sugandhashcha sukhasparshashcha bho dvijaah’ ॥ 240.71 ॥

saptaanaam marutaam shresht’ho lokaangachchhati yah’ shubhaan ।
sa taanvahati viprendraa nabhasah’ paramaam gatim ॥ 240.72 ॥

nabho vahati lokeshaanrajasah’ paramaam gatim ।
rajo vahati viprendraah’ sattvasya paramaangatim ॥ 240.73 ॥

sattvam vahati shuddhaatmaa param naaraayanam prabhum ।
prabhurvahati shuddhaatmaa paramaatmaanamaatmanaa ॥ 240.74 ॥

paramaatmaanamaasaadya tadbhootaa yatayo’malaah’ ।
amri’tatvaaya kalpante na nivartanti cha dvijaah’ ॥ 240.75 ॥

paramaa saa gatirvipraa nirdvandvaanaam mahaatmanaam ।
satyaarjavarataanaam vai sarvabhootadayaavataam ॥ 240.76 ॥

munaya oochuh’
sthaanamuttamamaasaadya bhagavantam sthiravrataah’ ।
aajanmamaranam vaa te ramante tatra vaa na vaa ॥ 240.77 ॥

yadatra tathyam tattvam no yathaavadvaktumarhasi ।
tvadri’te maanavam naanyam prasht’umarhaama sattama ॥ 240.78 ॥

mokshadosho mahaanesha praapya siddhim gataanri’sheen ।
yadi tatraiva vijnyaane vartante yatayah’ pare ॥ 240.79 ॥

pravri’ttilakshanam dharmam pashyaama paramam dvija ।
magnasya hi pare jnyaane kintu duh’khaantaram bhavet ॥ 240.80 ॥

vyaasa uvaacha
yathaanaayaayam munishresht’haah’ prashnah’ pri’sht’ashcha sankat’ah’ ।
budhaanaamapi sammohah’ prashne’sminmunisattamaah’ ॥ 240.81 ॥

atraapi tattvam paramam shri’nudhvam vachanam mama ।
buddhishcha paramaa yatra kapilaanaam mahaatmanaam ॥ 240.82 ॥

indriyaanyapi budhyante svadeham dehinaam dvijaah’ ।
karanaanyaatmanastaani sookshmam pashyanti taistu sah’ ॥ 240.83 ॥

aatmanaa vipraheenaani kaasht’hakud’yasamaani tu ।
vinashyanti na sandeho velaa iva mahaarnave ॥ 240.84 ॥

indriyaih’ saha suptasya dehino dvijasattamaah’ ।
sookshmashcharati sarvatra nabhaseeva sameeranah’ ॥ 240.85 ॥

sa pashyati yathaanyaayam smri’tvaa spri’shati chaanaghaah’ ।
budhyamaano yathaapoorvamakhileneha bho dvijaah’ ॥ 240.86 ॥

indriyaani ha sarvaani sve sve sthaane yathaavidhi ।
aneeshatvaatpraleeyante sarpaa vishahataa iva ॥ 240.87 ॥

indriyaani ha sarvaani svasthaaneshveva sarvashah’ ।
aakramya gatayah’ sookshmaava(shcha)ratyaatmaa na samshayah’ ॥ 240.88 ॥

sattvasya cha gunaankri’tsnaanrajasashcha gunaanpunah’ ।
gunaamshcha tamasah’ sarvaangunaanbuddheshcha sattamaah’ ॥ 240.89 ॥

gunaamshcha manasashchaapi nabhasashcha gunaamstathaa ।
gunaanvaayoshcha sarvajnyaah’ snehajaamshcha gunaanpunah’ ॥ 240.90 ॥

apaam gunaastathaa vipraah’ paarthivaamshcha gunaanapi ।
sarvaaneva gunairvyaapya kshetrajnyeshu dvijottamaah’ ॥ 240.91 ॥

aatmaa charati kshetrajnyah’ karmanaa cha shubhaashubhe ।
shishyaa ivamahaatmaanamindriyaani cha tam dvijaah’ ॥ 240.92 ॥

prakri’tim chaapyatikramya suddham sookshmam paraatparam ।
naaraayanam mahaatmaanam nirvikaaram paraatparam ॥ 240.93 ॥

vimuktam sarvapaapekshyah’ pravisht’am cha hyanaamayam ।
paramaatmaanamagunam nirvri’tam tam cha saptamaah’ ॥ 240.94 ॥

shresht’ham tatra mano vipraa indriyaani cha bhoh’ dvijaah’ ।
aagachchhanti yathaakaalam guroh’ sandeshakaarinah’ ॥ 240.95 ॥

shakyam vaa’lpena kaalena shaantim praaptum gunaamstathaa ।
evamuktena viprendraah’ saankhya yogena mokshineem ॥ 240.96 ॥

saankhyaa vipraa mahaapraajnyaa gachchhanti paramaam gatim ।
nyaanenaanena viprendraastulyam jnyaanam na vidyate ॥ 240.97 ॥

atra vah’ samshayo maa bhoojjnyaanam saankhyam param matam ।
aksharam dhruvamevoktam poorvam brahma sanaatanam ॥ 240.98 ॥

anaadimadhyanidhanam nirdvandvam kartri’ shaashvatam ।
koot’astham chaiva nityam cha yadvadanti shamaatmakaah’ ॥ 240.99 ॥

yatah’ sarvaah’ pravartante sargapralayavikriyaah’ ।
evam shamsanti shaastreshu pravaktaaro maharshayah’ ॥ 240.100 ॥

sarve vipraashcha vedaashcha tathaa saamavido janaah’ ।
brahmanyam paramam devamanantam paramaachyutam ॥ 240.101 ॥

prarthayantashcha tam vipraa vadanti gunabuddhayah’ ।
samyaguktaastathaa yogaah’ saankhyaashchaamitadarshanaah’ ॥ 240.102 ॥

amoortistasya viprendraah’ saankhyam moortiriti shrutih’ ।
abhijnyaanaani tasyaa”hurmahaanti munisattamaah’ ॥ 240.103 ॥

dvividhaani hi bhootaani pri’thivyaam dvijasattamaah’ ।
agamyagamyasanjnyaani gamyam tatra vishishyate ॥ 240.104 ॥

nyaanam mahadvai mahatashcha vipraa, vedeshu saankhyeshu tathaiva yoge ।
yachchaapi dri’sht’am vidhivatpuraane, saankhyaagatam tannikhilam muneendraah’ ॥ 240.105 ॥

yachchetihaaseshu mahatsu dri’sht’am, yathaarthashaastreshu vishisht’adri’sht’am ।
nyaanam cha loke yadihaasti kinchitsaankhyaagatam tachcha mahaamuneendraah’ ॥ 240.106 ॥

samastadri’sht’am paramam balam cha, jnyaanam cha mokshashcha yathaavaduktam ।
tapaamsi sookshmaani cha yaani chaiva, saankhyam yathaavadvihitaani vipraah’ ॥ 240.107 ॥

viparyayam tasya hitam sadaiva, gachchhanti saankhyaah’ satatam sukhena ।
taamshchaapi sandhaarya tatah’ kri’taarthaah’, patanti vipraayataneshu bhooyah’ ॥ 240.108 ॥

hitvaa cha deham pravishanti moksham divaukasashchaapi cha yogasaankhyaah’ ।
ato’dhikam te’bhirataa mahaarhe, saakhye dvijaa bho iha shisht’ajusht’e ॥ 240.109 ॥

teshaam tu tiryaggamanam hi dri’sht’am, naadho gatih’ paapakri’taam nivaasah’ ।
na vaa pradhaanaa api te dvijaatayo, ye jnyaanametanmunayo na saktaah’ ॥ 240.110 ॥

saankhyaam vishaalam paramam puraanam, mahaarnavam vimalamudaarakaantam ।
kri’tsnam hi saankhyaa munayaa mahaatmanaaraayane dhaarayathaaprameyam ॥ 240.111 ॥

etanmayoktam paramam hi tattvam, naaraayanaadvishvamidam puraanam ।
sa sargakaale cha karoti sargam, samhaarakaale cha hareta bhooyah’ ॥ 240.112 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vyaasari’shisamvaade saankhyavidhiniroopanam
naamaikonachatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 240 ॥

adhyaayah’ 241 (133)
vasisht’hakaraalajanakasamvaade ksharaaksharavichaaraniroopanam
munaya oochuh’
kim tadaksharamityuktam yasmaannaa”vartate punah’ ।
kimsvittatksharamityuktam yasmaadaavartate punah’ ॥ 241.1 ॥

aksharaaksharayorvyaktim pri’chchhaamastvaam mahaamune ।
upalabdhum munishresht’ha tattvena munipungava ॥ 241.2 ॥

tvam hi jnyaanavidaam shresht’hah’ prochyase vedapaaragaih’ ।
ri’shibhishcha mahaabhaagairyatibhishcha mahaatmabhih’ ॥ 241.3 ॥

tadetachchhrotumichchhaastvattah’ sarvam mahaamate ।
na tri’ptimadhigachchhaamah’ shri’nvanto’mri’tamuttamam ॥ 241.4 ॥

vyaasa uvaacha
atra vo varnayishyaami itihaasam puraatanam ।
vasisht’hasya cha samvaadam karaalajanakasya cha ॥ 241.5 ॥

vasisht’ham shresht’hamaaseenamri’sheenaam bhaaskaradyutim ।
paprachchha janako raajaa jnyaanam naih’shreyasam param ॥ 241.6 ॥

paramaatmani kushalamadhyaatmagatinishchayam ।
maitraavarunamimaaseenamabhivaadya kri’taanjalih’ ॥ 241.7 ॥

svachchhandam sukri’tam chaiva madhuram chaapyanulbanam ।
paprachchharshivaram raajaa karaalajanakah’ puraa ॥ 241.8 ॥

karaalajanaka uvaacha
bhagavanjshrotumichchhaami param brahma sanaatanam ।
yasminna punaraavri’ttim praapnuvanti maneeshinah’ ॥ 241.9 ॥

yachcha tatksharamityuktam yatredam ksharate jagat ।
yachchaaksharamiti proktam shivam kshemamanaamayam ॥ 241.10 ॥

vasisht’ha uvaacha
shrooyataam pri’thiveepaala ksharateedam yathaa jagat ।
yatra ksharati poorvena yaavatkaalena chaapyatha ॥ 241.11 ॥

yugam dvaadashasaahasram kalpam viddhi chaturyugam ।
dashakalpashataavartammahastadbraahmuchyate ॥ 241.12 ॥

raatrishchaitaavatee raajanyasyante pratibudhyate ।
sri’jatyanantakarmaani mahaantam bhootamagrajam ॥ 241.13 ॥

moortimantamamoortaatmaa vishvam shambhuh’ svayambhuvah’ ।
yatrotpattim pravakshyaami moolato nri’pasattama ॥ 241.14 ॥

animaa laghimaa praaptireeshaanam jyotiravyayam ।
sarvatah’paanipaadaantam sarvato’kshishiromukham ॥ 241.15 ॥

sarvatah’shrutimalloke sarvamaavri’tya tisht’hati ।
hiranyagarbho bhagavaanesha buddhiriti smri’tih’ ॥ 241.16 ॥

mahaaniti cha yogeshu virinchiriti chaapyatha ।
saankhye cha pat’hyate shaastre naamabhirbahudhaatmakah’ ॥ 241.17 ॥

vichitraroopo vishvaatmaa ekaakshara iti shrutah’ ।
dhri’tamekaatmakam yena kri’tsnam trailokyamaatmanaa ॥ 241.18 ॥

tathaiva bahuroopatvaadvishvaroopa iti shrutah’ ।
esha vai vikriyaapannah’ sri’jatyaatmaanamaatmanaa ॥ 241.19 ॥

pradhaanam tasya samyogaadutpannam sumahatpuram ।
ahankaaram mahaatejaah’ prajaapatinamaskri’tam ॥ 241.20 ॥

avyaktaadvyaktimaapannam vidyaasargam vadanti tam ।
mahaantam chaapyahankaaramavidyaasarga eva cha ॥ 241.21 ॥

acharashcha charashchaiva samutpannau tathaikatah’ ।
vidyaa’vidyoti vikhyaate shrutishaastraanuchintakaih’ ॥ 241.22 ॥

bhootasargamahankaarattri’teeyam viddhi paarthiva ।
ahankaareshu nri’pate chaturtham viddhi vaikri’tam ॥ 241.23 ॥

vaayurjyotirathaa”kaashamaapo’tha pri’thivee tathaa ।
shabdasparshau cha roopam cha raso gandhastathaiva cha ॥ 241.24 ॥

evam yugapadutpannam dashavargamasamshayam ।
panchamam viddhi raajendra bhautikam sargamarthakri’t ॥ 241.25 ॥

shrotram tvakchakshushee jihvaa ghraanameva cha panchamam ।
vaaghastau chaiva paadau cha paayurmed’hram tathaiva cha ॥ 241.26 ॥

buddheendriyaani chaitaani tathaa karmendriyaani cha ।
sambhootaaneeha yugapanmanasaa saha paarthiva ॥ 241.27 ॥

eshaa tattvachaturvimshaa sarvaa”kri’tih’ pravartate ।
yaam jnyaatvaa naabhishochanti braahmanaastattvadarshinah’ ॥ 241.28 ॥

evametatsamutpannam trailokyamidamuttamam ।
veditavyam narashresht’ha sadaiva narakaarnave ॥ 241.29 ॥

sayakshabhootagandharve sakimnaramahorage ।
sachaaranapishaache vai sadevarshinishaachare ॥ 241.30 ॥

sadamshakeet’amashake sapootikri’mimooshake ।
shuni shvapaake chaineye sachaand’aale sapulkase ॥ 241.31 ॥

hastyashvakharashaardoole savri’ke gavi chaiva ha ।
yaa cha moortishcha yatkinchitsarvatraitannidarshanam ॥ 241.32 ॥

yale bhuvi tathaa”kaashe naanyatreti vinishchayah’ ।
sthaanam dehavataamaaseedityevanushushruma ॥ 241.33 ॥

kri’tsnametaavatastaata ksharate vyaktasanjnyakah’ ।
ahanyahani bhootaatmaa yachchaakshara iti smri’tam ॥ 241.34 ॥

tatastatksharamityuktam ksharateedam yathaa jagat ।
yaganmohaatmakam chaa”huravyaktaadvyaktasanjnyakam ॥ 241.35 ॥

mahaamshchaivaaksharo nityametatksharavivarjanam ।
kathitam te mahaaraaja yasmaannaa”vartate punah’ ॥ 241.36 ॥

panchavimshatiko’moortah’ sa nityastattvasanjnyakah’ ।
sattvasamshrayanaattatvam sattvamaahurmaneeshinah’ ॥ 241.37 ॥

yadamoortih’ sri’jadvyaktam tanmoortimadhitisht’hati ।
chaturvimshatimo vyakto hyamoortih’ panchavimshakah’ ॥ 241.38 ॥

sa eva hri’di sarvaasu moortishvaatisht’hataa”tmavaan ।
chetayamshchetaneem nityam sarvamoortiramoortimaan ॥ 241.39 ॥

sargapralayadharmena sa sargapralayaatmakah’ ।
gochare vartate nityam nirguno gunasanjnyitah’ ॥ 241.40 ॥

evamesha mahaatmaa cha sargapralayakot’ishah’ ।
vikurvaanah’ prakri’timaannaabhimanyeta buddhimaan ॥ 241.41 ॥

tamah’sattvarajoyuktastaasu taasviha yonishu ।
leeyate pratibuddhatvaadabuddhajanasevanaat ॥ 241.42 ॥

sahavaasanivaasatvaadbaalo’hamiti manyate ।
yo’ham na so’hamityukte gunaanevaanuvartate ॥ 241.43 ॥

tamasaa taamasaanbhaavanvividhaanpratipadyate ।
rajasaa raajasaamshchaiva saattvikaansattvasankshayaat ॥ 241.44 ॥

shuklalohitakri’shnaani roopaanyetaani treeni tu ।
sarvaanyetaani roopaani jaaneehi praakri’taani tu ॥ 241.45 ।
taamasaa nirayam yaanti raajasaa maanushaanatha ।
saattvikaa devalokaaya gachchhanti sukhabhaaginah’ ॥ 241.46 ॥

nishkevalena paapena tiryagyonimavaapnuyaat ।
punyapaapeshu maanushyam punyamaatrena devataah’ ॥ 241.47 ॥

evamavyaktavishayam mokshamaahurmaneeshinah’ ।
panchavimshatimo yo’yam jnyaanaadeva pravartate ॥ 241.48 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vasisht’hakaraalajanakasamvaade
ksharaaksharavichaaraniroopanam naama ekachatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥

241 ॥

adhyaayah’ 242 (134)
vashisht’hakaraalajanakasamvaadavarnanam
vasisht’ha uvaacha
evamapratibuddhatvaadabuddhamanuvartate ।
dehaaddehasahasraani tathaa cha na sa bhidyate ॥ 242.1 ॥

tiryagyonisahasreshu kadaachiddevataasvapi ।
utpadyati tapoyogaadgunaih’ saha gunakshayaat ॥ 242.2 ॥

manushyatvaaddivam yaati devo maanushyameti cha ।
maanushyaannirayasthaanamaalayam pratipadyate ॥ 242.3 ॥

koshakaaro yathaa”tmaanam keet’ah’ samabhirundhati ।
sootratantugunairnityam tathaa’yamaguno gunaih’ ॥ 242.4 ॥

dvandvammeti cha nirdvandvastaasu taasviha yonishu ।
sheersharoge’kshiroge cha dantashoole galagrahe ॥ 242.5 ॥

yalodare’tisaare cha gand’amaalavicharchike ।
shvatrakusht’he’gnidagdhe cha sidhmaapasmaarayorapi ॥ 242.6 ॥

yaani chaanyaani dvandvaani praakri’taani shareerinaam ।
utpadyante vichitraani taanyevaa”tmaa’bhimanyate ॥ 242.7 ॥

abhimaanaatimaanaanaam tathaiva sukri’taanyapi ।
ekavaasaashchaturvaasaah’ shaayee nityamadhastathaa ॥ 242.8 ॥

mand’ookashaayee cha tathaa veeraasanagatastathaa ।
veeramaasanamaakaashe tathaa shayanameva cha ॥ 242.9 ॥

isht’akaaprastare chaiva chakrakaprastare tathaa ।
bhasmaaprastarashaayee cha bhoomishayyaanulepanah’ ॥ 242.10 ॥

veerasthaanaambupaake cha shayanam phalakeshu cha ।
vividhaasu cha shayyaasu phalagri’hyaanvitaasu cha ॥ 242.11 ॥

udyaane khalalaagne tu kshaumakri’shnaajinaanvitah’ ।
manivaalapareedhaano vyaaghracharmaparichchhadah’ ॥ 242.12 ॥

simhacharmapareedhaanah’ pat’t’avaasaastathaiva cha ।
phalakam(?)paridhaanashcha tathaa kat’akavastradhri’k ॥ 242.13 ॥

kat’aikavasanashchaiva cheeravaasaastathaiva cha ।
vastraani chaanyaani bahoonyabhimatya ya buddhimaan ॥ 242.14 ॥

bhojanaani vichitraani ratnaani vividhaani cha ।
ekaraatraantaraashitvamekakaalibhojanam ॥ 242.15 ॥

chaturthaasht’amakaalam cha shasht’hakaalikameva cha ।
shad’raatrabhojanashchaiva tathaa chaasht’aahabhojanah’ ॥ 242.16 ॥

maasopavaasee moolaashee phalaahaarastathaiva cha ।
vaayubhakshashcha pinyaakadadhigomayabhojanah’ ॥ 242.17 ॥

gomootrabhojanashchaiva kaashapushpaashanastathaa ।
shaivaalabhojanashchaiva tathaa chaanyena vartayan ॥ 242.18 ॥

vartayanjsheermaparnaishcha prakeernaphalabhojanah’ ।
vividhaani cha kri’chchhraani sevate siddhikaankshayaa ॥ 242.19 ॥

chaandraayanaani vidhivallingaani vividhaani cha ।
chaaturaashramyayuktaani dharmaadharmaashrayaanyapi ॥ 242.20 ॥

upaashrayaanapyaparaanpaakhand’aanvividhaanapi ।
viviktaashcha shilaachhaayaastathaa prasravanaani cha ॥ 242.21 ॥

pulinaani viviktaani vividhaani tapaamsi cha ।
yajnyaamshcha vividhaakaaraanvidyaashcha vividhaastathaa ॥ 242.22 ॥

niyamaanvividhaamshchaapi vividhaani tapaamsi cha ।
yajnyaamshcha vividhaakaaraanvidyaashcha vividhaastathaa ॥ 242.23 ॥

vanikpatham dvijakshatravaishyashoodraamstathaiva cha ।
daanaam cha vividhaakaaram deenaandhakri’panaadishu ॥ 242.24 ॥

abhimanyeta sandhaatum tathaiva vividhaangunaan ।
sattvam rajastamashchaiva dharmaarthai kaama eva cha ॥ 242.25 ॥

yajanaadhyayane daanam tathaivaa”huh’ pratigraham ।
yaajanaadhyaapane chaiva tathaa’nyadapi kinchana ॥ 242.26 ॥

yajanaadhyayane daanam tathaivaa”huh’ pratigraham ।
yaajanaadhyaapane chaiva tathaa’nyadapi kinchana ॥ 242.27 ॥

yanmamri’tyuvidhaanena tathaa vishasanena cha ।
shubhaashubhamayam sarvametadaahuh’ sanaatanam ॥ 242.28 ॥

prakri’tih’ kurute devee bhayam pralayameva cha ।
divasaante gunaanetaanateetyaiko’vatisht’hate ॥ 242.29 ॥

rashmijaalamivaa”dityastatkaalam samniyachchhati ।
evamevaisha tatsarvam kreed’aarthamabhimanyate ॥ 242.30 ॥

aatmaroopagunaanetaanvividhaanhri’dayapriyaan ।
evametaam prakurvaanah’ sargapralayadharmineem ॥ 242.31 ॥

kriyaam kriyaapathe raktastrigunastrigunaadhipah’ ।
kriyaakriyaapatopetastathaa taditi manyate ॥ 242.32 ॥

prakri’tyaa sarvamevedam jagadandheekri’tam vibho ।
rajasaa tamasaa chaiva vyaaptam sarvamanekadhaa ॥ 242.33 ॥

evam dvandvaanyateetaani mama vartanti nityashah’ ।
matta etaani jaayante pralaye yaanti maamapi ॥ 242.34 ॥

nistartavyaanthaitaani sarvaaneeti naraadhipa ।
manyate pakshabuddhatvaattathaiva sukri’taanyapi ॥ 242.35 ॥

bhoktavyaani mamaitaani vevalokagatena vai ।
ihaiva chainam bhokshyaami shubhaasubhaphalodayam ॥ 242.36 ॥

sukhamevam tu kartavyam sakri’tkri’tvaa sukham mama ॥

yaavadeva tu me saukhyam jaatyaam jaatyaam bhavishyati ॥ 242.37 ॥

bhavishyati na me duh’kham kri’tenehaapyanantakam ।
sukhaduh’kham hi maanushyam niraye chaapi majjanam ॥ 242.38 ॥

nirayaachchaapi maanushyam kaalenaishyaamyaham punah’ ।
manushyatvaachcha devatvam devatvaatpaurusham punah’ ॥ 242.39 ॥

manushyatvaachcha nirayam paryaayenopagachchhati ।
esha evam dvijaateenaamaatmaa vai sa gunairvri’tah’ ॥ 242.40 ॥

tena devamanushyeshu nirayam chopapadyate ।
mamatvenaa”vri’to nityam tatraiva parivartate ॥ 242.41 ॥

sargakot’isahasraani maranaantaasu moortishu ।
ya evam kurute karma shoobhaashubhaphalaatmakam ॥ 242.42 ॥

sa eva phalamaapnoti trishu lokeshu moortimaan ।
prakri’tih’ kurute karmashubhashubhaphalaatmakam ॥ 242.43 ॥

prakri’tishva tathaa”noti trishu lokeshu kaamanaa ।
tiryagyonimanushyatvale devaloke tathaiva cha ॥ 242.44 ॥

treeni sthaanaani chaitaani jaaneeyaatpraakri’taani ha ।
alingaprakri’titvaachcha lingairapyanumeeyate ॥ 242.45 ॥

tathaiva paurusham lingamanumaanaaddhi manyate ।
sa lingaantaramaasaadya praakri’tam lingamavranam ॥ 242.46 ॥

vranadvaaraanyadhisht’haaya karmaanyaatmani manyate ।
shrotraadeeni tu sarvaani pancha karmendriyaanyatha ॥ 242.47 ॥

raagaadeeni pravartante guneshviha gunaih’ saha ।
ahametaani vai kurvanmamaitaaneendriyaaniha ॥ 242.48 ॥

nirindriyo hi manyeta vranavaanasmi nirvranah’ ।
alingo lingamaatmaanamakaalam kaalamaatmanah’ ॥ 242.49 ॥

asattvam sattvamaatmaanamamri’tam mri’tamaatmanah’ ।
amri’tyum mri’tyumaatmaatmaanamabhavam bhavamaatmanah’ ॥ 242.50 ॥

akshetram kshetramaatmaanamasangam sangamaatmanah’ ।
atattvam tattvamaatmaanamabhavam bhavamaatmanah’ ॥ 242.51 ॥

aksharam ksharamaatmaanamabuddhatvaaddhi manyate ।
evamapratibuddhatvaadabuddhajanasevanaat ॥ 242.52 ॥

sargakot’isahasraani patanaantaani gachchhati ।
yanmaantarasahasraani maranaantaani gachchhati ॥ 242.53 ॥

See Also  Shirdi Saibaba Shej Aarti English – Night Arati – Midnight Harathi

tiryagyonimanushyatve devaloke tathaiva cha ।
chandramaa iva koshaanaam punastatra sahasrashah’ ॥ 242.54 ॥

neeyate’pratibuddhatvaadevameva kubuddhimaan ।
kalaa panchadashee yonistaddhaama iti pat’hyate ॥ 242.55 ॥

nityameva vijaaneehi somam vai shod’ashaamshakaih’ ।
kalayaa jaayate’jasram punah’ punarabuddhimaan ॥ 242.56 ॥

dheemaamshchaayam na bhavati nri’pa evam hi jaayate ।
shod’ashee tu kalaa sookshmaa sa soma upadhaaryataam ॥ 242.57 ॥

na toopayoojyate devairdaivaanapi yunakti sah’ ।
mamatvam kshapayitvaa tu jaayate nri’pasattama ॥

prakri’testrigunaayaastu sa eva triguno bhavet ॥ 242.58 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vasisht’hakaraalajanakasamvaade
dvichatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 242 ॥

rahmapuraanam

adhyaayah’ 243 (135)
vashisht’ham prati mokshadharmavishayako janakaprashnah’
yanaka uvaacha
aksharaksharayoresha dvayoh’ sambandha ishyate ।
streepumsayorvaa sambandha sa vai purusha uchyate ॥ 243.1 ॥

ri’te tu purusham neha stree garbhaandhaarayatyuta ।
ri’te striyam na purusho roopam nirvartate tathaa ॥ 243.2 ॥

anyonyasyaabhisambandhaanayonyagunasamshrayaat ।
roopam nirvartayedetadevam sarvaasu yonishu ॥ 243.3 ॥

ratyarthamatisamyogaadanyonyagumasamshrayaat ।
ri’tau nirvartate roopam tadvakshyaami nidarshanam ॥ 243.4 ॥

ye gunaah’ parushasyeha ye cha maaturgunaastathaa ।
asthi snaayu cha majjaa cha jaaneemah’ pitri’to dvija ॥ 243.5 ॥

tvangmaasashonitam cheti maatri’jaanyanushushruma ।
evametaddvijashresht’ha vedashaastreshu pat’hyate ॥ 243.6 ॥

pramaanam yachcha vedoktam shaastroktam yachcha pat’hyate ।
vedashaastrapramaanam cha pramaanam tatsanaatanam ॥ 243.7 ॥

evamevaabhisambandhau nityam prakri’tipoorushau ।
yachchaapi bhagavamstasmaanmokshadharmo na vidyate ॥ 243.8 ॥

athavaa’nantarakri’tam kinchideva nidarshanam ।
tanmamaa”chakshva tattvena pratyaksho hyasi sarvadaa ॥ 243.9 ॥

mokshakaamaa vayam chaapi kaankshaamo yadanaamayam ।
ajeyamajaram nityamateendriyamaneeshvaram ॥ 243.10 ॥

vasisht’ha uvaacha
yadetaduktam bhavataa vedashaastranidarshanam ।
evametadyataa vakshye tattvagraahee yathaa bhavaan ॥ 243.11 ॥

dhaaryate hi tvaayaa grantha ubhayorvedashaastrayoh’ ।
na cha granthasya tattvajnyo yathaatattvam nareshvara ॥ 243.12 ॥

yo hi vede cha shaastre cha graanthadhaaranatatparah’ ।
na cha grantaarthatattvajnyastasya taddhaaranam vri’thaa ॥ 243.13 ॥

bhaaram sa vahate tasya granthasyaartham na vetti yah’ ।
yastu granthaarthatattvajnyo naasya granthaagamo vri’thaa ॥ 243.14 ॥

granthasyaartham sa pri’sht’astu maadri’sho vaktumarhati ।
yathaatattvaabhigamanaadartham tasya sa vindati ॥ 243.15 ॥

na yah’ samutsukah’ kashchidgranthaartham sthoolabuddhimaan ।
sa katham mandavijnyaano grantham vakshyati nirnayaat ॥ 243.16 ॥

ajnyaatvaa granthatattvaani vaadam yah’ kurute narah’ ।
lobhaadvaa’pyathavaa dambhaatsa paapee narakam vrajet ॥ 243.17 ॥

nirnayam chaapi chchhidraatmaa na tadvakshyati tattvatah’ ।
so’peehaasyaarthatattvajnyo yasmaannaivaa”tmavaanapi ॥ 243.18 ॥

tasmaattvam shri’nu raajendra yathaitadanudri’shyate ।
yathaa tattvena saankhyeshu yogeshu cha mahaatmasu ॥ 243.19 ॥

yadeva yogaah’ pashyanti saankhyam tadanugamyate ।
ekam saankhyaam cha yogam cha yah’ yapashyati sa buddhimaan ॥ 243.20 ॥

tvangmaamsam rudhiram medah’ pittam majjaa’sthi snaayu cha ।
etadaindriyakam taata yadbhavaanitthamaattha maam ॥ 243.21 ॥

dravyaaddravyasya nirvri’ttirindriyaadindriyam tathaa ।
dehaaddehamavaapnoti beejaadbeejam tathaiva cha ॥ 243.22 ॥

nirindriyasya beejasya nirdravyasyaapi dehinah’ ।
katham gunaa bhavishyanti nirgunatvaanmahaatmanah’ ॥ 243.23 ॥

gunaa guneshu jaayante tatraiva viramanti cha ।
evam gunaah’ prakri’tijaa jaayante na cha yaanti cha ॥ 243.24 ॥

tvangmaamsam rudhiram medah’ pittam majjaa’sti snaayu cha ।
asht’au taanyatha shukrena jaaneehi praakri’tena vai ॥ 243.25 ॥

pumaamshchaivaapumaamschaiva streelingam praakri’tam smri’tam ।
vaayuresha pumaamshchaiva rasa ityabhidheeyate ॥ 243.26 ॥

alingaa prakri’tirlingairupalabhyati saa”tmajaih’ ।
yathaa pushpaphalairnityam moortam chaamoortayastathaa ॥ 243.27 ॥

evamapyanumaanena sa lingamupalabhyate ।
panchavimshatikastaata lingeshu niyataatmakah’ ॥ 243.28 ॥

anaadinidhano’nantah’ sarvadarshanakevalah’ ।
kevalam tvabhimaanitvaadguneshu guna uchyate ॥ 243.29 ॥

gunaa gunavatah’ santi nirgunasya kuto gunaah’ ।
tasmaadevam vijaananti ye janaa gunadarshinah’ ॥ 243.30 ॥

yadaa tvesha gunaanetaanpraakri’taanabhimanyate ।
tadaa sa gunavaaneva gunabhedaanprapashyati ॥ 243.31 ॥

yattadbuddheh’ param praahuh’ saankhyayogam cha sarvashah’ ।
budhyamaanam mahaapraajnyaah’ prabuddhaparivarjanaat ॥ 243.32 ॥

aprabuddham yathaa vyaktam svagunaih’ praahureeshvaram ।
nirgunam cheshvaram nityamadhisht’haataarameva cha ॥ 243.33 ॥

prakri’teshcha gunaanaam cha panchavimshatikam budhaah’ ।
saankhyayoge cha kushalaa budhyante paramaishinah’ ॥ 243.34 ॥

yadaa prabuddhamavyaktamavasthaata(pa)nanee(bhee)ravah’ ।
budhyamaanam na budhyante’vagachchhanti samam tadaa ॥ 243.35 ॥

etannadarshanam samyangna samyaganudarshanam ।
budhyamaanam prabudhyante dvaabhyaam pri’thagarindama ॥ 243.36 ॥

parasparenaitaduktam ksharaaksharanidarshanam ।
ekatvadarshanam chaasya naanaatvam chaasya darshanam ॥ 243.37 ॥

panchavimshatinisht’ho’yam tadaa samyakprachakshate ।
ekatvadarshanam chaasya naanaatvam chaasya darshanam ॥ 243.38 ॥

tattvavittattvayoreva pri’thagetannidarshanam ।
panchavimsatibhistattvam tattvamaahurmaneeshinah’ ॥ 243.39 ॥

nistattvam panchavimshasya paramaahurmashinah’ ।
varjyasya varjyamaachaaram tattvam tattvaatsanaatanam ॥ 243.40 ॥

karaalajanaka uvaacha
naanaatvaikatvamityuktam tvayaitaddvijasattama ।
pashyatastadvi sandigdhametayorvai nidarshanam ॥ 243.41 ॥

tathaa buddhaprabuddhaabhyaam budhyamaanasya chaanagha ।
sthoolabuddhyaa na pashyaami tattvametanna samshayah’ ॥ 243.42 ॥

aksharaksharayoruktam tvayaa yadapi kaaranam ।
tadapyasthirabuddhitvaatpranasht’amiva me’nagha ॥ 243.43 ॥

tadetachchhrotumichchhaami naanaatvaikatvadarshanam ।
dvandvam chaivaaniruddham cha budhyamaanam cha tattvatah’ ॥ 243.44 ॥

vidyaavidye cha bhagavannaksharam ksharameva cha ।
saankhyayogam cha kri’tsnena buddhaabuddhim pri’thakpri’thak ॥ 243.45 ॥

vasisht’ha uvaacha
hanta te sampravakshyaami yadetadanupri’chchhasi ।
yogakri’tyam mahaaraaja pri’thageva shri’nushva me ॥ 243.46 ॥

yogakri’tyam tu yogaanaam dhyaanameva param balam ।
tachchaapi dvividham dhyaanamaahurvidyaavido janaah’ ॥ 243.47 ॥

ekagrataa cha manasah’ praanaayaamastathaiva cha ।
praanaayaamastu saguno nirguno maanasastathaa ॥ 243.48 ॥

mootrotsarge pureeshe cha bhojane cha naraadhipa(?) ।
dvikaalam nopabhri’njeeta shesham bhunjeeta tatparah’ ॥ 243.49 ॥

indriyaaneendriyaarthebhyo nivartya manasaa munih’ ।
dashadvaadashabhirvaa’pi chaturvimshaatparam yatah’ ॥ 243.50 ॥

sa chodanaabhirmatimaannaatmaanam chodayedatha ।
tisht’hantamajaram tam tu yattaduktam maneeshibhih’ ॥ 243.51 ॥

vishvaatmaa satatam jnyeya ityevamanusushruma ।
dravyam hyaheenamanaso naanyatheti vinishchayah’ ॥ 243.52 ॥

vimuktah’ sarvasangebhyo lavaahaaro jitendriyah’ ।
poorvaraatre paardhe cha dhaarayeeta mano hri’di ॥ 243.53 ॥

sthireekri’tyendriyagraamam manasaa mithileshvara ।
mano buddhyaa sthiram kri’tvaa paashaana iva nishchalah’ ॥ 243.54 ॥

sthaanuvachchaapyakampyah’ syaaddaaruvachchaapi nishchalah’ ।
buddhyaa vidhividhaanajnyaastato yuktam prachakshate ॥ 243.55 ॥

na shri’noti na chaa”ghraati na cha pashyati kinchana ।
na cha saparsham vijaanaati na cha sankalpate manah’ ॥ 243.56 ॥

na chaapi manyate kinchinna cha budhyeta kaasht’havat ।
tadaa prakri’timaapannam yuktamaahurmaneeshinah’ ॥ 243.57 ॥

na bhaati hi yathaa deepo deeptistadvachcha dri’shyate ।
nilingaschaadhashchordhvam cha tiryaggatimavaapnuyaat ॥ 243.58 ॥

tadaa tadupapannashcha yasmindri’sht’e cha kathyate ।
hri’dayastho’ntaraatmeti jnyeyo jnyastaata madvidhaih’ ॥ 243.59 ॥

nirdhooma iva saptaarchiraaditya iva rashmivaan ।
vaidyuto’gnirivaa’kaashe pasyatyaatmaanamaatmani ॥ 243.60 ॥

yam pasyanti mahaatmaano dhri’timanto maneeshinah’ ।
braahmanaa brahmayonisthaa hyayonimamri’taatmakam ॥ 243.61 ॥

tadevaa”huranubhyo’nu tanmahadbhyo mahattaram ।
sarvatra sarvabhooteshu dhruvam tisht’hanna dri’shyate ॥ 243.62 ॥

buddhidravyena dri’shyena manodeepena lokakri’t ।
mahatastamasastataata paare tisht’hanna taamasah’ ॥ 243.63 ॥

tamaso doora ityuktastattvajnyairvedapaaragaih’ ।
vimalo vimatashchaiva nirlingo’lingasanjnyakah’ ॥ 243.64 ॥

yoga esha hi lokaanaam kimanyadyogalakshanam ।
evam pashyanprapashyena aatmaanamajaram param ॥ 243.65 ॥

yogadarshanametaavaduktam te tattvato mayaa ।
saankhyajnyaanam pravakshyaami parisankhyaanidarshanam ॥ 243.66 ॥

avyaktamaahuh’ prakhyaanam paraam prakri’timaatmanah’ ।
tasmaanmahaatsamutpannam dviteeyam raajasattama ॥ 243.67 ॥

ahankaarastu mahatastri’teeya iti nah’ shrutam ।
panchabhootaanyahankaaraadaahuh’ saankhyaatmadarshinah’ ॥ 243.68 ॥

etaah’ prakri’tayastvasht’au vikaaraashchaapi shod’asha ।
pancha chaiva visheshaashcha tathaa panchendriyaani cha ॥ 243.69 ॥

etaavadeva tattvaanaam saankhyamaahurmaneeshinah’ ।
saankhye saankhyavidhaanajnyaa nityam saankhyapathe sthitaah’ ॥ 243.70 ॥

yasmaadyadabhijaayeta tattatraiva praleeyate ।
leeyante pratilomaani gri’hyante chaantaraatmanaa ॥ 243.71 ॥

aanulomyena jaayante leeyante pratilomatah’ ।
gunaa guneshu satatam saagarasyormayo yathaa ॥ 243.72 ॥

sargapralaya etaavaanprakri’ternri’pasattama ।
ekatvam pralaye chaasya bahutvam cha tathaa sri’ji ॥ 243.73 ॥

evameva cha raajendra vijnyeyam jnyaanakovidaih’ ।
adhisht’haataaramavyaktamasyaapyetannidarshanam ॥ 243.74 ॥

ekatvam cha bahutvam cha prakri’teranutattvavaan ।
ektamva pralaye chaasya bahutvam cha pravartanaat ॥ 243.75 ॥

bahulaa”tmaa raajendra prochyate yatisattamaih’ ।
adhisht’haanaadadhisht’haataa kshetraanaamiti nah’ shrutam ॥ 243.76 ॥

adhisht’haateti raajendra prochyate yatisattamaih’ ।
adhisht’haanaadadhisht’haataa kshetraanaamiti nah’shrutam ॥ 243.77 ॥

kshetram jaanaati chaavyaktam jnyetrajnya iti chochyate ।
avyaktike pure shete purushashcheti kathyate ॥ 243.78 ॥

anyadeva cha kshetram syaadanyah’ kshetrajnya uchyate ।
kshetramavyakta ityuktam jnyaataaram panchavimshakam ॥ 243.79 ॥

anyadeva cha jnyaanam syaadanyajjnyeyam taduchyate ।
nyaanamavyaktamityuktam jnyeyo vai panchavimshakam ॥ 243.80 ॥

avyaktam kshetramityuktam tathaa sattvam tatheshvaram ।
aneeshvaramatattvam cha tattvam tatpanchavimshakam ॥ 243.81 ॥

saankyadarshanametaavatparisankhyaa na vidyate ।
sankhyaam prakurute chaiva prakri’tim cha pravakshyate ॥ 243.82 ॥

chatvaarimshachchaturvimshatpratisankhyaaya tattvatah’ ।
sankhyaa sahasrakri’tyaa tu nistattvah’ panchavimshakah’ ॥ 243.83 ॥

panchavimshatprabuddhaatmaa budhyamaana iti shrutah’ ।
yadaa budhyati aatmaanam tadaa bhavati kevalah’ ॥ 243.84 ॥

samyagdarshanametaavadbhaashitam tava tattvatah’ ।
evametadvijaanantah’ saamyataam pratiyaantyuta ॥ 243.85 ॥

samyangnidarshanam naama pratyaksham prakri’testathaa ।
gunavattvaadyathaitaani nirgunebhyastathaa bhavet ॥ 243.86 ॥

samyangnidarshanam naama pratyaksham prakri’testathaa ।
gunavattvaadyathaitaani nirgunebhyastathaa bhavet ॥ 243.87 ॥

pashyantyamatayo ye nacha samyakteshu cha darshanam ।
te vyaktim pratipadyante punah’ punararindama ॥ 243.88 ॥

sarvametadvijaananto na sarvasya prabodhanaat ।
vyaktibhootaa bhavishyanti vyaktasyaivaanuvartanaat ॥ 243.89 ॥

sarvamavyaktamityuktamasarvah’ panchavimshakah’ ।
ya evamabhijaananti na bhayam teshu vidyate ॥ 243.90 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vasisht’hakaraalajanakasamvaade
trichatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 243 ॥

adhyaayah’ 244 (136)
vidyaavidyayoh’svaroopakathanam
vasisht’ha uvaacha
saankhyadarshanametaavaduktam te nri’pasattama ।
vidyaavidye tvidaaneem me tvam nibodhaanupoorvashah’ ॥ 244.1 ॥

abhedyamaahuravyaktam sargapralayadharminah’ ।
sargapralaya ityuktam vidyaavidye cha vimshakah’ ॥ 244.2 ॥

parasparasya vidyaa vai tannibodhaanupoorvashah’ ।
yathoktamri’shibhistaata saankhyasyaatinidarshanam ॥ 244.3 ॥

karmendriyaanaam sarveshaam vidyaa buddheendriyam smri’tam ।
buddheendriyaanaam cha tathaa vishashaa iti nah’ shrutam ॥ 244.4 ॥

vishayaanaam manasteshaam vidyaamaahurmaneeshinah’ ।
manasah’ pancha bhootaani vidyaa ityabhichakshate ॥ 244.5 ॥

ahankaarastu bhootaanaam panchaanaam naatra samshayah’ ।
ahankaarastathaa vidyaa buddhirvidyaa nareshvara ॥ 244.6 ॥

buddhyaa prakri’tiravyaktam tattvaanaam parameshvarah’ ।
vidyaa jnyeyaa narashresht’ha vidhishcha paramah’ smri’tah’ ॥ 244.7 ॥

avyaktamaparam praahurvidyaa vai panchavimshakah’ ।
sarvasya sarvamityuktam jnyeyajnyaanasya paaragah’ ॥ 244.8 ॥

nyaanamavyaktamityuktam jnyeyam vai panchavimsakam ।
tathaiva jnyaanamavyaktam vijnyaataa panchavimshakah’ ॥ 244.9 ॥

vidyaavidye tu tattvena mayokte vai visheshatah’ ।
aksharam cha ksharam chaiva yaduktam tannibodha me ॥ 244.10 ॥

ubhaavetau ksharaavuktau ubhaavetaavana(thaa)ksharau ।
kaaranam tu pravakshyaami yathaajnyaanam tu jnyaanatah’ ॥ 244.11 ॥

anaadinidhanaavetau ubhaaveveshvarau matau ।
tattavasanjnyaavubhaaveva prochyate jnyaanachintakaih’ ॥ 244.12 ॥

sargapralayadharmitvaadavyaktam praahuravyayam ।
tadetadgunasargaaya vikurvaanam punah’ punah’ ॥ 244.13 ॥

gunaanaam mahadaadeenaamutpadyati parasparam ।
adhisht’haanam kshetramaahuretadvai panchavimshakam ॥ 244.14 ॥

yadantargunajaalam tu tadvyaktaatmani sankshipet ।
tadaham tadgunaistastu panchavimshe vileeyate ॥ 244.15 ॥

gunaa guneshu leeyante tadekaa prakri’tirbhavet ।
kshetrajnyo’pi tadaa taavatkshetrajnyah’ sampraneeyate ॥ 244.16 ॥

yadaa’ksharam prakri’tiryam gachchhate gunasanjnyitaa ।
nirgunatvam cha vai dehe guneshu parivartanaat ॥ 244.17 ॥

evameva cha kshetrajnyah’ kshetrajnyaanaparikshayaat ।
prakri’tyaa nirgunastvesha ityevamanushushruma ॥ 244.18 ॥

ksharo bhavatyesha yadaa gunavatee guneshvatha ।
prakri’tim tvatha janaati nirgunatvam tathaatmanah’ ॥ 244.19 ॥

tathaa vishuddho bhavati prakri’te parivarjanaat ।
anyo’hamanyeyamiti yadaa budhyati buddhimaan ॥ 244.20 ॥

tadaisho’vyathataameti na cha mishratvamaavrajet ।
prakri’tyaa chaisha raajendra mishro’nyo’nyasya dri’shyate ॥ 244.21 ॥

yadaa tu gunajaalam tatpraakri’tam vijugupsate ।
pashyate cha param pashyamstadaa pashyamstadaa pashyannu samsri’jet ॥ 244.22 ॥

kim mayaa kri’tametaavadyo’ham kaalanimajjanah’ ।
yathaa matsyo hyabhijnyaanaadanuvartitavaanjalam ॥ 244.23 ॥

ahameva hi sammohaadanyamanyam janaajjanam ।
matsyo yathodakajnyaanaadanuvartitavaaniha ॥ 244.24 ॥

matsyo’nyatvamathaajnyaanaadudakaannaabhimanyate ।
aatmaanam tadavajnyaanaadanyam chaiva na vedmyaham ॥ 244.25 ॥

mamaastu dhikkubuddhasya yo’ham magna imam punah’ ।
anuvartitavaanmohaadanyamanyam janaajjanam ॥ 244.26 ॥

ayamanubhavedbandhuranena saha me bhayam ।
saamyamekatvaatam yaato yaadri’shastaadri’shastvaham ॥ 244.27 ॥

tulyataamiha pashyaami sadri’sho’hamanena vai ।
ayam hi vimalo vyaktamahameedri’shakastadaa ॥ 244.28 ॥

yo’hamajnyaanasammohaadajnyayaa sampravri’ttavaan ।
samsargaadatisamsargaatsthitah’ kaalamimam tvaham ॥ 244.29 ॥

so’hamevam vasheebhootah’ kaalametam na buddhavaan ।
uttamaadhamamadhyaanaam taamaham kathamaavase ॥ 244.30 ॥

samaanamaayayaa cheha sahavaasamaham katham ।
gachchhaamyabuddhabhaavatvaadihedeeneem sthiro va ॥ 244.31 ॥

sahavaasam na yaasyaami kaalametam vivanchanaat ।
vanchito hyanayaa yaddhi nirvikaaro vikaarayaa ॥ 244.32 ॥

na tattadaparaaddam syaadaparaadho hyayam mama ।
yo’hamatrabhavam saktah’ paraangmukhamupasthitah’ ॥ 244.33 ॥

tato’sminbahuroopo’tha sthito moortiramoortimaan ।
amoortishchaapyamoortaatmaa mamatvena pradharshitah’ ॥ 244.34 ॥

prakri’tyaa cha tayaa tena taasu taasviha yonishu ।
nirmamasya mamatvena vikri’tam taasu taasu cha ॥ 244.35 ॥

yonishu vartamaanena nasht’asanjnyena chetasaa ।
samataa na mayaa kaachidahankaare kri’taa mayaa ॥ 244.36 ॥

aatmaanam bahudhaa kri’tvaa so’yam bhooyo yunakti maam ।
idaaneemavabuddho’smi nirmamo nirahankri’tah’ ॥ 244.37 ॥

mamatvam manasaa nityamahankaarakri’taatmakam ।
apalagnaamimaam hitvaa samshrayishye niraamayam ॥ 244.38 ॥

anena saamyam yaasyaami naanayaa’hamachetasaa ।
kshemam mama sahaanena naivaikamanayaa saha ॥ 244.39 ॥

evam paramasambodhaatpanchavimsho’nubuddhavaan ।
aksharatvam nigachchhati tyaktvaa ksharamanaamayam ॥ 244.40 ॥

avyaktam vyaktadharmaanam sagunam nirgunam tathaa ।
nirgunam prathamam dri’sht’vaa taadri’gbhavati maithila ॥ 244.41 ॥

aksharaksharayoretaduktam tava nidarshanam ।
mayeha jnyaanasampannam yathaa shrutinidrashanaat ॥ 244.42 ॥

nih’sandigdham cha sookshmam cha vishuddham vimalam tathaa ।
pravakshyaami tu te bhooyastannibodha yathaashrutam ॥ 244.43 ॥

saankhyayogo mayaa proktah’ shaastradvayanidarshanaat ।
yadeva saankyashaastroktam yogadarshanameva tat ॥ 244.44 ॥

prabodhanaparam jnyaanam saankhyaanaamavaneepate ।
vispasht’am prochyate tatra shishyaanaam hitakaamyayaa ॥ 244.45 ॥

bri’hachchaivamidam shaastramityaahurvidusho janaah’ ।
asmimshcha shaastre yogaanaam punarbhavapurah’saram ॥ 244.46 ॥

panchavimshaatparam tattvam pat’hyate cha naraadhipa ।
saankhyaanaam tu param tattvam yathaavadanuvarnitam ॥ 244.47 ॥

buddhamapratibuddham cha budhyamaanam cha tattvatah’ ।
budhyamaanam cha buddhatvam praahuryoganidarshanam ॥ 244.48 ॥

buddhamapratibuddham cha budhyamaanam cha tattvatah’ ।
budhyamaanam cha buddhatvam praahuryoganidarshanam ॥ 244.49 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vasisht’hakaraalajanakasamvaade
chatushchatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 244 ॥

adhyaayah’ 245 (137)
ajasyaapi vikriyayaa naanaabhavanam
vasisht’ha uvaacha
aprabuddhamathaavyaktamimam gunanidhim sadaa ।
gunaanaam dhaaryataam tattvam sri’jatyaakshipate tathaa ॥ 245.1 ॥

ajo hi kreed’ayaa bhoopa vikriyaam praapta ityuta ।
aatmaanam bahudhaa kri’tvaa naanena pratichakshate ॥ 245.2 ॥

etadevam vikurvaano budhyamaano na budhyate ।
gunaanaacharate hyesha sri’jatyaakshipate tathaa ॥ 245.3 ॥

avyaktabodhanaachchaiva budhyamaanam vadantyapi ।
na tvevam budhyate’vyaktam sagunam taata nirgunam ॥ 245.4 ॥

kadaachittveva khalvetattadaahuh’ pratibuddhakam ।
budhyate yadi chaavyaktametadvai panchavimshakam ॥ 245.5 ॥

budhyamaano bhavatyesha mamaatmaka iti kshutah’ ।
anyonyapratibuddhena vadantyavyaktamachyutam ॥ 245.6 ॥

avyaktabodhanaachchaiva budhyamaanam vadantyuta ।
panchavimsham mahaatmanaam na chaasaavapi budhyate ॥ 245.7 ॥

shad’vimsham vimalam buddhamaprameyam mahaadyute ।
satatam panchavimsham tu chaturvimsham vibudhyate ॥ 245.8 ॥

dri’shyaadri’shye hyanugatatatsvabhaave mahaadyute ।
avyaktam chaiva tadbrahma budhyate taata kevalam ॥ 245.9 ॥

panchavimsham chaturvimshamaatmaanamanupashyati ।
budhyamaano yadaa”tmaanamanyaa’hamiti manyate ॥ 245.10 ॥

tadaa prakri’timaanesha bhavatyavyaktalochanah’ ।
budhyate cha paraam buddhim vishuddhaamamalaam yathaa(daa) ॥ 245.11 ॥

shad’vimsham raajashaardoola tadaa buddhah’ kri’to vrajet ।
tatastyajati so’vyaktasargapralayadharminam ॥ 245.12 ॥

nirgunaam prakri’tim veda gunayuktaamachetanaam ।
tatah’ kevaladharmaa’sau bhavatyavyaktadarshanaat ॥ 245.13 ॥

kevalena samaagamya vimuktaatmaanamaapnuyaat ।
etattu tattvamityaahurnistattvamajaraamaram ॥ 245.14 ॥

tattvasamshravanaadeva tattvajnyo jaayate nri’pa ।
panchavimshatitattvaani pravadanti maneeshinah’ ॥ 245.15 ॥

na chaiva tattvavaamstaata samsaareshu nimajjati ।
eshaamupaiti tattvam hi kshipram budhyasva lakshanam ॥ 245.16 ॥

shad’vimsho’yamiti praajnyo gri’hyamaano’jaraamarah’ ।
kevalena balenaiva samataam yaatyasamshayam ॥ 245.17 ॥

shad’vimshena prabuddhena budhyamaano’pyabuddhimaan ।
etannaanaatvamityuktam saankhyashrutinidarshanaat ॥ 245.18 ॥

chetanena sametasya panchavimshatikasya ha ।
ekatvam vai bhavettasya yadaa buddhyaa’nubudhyate ॥ 245.19 ॥

budhyamaanena buddhena samataam yaati maitila ।
sangadharmaa bhavatyesha nih’sangaatmaa naraadhipa ॥ 245.20 ॥

nih’sangaatmaanamaasaadya shad’vimsham karmaja viduh’ ।
vibhustyajati chaavyaktam yadaa tvetadvibudhyate ॥ 245.21 ॥

chaturvimshamagaadham cha shad’vimshasya prabodhanaat ।
esha hyapratibuddhashcha budhyamaanastu te’nagha ॥ 245.22 ॥

ukto buddhashcha tattvena yathaashrutinidarshanaat ।
mashakodumbare yadvadanyatvam tadvadetayoh'(kataa) ॥ 245.23 ॥

matsyodakam yathaa tadvadanyatpamupalabhyate ।
evameva cha gantavyam naanaatvaikatvametayoh’ ॥ 245.24 ॥

etaavanmoksha ityukto jnyaanavijnyaanasanjnyitah’ ।
panchavimshatikasyaa”shu yo’yam dehe pravartate ॥ 245.25 ॥

esha mokshayitavyeti praahuravyaktagocharaat ।
so’yamevam vimuchyeta naanyatheti vinishchayah’ ॥ 245.26 ॥

parashcha paradharmaa cha bhavatyeva sametya vai ।
vishuddhadharmaashuddhena naashuddhena cha buddhimaan ॥ 245.27 ॥

vimuktadharmaa buddhena sametya purusharshabha ।
viyogadharminaa chaiva vimuktaatmaa bhavatyatha ॥ 245.28 ॥

vimokshinaa vimokshashcha sametyeha tathaa bhavet ।
shuchikarmaa shuchishchaiva bhavatyamitabuddhimaan ॥ 245.29 ॥

vimalaatmaa cha bhavati sametya vimalaatmanaa ।
kevalaatmaa tathaa chaiva kevalena sametya vai ॥

svatantrashcha svatantrena svatantratvamavaapyate ॥ 245.30 ॥

etaavadetatkathitam mayaa te tathyam mahaaraaja yathaarthatattvam ।
amatsarastvam pratigri’hya buddhyaa, sanaatanam brahma vishuddhamaadyam ॥ 245.31 ॥

tadvedanisht’hasya janasya raajan, pradeyametatparamam tvayaa bhavet ।
vidhitsaamaanaaya nibodhakaarakam, prabodhahetoh’ pranatasya shaasanam ॥ 245.32 ॥

na deyametachcha yathaa’nri’taatmane, shat’haaya kleebaaya na jihmabuddhaye ।
na pand’itajnyaanaparopataapine, deyam tathaa shishyavibodhanaaya ॥ 245.33 ॥

shraddhaanvitaayaatha gunaanvitaaya, paraapavaadaadvirataaya nityam ।
vishuddhayogaaya budhaaya chaiva, kri’paavate’tha kshamine hitaaya ॥ 245.34 ॥

viviktasheelaaya vidhipriyayaaya, vivaadaheenaaya bahushrutaaya ।
vineetaveshaaya nahaitukaatmane, sadaiva gri’hyam tvidameva deyam ॥ 245.35 ॥

etairgunairheenatame na deyametatparam brahma vishuddhamaahuh’ ।
na shreyase yokshyati taadri’she kri’tam, dharmapravaktaaramapaatradaanaat ॥ 245.36 ॥

pri’thveemimaam vaa yadi ratnapoornaam,dadyaadadeyam tvidamavrataaya ।
yitendriyaaya prayataaya deyam, deyam param tattvavide narendra ॥ 245.37 ॥

karaala maa te bhayamasti kinchidetachchrutam brahma param tvayaa’dya ।
yathaavaduktam paramam vapitram, vishokamatyantamanaadimadhyam ॥ 245.38 ॥

agaadhametadajaraamaram cha, niraamayam veetabhayam shivam cha ।
sameekshya moham paravaadasanjnyametasya tattvaarthamimam viditvaa ॥ 245.39 ॥

avaaptametaddhi puraa sanaatanaaddhiranyagarbhaaddhi tato naraadhipa ।
prasaadya yatnena tamugratejasam, sanaatanam brahma yathaa tvayaitat ॥ 245.40 ॥

pri’sht’astvayaa chaa’smi yathaa narendra, tathaa mayedam tvayi noktamanyat ।
yathaa’vaapnam brahmano me narendra, mahaajnyaanam mokshavidaam paraayanam ॥ 245.41 ॥

etaduktam param brahma yasmaannaa’vartate punah’ ।
panchavisham munishresht’haa vasisht’hena yathaa puraa ॥ 245.42 ॥

punaraavri’ttimaapnoti paramam jnyaanamavyayam ।
naati budhyati tattvena budhyamaano’jaraamaram ॥ 245.43 ॥

etannih’shreyasakaram jnyaanam paramam mayaa ।
kathitam tattvato vipraah’ shrutvaa devarshito dvijaah’ ॥ 245.44 ॥

hiranyagarbhaadri’shinaa vasisht’hena samaahri’tam ।
vasisht’haadri’shisaardoolo naarado’vaaptavaanidam ॥ 245.45 ॥

naaradaadviditam mahyametaduktam sanaatanam ।
maa shuchadhvam munishresht’haah’ shrutvaitatparamam padam ॥ 245.46 ॥

yena ksharaakshare bhinne na bhayam tasya vidyate ।
vidyate tu bhayam yasya yo nainam vetti tattvatah’ ॥ 245.47 ॥

avijnyaanaachcha mood’haatmaa punah’ punarupadravaan ।
pretya jaatisahasraani maranaantaanyupaashnute ॥ 245.48 ॥

devalokam tathaa tiryangmaanushyamapi chaashnute ।
yadi vaa muchyate vaa’pi tasmaadajnyaanasaagaraat ॥ 245.49 ॥

ajnyaanasaagare ghore hyavyaktaagaadha uchyate ।
ahanyahani majjanti yatra bhootaani bho dvijaah’ ॥ 245.50 ॥

tasmaadagaadhaadavyaktaadupaksheenaatsanaatanaat ।
tasmaadyuyam virajasakaa vitamaskaashcha bho dvijaah’ ॥ 245.51 ॥

evam mayaa munishresht’haah’ saaraatsaarataram param ।
kathitam paramam moksham yam jnyaatvaa na nivartate ॥ 245.52 ॥

na naastikaaya daatavya naabhaktaaya kadaachana ।
na dusht’amataye vipraa na shraddhaavimukhaaya cha ॥ 245.53 ॥

iti shreemahaapuraane aadibraahme vasisht’hakaraalajanakasamvaadasamaaptiniroopanam naama
panchatvaarimshadadhikadvishatatamo’dhyaayah’ ॥ 245 ॥

– Chant Stotra in Other Languages –

Vyasagita from Brahma Purana in Sanskrit – English – BengaliGujaratiKannadaMalayalamOdiaTeluguTamil