Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.
॥ Vyasagita from Brahma Purana Kannada Lyrics ॥
॥ ವ್ಯಾಸಗೀತಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಾಣೇ ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 234 (126)
ಆತ್ಯಂತಿಕಲಯನಿರೂಪಣಂ
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿ ಭೋ ವಿಪ್ರಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತಾಪತ್ರಯಂ ಬುಧಃ ।
ಉತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಲಯಂ ॥ 234.1 ॥
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋಽಪಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಶಾರೀರೋ ಮಾನಸಸ್ತಥಾ ।
ಶಾರೀರೋ ಬಹುಭಿರ್ಭೇದೈರ್ಭಿದ್ಯತೇ ಶ್ರೂಯತಾಂ ಚ ಸಃ ॥ 234.2 ॥
ಶಿರೋರೋಗಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಜ್ವರಶೂಲಭಗಂದರೈಃ ।
ಗುಲ್ಮಾರ್ಶಃಶ್ವಯಥುಶ್ವಾಸಚ್ಛರ್ದ್ಯಾದಿಭಿರನೇಕಧಾ ॥ 234.3 ॥
ತಥಾಽಕ್ಷಿರೋಗಾತೀಸಾರಕುಷ್ಠಾಂಗಾಮಯಸಂಜ್ಞಕೈಃ ।
ಭಿದ್ಯತೇ ದೇಹಜಸ್ತಾಪೋ ಮಾನಸಂ ಶ್ರೋತುಮರ್ಹಥ ॥ 234.4 ॥
ಕಾಮಕ್ರೋಧಭದ್ವೇಷಲೋಭಮೋಹವಿಷಾದಜಃ ।
ಶೋಕಾಸೂಯಾವಮಾನೇರ್ಷ್ಯಾಮಾತ್ಸರ್ಯಾಭಿಭವಸ್ತಥಾ ॥ 234.5 ॥
ಮಾನಸೋಽಪಿ ದ್ವಿಜಶ್ರೇಷ್ಠಾಸ್ತಾಪೋ ಭವತಿ ನೈಕಧಾ ।
ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿರ್ಭೇದೈಸ್ತಾಪೋ ಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ 234.6 ॥
ಮೃಗಪಕ್ಷಿಮನುಷ್ಯಾದ್ಯೈಃ ಪಿಶಾಚೋರಗರಾಕ್ಷಸೈಃ ।
ಸರೀಸೃಪಾದ್ಯೈಶ್ಚ ನೃಣಾಂ ಜನ್ಯತೇ ಚಾಽಽಧಿಭೌತಿಕಃ ॥ 234.7 ॥
ಶೀತೋಷ್ಣವಾತವರ್ಷಾಂಬುವೈದ್ಯುತಾದಿಸಮುದ್ಭವಃ ।
ತಾಪೋ ದ್ವಿಜವರಶ್ರೇಷ್ಠಾಃ ಕಥ್ಯತೇ ಚಾಽಽಧಿದೈವಿಕಃ ॥ 234.8 ॥
ಗರ್ಭಜನ್ಮಜರಾಜ್ಞಾನಮೃತ್ಯುನಾರಕಜಂ ತಥಾ ।
ದುಃಖಂ ಸಹಸ್ರಶೋ ಭೇದೈರ್ಭಿದ್ಯತೇ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 234.9 ॥
ಸುಕುಮಾರತನುರ್ಗರ್ಭೇ ಜಂತುರ್ಬಹುಮಲಾವೃತೇ ।
ಉಲ್ಬಸಂವೇಷ್ಟಿತೋ ಭಗ್ನಪೃಷ್ಠಗ್ರೀವಾಸ್ಥಿಸಂಹತಿಃ ॥ 234.10 ॥
ಅತ್ಯಮ್ಲಕಟುತೀಕ್ಷ್ಣೋಷ್ಣಲವಣೈರ್ಮಾತೃಭೋಜನೈಃ ।
ಅತಿತಾಪಿಭಿರತ್ಯರ್ಥಂ ಬಾಧ್ಯಮಾನೋಽತಿವೇದನಃ ॥ 234.11 ॥
ಪ್ರಸಾರಣಾಕುಂಚನಾದೌ ನಾಗಾ(ಙ್ಗಾ)ನಾಂ ಪ್ರಭುರಾತ್ಮನಃ ।
ಶಕೃನ್ಮೂತ್ರಮಹಾಪಂಕಶಾಯೀ ಸರ್ವತ್ರ ಪೀಡಿತಃ ॥ 234.12 ॥
ನಿರುಚ್ಛ್ವಾಸಃ ಸಚೈತನ್ಯಃ ಸ್ಮರಂಜನ್ಮಶತಾನ್ಯಥ ।
ಆಸ್ತೇ ಗರ್ಭೇಽತಿದುಃಖೇನ ನಿಜಕರ್ಮನಿಬಂಧನಃ ॥ 234.13 ॥
ಜಾಯಮಾನಃ ಪುರೀಷಾಸೃಙ್ಮೂತ್ರಶುಕ್ರಾವಿಲಾನನಃ ।
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇನ ವಾತೇನ ಪೀಡ್ಯಮಾನಾಸ್ಥಿಬಂಧನಃ ॥ 234.14 ॥
ಅಧೋಮುಖಸ್ತೈಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಬಲೈಃ ಸೂತಿಮಾರುತೈಃ ।
ಕ್ಲೇಶೈರ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ಜಠರಾನ್ಮಾತುರಾತುರಃ ॥ 234.15 ॥
ಮೂರ್ಚ್ಛಾಮವಾಪ್ಯ ಮಹತೀಂ ಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಬಾಹ್ಯವಾಯುನಾ ।
ವಿಜ್ಞಾನಭ್ರಂಸಮಾಪ್ನೋತಿ ಜಾತಸ್ತು ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 234.16 ॥
ಕಂಟಕೈರಿವ ತುನ್ನಾಂಗಃ ಕ್ರಕಚೈರಿವ ದಾರಿತಃ ।
ಪೂತಿವ್ರಣಾನ್ನಿಪತಿತೋ ಧರಣ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಮಿಕೋ ಯಥಾ ॥ 234.17 ॥
ಕಂಡೂಯನೇಽಪಿ ಚಾಶಕ್ತಃ ಪರಿವರ್ತೇಽಪ್ಯನೀಶ್ವರಃ ।
ಸ್ತನಪಾನಾದಿಕಾಹಾರಮವಾಪ್ನೋತಿ ಪರೇಚ್ಛಯಾ ॥ 234.18 ॥
ಅಶುಚಿಸ್ರಸ್ತರೇ ಸುಪ್ತಃ ಕೀಟದಂಶಾದಿಭಿಸ್ತಥಾ ।
ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಽಪಿ ನೈವೈಷಾಂ ಸಮರ್ಥೋ ವಿನಿವಾರಣೇ ॥ 234.19 ॥
ಜನ್ಮದುಃಖಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ಜನ್ಮನೋಽನಂತರಾಣಿ ಚ ।
ಬಾಲಭಾವೇ ಯದಾಪ್ನೋತಿ ಆಧಿಭೂತಾದಿಕಾನಿ ಚ ॥ 234.20 ॥
ಅಜ್ಞಾನತಮಸಾ ಛನ್ನೋ ಮೂಢಾಂತಃ ಕರಣೋ ನರಃ ।
ನ ಜಾನಾತಿ ಕುತಃ ಕೋಽಹಂ ಕುತ್ರ ಗಂತಾ ಕಿಮಾತ್ಮಕಃ ॥ 234.21 ॥
ಕೇನ ಬಂಧೇನ ಬದ್ಧೋಽಹಂ ಕಾರಣಂ ಕಿಮಕಾರಣಂ ।
ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಿಮಕಾರ್ಯಂ ವಾ ಕಿಂ ವಾಚ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಚೋಚ್ಯತೇ ॥ 234.22 ॥
ಕೋ ಧರ್ಮಃ ಕಶ್ಚ ವಾಽಧರ್ಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ವರ್ತೇತ ವೈ ಕಥಂ ।
ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಕರ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ಕಿಂ ಗುಣದೋಷವತ್ ॥ 234.23 ॥
ಏವಂ ಪಶುಸಮೈರ್ಮೂಢೈರಜ್ಞಾನಪ್ರಭವಂ ಮಹತ್ ।
ಅವಾಪ್ಯತೇ ನರೈರ್ದುಃಖಂ ಶಿಶ್ನೋದರಪರಾಯಣೈಃ ॥ 234.24 ॥
ಅಜ್ಞಾನಂ ತಾಮಸೋ ಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಪ್ರವೃತ್ತಯಃ ।
ಅಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಕರ್ಮಲೋಪಸ್ತತೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 234.25 ॥
ನರಕಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಲೋಪಾತ್ಫಲಮಾಹುರ್ಮಹರ್ಷಯಃ ।
ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಿನಾಂ ದುಃಖಮಿಹ ಚಾಮುತ್ರ ಚೋತ್ತಮಂ ॥ 234.26 ॥
ಜರಾಜರ್ಜರದೇಹಶ್ಚ ಶಿಥಿಲಾವಯವಃ ಪುಮಾನ್ ।
ವಿಚಲಚ್ಛೀರ್ಣದಶನೋ ವಲಿಸ್ನಾಯುಶಿರಾವೃತಃ ॥ 234.27 ॥
ದೂರಪ್ರನಷ್ಟನಯನೋ ವ್ಯೋಮಾಂತರ್ಗತತಾರಕಃ ।
ನಾಸಾವಿವರನಿರ್ಯಾತರೋಮಪುಂಜಶ್ಚಲದ್ವಪುಃ ॥ 234.28 ॥
ಪ್ರಕಟೀಭೂತಸರ್ವಾಸ್ಥಿರ್ನತಪೃಷ್ಠಾಸ್ಥಿಸಂಹತಿಃ ।
ಉತ್ಸನ್ನಜಠರಾಗ್ನಿತ್ವಾದಲ್ಪಾಹಾರೋಲ್ಪಚೇಷ್ಟಿತಃ ॥ 234.29 ॥
ಕೃಚ್ಛ್ರಚಂಕ್ರಮಣೋತ್ಥಾನಶಯನಾಸನಚೇಷ್ಟಿತಃ ।
ಮಂದೀಭವಚ್ಛ್ರೋತ್ರನೇತ್ರಗಲಲ್ಲಾಲಾವಿಲಾನನಃ ॥ 234.30 ॥
ಅನಾಯತ್ತೈಃ ಸಮಸ್ತೈಶ್ಚ ಕರಣೈರ್ಮರಣೋನ್ಮುಖಃ ।
ತತ್ಕ್ಷಣೇಽಪ್ಯನುಭೂತಾನಾಮಸ್ಮರ್ತಾಽಖಿಲವಸ್ತುನಾಂ ॥ 234.31 ॥
ಸಕೃದುಚ್ಚಾರಿತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸಮುದ್ಭೂತಮಹಾಶ್ರಮಃ ।
ಶ್ವಾಸಕಾಸಾಮಯಾಯಾಸಸಮುದ್ಭೂತಪ್ರಜಾಗರಃ ॥ 234.32 ॥
ಅನ್ಯೇನೋತ್ಥಾಪ್ಯತೇಽನ್ಯೇನ ತಥಾ ಸಂವೇಶ್ಯತೇ ಜರೀ ।
ಭೃತ್ಯಾತ್ಮಪುತ್ರದಾರಾಣಾಮಪಮಾನಪರಾಕೃತಃ ॥ 234.33 ॥
ಪ್ರಕ್ಷೀಣಾಖಿಲಶೌಚಶ್ಚ ವಿಹಾರಾಹಾರಸಂಸ್ಪೃಹಃ ।
ಹಾಸ್ಯಃ ಪರಿಜನಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವಿಣ್ಣಾಶೇಷಬಾಂಧವಃ ॥ 234.34 ॥
ಅನುಭೂತಮಿವಾನ್ಯಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯಾತ್ಮವಿಚೇಷ್ಟಿತಂ ।
ಸಂಸ್ಮರನ್ಯೌವನೇ ದೀರ್ಘಂ ನಿಃಶ್ವಸಿತ್ಯತಿತಾಪಿತಃ ॥ 234.35 ॥
ಏವಮಾದೀನಿ ದುಃಖಾನಿ ಜರಾಯಾಮನುಭೂಯ ಚ ।
ಮರಣೇ ಯಾನಿ ದುಃಖಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಶೃಣು ತಾನ್ಯಪಿ ॥ 234.36 ॥
ಶ್ಲಥಗ್ರೀವಾಂಘ್ರಿಹಸ್ತೋಽಥ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವೇಪಥುನಾ ನರಃ ।
ಮುಹುರ್ಗ್ಲಾನಿಪರಶ್ಚಾಸೌ ಮುಹುರ್ಜ್ಞಾನಬಲನ್ವಿತಃ ॥ 234.37 ॥
ಹಿರಣ್ಯಧಾನ್ಯತಯಭಾರ್ಯಾಭೃತ್ಯಗೃಹಾದಿಷು ।
ಏತೇ ಕಥಂ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯತೀವಮಮತಾಕುಲಃ ॥ 234.38 ॥
ಮರ್ಮವಿದ್ಭಿರ್ಮಹಾರೋಗೈಃ ಕ್ರಕಚೈರಿವ ದಾರುಣೈಃ ।
ಶರೈರಿವಾಂತಕಸ್ಯೋಗ್ರೈಶ್ಛಿದ್ಯಮಾನಾಸ್ಥಿಬಂಧನಃ ॥ 234.39 ॥
ಪರಿವರ್ತಮಾನತಾರಾಕ್ಷಿಹಸ್ತಪಾದಂ ಮುಹುಃ ಕ್ಷಿಪನ್ ।
ಸಂಶುಷ್ಯಮಾಣತಾಲ್ವೋಷ್ಠಕಂಠೋ ಘುರಘುರಾಯತೇ ॥ 234.40 ॥
ನಿರುದ್ಧಕಂಠದೇಶೀಽಪಿ ಉದಾನಶ್ವಾಸಪೀಡಿತಃ ।
ತಾಪೇನ ಮಹತಾ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತೃಷಾ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತಥಾ ಕ್ಷುಧಾ ॥ 234.41 ॥
ಕ್ಲೇಶಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ಯಾಮ್ಯಕಿಂಕರಪೀಡಿತಃ ।
ತಾಪೇನ ಮಹಾತ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತೃಷಾ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತಥಾ ಕ್ಷುಧಾ ॥ 234.42 ॥
ಏತಾನ್ಯನ್ಯಾನಿ ಚೋಗ್ರಾಣಿ ದುಃಖಾನಿ ಮರಣೇ ನೃಣಾಂ ।
ಶೃಣುಧ್ವಂ ದರ್ಶಂ ಯಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಂತೇ ಪುರುಷೈರ್ಮೃತೈಃ ॥ 234.43 ॥
ಯಾಮ್ಯಕಿಂಕರಪಾಶಾದಿಗ್ರಹಣಂ ದಂಡತಾಡನಂ ।
ಯಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ಚೋಗ್ರಮುಗ್ರಮಾರ್ಗವಿಲೋಕನಂ ॥ 234.44 ॥
ಕರಂಭವಾಲುಕಾವಿಹ್ನಿಯಂತ್ರಶಸ್ತ್ರಾದಿಭೀಷಣೇ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಯಾತನಾಯಾಶ್ಚ ಯಾತನಾದಿ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ॥ 234.45 ॥
ಕ್ರಕಚೈಃಪೀಡ್ಯಮಾನಾನಾಂಮೃ(ಮೂ)ಷಾಯಾಂ ಚಾಪಿ ಧ್ಮಾಪ್ಯತಾಂ ।
ಕುಠಾರೈಃ ಪಾಟ್ಯಮಾನಾನಾಂಭೂಮೌ ಚಾಪಿ ನಿಖನ್ಯತಾಂ ॥ 234.46 ॥
ಶೂಲೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಘ್ರವಕ್ತ್ರೇ ಪ್ರವೇಶ್ಯತಾಂ ।
ಗೃಧ್ರೈಃ ಸಂಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ದ್ವೀಪಿಭಿಶ್ಚೋಪಭುಜ್ಯತಾಂ ॥ 234.47 ॥
ಕ್ವಥ್ಯತಾಂ ತೈಲಮಧ್ಯೇ ಚ ಕ್ಲಿದ್ಯತಾಂ ಕ್ಷಾರಕರ್ದಮೇ ।
ಉಚ್ಚನ್ನಿಪಾತ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಕ್ಷಿಪ್ಯತಾಂ ಕ್ಷೇಪಯಂತ್ರಕೈಃ ॥ 234.48 ॥
ನರಕೇ ಯಾನಿ ದುಃಖಾನಿ ಪಾಪಹೇತೂದ್ಭವಾನಿ ವೈ ।
ಪ್ರಾಪ್ಯಂತೇ ನಾರಕೈರ್ವಿಪ್ರಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಖ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 234.49 ॥
ನ ಕೇವಲಂ ದ್ವಿಜಶ್ರೇಷ್ಠಾ ನರಕೇ ದುಃಖಪದ್ಧತಿಃ ।
ಸ್ವರ್ಗೇಽಪಿ ಪಾತಭೀತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣೋರ್ನಾಸ್ತಿ ನಿರ್ವೃತಿಃ ॥ 234.50 ॥
ಪುನಶ್ಚ ಗರ್ಭೋ ಭವತಿ ಜಾಯತೇ ಚ ಪುನರ್ನರಃ ।
ಗರ್ಭೇ ವಿಲೀಯತೇ ಭೂಯೋ ಜಾಯಮಾನೋಽಸ್ತಮೇತಿ ಚ ॥ 234.51 ॥
ಜಾತಮಾತ್ರಶ್ಚ ಮ್ರಿಯತೇ ಬಾಲಭಾವೇ ಚ ಯೌವನೇ ।
ಯದ್ಯತ್ಪ್ರೀತಿಕರಂ ಪುಂಸಾಂ ವಸ್ತು ವಿಪ್ರಾಃ ಪ್ರಜಾಯತೇ ॥ 234.52 ॥
ತದೇವ ದುಃಖವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಬೀಜತ್ವಮುಪಗಚ್ಛತಿ ।
ಕಲತ್ರಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಗೃಹಕ್ಷೇತ್ರಧನಾದಿಕೈಃ ॥ 234.53 ॥
ಕ್ರಿಯತೇ ನ ತಥಾ ಭೂರಿ ಸುಖಂ ಪುಂಸಾಂ ಯಥಾಽಸುಖಂ ।
ಇತಿ ಸಂಸಾರದುಃಖಾರ್ಕತಾಪತಾಪಿತಚೇತಸಾಂ ॥ 234.54 ॥
ವಿಮುಕ್ತಿಪಾದಪಚ್ಛಾಯಾಮೃತೇ ಕುತ್ರ ಸುಖಂ ನೃಣಾಂ ।
ತದಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಜಾತಸ್ಯ ಪಂಡಿತೈಃ ॥ 234.55 ॥
ಗರ್ಭಜನ್ಮಜರಾದ್ಯೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷು ಪ್ರಭವಿಷ್ಯತಃ ।
ನಿರಸ್ತಾತಿಶಯಾಹ್ಲಾದಂ ಸುಖಭಾವೈಕಲಕ್ಷಣಂ ॥ 234.56 ॥
ಭೇಷಜಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇಕಾ ಚಾಽಽತ್ಯಂತಿಕೀ ಮತಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಪಂಡಿತೈರ್ನರೈಃ ॥ 234.57 ॥
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕರ್ಮ ಚೋಕ್ತಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ಆಗಮೋತ್ಥಂ ವಿವೇಕಾಚ್ಚ ದ್ವಿಧಾ ಜ್ಞಾನಂ ತಥೋಚ್ಯತೇ ॥ 234.58 ॥
ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಾಽಽಗಮಮಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವೇಕಜಂ ।
ಅಂಧಂ ತಮ ಇವಾಜ್ಞಾನಂ ದೀಪವಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯೋದ್ಭವಂ ॥ 234.59 ॥
ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಸ್ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಯದ್ವೈ ವಿಪ್ರಾ ವಿವೇಕಜಂ ।
ಮನುರಪ್ಯಾಹ ವೇದಾರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಯನ್ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 234.60 ॥
ತದೇತಚ್ಛ್ರುಯತಾಮತ್ರ ಸಂಬಂಧೇ ಗದತೋ ಮಮ ।
ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಚ ಯತ್ ॥ 234.61 ॥
ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಣಾತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ।
ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಇತಿ ಚಾಽಽಥರ್ವಣೀ ಶ್ರುತಿಃ ॥ 234.62 ॥
ಪರಯಾ ಹ್ಯಕ್ಷರಪ್ರಾಪ್ತಿರೃಗ್ವೇದಾದಿಮಯಾಽಪರಾ ।
ಯತ್ತದವ್ಯಕ್ತಮಜರಮಚಿಂತ್ಯಮಜಮವ್ಯಯಂ ॥ 234.63 ॥
ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮರೂಪಂ ಚ ಪಾಣಿಪಾದಾದ್ಯಸಂಯುತಂ ।
ವಿತ್ತಂ ಸರ್ವಗತಂ ನಿತ್ಯಂ ಭೂತಯೋನಿಮಕಾರಣಂ ॥ 234.64 ॥
ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಯತಃ ಸರ್ವಂ ತದ್ವೈ ಪಶ್ಯಂತಿ ಸೂರಯಃ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ಧಾಮ ತದ್ವ್ಯೇಯಂ ಮೋಕ್ಷಕಾಂಕ್ಷಿಭಿಃ ॥. 234.65 ॥
ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೋದಿತಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಲಯಂ ಚೈವ ಭೂತಾನಾಮಗತಿಂ ಗತಿಂ ॥ 234.66 ॥
ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಬಲವೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸ್ಯಶೇಷತಃ ॥ 234.67 ॥
ಭಗವಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಿ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಬಲೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸ್ಯಶೇಷತಃ ॥ 234.68 ॥
ಭೂತೇಷು ಚ ಸ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ವಾಸುದೇವಸ್ತತಃ ಸ್ಮೃತಃ ।
ಉವಾಚೇದಂ ಮಹರ್ಷಿಭ್ಯಃ ಪುರಾ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ॥ 234.69 ॥
ನಾಮಾವ್ಯಾಖ್ಯಾಮನಂತಸ್ಯ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಭೂತೇಷು ವಸತೇ ಯೋಽನ್ತರ್ವಸಂತ್ಯತ್ರ ಚ ತಾನಿ ಯತ್ ॥
ಧಾತಾ ವಿಧಾತಾ ಜಗತಾಂ ವಾಸುದೇವಸ್ತತಃ ಪ್ರಭುಃ ॥ 234.70 ॥
ಸಸರ್ವಭೂತಪ್ರಕೃತಿರ್ಗುಣಾಂಶ್ಚ, ದೋಷಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನ್ಸ(ನ)ಗುಣೋ ಹ್ಯತೀತಃ ।
ಅತೀತಸರ್ವಾವರಣೋಽಖಿಲಾತ್ಮಾ, ತೇನಾಽಽವೃತಂ ಯದ್ಭವನಾಂತರಾಲಂ ॥ 234.71 ॥
ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕೋ ಹಿ, ಸ್ವಶಕ್ತಿಲೇಶಾದೃತಭೂತಸರ್ಗಃ ।
ಇಚ್ಛಾಗೃಹೀತಾಭಿಮತೋರುದೇಹಃ, ಸಂಸಾಧಿತಾಶೇಷಜಗದ್ಧಿತೋಽಸೌ ॥ 234.72 ॥
ತೇಜೋಬಲೈಶ್ವರ್ಯಮಹಾವರೋಧಃ, ಸ್ವವೀರ್ಯಶಕ್ತ್ಯಾದಿಗುಣೈಕರಾಶಿಃ ।
ಪರಃ ಪರಾಣಾಂ ಸಕಲಾ ನ ಯತ್ರ, ಕ್ಲೇಶಾದಯಃ ಸಂತಿ ಪರಾಪರೇಶೇ ॥ 234.73 ॥
ಸ ಈಶ್ವರೋ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿರೂಪೋಽವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಕಟಸ್ವರೂಪಃ ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವದೃಕ್ಸರ್ವವೇತ್ತಾ, ಸಮಸ್ತಶಕ್ತಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಖ್ಯಃ ॥ 234.74 ॥
ಸಂಜ್ಞಾಯತೇ ಯೇನ ತದಸ್ತದೋಷಂ ಶುದ್ಧಂ ಪರಂ ನಿರ್ಮಲಮೇಕರೂಪಂ ।
ಸಂದೃಶ್ಯತೇ ವಾಽಽಪ್ಯಥ ಗಮ್ಯತೇ ವಾ,ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮತೋಽನ್ಯದುಕ್ತಂ ॥ 234.75 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸರ್ಷಿಸಂವಾದ ಆತ್ಯಂತಿಕಲಯನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 234 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 235 (127)
ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಇದಾನೀಂ ಬ್ರೂಹಿ ಯೋಗಂ ಚ ದುಃಖಸಂಯೋಗಭೇಷಜಂ ।
ಯಂ ವಿದಿತ್ವಾಽವ್ಯಯಂ ತತ್ರ ಯುಂಜಾಮಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ॥ 235.1 ॥
ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ ವಚನಂ ತೇಷಾಂ ಕುಷ್ಣದ್ವೈಪಾಯನಸ್ತದಾ ।
ಅಬ್ರವೀತ್ಪರಮಪ್ರೀತೋ ಯೋಗೀ ಯೋಗವಿದಾಂ ವರಃ ॥ 235.2 ॥
ಯೋಗಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಭೋ ವಿಪ್ರಾಃ ಶೃಣುಧ್ವಂ ಭವನಾಶನಂ ।
ಯಮಭ್ಯಸ್ಯಾಽಽಪ್ನು ಯಾದ್ಯೋಗೀ ಮೋಕ್ಷಂ ಪರಮದುರ್ಲಭಂ ॥ 235.3 ॥
ಶ್ರುತ್ವಾಽಽದೌ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಗುರುಮಾರಾಧ್ಯ ಭಕ್ತಿತಃ ।
ಇತಿಹಾಸಂ ಪುರಾಣಂ ಚ ವೇದಾಂಶ್ಚೈವ ವಿಚಕ್ಷಣಃ ॥ 235.4 ।
ಆಹಾರಂ ಯೋಗದೋಷಾಂಶ್ಚ ದೇಶಕಾಲಂ ಚ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ।
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಮಭ್ಯಸೇದ್ಯೋಗಂ ನಿರ್ದ್ವದ್ವೋ ನಿಷ್ಪರಿಗ್ರಹಃ ॥ 235.5 ॥
ಭುಂಜನ್ಸಕ್ತುಂ ಯವಾಗೂಂ ಚ ತಕ್ರಮೂಲಫಲಂ ಪಯಃ ।
ಯಾವಕಂ ಕಣಪಿಣ್ಯಾಕಮಾಹಾರಂ ಯೋಗಸಾಧನಂ ॥ 235.6 ॥
ನ ಮನೋವಿಕಲೇ ಧ್ಮಾತೇ ನ ಶ್ರಾಂತೇ ಕ್ಷುಧಿತೇ ತಥಾ ।
ನ ದ್ವಂದ್ವೇ ನ ಚ ಶೀತೇ ಚ ನ ಚೋಷ್ಣೇ ನಾನಿಲಾತ್ಮಕೇ ॥ 235.7 ॥
ಸಶಬ್ದೇ ನ ಜಲಾಭ್ಯಾಸೇ ಜೀರ್ಣಗೋಷ್ಠೇ ಚತುಷ್ಪಥೇ ।
ಸರೀಸೃಪೇ ಶ್ಮಶಾನೇ ಚ ನ ನದ್ಯಂತೇಽಗ್ನಿಸಂನಿಧೌ ॥ 235.8 ॥
ನ ಚೈತ್ಯೇ ನ ಚ ವಲ್ಮೀಕೇ ಸಭಯೇ ಕೂಪಸಂನಿಧೈ ।
ನ ಶುಷ್ಕಪರ್ಣನಿಚಯೇ ಯೋಗಂ ಯುಂಜೀತ ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ॥ 235.9 ॥
ದೇಶಾನೇತಾನನಾದೃತ್ಯ ಮೂಢತ್ವಾದ್ಯೋ ಯುನಕ್ತಿ ವೈ ।
ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಯೇ ದೋಷಾ ಜಾಯಂತೇ ವಿಘ್ನಕಾರಕಾಃ ॥ 235.10 ॥
ಬಾಧಿರ್ಯಂ ಜಡತಾ ಲೋಪಃ ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಕತ್ವಮಂಧತಾ ।
ಜ್ವರಶ್ಚ ಜಾಯತೇ ಸದ್ಯಸ್ತದ್ವದಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ ॥ 235.11 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾರ್ಯಾ ರಕ್ಷಾ ಯೋಗವಿದಾ ಸದಾ ।
ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಮೋಕ್ಷಣಾಂ ಶರೀರಂ ಸಾಧನಂ ಯತಃ ॥ 235.12 ॥
ಆಶ್ರಮೇ ವಿಜನೇ ಗುಹ್ಯೇ ನಿಃಶಬ್ದೇ ನಿರ್ಭಯೇ ನಗೇ ।
ಶೂನ್ಯಾಗಾರೇ ಶುಚೌರಮ್ಯೇ ಚೈಕಾಂತೇ ದೇವತಾಲಯೇ ॥ 235.13 ॥
ರಜನ್ಯಾಃ ಪಶ್ಚಿಮೇ ಯಾಮೇ ಪೂರ್ವೇ ಚ ಸುಸಮಾಹಿತಃ ।
ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೇ ಮಧ್ಯಮೇ ಚಾಹ್ನಿ ಯುಕ್ತಾಹಾರೋ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ॥ 235.14 ॥
ಆಸೀನಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖೋ ರಮ್ಯ ಆಸನೇ ಸುಖನಿಶ್ಚಲೇ ।
ನಾತಿನೀಚೇ ನ ಚೋಚ್ಛ್ರಿತೇ ನಿಸ್ಪೃಹಃ ಸತ್ಯವಾಕ್ಷುಚಿಃ ॥ 235.15 ॥
ಯುಕ್ತನಿದ್ರೋ ಜಿತಕ್ರೋಧಃ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಃ ।
ಸರ್ವದ್ವಂದ್ವಸಹೋ ಧೀರಃ ಸಮಕಾಯಾಂಘ್ರಿಮಸ್ತಕಃ ॥ 235.16 ॥
ನಾಭೌ ನಿಧಾಯ ಹಸ್ತೌ ದ್ವೌ ಶಾಂತಃ ಪದ್ಮಾಸನೇ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಸಂಸ್ಥಾಪ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಂ ನಾಸಾಗ್ರೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಯಮ್ಯ ವಾಗ್ಯತಃ ॥ 235.17 ॥
ಸಮಾಹೃತ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಮನಸಾ ಹೃದಯೇ ಮುನಿಃ ।
ಪ್ರಣವಂ ದೀರ್ಘಮುದ್ಯಮ್ಯ ಸಂವೃತಾಸ್ಯಃ ಸುನಿಶ್ಚಲಃ ॥ 235.18 ॥
ರಜಸಾ ತಮಸೋ ವೃತ್ತಿಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ರಜಸಸ್ತಥಾ ।
ಸಂಛಾದ್ಯ ನಿರ್ಮಲಂ ಶಾಂತೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸಂವೃತಲೋಚನಃ ॥ 235.19 ॥
ಹೃತ್ಪದ್ಮಕೋಟರೇ ಲೀನಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ ನಿರಂಜನಂ ।
ಯುಂಜೀತ ಶಾಂತೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸಂವೃತಲೋಚನಃ ॥ 235.20 ॥
ಕರಣೇಂದ್ರಿಯಭೂತಾನಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಪ್ರಥಮಂ ನ್ಯಸೇತ್ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ಪರೇ ಯೋಜ್ಯಸ್ತತೋ ಯುಂಜತಿ ಯೋಗವಿತ್ ॥ 235.21 ॥
ಮನೋ ಯಸ್ಯಾಂತಮಭ್ಯೇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಂಚಲಂ ।
ಸಂತ್ಯಜ್ಯ ವಿಷಯಾಂಸ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ॥ 235.22 ॥
ಯದಾ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯತೇ ।
ಸಮಾಧೌ ಯೋಗಯುಕ್ತಸ್ಯ ತದಾಽಭ್ಯೇತಿ ಪರಂ ಪದಂ ॥ 235.23 ॥
ಅಸಂಸಕ್ತಂ ಯದಾ ಚಿತ್ತಂ ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸು ।
ಭವತ್ಯಾನಂದಮಾಸಾದ್ಯ ತದಾ ನಿರ್ವಾಣಮೃಚ್ಛತಿ ॥ 235.24 ॥
ಶುದ್ಧಂ ಧಾಮತ್ರಯಾತೀತಂ ತುರ್ಯಾಖ್ಯಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ।
ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯೋಗಬಲಾದ್ಯೋಗೀ ಮುಚ್ಯತೇ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ॥ 235.25 ॥
ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ ।
ಸರ್ವತ್ರಾನಿತ್ಯಬುದ್ಧಿಸ್ತು ಯೋಗೀ ಮುಚ್ಯೇತ ನಾನ್ಯಥಾ ॥ 235.26 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನ ಸೇವೇನ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಚ ಯೋಗವಿತ್ ।
ಸದಾ ಚಾಭ್ಯಾಸಯೋಗೇನ ಮುಚ್ಯತೇ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ॥ 235.27 ॥
ನ ಚ ಪದ್ಮಾಸನಾದ್ಯೋಗೋ ನ ನಾಸಾಗ್ರನಿರೀಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಸಂಯೋಗೋ ಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 235.28 ॥
ಏವಂ ಮಯಾ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾ ಯೋಗಃ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ವಿಮುಕ್ತಿದಃ ।
ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಹೇತುಶ್ಚ ಕಿಮನ್ಯಚ್ಛ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಥ ॥ 235.29 ॥
ಲೋಮಹರ್ಷಣ ಉವಾಚ
ಶ್ರುತ್ವಾ ತೇ ವಚನಂ ತಸ್ಯ ಸಾಧು ಸಾಧ್ವಿತಿ ಚಾಬ್ರುವನ್ ।
ವ್ಯಾಸಂ ಪ್ರಶಸ್ಯ ಸಂಪೂಜ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ಸಮುದ್ಯತಾಃ ॥ 235.30 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸರ್ಷಿಸಂವಾದೇ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಪಂಚತ್ರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 235 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 236 (128)
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ತವ ವಕ್ತ್ರಾಬ್ಧಿಸಂಭೂತಮಮೃತಂ ವಾಙ್ಮಯಂ ಮುನೇ ।
ಪಿಬತಾಂ ನೋ ದ್ವಿಜಶ್ರೇಷ್ಠ ನ ನೃಪ್ತಿರಿಹ ದೃಶ್ಯತೇ ॥ 236.1 ॥
ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗಂ ಮುನೇ ಬ್ರೂಹಿ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಿಮುಕ್ತಿದಂ ।
ಸಾಂಖ್ಯಂ ಚ ದ್ವಿಪದಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಹೇ ವಯಂ ॥ 236.2 ॥
ಪ್ರಜ್ಞಾವಾಞ್ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋ ಯಜ್ವಾ ಖ್ಯಾತಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೋಽನಸೂಯಕಃ ।
ಸತ್ಯಧರ್ಮಮತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮನ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 236.3 ॥
ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಸರ್ವತ್ಯಾಗೇನ ಮೇಧಯಾ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇ ವಾ ಯದಿ ವಾ ಯೋಗ ಏತತ್ಪೃಷ್ಟೋ ವದಸ್ವ ನಃ ॥ 236.4 ॥
ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಯಥೈಕಾಗಯ್ರಮವಾಪ್ಯತೇ ।
ಯೇನೋಪಾಯೇನ ಪುರುಷಸ್ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 236.5 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ನಾನ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನತಪಸೋರ್ನಾನ್ಯತ್ರೇಂದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹಾತ್ ।
ನಾನ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಸಂತ್ಯಾಗಾತ್ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಕಶ್ಚನ ॥ 236.6 ॥
ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ವಯಂಭುವಃ ।
ಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಗ್ರಾಮೇ ನಿವಿಷ್ಟಾನಿ ಶರೀರಿಷು ॥ 236.7 ॥
ಭೂಮೇರ್ದೇಹೋ ಜಲಾತ್ಸ್ನೇಹೋ ಜ್ಯೋತಿಷಶ್ಚಕ್ಷುಷೀ ಸ್ಮೃತೇ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಶ್ರಯೋ ವಾಯುಃಕೋಷ್ಠಾಕಾಶಂ ಶರೀರಿಣಾಂ ॥ 236.8 ॥
ಕ್ರಾಂತೌ ವಿಷ್ಣುರ್ಬಲೇ ಶಕ್ರಃ ಕೋಷ್ಠೇಽಗ್ನಿರ್ಭೋಕ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ ।
ಕರ್ಣಯೋಃ ಪ್ರದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಜಿಹ್ವಾಯಾಂ ವಾಕ್ಸರಸ್ವತೀ ॥ 236.9 ॥
ಕರ್ಣೌ ತ್ವಕ್ಚಕ್ಷುಷೀ ಜಿಹ್ವಾ ನಾಸಿಕಾ ಚೈವ ಪಂಚಮೀ ।
ದಶ ತಾನೀಂದ್ರಿಯೋಕ್ತಾನಿ ದ್ವಾರಾಣ್ಯಾಹಾರಸಿದ್ಧಯೇ ॥ 236.10 ॥
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶೌ ತಥಾ ರೂಪಂ ರಸಂ ಗಂಧಂ ಚ ಪಂಚಮಂ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ಪೃಥಗ್ವಿದ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಸ್ತು ನಿತ್ಯದಾ ॥ 236.11 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಯುಂಕ್ತೇ ಅವಶ್ಯಾ(ಶಾ)ನಿವ ರಾಜಿನಃ(ಲಃ) ।
ಮನಶ್ಚಾಪಿ ಸದಾ ಯುಂಕ್ತೇ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಹೃದಯಾಶ್ರಿತಃ ॥ 236.12 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತಥೈವೈಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರಂ ಮನಃ ।
ನಿಯಮೇ ಚ ವಿಸರ್ಗೇ ಚ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಮನಸಸ್ತಥಾ ॥ 236.13 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತನಾ ಮನಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಚ ಜೀವಶ್ಚ ನಿತ್ಯಂ ದೇಹೇಷು ದೇಹಿನಾಂ ॥ 236.14 ॥
ಆಶ್ರಯೋ ನಾಸ್ತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಗುಣಶಬ್ದೋ ನ ಚೇತನಾಃ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ತೇಜಃ ಸೃಜತಿ ನ ಗುಣಾನ್ವೈ ಕಥಂಚನ ॥ 236.15 ॥
ಏವಂ ಸಪ್ತದಶಂ ದೇಹಂ ವೃತಂ ಷೋಡಶಭಿರ್ಗುಣೈಃ ।
ಮನೀಷೀ ಮನಸಾ ವಿಪ್ರಾಃ ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ ॥ 236.16 ॥
ನ ಹ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ದುಶ್ಯೋ ನ ಚ ಸರ್ವೈರಪೀಂದ್ರಿಯೈಃ ।
ಮನಸಾ ತು ಪ್ರದೀಪ್ತೇನ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಶತೇ ॥ 236.17 ॥
ಅಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪಂ ತಚ್ಚ(ಚ್ಚಾ)ರಸಾಗಂಧಮವ್ಯಯಂ ।
ಅಶರೀರಂ ಶರೀರೇ ಸ್ವೇ ನಿರೀಕ್ಷೇತ ನಿರಿಂದ್ರಿಯಂ ॥ 236.18 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಮರ್ತ್ಯೇಷು ಪರಮಾರ್ಚಿತಂ ।
ಯೋಽನುಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕಲ್ಪತೇ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯತಃ ॥ 236.19 ॥
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗವಿ ಹಸ್ತಿನಿ ।
ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಂಡಿತಾಃ ಸಮದರ್ಶಿನಃ ॥ 236.20 ॥
ಸ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಜಂಗಮೇಷು ಧ್ರುವೇಷು ಚ ।
ವಸತ್ಯೇಕೋ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಂ ॥ 236.21 ॥
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ ॥ 236.22 ॥
ಯಾವಾನಾತ್ಮನಿ ವೇದಾಽಽತ್ಮಾ ತಾವಾನಾತ್ಮಾ ಪರಾತ್ಮನಿ ।
ಯ ಏವಂ ಸತತಂ ವೇದ ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ 236.23 ॥
ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಹಿತಸ್ಯ ಚ ।
ದೇವಾಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಅಪದಸ್ಯ ಪದೈಷಿಣಃ ॥ 236.24 ॥
ಶಕುಂತಾನಾಮಿವಾಽಽಕಾಶೇ ಮತ್ಸ್ಯಾನಾಮಿವ ಚೋದಕೇ ।
ಯಥಾ ಗತಿರ್ನ ದೃಶ್ಯೇನ ತಥಾ ಜ್ಞಾನವಿದಾಂ ಗತಿಃ ॥ 236.25 ॥
ಕಾಲಃ ಪಚತಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮನಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಯಸ್ಮಿಸ್ತು ಪಚ್ಯತೇ ಕಾಲಸ್ತನ್ನ ವೇದೇಹ ಕಶ್ಚನ ॥ 236.26 ॥
ನ ತದುರ್ಧ್ವಂ ನ ತಿರ್ಯಕ್ಚ ನಾಧೋ ನ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ ।
ನ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀತೇ ನೈವ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಕಶ್ಚನ ॥ 236.27 ॥
ಸರ್ವೇ ತತ್ಸ್ಥಾ ಇಮೇ ಲೋಕಾ ಬಾಹ್ಯಮೇಷಾಂ ನ ಕಿಂಚನ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ರೇ ಸಮಾಗಚ್ಛೇದ್ಯತಾ ಬಾಣೋ ಗುಣಚ್ಯುತಃ ॥ 236.28 ॥
ನೈವಾಂತಂ ಕಾರಣಸ್ಯೇಯಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾನ್ಮನೋಜವಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ನಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ಥೂಲತರಂ ತಥಾ ॥ 236.29 ॥
ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ।
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ 236.30 ॥
ತದೇವಾಣೋರಣುತರಂ ತನ್ಮಹದ್ಭ್ಯೋ ಮಹತ್ತರಂ ।
ತದಂತಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಧ್ರುವಂ ತಿಷ್ಠನ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ ॥ 236.31 ॥
ಅಕ್ಷರಂ ಚ ಕ್ಷರಂ ಚೈವ ದ್ವೇಧಾ ಭಾವೋಽಯಮಾತ್ಮನಃ ।
ಕ್ಷಕಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ದಿವ್ಯಂ ತ್ವಮೃತಮಕ್ಷರಂ ॥ 236.32 ॥
ನವದ್ವಾರಂ ಪುರಂ ಕೃತ್ವಾ ಹಂಸೋ ಹಿ ನಿಯತೋ ವಶೀ ।
ಈದೃಶಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಥಾವರಸ್ಯ ಚರಸ್ಯ ಚ ॥ 236.33 ॥
ಹಾನೇನಾಭಿವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ನರಾಣಾಂ ಸಂಚಯೇನ ಚ ।
ಶರೀರಾಣಾಮಜಸ್ಯಾಽಽಹುರ್ಹಂಸತ್ವಂ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ ॥ 236.34 ॥
ಹಂಸೋಕ್ತಂ ಚ ಕ್ಷರಂ ಚೈವ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಯತ್ತದಕ್ಷರಂ ।
ತದ್ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಜಹಾತಿ ಪ್ರಾಣಜನ್ಮನೀ ॥ 236.35 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಭವತಾಂ ಪೃಚ್ಛತಾಂ ವಿಪ್ರಾ ಯಥಾವದಿಹ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಯುಕ್ತಂ ತದೇತತ್ಕೀರ್ತಿತಂ ಮಯಾ ॥ 236.36 ॥
ಯೋಗಕೃತ್ಯಂ ತು ಭೋ ವಿಪ್ರಾಃ ಕೀರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮ್ಯತಃ ಪರಂ ।
ಏಕತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಮನಸೋರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಸರ್ವಶಃ ॥ 236.37 ॥
ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಿನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಮೇತದತ್ತುಮಂ ।
ತದೇತದುಪಶಾಂತೇನ ದಾಂತೇನಾಧ್ಯಾತ್ಮಶೀಲಿನಾ ॥ 236.38 ॥
ಆತ್ಮಾರಾಮೇಣ ಬುದ್ಧೇನ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಶುಚಿಕರ್ಮಣಾ ।
ಯೋಗದೋಷಾನ್ಸಮುಚ್ಛಿದ್ಯ ಪಂಚ ಯಾನ್ಕವಯೋ ವಿದುಃ ॥ 236.39 ॥
ಕಾಮಂ ಕ್ರೋದಂ ಚ ಲೋಭಂ ಚ ಭಯಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಂಚಮಂ ।
ಕ್ರೋಧಂ ಶಮೇನ ಜಯತಿ ಕಾಮಂ ಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜನಾತ್ ॥ 236.40 ॥
ಸತ್ತ್ವಸಂಸೇವನಾದ್ಧೀರೋ ನಿದ್ರಾಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ ।
ಧೃತ್ಯಾ ಶಿಶ್ನೋದರಂ ರಕ್ಷೇತ್ಪಾಣಿಪಾದಂ ಚ ಚಕ್ಷುಷಾ ॥ 236.41 ॥
ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಮನಸಾ ಮನೋ ವಾಚಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ।
ಅಪ್ರಮಾದಾದ್ಭಯಂ ಜಹ್ಯದ್ದಂಭಂ ಪ್ರಾಜ್ಞೋಪಸೇವನಾತ್ ॥ 236.42 ॥
ಏವಮೇತಾನ್ಯೋಗದೋಷಾಂಜಯೇನ್ನಿತ್ಯಮತಂದ್ರಿತಃ ।
ಅಗ್ನೀಂಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂಶ್ಚಾಥ ದೇವತಾಃ ಪ್ರಣಮೇತ್ಸದಾ ॥ 236.43 ॥
ವರ್ಜಯೇದುದ್ಧತಾಂ ವಾಚಂ ಹಿಂಸಾಯುಕ್ತಾಂ ಮನೋನುಗಾಂ ।
ಬ್ರಹ್ಮತೇಜೋಮಯಂ ಶುಕ್ರಂ ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ॥ 236.44 ॥
ಏತಸ್ಯ ಭೂತಭೂತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ।
ಧ್ಯಾಯನಮಧ್ಯಯನಂ ದಾನಂ ಸತ್ಯಂ ಹ್ರೀರಾರ್ಜವಂ ಕ್ಷಮಾ ॥ 236.45 ॥
ಶೌಚಂ ಚೈವಾಽಽತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಿರಿಂದ್ರಯಾಣಾಂ ಚ ನಿಗ್ರಹಃ ।
ಏತೈರ್ವಿವರ್ಘತೇ ತೇಜಃ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಚಾಪಕರ್ಷತಿ ॥ 236.46 ॥
ಸಮಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಲಭ್ಯಾಲಭ್ಯೇನ ವರ್ತಯನ್
ಧೂತಪಾಪ್ಮಾ ತು ತೇಜಸ್ವೀ ಲಘ್ವಾಹಾರೋ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ॥ 236.47 ॥
ತಾಮತ್ರಧೌ ವಶೇ ಕೃತ್ವಾ ನಿಷೇವೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದಂ ।
ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಕೃತ್ವೈಕಾಗ್ರಯಂ ಸಮಾಹಿತಃ ॥ 236.48 ॥
ಪೂರ್ವರಾತ್ರೇ ಪರಾರ್ಧೇ ಚ ಧಾರಯೇನ್ಮನ ಆತ್ಮನಃ ।
ಜಂತೋಃ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯದ್ಯೇಕಂ ಕ್ಲಿನ್ನಮಿಂದ್ರಿಯಂ ॥ 236.49 ॥
ತತೋಽಸ್ಯ ಸ್ರವತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಗಿರೇಃ ಪಾದಾದಿವೋದಕಂ ।
ಮನಸಃ ಪೂರ್ವಮಾದದ್ಯಾತ್ಕೂರ್ಮಾಣಾಮಿವ ಮತ್ಸ್ಯಹಾ ॥ 236.50 ॥
ತತಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತತಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಜಿಹ್ವಾ ಘ್ರಾಣಂ ಚ ಯೋಗವಿತ್ ।
ತತ ಏತಾನಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಮನಸಿ ಸ್ಥಾಪಯೇದ್ಯದಿ ॥ 236.51 ॥
ತಥೈವಾಪೋಹ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾನ್ಮನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮನಿ ಧಾರಯೇತ್ ।
ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಸಿ ಹೃದಿ ಸಂಸ್ಥಾಪಯೇದ್ಯದಿ ॥ 236.52 ॥
ಯದೈತಾನ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ ಮನಃ ಷಷ್ಠಾನಿ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಪ್ರಸೀದಂತಿ ಚ ಸಂಸ್ಥಾಯಾಂ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶತೇ ॥ 236.53 ॥
ವಿಧೂಮ ಇವ ದೀಪ್ತಾರ್ಚಿರಾಗತ್ಯ ಇವ ದೀಪ್ತಿಮಾನ್ ।
ವೈದ್ಯುತೋಽಗ್ನಿರಿವಾಽಽಕಾಶೇ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ ॥ 236.54 ॥
ಸರ್ವ ತತ್ರ ತು ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಮಹಾತ್ಮಾನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಯೇ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 236.55 ॥
ಧೃತಿಮಂತೋ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾಃ ।
ಏವಂ ಪರಿಮಿತಂ ಕಾಲಮಾಚರನ್ಸಂಶಿತವ್ರತಃ ॥ 236.56 ॥
ಆಸೀನೋ ಹಿ ರಹಸ್ಯೇಕೋ ಗಚ್ಛೇದಕ್ಷರಸಾಮ್ಯತಾಂ ।
ಪ್ರಮೋಹೋ ಭ್ರಮ ಆವರ್ತೋ ಘ್ರಾಣಂ ಶ್ರವಣದರ್ಶನೇ ॥ 236.57 ॥
ಅದ್ಭುತಾನಿ ರಸಃ ಸ್ಪರ್ಶಃ ಶೀತೋಷ್ಣಮಾರುತಾಕೃತಿಃ ।
ಪ್ರತಿಭಾನುಪಸರ್ಗಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಸಂಗೃಹ್ಯ ಯೋಗತಃ ॥ 236.58 ॥
ತಾಂಸ್ತತ್ತ್ವವಿದನಾದೃತ್ಯ ಸಾಮ್ಯೇನೈವ ನಿವರ್ತಯೇತ್ ।
ಕುರ್ಯಾತ್ಪರಿಚಯಂ ಯೋಗೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೇ ನಿಯತೋ ಮುನಿಃ ॥ 236.59 ॥
ಗಿರಿಶೃಂಗೇ ತಥಾ ಚೈತ್ಯೇ ವೃಕ್ಷಮೂಲೇಷು ಯೋಜಯೇತ್ ।
ಸಂನಿಯಮ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಕೋಷ್ಠೇ ಭಾಂಡಮನಾ ಇವ ॥ 236.60 ॥
ಏಕಾಗ್ರಂ ಚಿಂತಯೇನ್ನಿತ್ಯಂ ಯೋಗಾನ್ನೋದ್ವಿಜತೇ ಮನಃ ।
ಯೇನೋಪಯೇನ ಶಕ್ಯೇತ ನಿಯಂತುಂ ಚಂಚಲಂ ಮನಃ ॥ 236.61 ॥
ತತ್ರ ಯುಕ್ತೋ ನಿಷೇವೇತ ನ ಚೈವ ವಿಚಲೇತ್ತತಃ ।
ಶೂನ್ಯಾಗಾರಾಣಿ ಚೈಕಾಗ್ರೋ ನಿವಾಸಾರ್ಥಮುಪಕ್ರಮೇತ್ ॥ 236.62 ॥
ನಾತಿವ್ರಜೇತ್ಪರಂ ವಾಚಾ ಕರ್ಮಣಾ ಮನಸಾಽಪಿ ವಾ ।
ಉಪೇಕ್ಷಕೋ ಯಥಾಹಾರೋ ಲಬ್ಧಾಲಬ್ಧಸಮೋ ಭವೇತ್ ॥ 236.63 ॥
ಯಶ್ಚೈನಮಭಿನಂದೇತ ಯಶ್ಚೈನಮಭಿವಾದಯೇತ್ ।
ಸಮಸ್ತಯೋಶ್ಚಾಪ್ಯುಭಯೋರ್ನಾಭಿಧ್ಯಾಯೇಚ್ಛುಭಾಶುಭಂ ॥ 236.64 ॥
ನ ಪ್ರಹೃಷ್ಯೇನ ಲಾಭೇಷು ನಾಲಾಭೇಷು ಚ ಚಿಂತಯೇತ್ ।
ಸಮಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸಧರ್ಮಾ ಮಾತರಿಶ್ವನಃ ॥ 236.65 ॥
ಏವಂ ಸ್ವಸ್ಥಾತ್ಮನಃ ಸಾಧೋಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶಿನಃ ।
ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಭಿವರ್ತತೇ ॥ 236.66 ॥
ವೇದನಾರ್ತಾನ್ಪರಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮಲಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ।
ಏವಂ ತು ನಿರತೋ ಮಾರ್ಗಂ ವಿರಮೇನ್ನ ವಿಮೀಹಿತಃ ॥ 236.67 ॥
ಅಪಿ ವರ್ಣಾವಕೃಷ್ಟಸ್ತು ನಾರೀ ವಾ ಧರ್ಮಕಾಂಕ್ಷಿಣೀ ।
ತಾವಪ್ಯೇತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛೇತಾಂ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 236.68 ॥
ಅಜಂ ಪುರಾಣಮಜರಂ ಸನಾತನಂ, ಯಮಿಂದ್ರಿಯಾತಿಗಮಗೋಚರಂ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಅವೇಕ್ಷ್ಯ ಚೇಮಾಂ ಪರಮೇಷ್ಠಿಸಾಮ್ಯತಾಂ, ಪ್ರಯಾಂತ್ಯನಾವೃತ್ತಿಗತಿಂ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 236.69 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸರ್ಷಿಸಂವಾದೇ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಪಂಚತ್ರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಧ್ಯಾಯಃ ॥ 236 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 237 (129)
ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಯದ್ಯೇವಂ ವೇದವಚನಂ ಕುರು ಕರ್ಮ ತ್ಯಜೇತಿ ಚ ।
ಕಾಂ ದಿಶಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಯಾಂತಿ ಕಾಂ ಚ ಗಚ್ಛಂತಿ ಕರ್ಮಣಾ ॥ 237.1 ॥
ಏತದ್ವೈ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಮಸ್ತದ್ಭವಾನ್ಪ್ರಬ್ರವೀತು ನಃ ।
ಏತದನ್ಯೋನ್ಯವೈರೂಪ್ಯಂ ವರ್ತತೇ ಪ್ರತಿಕೂಲತಃ ॥ 237.2 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಶೃಣುಧ್ವಂ ಮುನಿಶಾರ್ದೂಲಾ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಧ್ವಂ ಸಮಾಸತಃ ।
ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಮಯೌ ಚೌಭೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೌ ॥ 237.3 ॥
ಯಾಂ ದಿಶಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಯಾಂತಿ ಯಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ।
ಶೃಣುಧ್ವಂ ಸಾಂಪ್ರತಂ ವಿಪ್ರಾ ಗಹನಂ ಹ್ಯೇತದುತ್ತರಂ ॥ 237.4 ॥
ಅಸ್ತಿ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರೈವ ಯೋ ವದೇತ್ ।
ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿದಂ ಯಕ್ಷಸ್ಯೇದಂ ಭವೇದಥ ॥ 237.5 ॥
ದ್ವಾವಿಮಾವಥ ಪಂಥಾನೌ ಯತ್ರ ವೇದಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ಧರ್ಮೋ ನಿವೃತ್ತೋ ವಾ ವಿಭಾಷಿತಃ ॥ 237.6 ॥
ಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಚ ವಿಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ ॥ 237.7 ॥
ಕರ್ಮಣಾ ಜಾಯತೇ ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೂರ್ತಿಮಾನ್ಷೋಡಶಾತ್ಮಕಃ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ಜಾಯತೇ ನಿತ್ಯಮವ್ಯಕ್ತಂ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಮಕಂ ॥ 237.8 ॥
ಕರ್ಮ ತ್ವೇಕೇ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ಸ್ವಲ್ಪಬುದ್ಧಿರತಾ ನರಾಃ ।
ತೇನ ತೇ ದೇಹಜಾಲೇನ ರಮಯಂತ ಉಪಾಸತೇ ॥ 237.9 ॥
ಯೇ ತು ಬುದ್ಧಿಂ ಪರಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಧರ್ಮನೈಪುಣ್ಯದರ್ಶಿನಃ ।
ನ ತೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ಕೂಪಂ ನದ್ಯಾಂ ಪಿಬನ್ನಿವಃ ॥ 237.10 ॥
ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮಾಪ್ನೋತಿ ಸುಖದುಃಖೇ ಭವಾಭವೌ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ತದವಾಪ್ನೋತಿ ಯತ್ರ ಗತ್ವಾ ನ ಶೋಚತಿ ॥ 237.11 ॥
ನ ಮ್ರಿಯತೇ ಯತ್ರ ಗತ್ವಾ ಯತ್ರ ಗತ್ವಾ ನ ಜಾಯತೇ ।
ನ ಜೀರ್ಯತೇ ಯತ್ರ ಗತ್ವಾ ಯತ್ರ ಗತ್ವಾ ನ ವರ್ಧತೇ ॥ 237.12 ॥
ಯತ್ರ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಮವ್ಯಕ್ತಮಚಲಂ ಧ್ರುವಂ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಮನಾಯಾಮಮಮೃತಂ ಚಾಧಿಯೋಗವಿತ್ ॥ 237.13 ॥
ದ್ವಂದ್ವೈರ್ನ ಯತ್ರ ಬಾಧ್ಯಂತೇ ಮಾನಸೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ।
ಸಮಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ಮೈತ್ರಾಶ್ಚ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾಃ ॥ 237.14 ॥
ವಿದ್ಯಾಮಯೋಽನ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ದ್ವಿಜಾಃ ಕರ್ಮಮಯೋಽಪರಃ ।
ವಿಪ್ರಾಶ್ಚಂದ್ರಸಮಸ್ಪರ್ಶಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಕಲಯಾ ಸ್ಥಿತಃ ॥ 237.15 ॥
ತದೇತದೃಷಿಣಾ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ವಿಸ್ತರೇಣಾನುಗೀಯತೇ ।
ನ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚಕ್ರತಂತುಮಿವಾಂಬರೇ ॥ 237.16 ॥
ಏಕಾದಶವಿಕಾರಾತ್ಮಾ ಕಲಾಸಂಭಾರಸಂಭೃತಃ ।
ಮೂರ್ತಿಮಾನಿತಿ ತಂ ವಿದ್ಯಾದ್ವಿಪ್ರಾಃ ಕರ್ಮಗುಣಾತ್ಮಕಂ ॥ 237.17 ॥
ದೇವೋ ಯಃ ಸಂಶ್ರಿತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧೀಂದುರಿವ ಪುಷ್ಕರೇ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ತಂ ವಿಜಾನೀಯಾನ್ನಿತ್ಯಂ ಯೋಗಜಿತಾತ್ಮಕಂ ॥ 237.18 ॥
ತಮೋ ರಜಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಜೀವಗುಣಾತ್ಮಕಂ ।
ಜೀವಮಾತ್ಮಗುಣಂ ವಿದ್ಯಾದಾತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ॥ 237.19 ॥
ಸಚೇತನಂ ಜೀವಗುಣಂ ವದಂತಿ, ಸ ಚೇಷ್ಟತೇ ಜೀವಗುಣಂ ಚ ಸರ್ವಂ ।
ತತಃ ಪರಂ ಕ್ಷೇತ್ರವಿದೋ ವದಂತಿ, ಪ್ರಕಲ್ಪಯಂತೋ ಭುವನಾನಿ ಸಪ್ತ ॥ 237.20 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಸ್ತು ವಿಕಾರಾ ಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಸ್ತೇ ಪರಿಶ್ರುತಾಃ ।
ತೇ ಚೈನಂ ನ ಪ್ರಜಾನಂತಿ ನ ಜಾನಾತಿ ಸ ತಾನಪಿ ॥ 237.21 ॥
ತೈಶ್ಚೈವ ಕುರುತೇ ಕಾರ್ಯಂ ಮನಃ ಷಷ್ಠೈರಿಹೇಂದ್ರಿಯೈಃ ।
ಸುದಾಂತೈರಿವ ಸಂಯಂತಾ ದೃಢಃ ಪರಮವಾಜಿಭಿಃ ॥ 237.22 ॥
ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಪರಮಂ ಮನಃ ।
ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ ॥ 237.23 ॥
ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪರತೋಽಮೃತಂ ।
ಅಮೃತಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಪರಮಾ ಗತಿಃ ॥ 237.24 ॥
ಏವಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢಾತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗಯ್ರಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ ॥ 237.25 ॥
ಅಂತರಾತ್ಮನಿ ಸಂಲೀಯ ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಮೇಧಯಾ ।
ಇಂದ್ರಿಯೈರಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾಂಶ್ಚ ಬಹುಚಿತ್ತಮಚಿಂತಯನ್ ॥ 237.26 ॥
ಧ್ಯಾನೇಽಪಿ ಪರಮಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಸಂಪಾದಿತಂ ಮನಃ ।
ಅನೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ತತೋ ಗಚ್ಛೇತ್ಪರಂ ಪದಂ ॥ 237.27 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಶ್ಯಾತ್ಮಾ ಚಲಿತಸ್ಮೃತಿಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಂಪ್ರದಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುಮುಪಾಶ್ನುತೇ ॥ 237.28 ॥
ವಿಹತ್ಯ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಾನ್ಸತ್ತ್ವೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿವೇಶಯೇತ್ ।
ಸತ್ತ್ವೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾವೇಶ್ಯ ತತಃ ಕಾಲಂಜರೋ ಭವೇತ್ ॥ 237.29 ॥
ಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದೇನ ಯತಿರ್ಜಹಾತೀಹ ಶುಭಾಶುಭಂ ।
ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾಽಽತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಸುಖಮತ್ಯಂತಮಶ್ನುತೇ ॥ 237.30 ॥
ಲಕ್ಷಣಂ ತು ಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸುಖಂ ಭವೇತ್ ।
ನಿರ್ವಾತೇ ವಾ ಯಥಾ ದೀಪೋ ದೀಪ್ಯಮಾನೋ ನ ಕಂಪತೇ ॥ 237.31 ॥
ಏವಂ ಪೂರ್ವಾಪರೇ ರಾತ್ರೇ ಯುಂಜನ್ನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ಲಘ್ವಾಹಾರೋ ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ ॥ 237.32 ॥
ರಹಸ್ಯಂ ಸರ್ವವೇದಾನಾಮನೈತಿಹ್ಯಮನಾಗಮಂ ।
ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಾಯಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಂ ಪುತ್ರಾನುಶಾಸನಂ ॥ 237.33 ॥
ಧರ್ಮಾಖ್ಯಾನೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಸತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಷು ಯದ್ವಸು ।
ದಶವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ನಿರ್ಮಥ್ಯಾಮೃತಮುದ್ಧೃತಂ ॥ 237.34 ॥
ನವನೀತಂ ಯಥಾ ದಧ್ನಃ ಕಾಷ್ಠಾದಗ್ನಿರ್ಯಥೈವ ಚ ।
ತಥೈವ ವಿದುಷಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತೋಃ ಸಮುದ್ಧೃತಂ ॥ 237.35 ॥
ಸ್ನಾತಕಾನಾಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಾಚ್ಯಂ ಪುತ್ರಾನುಶಾಸನಂ ।
ತದಿದಂ ನಾಪ್ರಶಾಂತಾಯ ನಾದಾಂತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ॥ 237.36 ॥
ನಾವೇದವಿದುಷೇ ವಾಚ್ಯಂ ತಥಾ ನಾನುಗತಾಯ ಚ ।
ನಾಸೂಯಕಾಯಾನೃಜವೇ ನ ಚಾನಿರ್ದಿಷ್ಟಕಾರಿಣೇ ॥ 237.37 ॥
ನ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರದಗ್ಧಾಯ ತಥೈವ ಪಿಶುನಾಯ ಚ ।
ಶ್ಲಾಘಿನೇ ಶ್ಲಾಘನೀಯಾಯ ಪ್ರಶಾಂತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ॥ 237.38 ॥
ಇದಂ ಪ್ರಿಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯಾನುಗತಾಯ ತು ।
ರಹಸ್ಯಧರ್ಮಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನಾನ್ಯಸ್ಮೈ ತು ಕಥಂಚನ ॥ 237.39 ॥
ಯದಪ್ಯಸ್ಯ ಮಹೀಂ ದದ್ಯಾದ್ರತ್ನಪೂರ್ಣಾಮಿಮಾಂ ನರಃ ।
ಇತಮೇವ ತತಃ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ॥ 237.40 ॥
ಅತೋ ಗುಹ್ಯತರಾರ್ಥಂ ತದಧ್ಯಾತ್ಮಮತಿಮಾನುಷಂ ।
ಯತ್ತನ್ಮಹರ್ಷಿಭಿರ್ದುಷ್ಟಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಚ ಗೀಯತೇ ॥ 237.41 ॥
ತದ್ಯುಷ್ಮಭ್ಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಾಮಿ ಯನ್ಮಾಂ ಪೃಚ್ಛತ ಸತ್ತಮಾಃ ।
ಯನ್ಮೇ ಮನಸಿ ವರ್ತೇತ ಯಸ್ತು ವೋ ಹೃದಿ ಸಂಶಯಃ ॥
ಶ್ರುತಂ ಭವದ್ಭಿಸ್ತತ್ಸರ್ವಂ ಕಿಮನ್ಯತ್ಕಥಯಾಮಿ ವಃ ॥ 237.42 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಿಸ್ತರೇಣೇಹ ಪುನರೇವ ವದಸ್ವ ನಃ ।
ಯದಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯಥಾ ವಿದ್ಮೋ ಭಗವನ್ನೃಷಿಸತ್ತಮ ॥ 237.43 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯದಿದಂ ವಿಪ್ರಾಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇಹ ಪಠ್ಯತೇ ।
ಯುಷ್ಮಭ್ಯಂ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಽವಧಾರ್ಯತಾಂ ॥ 237.44 ॥
ಭೀಮಿರಾಪಸ್ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಯುರಾಕಾಶಮೇವ ಚ ।
ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಯಶ್ಚೈವ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಭೂತಕೃತ್ ॥ 237.45 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಆಕಾರಂ ತು ಭವೇದ್ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿಂದೇಹಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ।
ಆಕಾಸಾದ್ಯಂ ಶರೀರೇಷು ಕಥಂ ತದುಪವರ್ಣಯೇತ್ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗುಣಾಃ ಕೇಚಿತ್ಕಥಂ ತಾನುಪಲಕ್ಷಯೇತ್ ॥ 237.46 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಏತದ್ವೋ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾವದನುದರ್ಶನಂ ।
ಶೃಣುಧ್ವಂ ತದಿಹೈಕಾಗ್ಯ್ರಾ ಯಥಾತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾ ಚ ತತ್ ॥ 237.47 ॥
ಶಬ್ದಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಥಾ ಖಾನಿ ತ್ರಯಮಾಕಾಶಲಕ್ಷಣಂ ।
ಪ್ರಾಣಶ್ಚೇಷ್ಟಾ ತಥಾ ಸ್ಪರ್ಶ ಏತೇ ವಾಯುಗುಣಾಸ್ತ್ರಯಃ ॥ 237.48 ॥
ರೂಪಂ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಪಾಕಶ್ಚ ತ್ರಿಧಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ।
ರಸೋಽಥ ರಸನಂ ಸ್ವೇದೋ ಗುಣಾಸ್ತ್ವೇತೇ ತ್ರಯೋಽಮ್ಭಸಾಂ ॥ 237.49 ॥
ಘ್ರೇಯಂ ಘ್ರಾಣಂ ಶರೀರಂ ಚ ಭೂಮೇರೇತೇ ಗುಣಾಸ್ತ್ರಯಃ ।
ಏತಾವಾನಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಪಾಂಚಭೌತಿಕಃ ॥ 237.50 ॥
ವಾಯೋಃ ಸ್ಪರ್ಶೋ ರಸೋಽದ್ಭ್ಯಶ್ಚ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ।
ಆಕಾಶಪ್ರಭವಃ ಶಬ್ದೋ ಗಂಧೋ ಭೂಮಿಗುಣಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ 237.51 ॥
ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚ ಗುಣಾ ಏತೇ ಸ್ವಯೋನಿಜಾಃ ।
ತೇ ಗುಣಾನತಿವರ್ತಂತೇ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಪರಮಾ ಮತಾಃ ॥ 237.52 ॥
ಯಥಾ ಕುರ್ಮ ಇವಾಂಗಾನಿ ಪ್ರಸಾರ್ಯ ಸಂನಿಯಚ್ಛತಿ ।
ಏವಮೇವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಬುದ್ಧಿಶ್ರೇಷ್ಠೋ ನಿಯಚ್ಛತಿ ॥ 237.53 ॥
ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಪಾದತಲಯೋರವಾರ್ಕೇರ್ದ್ವಂ ಚ(ಗಧಶ್ಚ)ಪಶ್ಯತಿ ।
ಏತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕೃತ್ಯೇ ಸಾ ವರ್ತತೇ ಬುದ್ಧಿರುತ್ತಮಾ ॥ 237.54 ॥
ಗುಣೈಸ್ತು ನೀಯತೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧಿರೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪಿ ।
ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಭವಾತ್ಕುತೋ ಗೃಣಾಃ ॥ 237.55 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನರೈಃ ಪಂಚ ಷಷ್ಠಂ ತನ್ಮನ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸಪ್ತಮೀಂ ಬುದ್ಧಿಮೇವಾಽಽಹುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ವಿದ್ಧಿ ಚಾಷ್ಟಮಂ ॥ 237.56 ॥
ಚಕ್ಷುರಾಲೋಕನಾಯೈವ ಸಂಶಯಂ ಕುರುತೇ ಮನಃ ।
ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯವಸಾನಾಯ ಸಾಕ್ಷೀ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 237.57 ॥
ರಜಸ್ತಮಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ತ್ರಯ ಏತೇ ಸ್ವಯೋನಿಜಾಃ ।
ಸಮಾಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಾನ್ಗುಣಾನುಪಲಕ್ಷಯೇತ್ ॥ 237.58 ॥
ತತ್ರ ಯತ್ಪ್ರೀತಿಸಂಯುಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಾತ್ಮನಿ ಲಕ್ಷಯೇತ್ ।
ಪ್ರಶಾಂತಮಿವ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ತದುಪಧಾರಯೇತ್ ॥ 237.59 ॥
ಯತ್ತು ಸಂತಾಪಸಂಯುಕ್ತಂ ಕಾಯೇ ಮನಸಿ ವಾ ಭವೇತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಂ ರಜ ಇತ್ಯೇವಂ ತತ್ರ ಚಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಯೇತ್ ॥ 237.60 ॥
ಯತ್ತು ಸಂಮೋಹಸಂಯುಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಂ ವಿಷಮಂ ಭವೇತ್ ।
ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ತಮಸ್ತದುಪದಾರಯೇತ್ ॥ 237.61 ॥
ಪ್ರಹರ್ಷಃ ಪ್ರೀತಿರಾನಂದಂ ಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ಥಾತ್ಮಚಿತ್ತತಾ ।
ಅಕಸ್ಮಾದ್ಯದಿ ವಾ ಕಸ್ಮಾದ್ವದಂತಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನ್ಗುಣಾನ್ ॥ 237.62 ॥
ಅಭಿಮಾನೋ ಮೃಷಾವಾದೋ ಲೋಭೋ ಮಹೋಸ್ತಥಾ ಕ್ಷಮಾ ।
ಲಿಂಗಾನಿ ರಜಸಸ್ತಾನಿ ವರ್ತಂತೇ ಹೇತುತತ್ತ್ವತಃ ॥ 237.63 ॥
ತಥಾ ಮೋಹಃ ಪ್ರಮಾದಶ್ಚ ತಂದ್ರೀ ನಿಂದ್ರಾಽಪ್ರಬೋಧಿತಾ ।
ಕಥಂಚಿದಭಿವರ್ತಂತೇ ವಿಜ್ಞೇಯಾಸ್ತಾಮಸಾ ಗುಣಾಃ ॥ 237.64 ॥
ಮನಃ ಪ್ರಸೃಜತೇ ಭಾವಂ ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯವಸಾಯಿನೀ ।
ಹೃದಯಂ ಪ್ರಿಯಮೇವೇಹ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ ॥ 237.65 ॥
ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನಃ ।
ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಪರಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ 237.66 ॥
ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಾ ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರೇವಾಽಽಮನಾಯಿಕಾ ।
ಯದಾ ವಿಕುರುತೇ ಭಾವಂ ತದಾ ಭವತಿ ಸಾ ಮನಃ ॥ 237.67 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಾದ್ಬುದ್ಧಿರ್ವಿಕುರುತೇ ಹ್ಯನು ।
ಕ್ಷೃಣ್ವತೀ ಭವತಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸ್ಪೃಶತೀ ಸ್ಪರ್ಶ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 237.68 ॥
ಪಶ್ಯಂತಿ ಚ ಭವೇದ್ದೃಷ್ಟೀ ರಸಂತೀ ಭವೇತ್ ।
ಜಿಘ್ರಂತೀ ಭವತಿ ಘ್ರಾಣಂ ಬುದ್ಧಿರ್ವಿಕುರುತೇ ಪೃಥಕ್ ॥ 237.69 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತು ತಾನ್ಯಾಹುಸ್ತೇಷಾಂ ವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿತಿಷ್ಠತಿ ।
ತಿಷ್ಠತಿ ಪುರುಷೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧಿಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ॥ 237.70 ॥
ಕದಾಚಿಲ್ಲಭತೇ ಪ್ರೀತಿಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಶೋಚತಿ ।
ನ ಸುಖೇನ ನ ದುಃಖೇನ ಕದಾಚಿದಿಹ ಮುಹ್ಯತೇ ॥ 237.71 ॥
ಸ್ವಯಂ ಭಾವಾತ್ಮಿಕಾ ಭಾವಾಂಸ್ತ್ರೀನೇತಾನತಿವರ್ತತೇ ।
ಸರಿತಾಂ ಸಾಗರೋ ಭರ್ತಾ ಮಹಾವೇಲಾಮಿವೋರ್ಮಿಮಾನ್ ॥ 237.72 ॥
ಯದಾ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ತದಾ ಭವತಿ ಸಾ ಮನಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಚ ವೈ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪೃಥಗೇತಾನಿ ಸಂಸ್ಮರೇತ್ ॥ 237.73 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಮೇಧ್ಯಾನಿ ವಿಚೇತವ್ಯಾನಿ ಕೃತ್ಸ್ನಶಃ ।
ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವಾನುಪೂರ್ವೇಣ ಯದ್ಯದಾ ಚ ವಿಧೀಯತೇ ॥ 237.74 ॥
ಅಭಿಭಾಗಮನಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಭಾವೋ ಮನಸಿ ವರ್ತತೇ ।
ಪ್ರವರ್ತಮಾನಸ್ತು ರಜಃ ಸತ್ತ್ವಮಪ್ಯತಿವರ್ತತೇ ॥ 237.75 ॥
ಯೇ ವೈ ಭಾವೇನ ವರ್ತಂತೇ ಸರ್ವೇಷ್ವೇತೇಷು ತೇ ತ್ರಿಷು ।
ಅನ್ವರ್ಥಾನ್ಸಂಪ್ರವರ್ತಂತೇ ರಥನೇಮಿಮರಾ ಇವ ॥ 237.76 ॥
ಪ್ರದೀಪಾರ್ಥಂ ಮನಃ ಕುರ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯೈರ್ಬುದ್ಧಿಸತ್ತಮೈಃ ।
ನಿಶ್ಚರದ್ಭಿರ್ಯಥಾಯೋಗಮುದಾಸೀನೈರ್ಯದೃಚ್ಛಯಾ ॥ 237.77 ॥
ಏವಂ ಸ್ವಭಾವಮೇವೇದಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ವಾ ನ ಮುಹ್ಯತಿ ।
ಅಶೋಚನ್ಸಂಪ್ರಹೃಷ್ಯಂಶ್ಚ ನಿತ್ಯ ವಿಗತಮತ್ಸರಃ ॥ 237.78 ॥
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಶಕ್ಯತೇ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಂದ್ರಿಯೈಃ ಕಾಮಗೋಚರೈಃ ।
ಪ್ರವರ್ತಮಾನೈರನೇಕೈರ್ಕರ್ಧದುರೈರಕೃತಾತ್ಮಭಿಃ ॥ 237.79 ॥
ತೇಷಾಂ ತು ಮನಸಾ ರಶ್ಮೀನ್ಯದಾ ಸಮ್ಯಙ್ನಿಯಚ್ಛತಿ ।
ತದಾ ಪ್ರಕಾಶತೇಽಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾ ದೀಪದೀಪ್ತಾ ಯಥಾಽಽಕೃತಿಃ ॥ 237.80 ॥
ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಭೂತಾನಾಂ ತಮಸ್ಯುಪಗತೇ ಯಥಾ ।
ಪ್ರಕಾಶಂ ಭವತೇ ಸರ್ವಂ ತಥೈವಮುಪಧಾರ್ಯತಾಂ ॥ 237.81 ॥
ಯಥಾ ವಾರಿಚರಃ ಪಕ್ಷೀ ನ ಲಿಪ್ಯತಿ ಜಲೇ ಚರನ್ ।
ವಿಮುಕ್ತಾತ್ಮಾ ತಥಾ ಯೋಗೀ ಗುಣದೋಷೈರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ 237.82 ॥
ಏವಮೇವ ಕೃತಪ್ರಜ್ಞೋ ನ ದೋಷೈರ್ವಿಷಯಾಂಶ್ಚರನ್ ।
ಅಸಜ್ಜಮಾನಃ ಸರ್ವೇಷು ನ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಲಿಪ್ಯತೇ ॥ 237.83 ॥
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಕೃತಂ ಕರ್ಮರತಿರ್ಯಸ್ಯ ಸದಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಗುಣಸಂಗೇನ ಸಜ್ಜತಃ ॥ 237.84 ॥
ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಸವತಿ ಗುಣೇಷ್ವಪಿ ಕದಾಚನ ।
ನ ಗುಣಾ ವಿದುರಾತ್ಮಾನಂ ಗುಣಾನ್ವೇದ ಸ ಸರ್ವದಾ ॥ 237.85 ॥
ಪರಿದಧ್ಯಾದ್ಗುಣಾನಾಂ ಸ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚೈವ ಯಥಾತಥಂ ।
ಸತ್ತವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರೇವಮಂತರಂ ಲಕ್ಷಯೇನ್ನರಃ ॥ 237.86 ॥
ಸೃಜತೇ ತು ಗುಣಾನೇಕ ಏಕೋ ನ ಸೃಜತೇ ಗುಣಾನ್ ।
ಪೃಥಗ್ಭೂತೌ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈತೌ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೌ ಚ ಸರ್ವದಾ ॥ 237.87 ॥
ಯಥಾಽಶ್ಮನಾ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೌ ತಥೈವ ತೌ ।
ಮಶಕೌದುಂಬರೌ ವಾಽಪಿ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೌ ಯಥಾ ಸಹ ॥ 237.88 ॥
ಇಷಿಕಾ ವಾ ಯಥಾ ಮುಂಜೇ ಪೃಥಕ್ಚ ಸಹ ಚೈವಾಹ ।
ತಥೈವ ಸಹಿತಾವೇತೌ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ॥ 237.89 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸರ್ಷಿಸಂವಾದೇ
ಸಪ್ತತ್ರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಧ್ಯಾಯಃ ॥ 237 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 238 (130)
ಗುಣಸರ್ಜನಕಥನಂ
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಸೃಜತೇ ತು ಗುಣಾನ್ಸತ್ತ್ವೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತ್ವಧಿತಿಷ್ಠತಿ ।
ಗುಣಾನ್ವಿಕ್ರಿಯತಃ ಸರ್ವಾನುದಾಸೀನವದೀಶ್ವರಃ ॥ 238.1 ॥
ಸ್ವಭಾವಯುಕ್ತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯದಿಮಾನ್ಸೃಜತೇ ಗುಣಾನ್ ।
ಊರ್ಣನಾಭಿರ್ಯಥಾ ಸೂತ್ರಂ ಸೃಜತೇ ತದ್ಗುಣಾಂಸ್ತಥಾ ॥ 238.2 ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಏವಮೇಕ ವ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿವೃತ್ತಿಮಿತಿ ಚಾಪರೇ ॥ 238.3 ॥
ಉಭಯಂ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯೈತದಧ್ಯವಸ್ಯೇದ್ಯಥಾಮತಿ ।
ಅನೇನೈವ ವಿಧಾನೇನ ಭವೇದ್ವೈ ಸಂಶಯೋ ಮಹಾನ್ ॥ 238.4 ॥
ಅನಾದಿನಿಧನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ತಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ವಿಹರೇನ್ನರಃ ।
ಅಕ್ರುಧ್ಯನ್ನಪ್ರಹೃಷ್ಯಂಶ್ಚ ನಿತ್ಯಂ ವಿಗತಮತ್ಸರಃ ॥ 238.5 ॥
ಇತ್ಯೇವಂ ಹೃದಯೇ ಸರ್ವೋ ಬುದ್ಧಿಚಿಂತಾಮಯಂ ದೃಢಂ ।
ಅನಿತ್ಯಂ ಸುಖಮಾಸೀನಮಶೋಚ್ಯಂ ಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ ॥ 238.6 ॥
ತರಯೇತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಾಂ ಪೃಥ್ವೀಂ ಯಥಾ ಪೂರ್ಣಾಂ ನದೀಂ ನರಾಃ ।
ಅವಗಾಹ್ಯ ಚ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ವಿಪ್ರಾ ಲೋಲಮಿಮಂ ತಥಾ ॥ 238.7 ॥
ನ ತು ತಪ್ಯತಿ ವೈ ವಿದ್ವಾನ್ಸ್ಥಲೇ ಚರತಿ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ।
ಏವಂ ವಿಚಿಂತ್ಯ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಃ ॥ 238.8 ॥
ತಾಂ(ತಂ)ತು ಬುದ್ಧ್ವಾ ನರಃ ಸರ್ಗಂ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಂ ।
ಸಮಚೇಷ್ಟಶ್ಚ ವೈ ಸಮ್ಯಗ್ಲಭತೇ ಶಮಮುತ್ತಮಂ ॥ 238.9 ॥
ಏತದ್ದ್ವಿಜನ್ಮಸಾಮಗ್ಯ್ರಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸಮಸ್ನೇಹಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ತತ್ಪರಾಯಣಂ ॥ 238.10 ॥
ತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಭವೇದ್ಬುದ್ಧಃ ಕಿಮನ್ಯದ್ಬುದ್ಧಲಕ್ಷಣಂ ।
ವಿಜ್ಞಾಯೈತದ್ವಿಮುಚ್ಯಂತೇ ಕೃತಕೃತ್ಯಾ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 238.11 ॥
ನ ಭವತಿ ವಿದುಷಾಂ ಮಹದ್ಭಯಂ, ಯದವಿದುಷಾಂ ಸುಮಹದ್ಭಯಂ ಪರತ್ರ ।
ನ ಹಿ ಗತಿರಧಿಕಾಽಸ್ತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭವತಿ ಹಿ ಯಾ ವಿದುಷಃ ಸನಾತನೀ ॥ 238.12 ॥
ಲೋಕೇ ಮಾತರಮಸೂಯತೇ ನರಸ್ತತ್ರ ದೇವಮನಿರೀಕ್ಷ್ಯ ಶೋಚತೇ ।
ತತ್ರ ಚೇತ್ಕುಶಲೋ ನ ಶೋಚತೇ, ಯೇ ವಿದುಸ್ತದುಭಯಂ ಕೃತಾಕೃತಂ ॥ 238.13 ॥
ಯತ್ಕರೋತ್ಯನಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಕಂ, ತಚ್ಚ ನಿಂದಯತಿ ಯತ್ಪುರಾ ಕೃತಂ ।
ಯತ್ಪ್ರಿಯಂ ತದುಭಯಂ ನ ವಾಽಪ್ರಿಯಂ, ತಸ್ಯ ತಜ್ಜನಯತೀಹ ಕುರ್ವತಃ ॥ 238.14 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಯಸ್ಮಾದ್ವರ್ಮಾತ್ಪರೋ ಧರ್ಮೋ ವಿದ್ಯತೇ ನೇಹ ಕಶ್ಚನ ।
ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚ ಭೂತೇಭ್ಯಸ್ತದ್ಭವಾನ್ಪ್ರಬ್ರವೀತು ನಃ ॥ 238.15 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಧರ್ಮಂ ಚ ಸಂಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಪುರಾಣಮೃಷಿಭಿಃ ಸ್ತುತಂ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸರ್ವಧರ್ಮೇಭ್ಯಃ ಶೃಣುಧ್ವಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 238.16 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಥೀನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯಮ್ಯ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಸೃತಾನೀಹ ಪಿತಾ ಬಾಲಾನಿವಾಽಽತ್ಮಜಾನ್ ॥ 238.17 ॥
ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಾಪ್ಯೈಕಾಗ್ರಯಂ ಪರಮಂ ತಪಃ ।
ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಸರ್ವಧರ್ಮೇಭ್ಯಃ ಸ ಧರ್ಮಃ ಪರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 238.18 ॥
ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂಧಾಯ ಮನಃ ಷಷ್ಠಾನಿ ಮೇಧಯಾ ।
ಆತ್ಮತೃಪ್ತಃ ಸ ಏವಾಽಽಸೀದ್ಬಹುಚಿಂತ್ಯಮಚಿಂತಯನ್ ॥ 238.19 ॥
ಗೋಚರೇಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಾನಿ ಯದಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯಂತಿ ವೇಶ್ಮನಿ ।
ತದಾ ಚೈವಾಽಽತ್ಮನಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪರಂ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಥ ಶಾಶ್ವತಂ ॥ 238.20 ॥
ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ವಿಧೂಮಮಿವ ಪಾವಕಂ ।
ಪ್ರಪಶ್ಯಂತಿ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಯೇ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 238.21 ॥
ಯಥಾ ಪುಷ್ಪಫಲೋಪೇತೋ ಬಹುಶಾಖೋ ಮಹಾದ್ರುಮಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಾಭಿಜಾನೀತೇ ಕ್ವ ಮೇ ಪುಷ್ಪಂ ಕ್ವ ಮೇ ಫಲಂ ॥ 238.22 ॥
ಏವಮಾತ್ಮಾ ನ ಜಾನೀತೇ ಕ್ವ ಗಮಿಷ್ಯೇ ಕುತೋಽನ್ವಹಂ ।
ಅನ್ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯಾಂತರಾತ್ಮಾಽಸ್ತಿ ಯಃ ಸರ್ವಮನುಪಶ್ಯತಿ ॥ 238.23 ॥
ಜ್ಞಾನದೀಪೇನ ದೀಪ್ತೇಮನ ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ತಥಾ ಯೂಯಂ ವಿರಾಗಾ ಭವತ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 238.24 ॥
ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮುಕ್ತತ್ವಚ ಇವೋರಗಾಃ ।
ಪರಾಂ ಬುದ್ಧಿಮವಾಪ್ಯೇಹಾಪ್ಯಚಿಂತಾ ವಿಗತಜ್ವರಾಃ ॥ 238.25 ॥
ಸರ್ವತಃ ಸ್ರೋತಸಂ ಘೋರಾಂ ನದೀಂ ಲೋಕಪ್ರವಾಹಿಣೀಂ ।
ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹವತೀಂ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪರೋಧಸಂ ॥ 238.26 ॥
ಲೋಭಮೋಹತೃಣಚ್ಛನ್ನಾಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧಸರೀಸೃಪಾಂ ।
ಸತ್ಯತೀರ್ಥಾನೃತಕ್ಷೋಭಾಂ ಕ್ರೋಧಪಂಕಾಂ ಸರಿದ್ವರಾಂ ॥ 238.27 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಪ್ರಭವಾಂ ಶೀಘ್ರಾಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧಸಮಾಕುಲಾಂ ।
ಪ್ರತರಧ್ವಂ ನದೀಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ದುಸ್ತರಾಮಕೃತಾತ್ಮಭಿಃ ॥ 238.28 ॥
ಸಂಸಾರಸಾಗರಗಮಾಂ ಯೋನಿಪಾತಾಲದುಸ್ತರಾಂ ।
ಆತ್ಮಜನ್ಮೋದ್ಭವಾಂ ತಾಂ ತು ಜಿಹ್ವಾವರ್ತದುರಾಸದಾಂ ॥ 238.29 ॥
ಯಾಂ ತರಂತಿ ಕೃತಪ್ರಜ್ಞಾ ಧೃತಿಮಂತೋ ಮನೀಷಿಣಃ ।
ತಾಂ ತೀರ್ಣಃ ಸರ್ವತೋ ಮುಕ್ತೋ ವಿಧೂತಾತ್ಮಾಽಽತ್ಮವಾಞ್ಶುಚಿಃ ॥ 238.30 ॥
ಉತ್ತಮಾಂ ಬುದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ।
ಉತ್ತೀರ್ಣಃ ಸರ್ವಸಂಕ್ಲೇಶಾನ್ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ವಿಕ್ಲಮಷಃ ॥ 238.31 ॥
ಭೂಯಿಷ್ಠಾನೀವ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಸ್ಥಾನಾನ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯ ಚ ।
ಅಕ್ರುಧ್ಯನ್ನಪ್ರಸೀದಂಶ್ಚ ನನೃಶಂಸಮತಿಸ್ತಥಾ ॥ 238.32 ॥
ತತೋ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಥ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯಾತ್ ।
ಏತದ್ವಿ ಸರ್ವಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮೇನಿರೇ ಬುಧಾಃ ॥ 238.33 ॥
ಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಭೃತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಾ ಮನುಯಃ ಸತ್ಯದರ್ಶಿನಃ ।
ಆತ್ಮಾನೋ ವ್ಯಾಪಿನೋ ವಿಪ್ರಾ ಇತಿ ಪುತ್ರಾನುಶಾಸನಂ ॥ 238.34 ॥
ಪ್ರಯತಾಯ ಪ್ರವಕ್ತವ್ಯಂ ಹಿತಾಯಾನುಗತಾಯ ಚ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿದಂ ಗುಹ್ಯಂ ಸರ್ವಗುಹ್ಯತಮಂ ಮಹತ್ ॥ 238.35 ॥
ಅಬ್ರವಂ ಯದಹಂ ವಿಪ್ರಾ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕಮಂಜಸಾ ।
ನೈವ ಸ್ತ್ರೀ ನ ಪುಮಾನೇವಂ ನ ಚೈವೇದಂ ನಪುಂಸಕಂ ॥ 238.36 ॥
ಅದುಃ ಖಮಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಭವ್ಯಭವಾತ್ಮಕಂ ।
ಯಥಾ ಮತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ತಥೈತಾನಿ ಯಥಾ ತಥಾ ।
ಕಥಿತಾನಿ ಮಯಾ ವಿಪ್ರಾ ಭವಂತಿ ನ ಭವಂತಿ ಚ ॥ 238.37 ॥
ಯಥಾ ಮತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ತಥೈತಾನಿ ಯಥಾ ತಥಾ ।
ಕಥಿತಾನಿ ಮಯಾ ವಿಪ್ರಾ ಭವಂತಿ ನ ಭವಂತಿ ಚ ॥ 238.38 ॥
ತತ್ಪ್ರೀತಿಯುಕ್ತೇನ ಗುಣಾನ್ವಿತೇನ, ಪುತ್ರೇಣ ಸತ್ಪುತ್ರದಯಾನ್ವಿತೇನ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಹಿತಂ ಪ್ರೀತಮನಾ ಯದರ್ಥಂ, ಬ್ರೂಯಾತ್ಸುತಸ್ಯೇಹ ಯದುಕ್ತಮೇತತ್ ॥ 238.39 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಮೋಕ್ಷಃ ಪಿತಾಮಹೇನೋಕ್ತ ಉಪಾಯಾನ್ನಾನುಪಾಯತಃ ।
ತಮುಪಾಯಂ ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಹೇ ಮುನೇ ॥ 238.40 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಅಸ್ಮಾಸು ತನ್ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾ ಯುಕ್ತಂ ನಿಪುಣದರ್ಶನಂ ।
ಯದುಪಾಯೇನ ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ಮೃಗಯಧ್ವಂ ಸದಾಽನಘಾಃ ॥ 238.41 ॥
ಘಟೋಪಕರಣೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟೋತ್ಪತ್ತೌ ನ ಸಾ ಮತಾ ।
ಏವಂ ಧರ್ಮಾದ್ಯುಪಾಯಾರ್ಥ ನಾನ್ಯಧರ್ಮೇಷು ಕಾರಣಂ ॥ 238.42 ॥
ಪೂರ್ವೇ ಸಮುದ್ರೇಯಃ ಪಂಥಾ ನ ಸ ಗಚ್ಛತಿ ಪಶ್ಚಿಮಂ ।
ಏಕಃ ಪಂಥಾ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ತಚ್ಛೃಣುಧ್ವಂ ಮಮಾನಘಾಃ ॥ 238.43 ॥
ಕ್ಷಮಯಾ ಕ್ರೋಧಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾತ್ಕಾಮಂ ಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜನಾತ್ ।
ಸತ್ತ್ವಸಂಸೇವನಾದ್ಧೀರೋ ನಿದ್ರಾಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ ॥ 238.44 ॥
ಅಪ್ರಮಾದಾದ್ಭಯಂ ರಕ್ಷೇದ್ರಕ್ಷೇತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಸಂವಿದಂ ।
ಇಚ್ಛಾಂ ದ್ವೇಷಂ ಚ ಕಾಮಂ ಚ ಧೈರ್ಯೇಣ ವಿನಿವರ್ತಯೇತ್ ॥ 238.45 ॥
ನಿದ್ರಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಭಾಂ ಚೈವ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸೇನ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ।
ಉಪದ್ರವಾಂಸ್ತಥಾ ಯೋಗೀ ಹಿತಜೀರ್ಣಮಿತಾಶನಾತ್ ॥ 238.46 ॥
ಲೋಭಂ ಮೋಹಂ ಚ ಸಂತೋಷಾದ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ಅನುಕ್ರೋಶಾದಧರ್ಮಂ ಚ ಜಯೇದ್ಧರ್ಮಮುಪೇಕ್ಷಯಾ ॥ 238.47 ॥
ಆಯತ್ಯಾ ಚ ಜಯೇದಾಶಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸಂಗವರ್ಜನಾತ್ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಸ್ನೇಹಂ ಕ್ಷುಧಾಂ ಯೋಗೇನ ಪಂಡಿತಃ ॥ 238.48 ॥
ಕಾರುಣ್ಯೇನಾಽಽತ್ಮನಾಽಽತ್ಮಾನಂ ತೃಷ್ಣಾಂ ಚ ಪರಿತೋಷತಃ ।
ಉತ್ಥಾನೇನ ಜಯೇತ್ತಂದ್ರಾಂ ವಿತರ್ಕಂ ನಿಶ್ಚಯಾಜ್ಜಯೇತ್ ॥ 238.49 ॥
ಮೌನೇನ ಬಹುಭಾಷಾಂ ಚ ಶೌರ್ಯೇಣ ಚ ಭಯಂ ಜಯೇತ್ ।
ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಾಂ ಯಚ್ಛೇಜ್ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ ॥ 238.50 ॥
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಯಚ್ಛೇತ್ತಂ ಯಚ್ಛೇಚ್ಛಾಂತಿರಾತ್ಮನಃ ।
ತದೇತದುಪಶಾಂತೇನ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಶುಚಿಕರ್ಮಣಾ ॥ 238.51 ॥
ಯೋಗದೋಷಾನ್ಸಮುಚ್ಛಿದ್ಯ ಪಂಚ ಯಾನ್ಕವಯೋ ವಿದುಃ ।
ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಚ ಲೋಭಂ ಚ ಭಯಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಚ ಪಂಚಮಂ ॥ 238.52 ॥
ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನಿಷೇವೇತ ಯಥಾವದ್ಯೋಗಸಾಧನಾತ್ ।
ಧ್ಯಾನಮಧ್ಯಯನಂ ದಾನಂ ಸತ್ಯಂ ಹ್ರೀರಾರ್ಜವಂ ಕ್ಷಮಾ ॥ 238.53 ॥
ಶೌಚಮಾಚಾರತಃ ಶುದ್ಧಿರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಸಂಯಮಃ ।
ಏತೈರ್ವಿವರ್ಧತೇ ತೇಜಃ ಪಾಪ್ಮಾನಮುಪಹಂತಿ ಚ ॥ 238.54 ॥
ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಚಾಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಧೂತಪಾತಃ ಸ ತೇಜಸ್ವೀ ಲಘ್ವಾಹಾರೋ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ॥ 238.55 ॥
ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ವಶೇ ಕೃತ್ವಾ ನಿರ್ವಿಶೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದಂ ।
ಅಮೂಢತ್ವಮಸಂಗಿತ್ವಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧವಿವರ್ಜನಂ ॥ 238.56 ॥
ಅದೈನ್ಯಮನುದೀರ್ಣತ್ವಮನುದ್ವೇಗೋ ಹ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ।
ಏಷ ಮಾರ್ಗೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನೋ ವಿಮಲಃ ಶುಚಿಃ ॥
ತಥಾ ವಾಕ್ಕಾಯಮನಸಾಂ ನಿಯಮಾಃ ಕಾಮತೋಽವ್ಯಯಾಃ ॥ 238.57 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಅಷ್ಟಾತ್ರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 238 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 239 (131)
ಯೋಗವಿಧಿನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಸಾಂಖ್ಯಂ ಯೋಗಸ್ಯ ನೋ ವಿಪ್ರ ವಿಶೇಷಂ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ ।
ತವ ಧರ್ಮಜ್ಞ ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿದಿತಂ ಮುನಿಸತ್ತಮ ॥ 239.1 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಸಾಂಖ್ಯಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ಯೋಗಾನ್ಯೋಗವಿದುತ್ತಮಾಃ ।
ವದಂತಿ ಕಾರಣೈಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೈಃ ಸ್ವಪಕ್ಷೋದ್ಭವನಾಯ ವೈ ॥ 239.2 ॥
ಅನೀಶ್ವರಃ ಕಥಂ ಮುಚ್ಯೇದಿತ್ಯೇವಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ವದಂತಿ ಕಾರಣೈಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಯೋಗಂ ಸಮ್ಯಙ್ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 239.3 ॥
ವದಂತಿ ಕಾರಣಂ ವೇದಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ದ್ವಿಜಾತಯಃ ।
ವಿಜ್ಞಾಯೇಹ ಗತೀಃ ಸರ್ವಾ ವಿರಕ್ತೋ ವಿಷಯೇಷು ಯಃ ॥ 239.4 ॥
ಊರ್ಧ್ವಂ ಸ ದೇಹಾತ್ಸುವ್ಯಕ್ತಂ ವಿಮುಚ್ಯೇದಿತಿ ನಾನ್ಯಥಾ ।
ಏತದಾಹುರ್ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಂ ವೈ ಮೋಕ್ಷದರ್ಶನಂ ॥ 239.5 ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಾರಣಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಸಮರ್ಥಂ ವಚನಂ ಹಿತಂ ।
ಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಹಿ ಮತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಭವದ್ಭಿಃ ಶಿಷ್ಟಸಂಮತೈಃ ॥ 239.6 ॥
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೇತವೋ ಯೋಗಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿನಿಶ್ಚಯಾಃ ।
ಉಭೇ ಚೈತೇ ತತ್ತ್ವೇ ಸಮವೇತೇ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ॥ 239.7 ॥
ಉಭೇ ಚೈತೇ ಮತೇ ಜ್ಞಾತೇ ಮುನೀಂದ್ರಾಃ ಶಿಷ್ಟಸಂಮತೇ ।
ಅನುಷ್ಠಿತೇ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಯೇತಾಂ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 239.8 ॥
ತುಲ್ಯಂ ಶೌಚಂ ತಯೋರ್ಯುಕ್ತಂ ದಯಾ ಭೂತೇಷು ಚಾನಘಾಃ ।
ವ್ರತಾನಾಂ ಧಾರಣಂ ತುಲ್ಯಂ ದರ್ಶನಂ ತ್ವಸಮಂ ತಯೋಃ ॥ 239.9 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಯದಿ ತುಲ್ಯಂ ವ್ರತಂ ಶೌಚಂ ದಯಾ ಚಾತ್ರ ಮಹಾಮುನೇ ।
ತುಲ್ಯಂ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಕಸ್ಮಾತ್ತನ್ನೌ ಬ್ರೂಹಿ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ ॥ 239.10 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ರಾಗಂ ಮೋಹಂ ತಥಾ ಸ್ನೇಹಂ ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಚ ಕೇವಲಂ ।
ಯೋಗಾಸ್ಥಿರೋದಿತಾಂದೋಷಾನ್ಪಂಚೈತಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ತಾನ್ ॥ 239.11 ॥
ಯಥಾ ವಾಽನಿಮಿಷಾಃ ಸ್ಥೂಲಂ ಜಾಲಂ ಛಿತ್ತ್ವಾ ಪುನರ್ಜಲಂ ।
ಪ್ರಾಪ್ನುಯುರ್ವಿಮಲಂ ಮಾರ್ಗಂ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸರ್ವಬಂಧನೈಃ ॥ 239.12 ॥
ತಥೈವ ವಾಗುರಾಂ ಛಿತ್ತ್ವಾ ಬಲವಂತೋ ಯಥಾ ಮೃಗಾಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ನುಯುರ್ವಿಮಲಂ ಮಾರ್ಗಂ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸರ್ವಬಂಧನೈಃ ॥ 239.13 ॥
ಲೋಭಜಾನಿ ತಥಾ ವಿಪ್ರಾ ಬಂಧನಾನಿ ಬಲಾನ್ವಿತಃ ।
ಛಿತ್ತ್ವಾ ಯೋಗಾತ್ಪರಂ ಮಾರ್ಗಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ವಿಮಲಂ ಶುಭಂ ॥ 239.14 ॥
ಅಚಲಾಸ್ತ್ವಾವಿಲಾ ವಿಪ್ರಾ ವಾಗುರಾಸು ತಥಾಽಽಪರೇ ।
ವಿನಶ್ಯಂತಿ ನ ಸಂದೇಹಸ್ತದ್ವದ್ಯೋಗಬಲಾದೃತೇ ॥ 239.15 ॥
ಬಲಹೀನಾಶ್ಚ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾ ಯಥಾ ಜಾಲಂ ಗತಾ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಬಂಧಂ ನ ಗಚ್ಛಂತ್ಯನಘಾ ಯೋಗಾಸ್ತೇ ತು ಸುದುರ್ಲಭಾಃ ॥ 239.16 ॥
ಯಥಾ ಚ ಶಕುನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಜಾಲಮರಿಂದಮಾಃ ।
ತತ್ರಾಶಕ್ತಾ ವಿಪದ್ಯಂತೇ ಮುಚ್ಯಂತೇ ತು ಬಲಾನ್ವಿತಾಃ ॥ 239.17 ॥
ಕರ್ಮಜೈರ್ಬಂಧನೈರ್ಬದ್ಧಾಸ್ತದ್ವದ್ಯೋಗಪರಾ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಅಬಲಾ ನ ವಿಮುಚ್ಯಂತೇ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಚ ಬಲಾನ್ವಿತಾಃ ॥ 239.18 ॥
ಅಲ್ಪಕಶ್ಚ ಯಥಾ ವಿಪ್ರಾ ವಹ್ನಿಃ ಶಾಮ್ಯತಿ ದುರ್ಬಲಃ ।
ಆಕ್ರಾಂತ ಇಂಧನೈಃ ಸ್ಥೂಲೈಸ್ತದ್ವದ್ಯೋಗಬಲಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ 239.19 ॥
ಸ ಏವ ಚ ತದಾ ವಿಪ್ರಾ ವಹ್ನಿರ್ಜಾತಬಲಃ ಪುನಃ ।
ಸಮೀರಣಗತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂ ದಹೇತ್ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಮಹೀಮಿಮಾಂ ॥ 239.20 ॥
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಲೋ ವಿಪ್ರಾ ವಹ್ನಿರ್ಜಾತಬಲಃ ಪುನಃ ।
ಸಮೀರಣಗತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂ ದಹೇತ್ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಮಹೀಮಿಮಾಂ ॥ 239.21 ॥
ದುರ್ಬಲಶ್ಚ ಯಥಾ ವಿಪ್ರಾಃ ಸ್ರೋತಸಾ ಹ್ರಿಯತೇ ನರಃ ।
ಬಲಹೀನಸ್ತಥಾ ಯೋಗೀ ವಿಷಯೈರ್ಹ್ರಿಯತೇ ಚ ಸಃ ॥ 239.22 ॥
ತದೇವ ತು ಯಥಾ ಸ್ರೋತಸಾ ವಿಷ್ಕಂಭಯತಿ ವಾರಣಃ ।
ತದ್ವದ್ಯೋಗಬಲಂ ಲಬ್ಧವಾ ನ ಭವೇದ್ವಿಷಯೈರ್ಹೃತಃ ॥ 239.23 ॥
ವಿಶಂತಿ ವಾ ವಶಾದ್ವಾಽಥ ಯೋಗಾದ್ಯೋಗಬಲನ್ವಿತಾಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತೀನ್ಮನೂನ್ಸರ್ವಾನ್ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಚೇಶ್ವರಾಃ ॥ 239.24 ॥
ನ ಯಮೋ ನಾಂತಕಃ ಕ್ರುದ್ಧೋ ನ ಮೃತ್ಯುರ್ಭೀಮವಿಕ್ರಮಃ ।
ವಿಶಂತೇ ತದ್ದ್ವಿಜಾಃ ಸರ್ವೇ ಯೋಗಸ್ಯಾಮಿತತೇಜಸಃ ॥ 239.25 ॥
ಆತ್ಮನಾಂ ಚ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಬಹೂನಿ ದ್ವಿಜಸತ್ತಮಾಃ ।
ಯೋಗಂ ಕುರ್ಯಾದ್ಬಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರ್ಮಹೀಂ ಚರೇತ್ ॥ 239.26 ॥
ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದ್ವಿಷಯಾನ್ಕಶ್ಚಿತ್ಪುನಶ್ಚೋಗ್ರಂ ತಪಶ್ಚರೇತ್ ।
ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೇಚ್ಚ ಪುನರ್ವಿಪ್ರಾಃ ಸೂರ್ಯಸ್ತೇಜೋಗುಣಾನಿವ ॥ 239.27 ॥
ಬಲಸ್ಥಸ್ಯ ಹಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಬಲಾರ್ಥಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ವಿಮೋಕ್ಷಪ್ರಭವಂ ವಿಷ್ಣುಮುಪಪನ್ನಮಸಂಶಯಂ ॥ 239.28 ॥
ಬಲಾನಿ ಯೋಗಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಮಯೈತಾನಿ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ನಿದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಪುನರ್ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 239.29 ॥
ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಸಮಾಧಾನೇ ಧಾರಣಾಂ ಪ್ರತಿ ವಾ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ನಿದರ್ಶನಾನಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಶೃಣುಧ್ವಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 239.30 ॥
ಅಪ್ರಮತ್ತೋ ಯಥಾ ಧನ್ವೀ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಹಂತಿ ಸಮಾಹಿತಃ ।
ಯುಕ್ತಃ ಸಮ್ಯಕ್ತಥಾ ಯೋಗೀ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯಸಂಶಯಂ ॥ 239.31 ॥
ಸ್ನೇಹಪಾತ್ರೇ ಯಥಾ ಪೂರ್ಣೇ ಮನ ಆಧಾಯ ನಿಶ್ಚಲಂ ।
ಪುರುಷೋ ಯುಕ್ತ ಆರೋಹೇತ್ಸೋಪಾನಂ ಯುಕ್ತಮಾನಸಃ ॥ 239.32 ॥
ಮುಕ್ತಸ್ತಥಾಽಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗಂ ತದ್ವತ್ಸುನಿಶ್ಚಲಂ ।
ಕರೋತ್ಯಮಲಾಮಾತ್ಮಾನಂ ಭಾಸ್ಕರೋಪಮದರ್ಶನೇ ॥ 239.33 ॥
ಯಥಾ ಚ ನಾವಂ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಃ ಕರ್ಣಧಾರಃ ಸಮಾಹಿತಃ ।
ಮಹಾರ್ಣವಗತಾಂ ಶೀಘ್ರಂ ನಯೇದ್ವಿಪ್ರಾಂಸ್ತು ಪತ್ತನಂ ॥ 239.34 ॥
ತದ್ವದಾತ್ಮಸಮಾಧಾನಂ ಯುಕ್ತೋ ಯೋಗೇನ ಯೋಗವಿತ್ ।
ದುರ್ಗಮಂ ಸ್ಥಾನಮಾಪ್ನೋತಿ ಹಿತ್ವಾ ದೇಹಮಿಮಂ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 239.35 ॥
ಸಾರಥಿಶ್ಚ ಯಥಾ ಯುಕ್ತಃ ಸದಶ್ವಾನ್ಸುಸಮಾಹಿತಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯಾಶು ಪರಂ ಸ್ಥಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಕ್ತ ಇವಾಽಽಶುಗಃ ॥ 239.36 ॥
ತಥೈವ ಚ ದ್ವಿಜಾ ಯೋಗೀ ಧಾರಣಾಸು ಸಮಾಹಿತಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯಶು ಪರಂ ಸ್ಥಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಕ್ತ ಇವಾಽಽಶುಗಃ ॥ 239.37 ॥
ಆವಿಶ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಯೋಽವತಿಷ್ಠತಿ ಸೋಽಚಲಃ ।
ಪಾಶಂ ವಹತ್ವೇ ಮೀನಾನಾಂ ಪದಮಾಪ್ನೋತಿ ಸೋಽಜರಂ ॥ 239.38 ॥
ನಾಭ್ಯಾಂ ಶೀರ್ಷೇ ಚ ಕುಕ್ಷೌ ಚ ಹೃದಿ ವಕ್ಷಸಿ ಪಾರ್ಶ್ವಯೋಃ ।
ದರ್ಶನೇ ಶ್ರವಣೇ ವಾಽಪಿ ಘ್ರಾಣೇ ಚಾಮಿತವಿಕ್ರಮಃ ॥ 239.39 ॥
ಸ್ಥಾನೇಷ್ವೇತೇಷು ಯೋ ಯೋಗೀ ಮಹಾವ್ರತಸಮಾಹಿತಃ ।
ಆತ್ಮನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಕ್ತೇ ಸಮ್ಯಗ್ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ॥ 239.40 ॥
ಸುಶೀಘ್ರಮಚಲಪ್ರಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ದಗ್ಧ್ವಾ ಶುಭಾಶುಭಂ ।
ಉತ್ತಮಂ ಯೋಗಮಾಸ್ಥಾಯ ಯದೀಚ್ಛತಿ ವಿಮುಚ್ಯತೇ ॥ 239.41 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಆಹಾರಾನ್ಕೀದೃಶಾನ್ಕೃತ್ವಾ ಕಾನಿ ಜಿತ್ವಾ ಚ ಸತ್ತಮ ।
ಯೋಗೀ ಬಲಮವಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ಭವಾನ್ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ॥ 239.42 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಕಣಾನಾಂ ಭಕ್ಷಣೇ ಯುಕ್ತಃ ಪಿಣ್ಯಾಕಸ್ಯ ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಸ್ನೇಹಾನಾಂ ವರ್ಜನೇ ಯುಕ್ತೋ ಯೋಗೀ ಬಲಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥ 239.43 ॥
ಭುಂಜಾನೋ ಯಾವಕಂ ರೂಕ್ಷಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ಏಕಾಹಾರೀ ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಯೋಗೀ ಬಲಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥ 239.44 ॥
ಪಕ್ಷಾನ್ಮಾಸಾನೃತೂಂಶ್ಚಿತ್ರಾನ್ಸಂಚರಂಶ್ಚ ಗುಹಾಸ್ತಥಾ ।
ಅಪಃ ಪೀತ್ವಾ ಪಯೋಮಿಶ್ರಾ ಯೋಗೀ ಬಲಮಾವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥ 239.45 ॥
ಅಖಂಡಮಪಿ ವಾ ಮಾಸಂ ಸತತಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ಉಪೋಷ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ಷುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಯೋಗೀ ಬಲಮವಾಪ್ಯನುಯಾತ್ ॥ 239.46 ॥
ಕಾಮಂ ಜಿತ್ವಾ ತಥಾ ಕ್ರೋಧಂ ಶೀತೋಷ್ಣಂ ವರ್ಷಮೇವ ಚ ।
ಭಯಂ ಶೋಕಂ ತಥಾ ಸ್ವಾಪಂ ಪೌರುಷೀನ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತಥಾ ॥ 239.47 ॥
ಅರತಿಂ ದುರ್ಜಯಾಂ ಚೈವ ಘೋರಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಸ್ಪರ್ಶಂ ನಿದ್ರಾಂ ತಥಾ ತಂದ್ರಾಂ ದುರ್ಜಯಾಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 239.48 ॥
ದೀಪಯಂತಿ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ವೀತರಾಗಾ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾ ಧ್ಯಾನಾಧ್ಯಯನಸಂಪದಾ ॥ 239.49 ॥
ದುರ್ಗಸ್ತ್ವೇಷ ಮತಃ ಪಂಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ವಿಪಶ್ಚಿತಾಂ ।
ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ರಜತಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಕ್ಷೇಮೇಣ ಮುನಿಪುಂಗವಾಃ ॥ 239.50 ॥
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದ್ವನಂ ಘೋರಂ ಬಹುಸರ್ಪಸರೀಸೃಪಂ ।
ಶ್ವಭ್ರವತ್ತೋಯಹೀನಂ ಚ ದುರ್ಗಮಂ ಬಹುಕಂಟಕಂ ॥ 239.51 ॥
ಅಭಕ್ತಮಟವೀಪ್ರಾಯಂ ದಾವದಗ್ಧಮಹೀರುಹಂ ।
ಪಂಥಾನಂ ತಸ್ಕರಾಕೀರ್ಣಂ ಕ್ಷೇಮೇಣಾಭಿಪತೇತ್ತಥಾ ॥ 239.52 ॥
ಯೋಗಮಾರ್ಗಂ ಸಮಾಸಾದ್ಯ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ರಜತೇ ದ್ವಿಜಃ ।
ಕ್ಷೇಮೇಣೋಪರಮೇನ್ಮಾರ್ಗಾದ್ಬಹುದೋಷೋಽಪಿ ಸಂಮತಃ ॥ 239.53 ॥
ಆಸ್ಥೇಯಂ ಕ್ಷುರಧಾರಾಸು ನಿಶಿತಾಸು ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ಧಾರಣಾ ಸಾ ತು ಯೋಗಸ್ಯ ದುರ್ಗೇಯಮಕೃತಾತ್ಮಭಿಃ ॥ 239.54 ॥
ವಿಷಮಾ ಧಾರಣಾ ವಿಪ್ರಾ ಯಾಂತಿ ವೈನ ಶುಭಾಂ ಗತಿಂ ।
ನೇತೃಹೀನಾ ಯಥಾ ನಾವಃ ಪುರುಷಾಣಾಂ ತು ವೈ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 239.55 ॥
ಯಸ್ತು ತಿಷ್ಠತಿ ಯೋಗಾಧೌ ಧಾರಣಾಸು ಯಥಾವಿಧಿ ।
ಮರಣಂ ಜನ್ಮದುಃಖಿತ್ವಂ ಸುಖಿತ್ವಂ ಸ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 239.56 ॥
ನಾನಾಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ನಿಯತಂ ನಾನಾಮುನಿನಿಷೇವಿತಂ ।
ಪರಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಪಂಥಾನಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ತಂ ದ್ವಿಜಾತಿಷು ॥ 239.57 ॥
ಪರಂ ಹಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಮಯಂ ಮುನೀಂದ್ರಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣಮೀಶಂ ವರದಂ ಚ ವಿಷ್ಣುಂ ।
ಭವಂ ಚ ಧರ್ಮಂ ಚ ಮಹಾನುಭಾವಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಪುತ್ರಾನ್ಸುಮಹಾನುಭಾವಾನ್ ॥ 239.58 ॥
ತಮಶ್ಚ ಕಷ್ಟಂ ಸುಮಹದ್ರಜಶ್ಚ, ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಶುದ್ಧಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪರಾಂ ಚ ।
ಸಿದ್ಧಿಂ ಚ ದೇವೀಂ ವರುಣಸ್ಯ ಪತ್ನೀಂ, ತೇಜಶ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸುಮಹಚ್ಚ ಧೈರ್ಯಂ ॥
239.59 ॥
ತಾರಾಧಿಪಂ ಖೇ ವಿಮಲಂ ಸುತಾರಂ, ವಿಶ್ವಾಂಶ್ಚ ದೇವಾನುರಗಾನ್ಪಿತೄಂಶ್ಚ ।
ಶೈಲಾಂಶ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಾನುದಧೀಂಶ್ಚ ವಾಽಚಲಾನ್ನದೀಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಸನಗಾಂಶ್ಚ
ನಾಗಾನ್ ॥ 239.60 ॥
ಸಾಧ್ಯಾಂಸ್ತಥಾ ಯಕ್ಷಗಣಾಂದಿಶಶ್ಚ, ಗಂಧರ್ವಸಿದ್ಧಾನ್ಪುರುಷಾನ್ಸ್ತ್ರಿಯಶ್ಚ ।
ಪರಸ್ಪರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮಹಾನ್ಮಹಾತ್ಮಾ ವಿಶೇತ ಯೋಗೀ ನಚಿರಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ॥ 239.61 ॥
ಕಥಾ ಚ ಯಾ ವಿಪ್ರವರಾಃ ಪ್ರಸಕ್ತಾ, ದೈವೇ ಮಹಾವೀರ್ಯಮತೌ ಶುಭೇಯಂ ।
ಯೋಗಾನ್ಸ ಸರ್ವಾನನುಭೂಯ ಮರ್ತ್ಯಾ, ನಾರಾಯಣಂ ತಂ ದ್ರುತಮಾಪ್ನುವಂತಿ ॥ 239.62 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸರ್ಷಿಸಂವಾದೇ ಯೋಗವಿಧಿನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಏಕೋನಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 239 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 240 (132)
ಸಾಂಖ್ಯವಿಧಿನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಸಮ್ಯಕ್ಕ್ರಿಯೇಯಂ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರ ವರ್ಣಿತಾ ಶಿಷ್ಟಸಂಮತಾ ।
ಯೋಗಮಾರ್ಗೋ ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಶಿಷ್ಯಾಯೇಹ ಹಿತಷಿಣಾ ॥ 240.1 ॥
ಸಾಂಖ್ಯೇ ತ್ವಿದಾನೀಂ ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿಧಿಂ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿದಿತಂ ಹಿ ತೇ ॥ 240.2 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಶೃಣುಧ್ವಂ ಮುನಯಃ ಸರ್ವಮಾಖ್ಯಾನಂ ವಿದಿತಾತ್ಮನಾಂ ।
ವಿಹಿತಂ ಯತಿಭಿರ್ವೃದ್ಧೈಃ ಕಪಿಲಾದಿಭಿರೀಶ್ವರೈಃ ॥ 240.3 ॥
ಯಸ್ಮಿನ್ಸುವಿಭ್ರಾಮಾಃ ಕೇಚಿದ್ದೃಶ್ಯಂತೇ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ಗುಣಾಶ್ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ಬಹವೋ ದೋಷಹಾನಿಶ್ಚ ಕೇವಲಾ ॥ 240.4 ॥
ಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯ ಸದೋಷಾನ್ವಿಷಯಾಂದ್ವಿಜಾಃ ।
ಮಾನುಷಾಂದುರ್ಜಯಾನ್ಕೃತ್ಸ್ನಾನ್ಪೈಶಾಚಾನ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತಥಾ ॥ 240.5 ॥
ವಿಷಯಾನೌರಗಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ಗಂಧರ್ವವಿಷಯಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಪಿತೄಣಾಂ ವಿಷಯಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಚರತಾಂ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.6 ॥
ಸುಪರ್ಣವಿಷಯಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮರುತಾಂ ವಿಷಯಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಮಹರ್ಷಿವಿಷಯಾಂಶ್ಚೈವ ರಾಜರ್ಷಿವಿಷಯಾಂಸ್ತಥಾ ॥ 240.7 ॥
ಆಸುರಾನ್ವಿಷಯಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ವೈಶ್ವದೇವಾಂಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ದೇವರ್ಷಿವಿಷಯಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯೋಗಾನಾಮಪಿ ವೈ ಪರಾನ್ ॥. 240.8 ॥
ವಿಷಯಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷಯಾಂತಥಾ ।
ಆಯುಷಶ್ಚ ಪರಂ ಕಾಲಂ ಲೋಕೈರ್ವಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 240.9 ॥
ಸುಖಸ್ಯ ಚ ಪರಂ ಕಾಲಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲೇ ಚ ಯದ್ದುಃಖಂ ಪತತಾಂ ವಿಷಯೈಷಿಣಾಂ ॥ 240.10 ॥
ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವೇ ಪತತಾಂ ವಿಪ್ರಾಸ್ತಥೈವ ನರಕೇಷು ಯತ್ ।
ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಚ ಗುಣಾಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ದೋಷಾನ್ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.11 ॥
ವೇದವಾದೇ ಚ ಯೇ ದೋಷಾ ಗುಣಾ ಯೇ ಚಾಪಿ ವೈದಿಕಾಃ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇ ಚ ಯೇ ದೋಷಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇ ಚ ಯೇ ಗುಣಾಃ ॥ 240.12 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಚ ಯೇ ದೋಷಾಂಸ್ತಥೈವ ಚ ಗುಣಾಂ ತಥಾ ।
ಷಡ್ಗುಣಂ ಚ ನಭೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತಮಶ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಂ ಮಹತ್ ॥ 240.13 ॥
ತಮಶ್ಚಾಷ್ಟಗುಣಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಂ ಸಪ್ತಗುಣಾಂ ತಥಾ ।
ಷಡ್ಗುಣಂ ಚ ನಭೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತಪಶ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಂ ಮಹತ್ ॥ 240.14 ॥
ದ್ವಿಗುಣಂ ಚ ರಜೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸತ್ತ್ವಂ ಚೈಕಗುಣಂ ಪುನಃ ।
ಮಾರ್ಗಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಲಯಪ್ರೇಕ್ಷಣೇನ ತು ॥ 240.15 ॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನಾಃ ಕಾರಣೈರ್ಭಾವಿತಾತ್ಮಭಿಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಶುಭಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಇವ ನಭಃ ಪರಂ ॥ 240.16 ॥
ರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಿಂ ಸಂಯುಕ್ತಾಂ ಘ್ರಾಣಂ ಗಂಧಗುಣೇನ ಚ ।
ಶಬ್ದಗ್ರಾಹ್ಯಂ ತಥಾ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಜಿಹ್ವಾಂ ರಸಗುಣೇನ ಚ ॥ 240.17 ॥
ತ್ವಚಂ ಸ್ಪರ್ಶಂ ತಥಾ ಶಕ್ಯಂ ವಾಯುಂ ಚೈವ ತದಾಶ್ರಿತಂ ।
ಮೋಹಂ ತಮಸಿ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಲೋಭಂ ಮೋಹೇಷು ಸಂಶ್ರಿತಾಃ ॥ 240.18 ॥
ವಿಷ್ಣುಂ ಕ್ರಾಂತೇ ಬಲೇ ಶಕ್ರಂ ಕೋಷ್ಠೇ ಸಕ್ತಂ ತಥಾಽನಲಂ ।
ಅಪ್ಸು ದೇವೀಂ ಸಮಾಯುಕ್ತಾಮಾಪಸ್ತೇಜಸಿ ಸಂಶ್ರಿತಾಃ ॥ 240.19 ॥
ತೇಜೋ ವಾಯೌ ತು ಸಂಯುಕ್ತಂ ವಾಯುಂ ನಭಸಿ ಚಾಽಽಶ್ರಿತಂ ।
ನಭೋ ಮಹತಿ ಸಂಯುಕ್ತಂ ತಮೋ ಮಹಸಿ ಸಂಸ್ಥಿತಂ ॥ 240.20 ॥
ರಜಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಸಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಕ್ತಂ ತಥಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಸಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮೀಶೇ ಚ ದೇವೇ ನಾರಾಯಣೇ ತಥಾ ॥ 240.21 ॥
ದೇವಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಂ ತತೋ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ನ ಕ್ವಚಿತ್ ।
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸತ್ತ್ವಗುಣಂ ದೇಹಂ ವೃತಂ ಷೋಡಶಭಿರ್ಗುಣೈಃ ॥ 240.22 ॥
ಸ್ವಭಾವಂ ಭಾವನಾಂ ಚೈವ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ದೇಹಸಮಾಶ್ರಿತಾಂ ।
ಮಧ್ಯಸ್ಥಮಿವ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪಾಪಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನ ವಿದ್ಯತ ॥ 240.23 ॥
ದ್ವಿತೀಯಂ ಕರ್ಮ ವೈ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾ ವಿಷ್ಯೈಷಿಣಾಂ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂಶ್ರಿತಾನ್ ॥ 240.24 ॥
ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾಯ ಶ್ರುತಿಪೂರ್ವಕಂ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಸಮಾನಂ ಚ ವ್ಯಾನೋದಾನೌ ಚ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 240.25 ॥
ಆದ್ಯಂ ಚೈವಾನಿಲಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪ್ರಭವಂ ಚಾನಿಲಂ ಪುನಃ ।
ಸಪ್ತಧಾ ತಾಂಸ್ತಥಾ ಶೇಷಾಸಪ್ತಧಾ ವಿಧಿವತ್ಪುನಃ ॥ 240.26 ॥
ಪ್ರಜಾಪತೀನೃಷೀಂಶ್ಚೈವ ಸರ್ಗಾಂಶ್ಚ ಸುಬಹೂನ್ವರಾನ್ ।
ಸಪ್ತರ್ಷೀಶ್ಚ ಬಹೂಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ರಾಜರ್ಷೀಂಶ್ಚ ಪರಂತಪಾನ್ ॥ 240.27 ॥
ಸುರರ್ಷೀನ್ಮರುತಶ್ಚಾನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮರ್ಷೀನ್ಸೂರ್ಯಸಂನಿಭಾನ್ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಾಚ್ಚ್ಯಾವಿತಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕಾಲೇನ ಮಹತಾ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.28 ॥
ಮಹತಾಂ ಭೂತಸಂಘಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ನಾಶಂ ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಗತಿಂ ವಾಚಾಂ ಶುಭಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅರ್ಚಾರ್ಹಾಃ ಪಾಪಕರ್ಮಣಾಂ ॥ 240.29 ॥
ವೈತರಣ್ಯಾಂ ಚ ಯದ್ದುಃಖಂ ಪತಿತಾನಾಂ ಯಮಕ್ಷಯೇ ।
ಯೋನಿಷು ಚ ವಿಚಿತ್ರಾಸು ಸಂಚಾರಾನಶುಭಾಂಸ್ತಥಾ ॥ 240.30 ॥
ಜಠರೇ ಚಾಶುಭೇ ವಾಸಂ ಶೋಣಿತೋದಕಭಾಜನೇ ।
ಶ್ಲೇಷ್ಮಮೂತ್ರಪುರೀಷೇ ಚ ತೀವ್ರಗಂಧಸಮನ್ವಿತೇ ॥ 240.31 ॥
ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಸಂಘಾತೇ ಮಜ್ಜಾಸ್ನಾಯುಪರಿಗ್ರಹೇ ।
ಶಿರಶತಸಮಾಕೀರ್ಣೇ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇಽಥ ವೈ ॥ 240.32 ॥
ವಿಜ್ಞಾಯ ಹಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗಾಂಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಂದ್ವಿಜಾಃ ।
ತಾಮಸಾನಾಂ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ರಮಣೀಯಾನೃತಾತ್ಮನಾಂ ॥ 240.33 ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನಾಂ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಕುತ್ಸಿತಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ।
ಗರ್ಹಿಂತಂ ಮಹಾತಾಮರ್ಥೇ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ವಿದಿತಾತ್ಮನಾಂ ॥ 240.34 ॥
ಉಪಪ್ಲವಾಂಸ್ತಥಾ ಘೋರಾಞ್ಶಶಿನಸ್ತೇಜಸ್ತಥಾ ।
ತಾರಾಣಾಂ ಪತನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪರ್ಯಯಂ ॥ 240.35 ॥
ದ್ವಂದ್ವಾನಾಂ ವಿಪ್ರಯೋಗಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯ ಕೃಪಣಂ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಭಕ್ಷಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭೂತಾನಾಮಪಿ ಚಾಶುಭಂ ॥ 240.36 ॥
ಬಾಲ್ಯೇ ಮೋಹಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪಕ್ಷದೇಹಸ್ಯ ಚಾಶುಭಂ ।
ರಾಗಂ ಮೋಹಂ ಚ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕ್ವಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಸಮಾಶ್ರಿತಂ ॥ 240.37 ॥
ಸಹಸ್ರೇಷು ನರಃ ಕಶ್ಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಬುದ್ಧಿಂ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ ।
ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಿಪೂರ್ವಕಂ ॥ 240.38 ॥
ಬಹುಮಾನಮಲಬ್ಧೇಷು ಲಬ್ಧೇ ಮಧ್ಯಸ್ಥತಾಂ ಪುನಃ ।
ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ದೌರಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚ ಪುನರ್ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.39 ॥
ಗತಾಸೂನಾಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ದೇಹಾನ್ಭಿತ್ತ್ವಾ ತಥಾ ಶುಭಾನ್ ।
ವಾಸಂ ಕುಲೇಷು ಜಂತೂನಾಂ ಮರಣಾಯ ಧೃತಾತ್ಮನಾಂ ॥ 240.40 ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನಾಂ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ದುಃಖಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಾನಾಂ ಗತಿಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪತಿತಾನಾಂ ಸುದಾರುಣಾಂ ॥ 240.41 ॥
ಸುರಾಪಾನೇ ಚ ಸಕ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ದುರಾತ್ಮನಾಂ ।
ಗುರುದಾರಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ಗತಿಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚಾಶುಭಾಂ ॥ 240.42 ॥
ಜನನೀಷು ಚ ವರ್ತಂತೇ ಯೇನ ಸಮ್ಯಗ್ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ಸದೇವಕೇಷು ಲೋಕೇಷು ಯೇನ ವರ್ತಂತಿ ಮಾನವಾಃ ॥ 240.43 ॥
ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾಯ ಗತಿಂ ಚಾಶುಭಕರ್ಮಣಾಂ ।
ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಗತಾನಾಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚ ಗತೀಃ ಪೃಥಕ್ ॥ 240.44 ॥
ವೇದವಾದಾಂಸ್ತಥಾ ಚಿತ್ರಾನೃತೂನಾಂ ಪರ್ಯಯಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಕ್ಷಯಂ ಸಂವತ್ಸರಾಣಾಂ ಚ ಮಾಸಾನಾಂ ಚ ಕ್ಷಯಂ ತಥಾ ॥ 240.45 ॥
ಪಕ್ಷಕ್ಷಯಂ ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ದಿವಸಾನಾಂ ಚ ಸಂಕ್ಷಯಂ ।
ಕ್ಷಯ ಸಂವತ್ಸರಾಣಾಂ ಚ ಮಾಸಾನಾಂ ಚ ಕ್ಷಯಂ ತಥಾ ॥ 240.46 ॥
ವೃದ್ಧಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮುದ್ರಾಣಾಂ ಕ್ಷಯಂ ತೇಷಾಂ ತಥಾ ಪುನಃ ।
ಕ್ಷಯಂ ಧನಾನಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಪುನರ್ವೃದ್ಧಿಂ ತಥೈವ ಚ ॥ 240.47 ॥
ಸಂಯೋಗಾನಾಂ ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಯುಗಾನಾಂ ಚ ವಿಶೇಷತಃ ।
ದೇಹವೈಕ್ಲವ್ಯತಾಂ ಚೈವ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 240.48 ॥
ಆತ್ಮದೋಷಾಂಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾಯ ಸರ್ವಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ಸ್ವದೇಹಾದುತ್ಥಿತಾನ್ಗಂಧಾಂಸ್ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚಾಶುಭಾಂ ॥ 240.49 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಕಾನುತ್ಪಾತಭವಾಂದೋಷಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತಮ ।
ಏತಂ ನಃ ಸಂಶಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸ್ಯಶೇಷತಃ ॥ 240.50 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಪಂಚ ದೋಷಾಂದ್ವಿಜಾ ದೇಹೇ ಪ್ರವದಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಮಾರ್ಗಜ್ಞಾಃ ಕಾಪಿಲಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಶೃಣುಧ್ವಂ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 240.51 ॥
ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ಭಯಂ ನಿದ್ರಾ ಪಂಚಮಃ ಶ್ವಾಸ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಏತೇ ದೋಷಾಃ ಶರೀರೇಷು ದೃಶ್ಯಂತೇ ಸರ್ವದೇಹಿನಾಂ ॥ 240.52 ॥
ಛಿಂದಂತಿ ಕ್ಷಮಯಾ ಕ್ರೋಧಂ ಕಾಮಂ ಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜನಾತ್ ।
ಸತ್ತ್ವಸಂಸೇವನಾನ್ನಿದ್ರಾಮಪ್ರಮಾದಾದ್ಭಯಂ ತಥಾ ॥ 240.53 ॥
ಛಿಂದಂತಿ ಪಂಚಮಂ ಶ್ವಾಸಮಲ್ಪಾಹಾರತಯಾ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಗುಣಾನ್ಗುಣಶತೈರ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ದೋಷಾಂದೋಷಶತೈರಪಿ ॥ 240.54 ॥
ಹೇತೂನ್ಹೇತುಶತೈಶ್ಚಿತ್ರೈಶ್ಚಿತ್ರಾನ್ವಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಅಪಾಂ ಫೇನೋಪಮಂ ಲೋಕಂ ವಿಷ್ಣೋರ್ಮಾಯಾಶತೈಃ ಕೃತಂ ॥ 240.55 ॥
ಚಿತ್ರಭಿತ್ತಿಪ್ರತೀಕಾಶಂ ನಲಸಾರಮನರ್ಥಕಂ ।
ತಮಃ ಸಂಭ್ರಮಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವರ್ಷಬುದ್ಬುದಸಂನಿಭಂ ॥ 240.56 ॥
ನಾಶಪ್ರಾಯಂ ಸುಖಾಧಾನಂ ನಾಶೋತ್ತರಮಹಾಭಯಂ ।
ರಜಸ್ತಮಸಿ ಸಂಮಗ್ನಂ ಪಂಕೇ ದ್ವಿಪಮಿವಾವಶಂ ॥ 240.57 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಾ ವಿಪ್ರಾ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸ್ನೇಹಂ ಪ್ರಜಾಕೃತಂ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯೇನ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪಿನಾ ಮಹತಾ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.58 ॥
ರಾಜಸಾನಶುಭಾನ್ಗಂಧಾಂಸ್ತಾಮಸಾಂಶ್ಚ ತಥಾವಿಧಾನ್ ।
ಪುಣ್ಯಾಂಶ್ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನ್ಗಂಧಾನ್ಸ್ಪರ್ಶಜಾಂದೇಹಸಂಶ್ರಿತಾನ್ ॥ 240.59 ॥
ಛಿತ್ತ್ವಾಽಽಮಜ್ಞಾನಶಸ್ತ್ರೇಣ ತಪೋದಂಡೇನ ಸತ್ತಮಾಃ ।
ತತೋ ದುಃಖಾದಿಕಂ ಘೋರಂ ಚಿಂತಾಶೋಕಮಹಾಹ್ರದಂ ॥ 240.60 ॥
ವ್ಯಾಧಿಮತ್ಯುಮಹಾಘೋರಂ ಮಹಾಭಯಮಹೋರಗಂ ।
ತತಃ ಕೂರ್ಮಂ ರಜೋಮೀನಂ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಸಂತರಂತ್ಯುತ ॥ 240.61 ॥
ಸ್ನೇಹಪಂಕಂ ಜರಾದುರ್ಗಂ ಸ್ಪರ್ಶದ್ವೀಪಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ।
ಕರ್ಮಾಗಾಧಂ ಸತ್ಯತೀರಂ ಸ್ಥಿತಂ ವ್ರತಮನೀಷಿಣಃ ॥ 240.62 ॥
ಹರ್ಷಸಂಘಮಹಾವೇಗಂ ನಾನಾರಸಸಮಾಕುಲಂ ।
ನಾನಾಪ್ರೀತಿಮಹಾರತ್ನಂ ದುಃಖಜ್ವರಸಮೀರಿತಂ ॥ 240.63 ॥
ಶೋಕತೃಷ್ಣಾಮಹಾವರ್ತಂ ತೀಕ್ಷ್ಣವ್ಯಾಧಿಮಹಾರುಜಂ ।
ಅಸ್ಥಿಸಂಘಾತಸಂಘಟ್ಟಂ ಶ್ಲೇಷ್ಮಯೋಗಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ॥ 240.64 ॥
ದಾನಮುಕ್ತಾಕರಂ ಘೋರಂ ಶೋಣಿತೋದ್ಗಾರವಿದ್ರುಮಂ ।
ಹಸಿತೋತ್ಕ್ರುಷ್ಟನಿರ್ಘೋಷಂ ನಾನಾಜ್ಞಾಸುದುಷ್ಕರಂ ॥ 240.65 ॥
ರೋದನಾಶ್ರುಮಲಕ್ಷಾರಂ ಸಂಗಯೋಗಪರಾಯಣಂ ।
ಪ್ರಲಬ್ಧ್ವಾ ಜನ್ಮಲೋಕೋ ಯಂ ಪುತ್ರಬಾಂಧವಪತ್ತನಂ ॥ 240.66 ॥
ಅಹಿಂಸಾಸತ್ಯಮರ್ಯಾದಂ ಪ್ರಾಣಯೋಗಮಯೋರ್ಮಿಲಂ ।
ವೃಂದಾನುಗಾಮಿನಂ ಕ್ಷೀರಂ ಸರ್ವಭೂತಪಯೋದಧಿಂ ॥ 240.67 ॥
ಮೋಕ್ಷದುರ್ಲಭವಿಷಯಂ ವಾಡವಾಸುಖಸಾಗರಂ ।
ತರಂತಿ ಯತಯಃ ಸಿದ್ಧಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಚಾನಘಾಃ ॥ 240.68 ॥
ತೀರ್ತ್ವಾ ಚ ದುಸ್ತರಂ ಜನ್ಮ ವಿಶಂತಿ ವಿಮಲಂ ನಭಃ ।
ತತಸ್ತಾನ್ಸುಕೃತೀಂಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸೂರ್ಯೋ ವಹತಿರಶ್ಮಿಭಿಃ ॥ 240.69 ॥
ಪದ್ಮತಂತುವದಾವಿಶ್ಯ ಪ್ರವಹನ್ವಿಷಯಾಂದ್ವಿಜಾಃ ।
ತತ್ರ ತಾನ್ಪ್ರವಹೋ ವಾಯುಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಚಾನಘಾಃ ॥ 240.70 ॥
ವೀತರಾಗಾನ್ಯತೀನ್ಸಿದ್ಧಾನ್ವೀರ್ಯಯುಕ್ತಾಂಸ್ತಪೋಧನಾನ್ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಶೀತಃ ಸುಗಂಧಶ್ಚ ಸುಖಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.71 ॥
ಸಪ್ತಾನಾಂ ಮರುತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಲೋಕಾನ್ಗಚ್ಛತಿ ಯಃ ಶುಭಾನ್ ।
ಸ ತಾನ್ವಹತಿ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾ ನಭಸಃ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 240.72 ॥
ನಭೋ ವಹತಿ ಲೋಕೇಶಾನ್ರಜಸಃ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ।
ರಜೋ ವಹತಿ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾಂಗತಿಂ ॥ 240.73 ॥
ಸತ್ತ್ವಂ ವಹತಿ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಪರಂ ನಾರಾಯಣಂ ಪ್ರಭುಂ ।
ಪ್ರಭುರ್ವಹತಿ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ॥ 240.74 ॥
ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಾಸಾದ್ಯ ತದ್ಭೂತಾ ಯತಯೋಽಮಲಾಃ ।
ಅಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪಂತೇ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ ಚ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.75 ॥
ಪರಮಾ ಸಾ ಗತಿರ್ವಿಪ್ರಾ ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಾನಾಂ ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ।
ಸತ್ಯಾರ್ಜವರತಾನಾಂ ವೈ ಸರ್ವಭೂತದಯಾವತಾಂ ॥ 240.76 ॥
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಸ್ಥಾನಮುತ್ತಮಮಾಸಾದ್ಯ ಭಗವಂತಂ ಸ್ಥಿರವ್ರತಾಃ ।
ಆಜನ್ಮಮರಣಂ ವಾ ತೇ ರಮಂತೇ ತತ್ರ ವಾ ನ ವಾ ॥ 240.77 ॥
ಯದತ್ರ ತಥ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ನೋ ಯಥಾವದ್ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ ।
ತ್ವದೃತೇ ಮಾನವಂ ನಾನ್ಯಂ ಪ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹಾಮ ಸತ್ತಮ ॥ 240.78 ॥
ಮೋಕ್ಷದೋಷೋ ಮಹಾನೇಷ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ಗತಾನೃಷೀನ್ ।
ಯದಿ ತತ್ರೈವ ವಿಜ್ಞಾನೇ ವರ್ತಂತೇ ಯತಯಃ ಪರೇ ॥ 240.79 ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಧರ್ಮಂ ಪಶ್ಯಾಮ ಪರಮಂ ದ್ವಿಜ ।
ಮಗ್ನಸ್ಯ ಹಿ ಪರೇ ಜ್ಞಾನೇ ಕಿಂತು ದುಃಖಾಂತರಂ ಭವೇತ್ ॥ 240.80 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಯಥಾನಾಯಾಯಂ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸಂಕಟಃ ।
ಬುಧಾನಾಮಪಿ ಸಂಮೋಹಃ ಪ್ರಶ್ನೇಽಸ್ಮಿನ್ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 240.81 ॥
ಅತ್ರಾಪಿ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಂ ಶೃಣುಧ್ವಂ ವಚನಂ ಮಮ ।
ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಪರಮಾ ಯತ್ರ ಕಪಿಲಾನಾಂ ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ॥ 240.82 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪಿ ಬುಧ್ಯಂತೇ ಸ್ವದೇಹಂ ದೇಹಿನಾಂ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಕರಣಾನ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತಾನಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ತೈಸ್ತು ಸಃ ॥ 240.83 ॥
ಆತ್ಮನಾ ವಿಪ್ರಹೀಣಾನಿ ಕಾಷ್ಠಕುಡ್ಯಸಮಾನಿ ತು ।
ವಿನಶ್ಯಂತಿ ನ ಸಂದೇಹೋ ವೇಲಾ ಇವ ಮಹಾರ್ಣವೇ ॥ 240.84 ॥
ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ಸಹ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ದೇಹಿನೋ ದ್ವಿಜಸತ್ತಮಾಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಶ್ಚರತಿ ಸರ್ವತ್ರ ನಭಸೀವ ಸಮೀರಣಃ ॥ 240.85 ॥
ಸ ಪಶ್ಯತಿ ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಸ್ಪೃಶತಿ ಚಾನಘಾಃ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನೋ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಖಿಲೇನೇಹ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.86 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹ ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಸ್ಥಾನೇ ಯಥಾವಿಧಿ ।
ಅನೀಶತ್ವಾತ್ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ಸರ್ಪಾ ವಿಷಹತಾ ಇವ ॥ 240.87 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹ ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇಷ್ವೇವ ಸರ್ವಶಃ ।
ಆಕ್ರಮ್ಯ ಗತಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವ(ಶ್ಚ)ರತ್ಯಾತ್ಮಾ ನ ಸಂಶಯಃ ॥ 240.88 ॥
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಗುಣಾನ್ಕೃತ್ಸ್ನಾನ್ರಜಸಶ್ಚ ಗುಣಾನ್ಪುನಃ ।
ಗುಣಾಂಶ್ಚ ತಮಸಃ ಸರ್ವಾನ್ಗುಣಾನ್ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ಸತ್ತಮಾಃ ॥ 240.89 ॥
ಗುಣಾಂಶ್ಚ ಮನಸಶ್ಚಾಪಿ ನಭಸಶ್ಚ ಗುಣಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಗುಣಾನ್ವಾಯೋಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಾಃ ಸ್ನೇಹಜಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾನ್ಪುನಃ ॥ 240.90 ॥
ಅಪಾಂ ಗುಣಾಸ್ತಥಾ ವಿಪ್ರಾಃ ಪಾರ್ಥಿವಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾನಪಿ ।
ಸರ್ವಾನೇವ ಗುಣೈರ್ವ್ಯಾಪ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಷು ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ ॥ 240.91 ॥
ಆತ್ಮಾ ಚರತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಣಾ ಚ ಶುಭಾಶುಭೇ ।
ಶಿಷ್ಯಾ ಇವಮಹಾತ್ಮಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ತಂ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 240.92 ॥
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚಾಪ್ಯತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸುದ್ಧಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪರಾತ್ಪರಂ ।
ನಾರಾಯಣಂ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ವಿಕಾರಂ ಪರಾತ್ಪರಂ ॥ 240.93 ॥
ವಿಮುಕ್ತಂ ಸರ್ವಪಾಪೇಕ್ಷ್ಯಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಚ ಹ್ಯನಾಮಯಂ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಗುಣಂ ನಿರ್ವೃತಂ ತಂ ಚ ಸಪ್ತಮಾಃ ॥ 240.94 ॥
ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ತತ್ರ ಮನೋ ವಿಪ್ರಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಭೋಃ ದ್ವಿಜಾಃ ।
ಆಗಚ್ಛಂತಿ ಯಥಾಕಾಲಂ ಗುರೋಃ ಸಂದೇಶಕಾರಿಣಃ ॥ 240.95 ॥
ಶಕ್ಯಂ ವಾಽಲ್ಪೇನ ಕಾಲೇನ ಶಾಂತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಗುಣಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಏವಮುಕ್ತೇನ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಃ ಸಾಂಖ್ಯ ಯೋಗೇನ ಮೋಕ್ಷಿಣೀಂ ॥ 240.96 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಾ ವಿಪ್ರಾ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ।
ಜ್ಞಾನೇನಾನೇನ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಸ್ತುಲ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 240.97 ॥
ಅತ್ರ ವಃ ಸಂಶಯೋ ಮಾ ಭೂಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಪರಂ ಮತಂ ।
ಅಕ್ಷರಂ ಧ್ರುವಮೇವೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಂ ॥ 240.98 ॥
ಅನಾದಿಮಧ್ಯನಿಧನಂ ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಂ ಕರ್ತೃ ಶಾಶ್ವತಂ ।
ಕೂಟಸ್ಥಂ ಚೈವ ನಿತ್ಯಂ ಚ ಯದ್ವದಂತಿ ಶಮಾತ್ಮಕಾಃ ॥ 240.99 ॥
ಯತಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯವಿಕ್ರಿಯಾಃ ।
ಏವಂ ಶಂಸಂತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪ್ರವಕ್ತಾರೋ ಮಹರ್ಷಯಃ ॥ 240.100 ॥
ಸರ್ವೇ ವಿಪ್ರಾಶ್ಚ ವೇದಾಶ್ಚ ತಥಾ ಸಾಮವಿದೋ ಜನಾಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪರಮಂ ದೇವಮನಂತಂ ಪರಮಾಚ್ಯುತಂ ॥ 240.101 ॥
ಪ್ರರ್ಥಯಂತಶ್ಚ ತಂ ವಿಪ್ರಾ ವದಂತಿ ಗುಣಬುದ್ಧಯಃ ।
ಸಮ್ಯಗುಕ್ತಾಸ್ತಥಾ ಯೋಗಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಶ್ಚಾಮಿತದರ್ಶನಾಃ ॥ 240.102 ॥
ಅಮೂರ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಮೂರ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ ।
ಅಭಿಜ್ಞಾನಾನಿ ತಸ್ಯಾಽಽಹುರ್ಮಹಾಂತಿ ಮುನಿಸತ್ತಮಾಃ ॥ 240.103 ॥
ದ್ವಿವಿಧಾನಿ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ದ್ವಿಜಸತ್ತಮಾಃ ।
ಅಗಮ್ಯಗಮ್ಯಸಂಜ್ಞಾನಿ ಗಮ್ಯಂ ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 240.104 ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಮಹದ್ವೈ ಮಹತಶ್ಚ ವಿಪ್ರಾ, ವೇದೇಷು ಸಾಂಖ್ಯೇಷು ತಥೈವ ಯೋಗೇ ।
ಯಚ್ಚಾಪಿ ದೃಷ್ಟಂ ವಿಧಿವತ್ಪುರಾಣೇ, ಸಾಂಖ್ಯಾಗತಂ ತನ್ನಿಖಿಲಂ ಮುನೀಂದ್ರಾಃ ॥ 240.105 ॥
ಯಚ್ಚೇತಿಹಾಸೇಷು ಮಹತ್ಸು ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ವಿಶಿಷ್ಟದೃಷ್ಟಂ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಲೋಕೇ ಯದಿಹಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಂಖ್ಯಾಗತಂ ತಚ್ಚ ಮಹಾಮುನೀಂದ್ರಾಃ ॥ 240.106 ॥
ಸಮಸ್ತದೃಷ್ಟಂ ಪರಮಂ ಬಲಂ ಚ, ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚ ಯಥಾವದುಕ್ತಂ ।
ತಪಾಂಸಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಚ ಯಾನಿ ಚೈವ, ಸಾಂಖ್ಯಂ ಯಥಾವದ್ವಿಹಿತಾನಿ ವಿಪ್ರಾಃ ॥ 240.107 ॥
ವಿಪರ್ಯಯಂ ತಸ್ಯ ಹಿತಂ ಸದೈವ, ಗಚ್ಛಂತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಸತತಂ ಸುಖೇನ ।
ತಾಂಶ್ಚಾಪಿ ಸಂಧಾರ್ಯ ತತಃ ಕೃತಾರ್ಥಾಃ, ಪತಂತಿ ವಿಪ್ರಾಯತನೇಷು ಭೂಯಃ ॥ 240.108 ॥
ಹಿತ್ವಾ ಚ ದೇಹಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಮೋಕ್ಷಂ ದಿವೌಕಸಶ್ಚಾಪಿ ಚ ಯೋಗಸಾಂಖ್ಯಾಃ ।
ಅತೋಽಧಿಕಂ ತೇಽಭಿರತಾ ಮಹಾರ್ಹೇ, ಸಾಖ್ಯೇ ದ್ವಿಜಾ ಭೋ ಇಹ ಶಿಷ್ಟಜುಷ್ಟೇ ॥ 240.109 ॥
ತೇಷಾಂ ತು ತಿರ್ಯಗ್ಗಮನಂ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ, ನಾಧೋ ಗತಿಃ ಪಾಪಕೃತಾಂ ನಿವಾಸಃ ।
ನ ವಾ ಪ್ರಧಾನಾ ಅಪಿ ತೇ ದ್ವಿಜಾತಯೋ, ಯೇ ಜ್ಞಾನಮೇತನ್ಮುನಯೋ ನ ಸಕ್ತಾಃ ॥ 240.110 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಾಂ ವಿಶಾಲಂ ಪರಮಂ ಪುರಾಣಂ, ಮಹಾರ್ಣವಂ ವಿಮಲಮುದಾರಕಾಂತಂ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮುನಯಾ ಮಹಾತ್ಮನಾರಾಯಣೇ ಧಾರಯಥಾಪ್ರಮೇಯಂ ॥ 240.111 ॥
ಏತನ್ಮಯೋಕ್ತಂ ಪರಮಂ ಹಿ ತತ್ತ್ವಂ, ನಾರಾಯಣಾದ್ವಿಶ್ವಮಿದಂ ಪುರಾಣಂ ।
ಸ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಚ ಕರೋತಿ ಸರ್ಗಂ, ಸಂಹಾರಕಾಲೇ ಚ ಹರೇತ ಭೂಯಃ ॥ 240.112 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವ್ಯಾಸಋಷಿಸಂವಾದೇ ಸಾಂಖ್ಯವಿಧಿನಿರೂಪಣಂ
ನಾಮೈಕೋನಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 240 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 241 (133)
ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದೇ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರವಿಚಾರನಿರೂಪಣಂ
ಮುನಯ ಊಚುಃ
ಕಿಂ ತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಽಽವರ್ತತೇ ಪುನಃ ।
ಕಿಂಸ್ವಿತ್ತತ್ಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಯಸ್ಮಾದಾವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥ 241.1 ॥
ಅಕ್ಷರಾಕ್ಷರಯೋರ್ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಸ್ತ್ವಾಂ ಮಹಾಮುನೇ ।
ಉಪಲಬ್ಧುಂ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ತತ್ತ್ವೇನ ಮುನಿಪುಂಗವ ॥ 241.2 ॥
ತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನವಿದಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರೋಚ್ಯಸೇ ವೇದಪಾರಗೈಃ ।
ಋಷಿಭಿಶ್ಚ ಮಹಾಭಾಗೈರ್ಯತಿಭಿಶ್ಚ ಮಹಾತ್ಮಭಿಃ ॥ 241.3 ॥
ತದೇತಚ್ಛ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಸ್ತ್ವತ್ತಃ ಸರ್ವಂ ಮಹಾಮತೇ ।
ನ ತೃಪ್ತಿಮಧಿಗಚ್ಛಾಮಃ ಶೃಣ್ವಂತೋಽಮೃತಮುತ್ತಮಂ ॥ 241.4 ॥
ವ್ಯಾಸ ಉವಾಚ
ಅತ್ರ ವೋ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿಹಾಸಂ ಪುರಾತನಂ ।
ವಸಿಷ್ಠಸ್ಯ ಚ ಸಂವಾದಂ ಕರಾಲಜನಕಸ್ಯ ಚ ॥ 241.5 ॥
ವಸಿಷ್ಠಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಾಸೀನಮೃಷೀಣಾಂ ಭಾಸ್ಕರದ್ಯುತಿಂ ।
ಪಪ್ರಚ್ಛ ಜನಕೋ ರಾಜಾ ಜ್ಞಾನಂ ನೈಃಶ್ರೇಯಸಂ ಪರಂ ॥ 241.6 ॥
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಕುಶಲಮಧ್ಯಾತ್ಮಗತಿನಿಶ್ಚಯಂ ।
ಮೈತ್ರಾವರುಣಮಿಮಾಸೀನಮಭಿವಾದ್ಯ ಕೃತಾಂಜಲಿಃ ॥ 241.7 ॥
ಸ್ವಚ್ಛಂದಂ ಸುಕೃತಂ ಚೈವ ಮಧುರಂ ಚಾಪ್ಯನುಲ್ಬಣಂ ।
ಪಪ್ರಚ್ಛರ್ಷಿವರಂ ರಾಜಾ ಕರಾಲಜನಕಃ ಪುರಾ ॥ 241.8 ॥
ಕರಾಲಜನಕ ಉವಾಚ
ಭಗವಞ್ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಂ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 241.9 ॥
ಯಚ್ಚ ತತ್ಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ರೇದಂ ಕ್ಷರತೇ ಜಗತ್ ।
ಯಚ್ಚಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಶಿವಂ ಕ್ಷೇಮಮನಾಮಯಂ ॥ 241.10 ॥
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಶ್ರೂಯತಾಂ ಪೃಥಿವೀಪಾಲ ಕ್ಷರತೀದಂ ಯಥಾ ಜಗತ್ ।
ಯತ್ರ ಕ್ಷರತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಯಾವತ್ಕಾಲೇನ ಚಾಪ್ಯಥ ॥ 241.11 ॥
ಯುಗಂ ದ್ವಾದಶಸಾಹಸ್ರಂ ಕಲ್ಪಂ ವಿದ್ಧಿ ಚತುರ್ಯುಗಂ ।
ದಶಕಲ್ಪಶತಾವರ್ತಂಮಹಸ್ತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮುಚ್ಯತೇ ॥ 241.12 ॥
ರಾತ್ರಿಶ್ಚೈತಾವತೀ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯಂತೇ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ।
ಸೃಜತ್ಯನಂತಕರ್ಮಾಣಿ ಮಹಾಂತಂ ಭೂತಮಗ್ರಜಂ ॥ 241.13 ॥
ಮೂರ್ತಿಮಂತಮಮೂರ್ತಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವಂ ಶಂಭುಃ ಸ್ವಯಂಭುವಃ ।
ಯತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಮೂಲತೋ ನೃಪಸತ್ತಮ ॥ 241.14 ॥
ಅಣಿಮಾ ಲಘಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೀಶಾನಂ ಜ್ಯೋತಿರವ್ಯಯಂ ।
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಾಂತಂ ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ॥ 241.15 ॥
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಭಗವಾನೇಷ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ॥ 241.16 ॥
ಮಹಾನಿತಿ ಚ ಯೋಗೇಷು ವಿರಿಂಚಿರಿತಿ ಚಾಪ್ಯಥ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಚ ಪಠ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ನಾಮಭಿರ್ಬಹುಧಾತ್ಮಕಃ ॥ 241.17 ॥
ವಿಚಿತ್ರರೂಪೋ ವಿಶ್ವಾತ್ಮಾ ಏಕಾಕ್ಷರ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ।
ಧೃತಮೇಕಾತ್ಮಕಂ ಯೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಮಾತ್ಮನಾ ॥ 241.18 ॥
ತಥೈವ ಬಹುರೂಪತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವರೂಪ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ।
ಏಷ ವೈ ವಿಕ್ರಿಯಾಪನ್ನಃ ಸೃಜತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ॥ 241.19 ॥
ಪ್ರಧಾನಂ ತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾದುತ್ಪನ್ನಂ ಸುಮಹತ್ಪುರಂ ।
ಅಹಂಕಾರಂ ಮಹಾತೇಜಾಃ ಪ್ರಜಾಪತಿನಮಸ್ಕೃತಂ ॥ 241.20 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಮಾಪನ್ನಂ ವಿದ್ಯಾಸರ್ಗಂ ವದಂತಿ ತಂ ।
ಮಹಾಂತಂ ಚಾಪ್ಯಹಂಕಾರಮವಿದ್ಯಾಸರ್ಗ ಏವ ಚ ॥ 241.21 ॥
ಅಚರಶ್ಚ ಚರಶ್ಚೈವ ಸಮುತ್ಪನ್ನೌ ತಥೈಕತಃ ।
ವಿದ್ಯಾಽವಿದ್ಯೋತಿ ವಿಖ್ಯಾತೇ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾನುಚಿಂತಕೈಃ ॥ 241.22 ॥
ಭೂತಸರ್ಗಮಹಂಕಾರತ್ತೃತೀಯಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾರ್ಥಿವ ।
ಅಹಂಕಾರೇಷು ನೃಪತೇ ಚತುರ್ಥಂ ವಿದ್ಧಿ ವೈಕೃತಂ ॥ 241.23 ॥
ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಥಾಽಽಕಾಶಮಾಪೋಽಥ ಪೃಥಿವೀ ತಥಾ ।
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶೌ ಚ ರೂಪಂ ಚ ರಸೋ ಗಂಧಸ್ತಥೈವ ಚ ॥ 241.24 ॥
ಏವಂ ಯುಗಪದುತ್ಪನ್ನಂ ದಶವರ್ಗಮಸಂಶಯಂ ।
ಪಂಚಮಂ ವಿದ್ಧಿ ರಾಜೇಂದ್ರ ಭೌತಿಕಂ ಸರ್ಗಮರ್ಥಕೃತ್ ॥ 241.25 ॥
ಶ್ರೋತ್ರಂ ತ್ವಕ್ಚಕ್ಷುಷೀ ಜಿಹ್ವಾ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ಪಂಚಮಂ ।
ವಾಘಸ್ತೌ ಚೈವ ಪಾದೌ ಚ ಪಾಯುರ್ಮೇಢ್ರಂ ತಥೈವ ಚ ॥ 241.26 ॥
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೈತಾನಿ ತಥಾ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ।
ಸಂಭೂತಾನೀಹ ಯುಗಪನ್ಮನಸಾ ಸಹ ಪಾರ್ಥಿವ ॥ 241.27 ॥
ಏಷಾ ತತ್ತ್ವಚತುರ್ವಿಂಶಾ ಸರ್ವಾಽಽಕೃತಿಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಯಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನಾಭಿಶೋಚಂತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ ॥ 241.28 ॥
ಏವಮೇತತ್ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಮಿದಮುತ್ತಮಂ ।
ವೇದಿತವ್ಯಂ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ಸದೈವ ನರಕಾರ್ಣವೇ ॥ 241.29 ॥
ಸಯಕ್ಷಭೂತಗಂಧರ್ವೇ ಸಕಿಂನರಮಹೋರಗೇ ।
ಸಚಾರಣಪಿಶಾಚೇ ವೈ ಸದೇವರ್ಷಿನಿಶಾಚರೇ ॥ 241.30 ॥
ಸದಂಶಕೀಟಮಶಕೇ ಸಪೂತಿಕೃಮಿಮೂಷಕೇ ।
ಶುನಿ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚೈಣೇಯೇ ಸಚಾಂಡಾಲೇ ಸಪುಲ್ಕಸೇ ॥ 241.31 ॥
ಹಸ್ತ್ಯಶ್ವಖರಶಾರ್ದೂಲೇ ಸವೃಕೇ ಗವಿ ಚೈವ ಹ ।
ಯಾ ಚ ಮೂರ್ತಿಶ್ಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸರ್ವತ್ರೈತನ್ನಿದರ್ಶನಂ ॥ 241.32 ॥
ಜಲೇ ಭುವಿ ತಥಾಽಽಕಾಶೇ ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ವಿನಿಶ್ಚಯಃ ।
ಸ್ಥಾನಂ ದೇಹವತಾಮಾಸೀದಿತ್ಯೇವನುಶುಶ್ರುಮ ॥ 241.33 ॥
ಕೃತ್ಸ್ನಮೇತಾವತಸ್ತಾತ ಕ್ಷರತೇ ವ್ಯಕ್ತಸಂಜ್ಞಕಃ ।
ಅಹನ್ಯಹನಿ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಯಚ್ಚಾಕ್ಷರ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಂ ॥ 241.34 ॥
ತತಸ್ತತ್ಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಕ್ಷರತೀದಂ ಯಥಾ ಜಗತ್ ।
ಜಗನ್ಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಚಾಽಽಹುರವ್ಯಕ್ತಾದ್ವ್ಯಕ್ತಸಂಜ್ಞಕಂ ॥ 241.35 ॥
ಮಹಾಂಶ್ಚೈವಾಕ್ಷರೋ ನಿತ್ಯಮೇತತ್ಕ್ಷರವಿವರ್ಜನಂ ।
ಕಥಿತಂ ತೇ ಮಹಾರಾಜ ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಽಽವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥ 241.36 ॥
ಪಂಚವಿಂಶತಿಕೋಽಮೂರ್ತಃ ಸ ನಿತ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಸಂಜ್ಞಕಃ ।
ಸತ್ತ್ವಸಂಶ್ರಯಣಾತ್ತತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 241.37 ॥
ಯದಮೂರ್ತಿಃ ಸೃಜದ್ವ್ಯಕ್ತಂ ತನ್ಮೂರ್ತಿಮಧಿತಿಷ್ಠತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಂಶತಿಮೋ ವ್ಯಕ್ತೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಿಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ ॥ 241.38 ॥
ಸ ಏವ ಹೃದಿ ಸರ್ವಾಸು ಮೂರ್ತಿಷ್ವಾತಿಷ್ಠತಾಽಽತ್ಮವಾನ್ ।
ಚೇತಯಂಶ್ಚೇತನೀಂ ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವಮೂರ್ತಿರಮೂರ್ತಿಮಾನ್ ॥ 241.39 ॥
ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಧರ್ಮೇಣ ಸ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾತ್ಮಕಃ ।
ಗೋಚರೇ ವರ್ತತೇ ನಿತ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣೋ ಗುಣಸಂಜ್ಞಿತಃ ॥ 241.40 ॥
ಏವಮೇಷ ಮಹಾತ್ಮಾ ಚ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಕೋಟಿಶಃ ।
ವಿಕುರ್ವಾಣಃ ಪ್ರಕೃತಿಮಾನ್ನಾಭಿಮನ್ಯೇತ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 241.41 ॥
ತಮಃಸತ್ತ್ವರಜೋಯುಕ್ತಸ್ತಾಸು ತಾಸ್ವಿಹ ಯೋನಿಷು ।
ಲೀಯತೇ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧತ್ವಾದಬುದ್ಧಜನಸೇವನಾತ್ ॥ 241.42 ॥
ಸಹವಾಸನಿವಾಸತ್ವಾದ್ಬಾಲೋಽಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಯೋಽಹಂ ನ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಗುಣಾನೇವಾನುವರ್ತತೇ ॥ 241.43 ॥
ತಮಸಾ ತಾಮಸಾನ್ಭಾವನ್ವಿವಿಧಾನ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ರಜಸಾ ರಾಜಸಾಂಶ್ಚೈವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನ್ಸತ್ತ್ವಸಂಕ್ಷಯಾತ್ ॥ 241.44 ॥
ಶುಕ್ಲಲೋಹಿತಕೃಷ್ಣಾನಿ ರೂಪಾಣ್ಯೇತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ತು ।
ಸರ್ವಾಣ್ಯೇತಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ಜಾನೀಹಿ ಪ್ರಾಕೃತಾನಿ ತು ॥ 241.45 ।
ತಾಮಸಾ ನಿರಯಂ ಯಾಂತಿ ರಾಜಸಾ ಮಾನುಷಾನಥ ।
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾ ದೇವಲೋಕಾಯ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸುಖಭಾಗಿನಃ ॥ 241.46 ॥
ನಿಷ್ಕೇವಲೇನ ಪಾಪೇನ ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ।
ಪುಣ್ಯಪಾಪೇಷು ಮಾನುಷ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ದೇವತಾಃ ॥ 241.47 ॥
ಏವಮವ್ಯಕ್ತವಿಷಯಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿಮೋ ಯೋಽಯಂ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥ 241.48 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದೇ
ಕ್ಷರಾಕ್ಷರವಿಚಾರನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ ಏಕಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
241 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 242 (134)
ವಶಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದವರ್ಣನಂ
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಏವಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧತ್ವಾದಬುದ್ಧಮನುವರ್ತತೇ ।
ದೇಹಾದ್ದೇಹಸಹಸ್ರಾಣಿ ತಥಾ ಚ ನ ಸ ಭಿದ್ಯತೇ ॥ 242.1 ॥
ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಸಹಸ್ರೇಷು ಕದಾಚಿದ್ದೇವತಾಸ್ವಪಿ ।
ಉತ್ಪದ್ಯತಿ ತಪೋಯೋಗಾದ್ಗುಣೈಃ ಸಹ ಗುಣಕ್ಷಯಾತ್ ॥ 242.2 ॥
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದ್ದಿವಂ ಯಾತಿ ದೇವೋ ಮಾನುಷ್ಯಮೇತಿ ಚ ।
ಮಾನುಷ್ಯಾನ್ನಿರಯಸ್ಥಾನಮಾಲಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥ 242.3 ॥
ಕೋಷಕಾರೋ ಯಥಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಕೀಟಃ ಸಮಭಿರುಂಧತಿ ।
ಸೂತ್ರತಂತುಗುಣೈರ್ನಿತ್ಯಂ ತಥಾಽಯಮಗುಣೋ ಗುಣೈಃ ॥ 242.4 ॥
ದ್ವಂದ್ವಂಮೇತಿ ಚ ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಸ್ತಾಸು ತಾಸ್ವಿಹ ಯೋನಿಷು ।
ಶೀರ್ಷರೋಗೇಽಕ್ಷಿರೋಗೇ ಚ ದಂತಶೂಲೇ ಗಲಗ್ರಹೇ ॥ 242.5 ॥
ಜಲೋದರೇಽತಿಸಾರೇ ಚ ಗಂಡಮಾಲವಿಚರ್ಚಿಕೇ ।
ಶ್ವತ್ರಕುಷ್ಠೇಽಗ್ನಿದಗ್ಧೇ ಚ ಸಿಧ್ಮಾಪಸ್ಮಾರಯೋರಪಿ ॥ 242.6 ॥
ಯಾನಿ ಚಾನ್ಯಾನಿ ದ್ವಂದ್ವಾನಿ ಪ್ರಾಕೃತಾನಿ ಶರೀರಿಣಾಂ ।
ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ ತಾನ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮಾಽಭಿಮನ್ಯತೇ ॥ 242.7 ॥
ಅಭಿಮಾನಾತಿಮಾನಾನಾಂ ತಥೈವ ಸುಕೃತಾನ್ಯಪಿ ।
ಏಕವಾಸಾಶ್ಚತುರ್ವಾಸಾಃ ಶಾಯೀ ನಿತ್ಯಮಧಸ್ತಥಾ ॥ 242.8 ॥
ಮಂಡೂಕಶಾಯೀ ಚ ತಥಾ ವೀರಾಸನಗತಸ್ತಥಾ ।
ವೀರಮಾಸನಮಾಕಾಶೇ ತಥಾ ಶಯನಮೇವ ಚ ॥ 242.9 ॥
ಇಷ್ಟಕಾಪ್ರಸ್ತರೇ ಚೈವ ಚಕ್ರಕಪ್ರಸ್ತರೇ ತಥಾ ।
ಭಸ್ಮಾಪ್ರಸ್ತರಶಾಯೀ ಚ ಭೂಮಿಶಯ್ಯಾನುಲೇಪನಃ ॥ 242.10 ॥
ವೀರಸ್ಥಾನಾಂಬುಪಾಕೇ ಚ ಶಯನಂ ಫಲಕೇಷು ಚ ।
ವಿವಿಧಾಸು ಚ ಶಯ್ಯಾಸು ಫಲಗೃಹ್ಯಾನ್ವಿತಾಸು ಚ ॥ 242.11 ॥
ಉದ್ಯಾನೇ ಖಲಲಾಗ್ನೇ ತು ಕ್ಷೌಮಕೃಷ್ಣಾಜಿನಾನ್ವಿತಃ ।
ಮಣಿವಾಲಪರೀಧಾನೋ ವ್ಯಾಘ್ರಚರ್ಮಪರಿಚ್ಛದಃ ॥ 242.12 ॥
ಸಿಂಹಚರ್ಮಪರೀಧಾನಃ ಪಟ್ಟವಾಸಾಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ಫಲಕಂ(?)ಪರಿಧಾನಶ್ಚ ತಥಾ ಕಟಕವಸ್ತ್ರಧೃಕ್ ॥ 242.13 ॥
ಕಟೈಕವಸನಶ್ಚೈವ ಚೀರವಾಸಾಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ವಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚಾನ್ಯಾನಿ ಬಹೂನ್ಯಭಿಮತ್ಯ ಯ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 242.14 ॥
ಭೋಜನಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ ರತ್ನಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಚ ।
ಏಕರಾತ್ರಾಂತರಾಶಿತ್ವಮೇಕಕಾಲಿಭೋಜನಂ ॥ 242.15 ॥
ಚತುರ್ಥಾಷ್ಟಮಕಾಲಂ ಚ ಷಷ್ಠಕಾಲಿಕಮೇವ ಚ ।
ಷಡ್ರಾತ್ರಭೋಜನಶ್ಚೈವ ತಥಾ ಚಾಷ್ಟಾಹಭೋಜನಃ ॥ 242.16 ॥
ಮಾಸೋಪವಾಸೀ ಮೂಲಾಶೀ ಫಲಾಹಾರಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ವಾಯುಭಕ್ಷಶ್ಚ ಪಿಣ್ಯಾಕದಧಿಗೋಮಯಭೋಜನಃ ॥ 242.17 ॥
ಗೋಮೂತ್ರಭೋಜನಶ್ಚೈವ ಕಾಶಪುಷ್ಪಾಶನಸ್ತಥಾ ।
ಶೈವಾಲಭೋಜನಶ್ಚೈವ ತಥಾ ಚಾನ್ಯೇನ ವರ್ತಯನ್ ॥ 242.18 ॥
ವರ್ತಯಞ್ಶೀರ್ಮಪರ್ಣೈಶ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ಣಫಲಭೋಜನಃ ।
ವಿವಿಧಾನಿ ಚ ಕೃಚ್ಛ್ರಾಣಿ ಸೇವತೇ ಸಿದ್ಧಿಕಾಂಕ್ಷಯಾ ॥ 242.19 ॥
ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾನಿ ವಿಧಿವಲ್ಲಿಂಗಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಚ ।
ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯಯುಕ್ತಾನಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ॥ 242.20 ॥
ಉಪಾಶ್ರಯಾನಪ್ಯಪರಾನ್ಪಾಖಂಡಾನ್ವಿವಿಧಾನಪಿ ।
ವಿವಿಕ್ತಾಶ್ಚ ಶಿಲಾಛಾಯಾಸ್ತಥಾ ಪ್ರಸ್ರವಣಾನಿ ಚ ॥ 242.21 ॥
ಪುಲಿನಾನಿ ವಿವಿಕ್ತಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ತಪಾಂಸಿ ಚ ।
ಯಜ್ಞಾಂಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಕಾರಾನ್ವಿದ್ಯಾಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಸ್ತಥಾ ॥ 242.22 ॥
ನಿಯಮಾನ್ವಿವಿಧಾಂಶ್ಚಾಪಿ ವಿವಿಧಾನಿ ತಪಾಂಸಿ ಚ ।
ಯಜ್ಞಾಂಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಕಾರಾನ್ವಿದ್ಯಾಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಸ್ತಥಾ ॥ 242.23 ॥
ವಣಿಕ್ಪಥಂ ದ್ವಿಜಕ್ಷತ್ರವೈಶ್ಯಶೂದ್ರಾಂಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ದಾನಾಂ ಚ ವಿವಿಧಾಕಾರಂ ದೀನಾಂಧಕೃಪಣಾದಿಷು ॥ 242.24 ॥
ಅಭಿಮನ್ಯೇತ ಸಂಧಾತುಂ ತಥೈವ ವಿವಿಧಾನ್ಗುಣಾನ್ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮಶ್ಚೈವ ಧರ್ಮಾರ್ಥೈ ಕಾಮ ಏವ ಚ ॥ 242.25 ॥
ಯಜನಾಧ್ಯಯನೇ ದಾನಂ ತಥೈವಾಽಽಹುಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಂ ।
ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನೇ ಚೈವ ತಥಾಽನ್ಯದಪಿ ಕಿಂಚನ ॥ 242.26 ॥
ಯಜನಾಧ್ಯಯನೇ ದಾನಂ ತಥೈವಾಽಽಹುಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಂ ।
ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನೇ ಚೈವ ತಥಾಽನ್ಯದಪಿ ಕಿಂಚನ ॥ 242.27 ॥
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುವಿಧಾನೇನ ತಥಾ ವಿಶಸನೇನ ಚ ।
ಶುಭಾಶುಭಮಯಂ ಸರ್ವಮೇತದಾಹುಃ ಸನಾತನಂ ॥ 242.28 ॥
ಪ್ರಕೃತಿಃ ಕುರುತೇ ದೇವೀ ಭಯಂ ಪ್ರಲಯಮೇವ ಚ ।
ದಿವಸಾಂತೇ ಗುಣಾನೇತಾನತೀತ್ಯೈಕೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ॥ 242.29 ॥
ರಶ್ಮಿಜಾಲಮಿವಾಽಽದಿತ್ಯಸ್ತತ್ಕಾಲಂ ಸಂನಿಯಚ್ಛತಿ ।
ಏವಮೇವೈಷ ತತ್ಸರ್ವಂ ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಮಭಿಮನ್ಯತೇ ॥ 242.30 ॥
ಆತ್ಮರೂಪಗುಣಾನೇತಾನ್ವಿವಿಧಾನ್ಹೃದಯಪ್ರಿಯಾನ್ ।
ಏವಮೇತಾಂ ಪ್ರಕುರ್ವಾಣಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಧರ್ಮಿಣೀಂ ॥ 242.31 ॥
ಕ್ರಿಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪಥೇ ರಕ್ತಸ್ತ್ರಿಗುಣಸ್ತ್ರಿಗುಣಾಧಿಪಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಕ್ರಿಯಾಪತೋಪೇತಸ್ತಥಾ ತದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥ 242.32 ॥
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸರ್ವಮೇವೇದಂ ಜಗದಂಧೀಕೃತಂ ವಿಭೋ ।
ರಜಸಾ ತಮಸಾ ಚೈವ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಮನೇಕಧಾ ॥ 242.33 ॥
ಏವಂ ದ್ವಂದ್ವಾನ್ಯತೀತಾನಿ ಮಮ ವರ್ತಂತಿ ನಿತ್ಯಶಃ ।
ಮತ್ತ ಏತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ಪ್ರಲಯೇ ಯಾಂತಿ ಮಾಮಪಿ ॥ 242.34 ॥
ನಿಸ್ತರ್ತವ್ಯಾಣ್ಥೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣೀತಿ ನರಾಧಿಪ ।
ಮನ್ಯತೇ ಪಕ್ಷಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಥೈವ ಸುಕೃತಾನ್ಯಪಿ ॥ 242.35 ॥
ಭೋಕ್ತವ್ಯಾನಿ ಮಮೈತಾನಿ ವೇವಲೋಕಗತೇನ ವೈ ।
ಇಹೈವ ಚೈನಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಶುಭಾಸುಭಫಲೋದಯಂ ॥ 242.36 ॥
ಸುಖಮೇವಂ ತು ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸಕೃತ್ಕೃತ್ವಾ ಸುಖಂ ಮಮ ॥
ಯಾವದೇವ ತು ಮೇ ಸೌಖ್ಯಂ ಜಾತ್ಯಾಂ ಜಾತ್ಯಾಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ 242.37 ॥
ಭವಿಷ್ಯತಿ ನ ಮೇ ದುಃಖಂ ಕೃತೇನೇಹಾಪ್ಯನಂತಕಂ ।
ಸುಖದುಃಖಂ ಹಿ ಮಾನುಷ್ಯಂ ನಿರಯೇ ಚಾಪಿ ಮಜ್ಜನಂ ॥ 242.38 ॥
ನಿರಯಾಚ್ಚಾಪಿ ಮಾನುಷ್ಯಂ ಕಾಲೇನೈಷ್ಯಾಮ್ಯಹಂ ಪುನಃ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ದೇವತ್ವಂ ದೇವತ್ವಾತ್ಪೌರುಷಂ ಪುನಃ ॥ 242.39 ॥
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಿರಯಂ ಪರ್ಯಾಯೇಣೋಪಗಚ್ಛತಿ ।
ಏಷ ಏವಂ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಾತ್ಮಾ ವೈ ಸ ಗುಣೈರ್ವೃತಃ ॥ 242.40 ॥
ತೇನ ದೇವಮನುಷ್ಯೇಷು ನಿರಯಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಮಮತ್ವೇನಾಽಽವೃತೋ ನಿತ್ಯಂ ತತ್ರೈವ ಪರಿವರ್ತತೇ ॥ 242.41 ॥
ಸರ್ಗಕೋಟಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಮರಣಾಂತಾಸು ಮೂರ್ತಿಷು ।
ಯ ಏವಂ ಕುರುತೇ ಕರ್ಮ ಶೂಭಾಶುಭಫಲಾತ್ಮಕಂ ॥ 242.42 ॥
ಸ ಏವ ಫಲಮಾಪ್ನೋತಿ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಮೂರ್ತಿಮಾನ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಃ ಕುರುತೇ ಕರ್ಮಶುಭಶುಭಫಲಾತ್ಮಕಂ ॥ 242.43 ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ವ ತಥಾಽಽನೋತಿ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಣಾ ।
ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಮನುಷ್ಯತ್ವಲೇ ದೇವಲೋಕೇ ತಥೈವ ಚ ॥ 242.44 ॥
ತ್ರೀಣಿ ಸ್ಥಾನಾನಿ ಚೈತಾನಿ ಜಾನೀಯಾತ್ಪ್ರಾಕೃತಾನಿ ಹ ।
ಅಲಿಂಗಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಚ್ಚ ಲಿಂಗೈರಪ್ಯನುಮೀಯತೇ ॥ 242.45 ॥
ತಥೈವ ಪೌರುಷಂ ಲಿಂಗಮನುಮಾನಾದ್ಧಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಸ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಸಾದ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಲಿಂಗಮವ್ರಣಂ ॥ 242.46 ॥
ವ್ರಣದ್ವಾರಾಣ್ಯಧಿಷ್ಠಾಯ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾತ್ಮನಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಥ ॥ 242.47 ॥
ರಾಗಾದೀನಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಗುಣೇಷ್ವಿಹ ಗುಣೈಃ ಸಹ ।
ಅಹಮೇತಾನಿ ವೈ ಕುರ್ವನ್ಮಮೈತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿಹ ॥ 242.48 ॥
ನಿರಿಂದ್ರಿಯೋ ಹಿ ಮನ್ಯೇತ ವ್ರಣವಾನಸ್ಮಿ ನಿರ್ವ್ರಣಃ ।
ಅಲಿಂಗೋ ಲಿಂಗಮಾತ್ಮಾನಮಕಾಲಂ ಕಾಲಮಾತ್ಮನಃ ॥ 242.49 ॥
ಅಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಮೃತಂ ಮೃತಮಾತ್ಮನಃ ।
ಅಮೃತ್ಯುಂ ಮೃತ್ಯುಮಾತ್ಮಾತ್ಮಾನಮಭವಂ ಭವಮಾತ್ಮನಃ ॥ 242.50 ॥
ಅಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಾತ್ಮಾನಮಸಂಗಂ ಸಂಗಮಾತ್ಮನಃ ।
ಅತತ್ತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಭವಂ ಭವಮಾತ್ಮನಃ ॥ 242.51 ॥
ಅಕ್ಷರಂ ಕ್ಷರಮಾತ್ಮಾನಮಬುದ್ಧತ್ವಾದ್ಧಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಏವಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧತ್ವಾದಬುದ್ಧಜನಸೇವನಾತ್ ॥ 242.52 ॥
ಸರ್ಗಕೋಟಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಪತನಾಂತಾನಿ ಗಚ್ಛತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಸಹಸ್ರಾಣಿ ಮರಣಾಂತಾನಿ ಗಚ್ಛತಿ ॥ 242.53 ॥
ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಮನುಷ್ಯತ್ವೇ ದೇವಲೋಕೇ ತಥೈವ ಚ ।
ಚಂದ್ರಮಾ ಇವ ಕೋಶಾನಾಂ ಪುನಸ್ತತ್ರ ಸಹಸ್ರಶಃ ॥ 242.54 ॥
ನೀಯತೇಽಪ್ರತಿಬುದ್ಧತ್ವಾದೇವಮೇವ ಕುಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ।
ಕಲಾ ಪಂಚದಶೀ ಯೋನಿಸ್ತದ್ಧಾಮ ಇತಿ ಪಠ್ಯತೇ ॥ 242.55 ॥
ನಿತ್ಯಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ ಸೋಮಂ ವೈ ಷೋಡಶಾಂಶಕೈಃ ।
ಕಲಯಾ ಜಾಯತೇಽಜಸ್ರಂ ಪುನಃ ಪುನರಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 242.56 ॥
ಧೀಮಾಂಶ್ಚಾಯಂ ನ ಭವತಿ ನೃಪ ಏವಂ ಹಿ ಜಾಯತೇ ।
ಷೋಡಶೀ ತು ಕಲಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಸ ಸೋಮ ಉಪಧಾರ್ಯತಾಂ ॥ 242.57 ॥
ನ ತೂಪಯೂಜ್ಯತೇ ದೇವೈರ್ದೈವಾನಪಿ ಯುನಕ್ತಿ ಸಃ ।
ಮಮತ್ವಂ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ತು ಜಾಯತೇ ನೃಪಸತ್ತಮ ॥
ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತ್ರಿಗುಣಾಯಾಸ್ತು ಸ ಏವ ತ್ರಿಗುಣೋ ಭವೇತ್ ॥ 242.58 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದೇ
ದ್ವಿಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 242 ॥
ರಹ್ಮಪುರಾಣಂ
ಅಧ್ಯಾಯಃ 243 (135)
ವಶಿಷ್ಠಂ ಪ್ರತಿ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮವಿಷಯಕೋ ಜನಕಪ್ರಶ್ನಃ
ಜನಕ ಉವಾಚ
ಅಕ್ಷರಕ್ಷರಯೋರೇಷ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇಷ್ಯತೇ ।
ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸಯೋರ್ವಾ ಸಂಬಂಧ ಸ ವೈ ಪುರುಷ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 243.1 ॥
ಋತೇ ತು ಪುರುಷಂ ನೇಹ ಸ್ತ್ರೀ ಗರ್ಭಾಂಧಾರಯತ್ಯುತ ।
ಋತೇ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ನ ಪುರುಷೋ ರೂಪಂ ನಿರ್ವರ್ತತೇ ತಥಾ ॥ 243.2 ॥
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಬಂಧಾನಯೋನ್ಯಗುಣಸಂಶ್ರಯಾತ್ ।
ರೂಪಂ ನಿರ್ವರ್ತಯೇದೇತದೇವಂ ಸರ್ವಾಸು ಯೋನಿಷು ॥ 243.3 ॥
ರತ್ಯರ್ಥಮತಿಸಂಯೋಗಾದನ್ಯೋನ್ಯಗುಮಸಂಶ್ರಯಾತ್ ।
ಋತೌ ನಿರ್ವರ್ತತೇ ರೂಪಂ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ನಿದರ್ಶನಂ ॥ 243.4 ॥
ಯೇ ಗುಣಾಃ ಪರುಷಸ್ಯೇಹ ಯೇ ಚ ಮಾತುರ್ಗುಣಾಸ್ತಥಾ ।
ಅಸ್ಥಿ ಸ್ನಾಯು ಚ ಮಜ್ಜಾ ಚ ಜಾನೀಮಃ ಪಿತೃತೋ ದ್ವಿಜ ॥ 243.5 ॥
ತ್ವಙ್ಮಾಸಶೋಣಿತಂ ಚೇತಿ ಮಾತೃಜಾನ್ಯನುಶುಶ್ರುಮ ।
ಏವಮೇತದ್ದ್ವಿಜಶ್ರೇಷ್ಠ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪಠ್ಯತೇ ॥ 243.6 ॥
ಪ್ರಮಾಣಂ ಯಚ್ಚ ವೇದೋಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ ಯಚ್ಚ ಪಠ್ಯತೇ ।
ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಂ ತತ್ಸನಾತನಂ ॥ 243.7 ॥
ಏವಮೇವಾಭಿಸಂಬಂಧೌ ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿಪೂರುಷೌ ।
ಯಚ್ಚಾಪಿ ಭಗವಂಸ್ತಸ್ಮಾನ್ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 243.8 ॥
ಅಥವಾಽನಂತರಕೃತಂ ಕಿಂಚಿದೇವ ನಿದರ್ಶನಂ ।
ತನ್ಮಮಾಽಽಚಕ್ಷ್ವ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಹ್ಯಸಿ ಸರ್ವದಾ ॥ 243.9 ॥
ಮೋಕ್ಷಕಾಮಾ ವಯಂ ಚಾಪಿ ಕಾಂಕ್ಷಾಮೋ ಯದನಾಮಯಂ ।
ಅಜೇಯಮಜರಂ ನಿತ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಮನೀಶ್ವರಂ ॥ 243.10 ॥
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಯದೇತದುಕ್ತಂ ಭವತಾ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರನಿದರ್ಶನಂ ।
ಏವಮೇತದ್ಯತಾ ವಕ್ಷ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಗ್ರಾಹೀ ಯಥಾ ಭವಾನ್ ॥ 243.11 ॥
ಧಾರ್ಯತೇ ಹಿ ತ್ವಾಯಾ ಗ್ರಂಥ ಉಭಯೋರ್ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ।
ನ ಚ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ಯಥಾತತ್ತ್ವಂ ನರೇಶ್ವರ ॥ 243.12 ॥
ಯೋ ಹಿ ವೇದೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚ ಗ್ರಾಂಥಧಾರಣತತ್ಪರಃ ।
ನ ಚ ಗ್ರಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ತದ್ಧಾರಣಂ ವೃಥಾ ॥ 243.13 ॥
ಭಾರಂ ಸ ವಹತೇ ತಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾರ್ಥಂ ನ ವೇತ್ತಿ ಯಃ ।
ಯಸ್ತು ಗ್ರಂಥಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ನಾಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಾಗಮೋ ವೃಥಾ ॥ 243.14 ॥
ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ ಪೃಷ್ಟಸ್ತು ಮಾದೃಶೋ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ।
ಯಥಾತತ್ತ್ವಾಭಿಗಮನಾದರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಸ ವಿಂದತಿ ॥ 243.15 ॥
ನ ಯಃ ಸಮುತ್ಸುಕಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಂ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ।
ಸ ಕಥಂ ಮಂದವಿಜ್ಞಾನೋ ಗ್ರಂಥಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ನಿರ್ಣಯಾತ್ ॥ 243.16 ॥
ಅಜ್ಞಾತ್ವಾ ಗ್ರಂಥತತ್ತ್ವಾನಿ ವಾದಂ ಯಃ ಕುರುತೇ ನರಃ ।
ಲೋಭಾದ್ವಾಽಪ್ಯಥವಾ ದಂಭಾತ್ಸ ಪಾಪೀ ನರಕಂ ವ್ರಜೇತ್ ॥ 243.17 ॥
ನಿರ್ಣಯಂ ಚಾಪಿ ಚ್ಛಿದ್ರಾತ್ಮಾ ನ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸೋಽಪೀಹಾಸ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ಯಸ್ಮಾನ್ನೈವಾಽಽತ್ಮವಾನಪಿ ॥ 243.18 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ಶೃಣು ರಾಜೇಂದ್ರ ಯಥೈತದನುದೃಶ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ತತ್ತ್ವೇನ ಸಾಂಖ್ಯೇಷು ಯೋಗೇಷು ಚ ಮಹಾತ್ಮಸು ॥ 243.19 ॥
ಯದೇವ ಯೋಗಾಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ಸಾಂಖ್ಯಂ ತದನುಗಮ್ಯತೇ ।
ಏಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಂ ಚ ಯೋಗಂ ಚ ಯಃ ಯಪಶ್ಯತಿ ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 243.20 ॥
ತ್ವಙ್ಮಾಂಸಂ ರುಧಿರಂ ಮೇದಃ ಪಿತ್ತಂ ಮಜ್ಜಾಽಸ್ಥಿ ಸ್ನಾಯು ಚ ।
ಏತದೈಂದ್ರಿಯಕಂ ತಾತ ಯದ್ಭವಾನಿತ್ಥಮಾತ್ಥ ಮಾಂ ॥ 243.21 ॥
ದ್ರವ್ಯಾದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಂದ್ರಿಯಂ ತಥಾ ।
ದೇಹಾದ್ದೇಹಮವಾಪ್ನೋತಿ ಬೀಜಾದ್ಬೀಜಂ ತಥೈವ ಚ ॥ 243.22 ॥
ನಿರಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಬೀಜಸ್ಯ ನಿರ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಿನಃ ।
ಕಥಂ ಗುಣಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನ್ಮಹಾತ್ಮನಃ ॥ 243.23 ॥
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ಜಾಯಂತೇ ತತ್ರೈವ ವಿರಮಂತಿ ಚ ।
ಏವಂ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಕೃತಿಜಾ ಜಾಯಂತೇ ನ ಚ ಯಾಂತಿ ಚ ॥ 243.24 ॥
ತ್ವಙ್ಮಾಂಸಂ ರುಧಿರಂ ಮೇದಃ ಪಿತ್ತಂ ಮಜ್ಜಾಽಸ್ತಿ ಸ್ನಾಯು ಚ ।
ಅಷ್ಟೌ ತಾನ್ಯಥ ಶುಕ್ರೇಣ ಜಾನೀಹಿ ಪ್ರಾಕೃತೇನ ವೈ ॥ 243.25 ॥
ಪುಮಾಂಶ್ಚೈವಾಪುಮಾಂಸ್ಚೈವ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಸ್ಮೃತಂ ।
ವಾಯುರೇಷ ಪುಮಾಂಶ್ಚೈವ ರಸ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥ 243.26 ॥
ಅಲಿಂಗಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಲಿಂಗೈರುಪಲಭ್ಯತಿ ಸಾಽಽತ್ಮಜೈಃ ।
ಯಥಾ ಪುಷ್ಪಫಲೈರ್ನಿತ್ಯಂ ಮೂರ್ತಂ ಚಾಮೂರ್ತಯಸ್ತಥಾ ॥ 243.27 ॥
ಏವಮಪ್ಯನುಮಾನೇನ ಸ ಲಿಂಗಮುಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿಕಸ್ತಾತ ಲಿಂಗೇಷು ನಿಯತಾತ್ಮಕಃ ॥ 243.28 ॥
ಅನಾದಿನಿಧನೋಽನಂತಃ ಸರ್ವದರ್ಶನಕೇವಲಃ ।
ಕೇವಲಂ ತ್ವಭಿಮಾನಿತ್ವಾದ್ಗುಣೇಷು ಗುಣ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 243.29 ॥
ಗುಣಾ ಗುಣವತಃ ಸಂತಿ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಕುತೋ ಗುಣಾಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿಜಾನಂತಿ ಯೇ ಜನಾ ಗುಣದರ್ಶಿನಃ ॥ 243.30 ॥
ಯದಾ ತ್ವೇಷ ಗುಣಾನೇತಾನ್ಪ್ರಾಕೃತಾನಭಿಮನ್ಯತೇ ।
ತದಾ ಸ ಗುಣವಾನೇವ ಗುಣಭೇದಾನ್ಪ್ರಪಶ್ಯತಿ ॥ 243.31 ॥
ಯತ್ತದ್ಬುದ್ಧೇಃ ಪರಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಂ ಚ ಸರ್ವಶಃ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ ಪ್ರಬುದ್ಧಪರಿವರ್ಜನಾತ್ ॥ 243.32 ॥
ಅಪ್ರಬುದ್ಧಂ ಯಥಾ ವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ವಗುಣೈಃ ಪ್ರಾಹುರೀಶ್ವರಂ ।
ನಿರ್ಗುಣಂ ಚೇಶ್ವರಂ ನಿತ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾತಾರಮೇವ ಚ ॥ 243.33 ॥
ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಕಂ ಬುಧಾಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೇ ಚ ಕುಶಲಾ ಬುಧ್ಯಂತೇ ಪರಮೈಷಿಣಃ ॥ 243.34 ॥
ಯದಾ ಪ್ರಬುದ್ಧಮವ್ಯಕ್ತಮವಸ್ಥಾತ(ಪ)ನನೀ(ಭೀ)ರವಃ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ನ ಬುಧ್ಯಂತೇಽವಗಚ್ಛಂತಿ ಸಮಂ ತದಾ ॥ 243.35 ॥
ಏತನ್ನದರ್ಶನಂ ಸಮ್ಯಙ್ನ ಸಮ್ಯಗನುದರ್ಶನಂ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಬುಧ್ಯಂತೇ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಗರಿಂದಮ ॥ 243.36 ॥
ಪರಸ್ಪರೇಣೈತದುಕ್ತಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರನಿದರ್ಶನಂ ।
ಏಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಚಾಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ॥ 243.37 ॥
ಪಂಚವಿಂಶತಿನಿಷ್ಠೋಽಯಂ ತದಾ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ।
ಏಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಚಾಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ॥ 243.38 ॥
ತತ್ತ್ವವಿತ್ತತ್ತ್ವಯೋರೇವ ಪೃಥಗೇತನ್ನಿದರ್ಶನಂ ।
ಪಂಚವಿಂಸತಿಭಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 243.39 ॥
ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಪಂಚವಿಂಶಸ್ಯ ಪರಮಾಹುರ್ಮಷಿಣಃ ।
ವರ್ಜ್ಯಸ್ಯ ವರ್ಜ್ಯಮಾಚಾರಂ ತತ್ತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಾತ್ಸನಾತನಂ ॥ 243.40 ॥
ಕರಾಲಜನಕ ಉವಾಚ
ನಾನಾತ್ವೈಕತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ವಯೈತದ್ದ್ವಿಜಸತ್ತಮ ।
ಪಶ್ಯತಸ್ತದ್ವಿ ಸಂದಿಗ್ಧಮೇತಯೋರ್ವೈ ನಿದರ್ಶನಂ ॥ 243.41 ॥
ತಥಾ ಬುದ್ಧಪ್ರಬುದ್ಧಾಭ್ಯಾಂ ಬುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚಾನಘ ।
ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ತತ್ತ್ವಮೇತನ್ನ ಸಂಶಯಃ ॥ 243.42 ॥
ಅಕ್ಷರಕ್ಷರಯೋರುಕ್ತಂ ತ್ವಯಾ ಯದಪಿ ಕಾರಣಂ ।
ತದಪ್ಯಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ಪ್ರನಷ್ಟಮಿವ ಮೇಽನಘ ॥ 243.43 ॥
ತದೇತಚ್ಛ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ನಾನಾತ್ವೈಕತ್ವದರ್ಶನಂ ।
ದ್ವಂದ್ವಂ ಚೈವಾನಿರುದ್ಧಂ ಚ ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಚ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 243.44 ॥
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಚ ಭಗವನ್ನಕ್ಷರಂ ಕ್ಷರಮೇವ ಚ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನೇನ ಬುದ್ಧಾಬುದ್ಧಿಂ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ ॥ 243.45 ॥
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಹಂತ ತೇ ಸಂಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯದೇತದನುಪೃಚ್ಛಸಿ ।
ಯೋಗಕೃತ್ಯಂ ಮಹಾರಾಜ ಪೃಥಗೇವ ಶೃಣುಷ್ವ ಮೇ ॥ 243.46 ॥
ಯೋಗಕೃತ್ಯಂ ತು ಯೋಗಾನಾಂ ಧ್ಯಾನಮೇವ ಪರಂ ಬಲಂ ।
ತಚ್ಚಾಪಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ಧ್ಯಾನಮಾಹುರ್ವಿದ್ಯಾವಿದೋ ಜನಾಃ ॥ 243.47 ॥
ಏಕಗ್ರತಾ ಚ ಮನಸಃ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಸ್ತು ಸಗುಣೋ ನಿರ್ಗುಣೋ ಮಾನಸಸ್ತಥಾ ॥ 243.48 ॥
ಮೂತ್ರೋತ್ಸರ್ಗೇ ಪುರೀಷೇ ಚ ಭೋಜನೇ ಚ ನರಾಧಿಪ(?) ।
ದ್ವಿಕಾಲಂ ನೋಪಭೃಂಜೀತ ಶೇಷಂ ಭುಂಜೀತ ತತ್ಪರಃ ॥ 243.49 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯೋ ನಿವರ್ತ್ಯ ಮನಸಾ ಮುನಿಃ ।
ದಶದ್ವಾದಶಭಿರ್ವಾಽಪಿ ಚತುರ್ವಿಂಶಾತ್ಪರಂ ಯತಃ ॥ 243.50 ॥
ಸ ಚೋದನಾಭಿರ್ಮತಿಮಾನ್ನಾತ್ಮಾನಂ ಚೋದಯೇದಥ ।
ತಿಷ್ಠಂತಮಜರಂ ತಂ ತು ಯತ್ತದುಕ್ತಂ ಮನೀಷಿಭಿಃ ॥ 243.51 ॥
ವಿಶ್ವಾತ್ಮಾ ಸತತಂ ಜ್ಞೇಯ ಇತ್ಯೇವಮನುಸುಶ್ರುಮ ।
ದ್ರವ್ಯಂ ಹ್ಯಹೀನಮನಸೋ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ವಿನಿಶ್ಚಯಃ ॥ 243.52 ॥
ವಿಮುಕ್ತಃ ಸರ್ವಸಂಗೇಭ್ಯೋ ಲವಾಹಾರೋ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಪೂರ್ವರಾತ್ರೇ ಪಾರ್ಧೇ ಚ ಧಾರಯೀತ ಮನೋ ಹೃದಿ ॥ 243.53 ॥
ಸ್ಥಿರೀಕೃತ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಮನಸಾ ಮಿಥಿಲೇಶ್ವರ ।
ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ಥಿರಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಾಷಾಣ ಇವ ನಿಶ್ಚಲಃ ॥ 243.54 ॥
ಸ್ಥಾಣುವಚ್ಚಾಪ್ಯಕಂಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾದ್ದಾರುವಚ್ಚಾಪಿ ನಿಶ್ಚಲಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಧಿವಿಧಾನಜ್ಞಾಸ್ತತೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ॥ 243.55 ॥
ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಚಾಽಽಘ್ರಾತಿ ನ ಚ ಪಶ್ಯತಿ ಕಿಂಚನ ।
ನ ಚ ಸಪರ್ಶಂ ವಿಜಾನಾತಿ ನ ಚ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಮನಃ ॥ 243.56 ॥
ನ ಚಾಪಿ ಮನ್ಯತೇ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಚ ಬುಧ್ಯೇತ ಕಾಷ್ಠವತ್ ।
ತದಾ ಪ್ರಕೃತಿಮಾಪನ್ನಂ ಯುಕ್ತಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 243.57 ॥
ನ ಭಾತಿ ಹಿ ಯಥಾ ದೀಪೋ ದೀಪ್ತಿಸ್ತದ್ವಚ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ನಿಲಿಂಗಸ್ಚಾಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ತಿರ್ಯಗ್ಗತಿಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥ 243.58 ॥
ತದಾ ತದುಪಪನ್ನಶ್ಚ ಯಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಚ ಕಥ್ಯತೇ ।
ಹೃದಯಸ್ಥೋಽನ್ತರಾತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞೇಯೋ ಜ್ಞಸ್ತಾತ ಮದ್ವಿಧೈಃ ॥ 243.59 ॥
ನಿರ್ಧೂಮ ಇವ ಸಪ್ತಾರ್ಚಿರಾದಿತ್ಯ ಇವ ರಶ್ಮಿವಾನ್ ।
ವೈದ್ಯುತೋಽಗ್ನಿರಿವಾಽಕಾಶೇ ಪಸ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ ॥ 243.60 ॥
ಯಂ ಪಸ್ಯಂತಿ ಮಹಾತ್ಮಾನೋ ಧೃತಿಮಂತೋ ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಸ್ಥಾ ಹ್ಯಯೋನಿಮಮೃತಾತ್ಮಕಂ ॥ 243.61 ॥
ತದೇವಾಽಽಹುರಣುಭ್ಯೋಽಣು ತನ್ಮಹದ್ಭ್ಯೋ ಮಹತ್ತರಂ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಧ್ರುವಂ ತಿಷ್ಠನ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ ॥ 243.62 ॥
ಬುದ್ಧಿದ್ರವ್ಯೇಣ ದೃಶ್ಯೇನ ಮನೋದೀಪೇನ ಲೋಕಕೃತ್ ।
ಮಹತಸ್ತಮಸಸ್ತತಾತ ಪಾರೇ ತಿಷ್ಠನ್ನ ತಾಮಸಃ ॥ 243.63 ॥
ತಮಸೋ ದೂರ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞೈರ್ವೇದಪಾರಗೈಃ ।
ವಿಮಲೋ ವಿಮತಶ್ಚೈವ ನಿರ್ಲಿಂಗೋಽಲಿಂಗಸಂಜ್ಞಕಃ ॥ 243.64 ॥
ಯೋಗ ಏಷ ಹಿ ಲೋಕಾನಾಂ ಕಿಮನ್ಯದ್ಯೋಗಲಕ್ಷಣಂ ।
ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ಪ್ರಪಶ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾನಮಜರಂ ಪರಂ ॥ 243.65 ॥
ಯೋಗದರ್ಶನಮೇತಾವದುಕ್ತಂ ತೇ ತತ್ತ್ವತೋ ಮಯಾ ।
ಸಾಂಖ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಿದರ್ಶನಂ ॥ 243.66 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಮಾಹುಃ ಪ್ರಖ್ಯಾನಂ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ಮನಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾತ್ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ರಾಜಸತ್ತಮ ॥ 243.67 ॥
ಅಹಂಕಾರಸ್ತು ಮಹತಸ್ತೃತೀಯ ಇತಿ ನಃ ಶ್ರುತಂ ।
ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರಾದಾಹುಃ ಸಾಂಖ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ॥ 243.68 ॥
ಏತಾಃ ಪ್ರಕೃತಯಸ್ತ್ವಷ್ಟೌ ವಿಕಾರಾಶ್ಚಾಪಿ ಷೋಡಶ ।
ಪಂಚ ಚೈವ ವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ತಥಾ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ॥ 243.69 ॥
ಏತಾವದೇವ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯವಿಧಾನಜ್ಞಾ ನಿತ್ಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಪಥೇ ಸ್ಥಿತಾಃ ॥ 243.70 ॥
ಯಸ್ಮಾದ್ಯದಭಿಜಾಯೇತ ತತ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಲೀಯತೇ ।
ಲೀಯಂತೇ ಪ್ರತಿಲೋಮಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಚಾಂತರಾತ್ಮನಾ ॥ 243.71 ॥
ಆನುಲೋಮ್ಯೇನ ಜಾಯಂತೇ ಲೀಯಂತೇ ಪ್ರತಿಲೋಮತಃ ।
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ಸತತಂ ಸಾಗರಸ್ಯೋರ್ಮಯೋ ಯಥಾ ॥ 243.72 ॥
ಸರ್ಗಪ್ರಲಯ ಏತಾವಾನ್ಪ್ರಕೃತೇರ್ನೃಪಸತ್ತಮ ।
ಏಕತ್ವಂ ಪ್ರಲಯೇ ಚಾಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಂ ಚ ತಥಾ ಸೃಜಿ ॥ 243.73 ॥
ಏವಮೇವ ಚ ರಾಜೇಂದ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಕೋವಿದೈಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾತಾರಮವ್ಯಕ್ತಮಸ್ಯಾಪ್ಯೇತನ್ನಿದರ್ಶನಂ ॥ 243.74 ॥
ಏಕತ್ವಂ ಚ ಬಹುತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇರನುತತ್ತ್ವವಾನ್ ।
ಏಕ್ತಂವ ಪ್ರಲಯೇ ಚಾಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತನಾತ್ ॥ 243.75 ॥
ಬಹುಲಾಽಽತ್ಮಾ ರಾಜೇಂದ್ರ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಯತಿಸತ್ತಮೈಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ನಃ ಶ್ರುತಂ ॥ 243.76 ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ರಾಜೇಂದ್ರ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಯತಿಸತ್ತಮೈಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ನಃಶ್ರುತಂ ॥ 243.77 ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜಾನಾತಿ ಚಾವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಿಕೇ ಪುರೇ ಶೇತೇ ಪುರುಷಶ್ಚೇತಿ ಕಥ್ಯತೇ ॥ 243.78 ॥
ಅನ್ಯದೇವ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸ್ಯಾದನ್ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಮವ್ಯಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತಾರಂ ಪಂಚವಿಂಶಕಂ ॥ 243.79 ॥
ಅನ್ಯದೇವ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದನ್ಯಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ತದುಚ್ಯತೇ ।
ಜ್ಞಾನಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯೋ ವೈ ಪಂಚವಿಂಶಕಂ ॥ 243.80 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಸತ್ತ್ವಂ ತಥೇಶ್ವರಂ ।
ಅನೀಶ್ವರಮತತ್ತ್ವಂ ಚ ತತ್ತ್ವಂ ತತ್ಪಂಚವಿಂಶಕಂ ॥ 243.81 ॥
ಸಾಂಕ್ಯದರ್ಶನಮೇತಾವತ್ಪರಿಸಂಖ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಸಂಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಕುರುತೇ ಚೈವ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯತೇ ॥ 243.82 ॥
ಚತ್ವಾರಿಂಶಚ್ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಯ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸಂಖ್ಯಾ ಸಹಸ್ರಕೃತ್ಯಾ ತು ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ ॥ 243.83 ॥
ಪಂಚವಿಂಶತ್ಪ್ರಬುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಬುಧ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ।
ಯದಾ ಬುಧ್ಯತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ತದಾ ಭವತಿ ಕೇವಲಃ ॥ 243.84 ॥
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮೇತಾವದ್ಭಾಷಿತಂ ತವ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಏವಮೇತದ್ವಿಜಾನಂತಃ ಸಾಮ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಯಾಂತ್ಯುತ ॥ 243.85 ॥
ಸಮ್ಯಙ್ನಿದರ್ಶನಂ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತಥಾ ।
ಗುಣವತ್ತ್ವಾದ್ಯಥೈತಾನಿ ನಿರ್ಗುಣೇಭ್ಯಸ್ತಥಾ ಭವೇತ್ ॥ 243.86 ॥
ಸಮ್ಯಙ್ನಿದರ್ಶನಂ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತಥಾ ।
ಗುಣವತ್ತ್ವಾದ್ಯಥೈತಾನಿ ನಿರ್ಗುಣೇಭ್ಯಸ್ತಥಾ ಭವೇತ್ ॥ 243.87 ॥
ಪಶ್ಯಂತ್ಯಮತಯೋ ಯೇ ನಚ ಸಮ್ಯಕ್ತೇಷು ಚ ದರ್ಶನಂ ।
ತೇ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಪುನಃ ಪುನರರಿಂದಮ ॥ 243.88 ॥
ಸರ್ವಮೇತದ್ವಿಜಾನಂತೋ ನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧನಾತ್ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಭೂತಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ವ್ಯಕ್ತಸ್ಯೈವಾನುವರ್ತನಾತ್ ॥ 243.89 ॥
ಸರ್ವಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಸರ್ವಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ ।
ಯ ಏವಮಭಿಜಾನಂತಿ ನ ಭಯಂ ತೇಷು ವಿದ್ಯತೇ ॥ 243.90 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದೇ
ತ್ರಿಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 243 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 244 (136)
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃಸ್ವರೂಪಕಥನಂ
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಸಾಂಖ್ಯದರ್ಶನಮೇತಾವದುಕ್ತಂ ತೇ ನೃಪಸತ್ತಮ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ತ್ವಿದಾನೀಂ ಮೇ ತ್ವಂ ನಿಬೋಧಾನುಪೂರ್ವಶಃ ॥ 244.1 ॥
ಅಭೇದ್ಯಮಾಹುರವ್ಯಕ್ತಂ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಧರ್ಮಿಣಃ ।
ಸರ್ಗಪ್ರಲಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಚ ವಿಂಶಕಃ ॥ 244.2 ॥
ಪರಸ್ಪರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾ ವೈ ತನ್ನಿಬೋಧಾನುಪೂರ್ವಶಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಮೃಷಿಭಿಸ್ತಾತ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯಾತಿನಿದರ್ಶನಂ ॥ 244.3 ॥
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಂ ಸ್ಮೃತಂ ।
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ತಥಾ ವಿಶಷಾ ಇತಿ ನಃ ಶ್ರುತಂ ॥ 244.4 ॥
ವಿಷಯಾಣಾಂ ಮನಸ್ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಮನಸಃ ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ವಿದ್ಯಾ ಇತ್ಯಭಿಚಕ್ಷತೇ ॥ 244.5 ॥
ಅಹಂಕಾರಸ್ತು ಭೂತಾನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ತಥಾ ವಿದ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ವಿದ್ಯಾ ನರೇಶ್ವರ ॥ 244.6 ॥
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿರವ್ಯಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ।
ವಿದ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಾ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ವಿಧಿಶ್ಚ ಪರಮಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ 244.7 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಮಪರಂ ಪ್ರಾಹುರ್ವಿದ್ಯಾ ವೈ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಾರಗಃ ॥ 244.8 ॥
ಜ್ಞಾನಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ವೈ ಪಂಚವಿಂಸಕಂ ।
ತಥೈವ ಜ್ಞಾನಮವ್ಯಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ ॥ 244.9 ॥
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ತು ತತ್ತ್ವೇನ ಮಯೋಕ್ತೇ ವೈ ವಿಶೇಷತಃ ।
ಅಕ್ಷರಂ ಚ ಕ್ಷರಂ ಚೈವ ಯದುಕ್ತಂ ತನ್ನಿಬೋಧ ಮೇ ॥ 244.10 ॥
ಉಭಾವೇತೌ ಕ್ಷರಾವುಕ್ತೌ ಉಭಾವೇತಾವನ(ಥಾ)ಕ್ಷರೌ ।
ಕಾರಣಂ ತು ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ತು ಜ್ಞಾನತಃ ॥ 244.11 ॥
ಅನಾದಿನಿಧನಾವೇತೌ ಉಭಾವೇವೇಶ್ವರೌ ಮತೌ ।
ತತ್ತವಸಂಜ್ಞಾವುಭಾವೇವ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಚಿಂತಕೈಃ ॥ 244.12 ॥
ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಧರ್ಮಿತ್ವಾದವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಾಹುರವ್ಯಯಂ ।
ತದೇತದ್ಗುಣಸರ್ಗಾಯ ವಿಕುರ್ವಾಣಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥ 244.13 ॥
ಗುಣಾನಾಂ ಮಹದಾದೀನಾಮುತ್ಪದ್ಯತಿ ಪರಸ್ಪರಂ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಾಹುರೇತದ್ವೈ ಪಂಚವಿಂಶಕಂ ॥ 244.14 ॥
ಯದಂತರ್ಗುಣಜಾಲಂ ತು ತದ್ವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಸಂಕ್ಷಿಪೇತ್ ।
ತದಹಂ ತದ್ಗುಣೈಸ್ತಸ್ತು ಪಂಚವಿಂಶೇ ವಿಲೀಯತೇ ॥ 244.15 ॥
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ಲೀಯಂತೇ ತದೇಕಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಭವೇತ್ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽಪಿ ತದಾ ತಾವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಸಂಪ್ರಣೀಯತೇ ॥ 244.16 ॥
ಯದಾಽಕ್ಷರಂ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೇ ಗುಣಸಂಜ್ಞಿತಾ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಚ ವೈ ದೇಹೇ ಗುಣೇಷು ಪರಿವರ್ತನಾತ್ ॥ 244.17 ॥
ಏವಮೇವ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಪರಿಕ್ಷಯಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ನಿರ್ಗುಣಸ್ತ್ವೇಷ ಇತ್ಯೇವಮನುಶುಶ್ರುಮ ॥ 244.18 ॥
ಕ್ಷರೋ ಭವತ್ಯೇಷ ಯದಾ ಗುಣವತೀ ಗುಣೇಷ್ವಥ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ತ್ವಥ ಜನಾತಿ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ತಥಾತ್ಮನಃ ॥ 244.19 ॥
ತಥಾ ವಿಶುದ್ಧೋ ಭವತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಿವರ್ಜನಾತ್ ।
ಅನ್ಯೋಽಹಮನ್ಯೇಯಮಿತಿ ಯದಾ ಬುಧ್ಯತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 244.20 ॥
ತದೈಷೋಽವ್ಯಥತಾಮೇತಿ ನ ಚ ಮಿಶ್ರತ್ವಮಾವ್ರಜೇತ್ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಚೈಷ ರಾಜೇಂದ್ರ ಮಿಶ್ರೋಽನ್ಯೋಽನ್ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ॥ 244.21 ॥
ಯದಾ ತು ಗುಣಜಾಲಂ ತತ್ಪ್ರಾಕೃತಂ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ ।
ಪಶ್ಯತೇ ಚ ಪರಂ ಪಶ್ಯಂಸ್ತದಾ ಪಶ್ಯಂಸ್ತದಾ ಪಶ್ಯನ್ನು ಸಂಸೃಜೇತ್ ॥ 244.22 ॥
ಕಿಂ ಮಯಾ ಕೃತಮೇತಾವದ್ಯೋಽಹಂ ಕಾಲನಿಮಜ್ಜನಃ ।
ಯಥಾ ಮತ್ಸ್ಯೋ ಹ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದನುವರ್ತಿತವಾಂಜಲಂ ॥ 244.23 ॥
ಅಹಮೇವ ಹಿ ಸಂಮೋಹಾದನ್ಯಮನ್ಯಂ ಜನಾಜ್ಜನಂ ।
ಮತ್ಸ್ಯೋ ಯಥೋದಕಜ್ಞಾನಾದನುವರ್ತಿತವಾನಿಹ ॥ 244.24 ॥
ಮತ್ಸ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಮಥಾಜ್ಞಾನಾದುದಕಾನ್ನಾಭಿಮನ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ತದವಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಂ ಚೈವ ನ ವೇದ್ಮ್ಯಹಂ ॥ 244.25 ॥
ಮಮಾಸ್ತು ಧಿಕ್ಕುಬುದ್ಧಸ್ಯ ಯೋಽಹಂ ಮಗ್ನ ಇಮಂ ಪುನಃ ।
ಅನುವರ್ತಿತವಾನ್ಮೋಹಾದನ್ಯಮನ್ಯಂ ಜನಾಜ್ಜನಂ ॥ 244.26 ॥
ಅಯಮನುಭವೇದ್ಬಂಧುರನೇನ ಸಹ ಮೇ ಭಯಂ ।
ಸಾಮ್ಯಮೇಕತ್ವಾತಂ ಯಾತೋ ಯಾದೃಶಸ್ತಾದೃಶಸ್ತ್ವಹಂ ॥ 244.27 ॥
ತುಲ್ಯತಾಮಿಹ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಸದೃಶೋಽಹಮನೇನ ವೈ ।
ಅಯಂ ಹಿ ವಿಮಲೋ ವ್ಯಕ್ತಮಹಮೀದೃಶಕಸ್ತದಾ ॥ 244.28 ॥
ಯೋಽಹಮಜ್ಞಾನಸಂಮೋಹಾದಜ್ಞಯಾ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತವಾನ್ ।
ಸಂಸರ್ಗಾದತಿಸಂಸರ್ಗಾತ್ಸ್ಥಿತಃ ಕಾಲಮಿಮಂ ತ್ವಹಂ ॥ 244.29 ॥
ಸೋಽಹಮೇವಂ ವಶೀಭೂತಃ ಕಾಲಮೇತಂ ನ ಬುದ್ಧವಾನ್ ।
ಉತ್ತಮಾಧಮಮಧ್ಯಾನಾಂ ತಾಮಹಂ ಕಥಮಾವಸೇ ॥ 244.30 ॥
ಸಮಾನಮಾಯಯಾ ಚೇಹ ಸಹವಾಸಮಹಂ ಕಥಂ ।
ಗಚ್ಛಾಮ್ಯಬುದ್ಧಭಾವತ್ವಾದಿಹೇದೀನೀಂ ಸ್ಥಿರೋ ವ ॥ 244.31 ॥
ಸಹವಾಸಂ ನ ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ಕಾಲಮೇತಂ ವಿವಂಚನಾತ್ ।
ವಂಚಿತೋ ಹ್ಯನಯಾ ಯದ್ಧಿ ನಿರ್ವಿಕಾರೋ ವಿಕಾರಯಾ ॥ 244.32 ॥
ನ ತತ್ತದಪರಾದ್ದಂ ಸ್ಯಾದಪರಾಧೋ ಹ್ಯಯಂ ಮಮ ।
ಯೋಽಹಮತ್ರಭವಂ ಸಕ್ತಃ ಪರಾಙ್ಮುಖಮುಪಸ್ಥಿತಃ ॥ 244.33 ॥
ತತೋಽಸ್ಮಿನ್ಬಹುರೂಪೋಽಥ ಸ್ಥಿತೋ ಮೂರ್ತಿರಮೂರ್ತಿಮಾನ್ ।
ಅಮೂರ್ತಿಶ್ಚಾಪ್ಯಮೂರ್ತಾತ್ಮಾ ಮಮತ್ವೇನ ಪ್ರಧರ್ಷಿತಃ ॥ 244.34 ॥
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಚ ತಯಾ ತೇನ ತಾಸು ತಾಸ್ವಿಹ ಯೋನಿಷು ।
ನಿರ್ಮಮಸ್ಯ ಮಮತ್ವೇನ ವಿಕೃತಂ ತಾಸು ತಾಸು ಚ ॥ 244.35 ॥
ಯೋನಿಷು ವರ್ತಮಾನೇನ ನಷ್ಟಸಂಜ್ಞೇನ ಚೇತಸಾ ।
ಸಮತಾ ನ ಮಯಾ ಕಾಚಿದಹಂಕಾರೇ ಕೃತಾ ಮಯಾ ॥ 244.36 ॥
ಆತ್ಮಾನಂ ಬಹುಧಾ ಕೃತ್ವಾ ಸೋಽಯಂ ಭೂಯೋ ಯುನಕ್ತಿ ಮಾಂ ।
ಇದಾನೀಮವಬುದ್ಧೋಽಸ್ಮಿ ನಿರ್ಮಮೋ ನಿರಹಂಕೃತಃ ॥ 244.37 ॥
ಮಮತ್ವಂ ಮನಸಾ ನಿತ್ಯಮಹಂಕಾರಕೃತಾತ್ಮಕಂ ।
ಅಪಲಗ್ನಾಮಿಮಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಸಂಶ್ರಯಿಷ್ಯೇ ನಿರಾಮಯಂ ॥ 244.38 ॥
ಅನೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನಾನಯಾಽಹಮಚೇತಸಾ ।
ಕ್ಷೇಮಂ ಮಮ ಸಹಾನೇನ ನೈವೈಕಮನಯಾ ಸಹ ॥ 244.39 ॥
ಏವಂ ಪರಮಸಂಬೋಧಾತ್ಪಂಚವಿಂಶೋಽನುಬುದ್ಧವಾನ್ ।
ಅಕ್ಷರತ್ವಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕ್ಷರಮನಾಮಯಂ ॥ 244.40 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತಧರ್ಮಾಣಂ ಸಗುಣಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ತಥಾ ।
ನಿರ್ಗುಣಂ ಪ್ರಥಮಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾದೃಗ್ಭವತಿ ಮೈಥಿಲ ॥ 244.41 ॥
ಅಕ್ಷರಕ್ಷರಯೋರೇತದುಕ್ತಂ ತವ ನಿದರ್ಶನಂ ।
ಮಯೇಹ ಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನಂ ಯಥಾ ಶ್ರುತಿನಿದ್ರಶನಾತ್ ॥ 244.42 ॥
ನಿಃಸಂದಿಗ್ಧಂ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ವಿಶುದ್ಧಂ ವಿಮಲಂ ತಥಾ ।
ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತು ತೇ ಭೂಯಸ್ತನ್ನಿಬೋಧ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ॥ 244.43 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೋ ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರದ್ವಯನಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯದೇವ ಸಾಂಕ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ ಯೋಗದರ್ಶನಮೇವ ತತ್ ॥ 244.44 ॥
ಪ್ರಬೋಧನಪರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮವನೀಪತೇ ।
ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಹಿತಕಾಮ್ಯಯಾ ॥ 244.45 ॥
ಬೃಹಚ್ಚೈವಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಹುರ್ವಿದುಷೋ ಜನಾಃ ।
ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಯೋಗಾನಾಂ ಪುನರ್ಭವಪುರಃಸರಂ ॥ 244.46 ॥
ಪಂಚವಿಂಶಾತ್ಪರಂ ತತ್ತ್ವಂ ಪಠ್ಯತೇ ಚ ನರಾಧಿಪ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ತು ಪರಂ ತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾವದನುವರ್ಣಿತಂ ॥ 244.47 ॥
ಬುದ್ಧಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧಂ ಚ ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಚ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಚ ಬುದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗನಿದರ್ಶನಂ ॥ 244.48 ॥
ಬುದ್ಧಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧಂ ಚ ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಚ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಚ ಬುದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗನಿದರ್ಶನಂ ॥ 244.49 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದೇ
ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 244 ॥
ಅಧ್ಯಾಯಃ 245 (137)
ಅಜಸ್ಯಾಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಯಾ ನಾನಾಭವನಂ
ವಸಿಷ್ಠ ಉವಾಚ
ಅಪ್ರಬುದ್ಧಮಥಾವ್ಯಕ್ತಮಿಮಂ ಗುಣನಿಧಿಂ ಸದಾ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಧಾರ್ಯತಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸೃಜತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತೇ ತಥಾ ॥ 245.1 ॥
ಅಜೋ ಹಿ ಕ್ರೀಡಯಾ ಭೂಪ ವಿಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯುತ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಬಹುಧಾ ಕೃತ್ವಾ ನಾನೇನ ಪ್ರತಿಚಕ್ಷತೇ ॥ 245.2 ॥
ಏತದೇವಂ ವಿಕುರ್ವಾಣೋ ಬುಧ್ಯಮಾನೋ ನ ಬುಧ್ಯತೇ ।
ಗುಣಾನಾಚರತೇ ಹ್ಯೇಷ ಸೃಜತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತೇ ತಥಾ ॥ 245.3 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಬೋಧನಾಚ್ಚೈವ ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ವದಂತ್ಯಪಿ ।
ನ ತ್ವೇವಂ ಬುಧ್ಯತೇಽವ್ಯಕ್ತಂ ಸಗುಣಂ ತಾತ ನಿರ್ಗುಣಂ ॥ 245.4 ॥
ಕದಾಚಿತ್ತ್ವೇವ ಖಲ್ವೇತತ್ತದಾಹುಃ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಕಂ ।
ಬುಧ್ಯತೇ ಯದಿ ಚಾವ್ಯಕ್ತಮೇತದ್ವೈ ಪಂಚವಿಂಶಕಂ ॥ 245.5 ॥
ಬುಧ್ಯಮಾನೋ ಭವತ್ಯೇಷ ಮಮಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಕ್ಷುತಃ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಬುದ್ಧೇನ ವದಂತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮಚ್ಯುತಂ ॥ 245.6 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಬೋಧನಾಚ್ಚೈವ ಬುಧ್ಯಮಾನಂ ವದಂತ್ಯುತ ।
ಪಂಚವಿಂಶಂ ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ನ ಚಾಸಾವಪಿ ಬುಧ್ಯತೇ ॥ 245.7 ॥
ಷಡ್ವಿಂಶಂ ವಿಮಲಂ ಬುದ್ಧಮಪ್ರಮೇಯಂ ಮಹಾದ್ಯುತೇ ।
ಸತತಂ ಪಂಚವಿಂಶಂ ತು ಚತುರ್ವಿಂಶಂ ವಿಬುಧ್ಯತೇ ॥ 245.8 ॥
ದೃಶ್ಯಾದೃಶ್ಯೇ ಹ್ಯನುಗತತತ್ಸ್ವಭಾವೇ ಮಹಾದ್ಯುತೇ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಚೈವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಧ್ಯತೇ ತಾತ ಕೇವಲಂ ॥ 245.9 ॥
ಪಂಚವಿಂಶಂ ಚತುರ್ವಿಂಶಮಾತ್ಮಾನಮನುಪಶ್ಯತಿ ।
ಬುಧ್ಯಮಾನೋ ಯದಾಽಽತ್ಮಾನಮನ್ಯಾಽಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥ 245.10 ॥
ತದಾ ಪ್ರಕೃತಿಮಾನೇಷ ಭವತ್ಯವ್ಯಕ್ತಲೋಚನಃ ।
ಬುಧ್ಯತೇ ಚ ಪರಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ವಿಶುದ್ಧಾಮಮಲಾಂ ಯಥಾ(ದಾ) ॥ 245.11 ॥
ಷಡ್ವಿಂಶಂ ರಾಜಶಾರ್ದೂಲ ತದಾ ಬುದ್ಧಃ ಕೃತೋ ವ್ರಜೇತ್ ।
ತತಸ್ತ್ಯಜತಿ ಸೋಽವ್ಯಕ್ತಸರ್ಗಪ್ರಲಯಧರ್ಮಿಣಂ ॥ 245.12 ॥
ನಿರ್ಗುಣಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವೇದ ಗುಣಯುಕ್ತಾಮಚೇತನಾಂ ।
ತತಃ ಕೇವಲಧರ್ಮಾಽಸೌ ಭವತ್ಯವ್ಯಕ್ತದರ್ಶನಾತ್ ॥ 245.13 ॥
ಕೇವಲೇನ ಸಮಾಗಮ್ಯ ವಿಮುಕ್ತಾತ್ಮಾನಮಾಪ್ನುಯಾತ್ ।
ಏತತ್ತು ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹುರ್ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಮಜರಾಮರಂ ॥ 245.14 ॥
ತತ್ತ್ವಸಂಶ್ರವಣಾದೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ಜಾಯತೇ ನೃಪ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಪ್ರವದಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ 245.15 ॥
ನ ಚೈವ ತತ್ತ್ವವಾಂಸ್ತಾತ ಸಂಸಾರೇಷು ನಿಮಜ್ಜತಿ ।
ಏಷಾಮುಪೈತಿ ತತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಬುಧ್ಯಸ್ವ ಲಕ್ಷಣಂ ॥ 245.16 ॥
ಷಡ್ವಿಂಶೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋಽಜರಾಮರಃ ।
ಕೇವಲೇನ ಬಲೇನೈವ ಸಮತಾಂ ಯಾತ್ಯಸಂಶಯಂ ॥ 245.17 ॥
ಷಡ್ವಿಂಶೇನ ಪ್ರಬುದ್ಧೇನ ಬುಧ್ಯಮಾನೋಽಪ್ಯಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ।
ಏತನ್ನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಾಂಖ್ಯಶ್ರುತಿನಿದರ್ಶನಾತ್ ॥ 245.18 ॥
ಚೇತನೇನ ಸಮೇತಸ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶತಿಕಸ್ಯ ಹ ।
ಏಕತ್ವಂ ವೈ ಭವೇತ್ತಸ್ಯ ಯದಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾಽನುಬುಧ್ಯತೇ ॥ 245.19 ॥
ಬುಧ್ಯಮಾನೇನ ಬುದ್ಧೇನ ಸಮತಾಂ ಯಾತಿ ಮೈತಿಲ ।
ಸಂಗಧರ್ಮಾ ಭವತ್ಯೇಷ ನಿಃಸಂಗಾತ್ಮಾ ನರಾಧಿಪ ॥ 245.20 ॥
ನಿಃಸಂಗಾತ್ಮಾನಮಾಸಾದ್ಯ ಷಡ್ವಿಂಶಂ ಕರ್ಮಜ ವಿದುಃ ।
ವಿಭುಸ್ತ್ಯಜತಿ ಚಾವ್ಯಕ್ತಂ ಯದಾ ತ್ವೇತದ್ವಿಬುಧ್ಯತೇ ॥ 245.21 ॥
ಚತುರ್ವಿಂಶಮಗಾಧಂ ಚ ಷಡ್ವಿಂಶಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧನಾತ್ ।
ಏಷ ಹ್ಯಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ಬುಧ್ಯಮಾನಸ್ತು ತೇಽನಘ ॥ 245.22 ॥
ಉಕ್ತೋ ಬುದ್ಧಶ್ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಯಥಾಶ್ರುತಿನಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ಮಶಕೋದುಂಬರೇ ಯದ್ವದನ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವದೇತಯೋಃ(ಕತಾ) ॥ 245.23 ॥
ಮತ್ಸ್ಯೋದಕಂ ಯಥಾ ತದ್ವದನ್ಯತ್ಪಮುಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಏವಮೇವ ಚ ಗಂತವ್ಯಂ ನಾನಾತ್ವೈಕತ್ವಮೇತಯೋಃ ॥ 245.24 ॥
ಏತಾವನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಸಂಜ್ಞಿತಃ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿಕಸ್ಯಾಽಽಶು ಯೋಽಯಂ ದೇಹೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥ 245.25 ॥
ಏಷ ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಹುರವ್ಯಕ್ತಗೋಚರಾತ್ ।
ಸೋಽಯಮೇವಂ ವಿಮುಚ್ಯೇತ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ವಿನಿಶ್ಚಯಃ ॥ 245.26 ॥
ಪರಶ್ಚ ಪರಧರ್ಮಾ ಚ ಭವತ್ಯೇವ ಸಮೇತ್ಯ ವೈ ।
ವಿಶುದ್ಧಧರ್ಮಾಶುದ್ಧೇನ ನಾಶುದ್ಧೇನ ಚ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 245.27 ॥
ವಿಮುಕ್ತಧರ್ಮಾ ಬುದ್ಧೇನ ಸಮೇತ್ಯ ಪುರುಷರ್ಷಭ ।
ವಿಯೋಗಧರ್ಮಿಣಾ ಚೈವ ವಿಮುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಭವತ್ಯಥ ॥ 245.28 ॥
ವಿಮೋಕ್ಷಿಣಾ ವಿಮೋಕ್ಷಶ್ಚ ಸಮೇತ್ಯೇಹ ತಥಾ ಭವೇತ್ ।
ಶುಚಿಕರ್ಮಾ ಶುಚಿಶ್ಚೈವ ಭವತ್ಯಮಿತಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ॥ 245.29 ॥
ವಿಮಲಾತ್ಮಾ ಚ ಭವತಿ ಸಮೇತ್ಯ ವಿಮಲಾತ್ಮನಾ ।
ಕೇವಲಾತ್ಮಾ ತಥಾ ಚೈವ ಕೇವಲೇನ ಸಮೇತ್ಯ ವೈ ॥
ಸ್ವತಂತ್ರಶ್ಚ ಸ್ವತಂತ್ರೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಮವಾಪ್ಯತೇ ॥ 245.30 ॥
ಏತಾವದೇತತ್ಕಥಿತಂ ಮಯಾ ತೇ ತಥ್ಯಂ ಮಹಾರಾಜ ಯಥಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ।
ಅಮತ್ಸರಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಸನಾತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶುದ್ಧಮಾದ್ಯಂ ॥ 245.31 ॥
ತದ್ವೇದನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಜನಸ್ಯ ರಾಜನ್, ಪ್ರದೇಯಮೇತತ್ಪರಮಂ ತ್ವಯಾ ಭವೇತ್ ।
ವಿಧಿತ್ಸಾಮಾನಾಯ ನಿಬೋಧಕಾರಕಂ, ಪ್ರಬೋಧಹೇತೋಃ ಪ್ರಣತಸ್ಯ ಶಾಸನಂ ॥ 245.32 ॥
ನ ದೇಯಮೇತಚ್ಚ ಯಥಾಽನೃತಾತ್ಮನೇ, ಶಠಾಯ ಕ್ಲೀಬಾಯ ನ ಜಿಹ್ಮಬುದ್ಧಯೇ ।
ನ ಪಂಡಿತಜ್ಞಾನಪರೋಪತಾಪಿನೇ, ದೇಯಂ ತಥಾ ಶಿಷ್ಯವಿಬೋಧನಾಯ ॥ 245.33 ॥
ಶ್ರದ್ಧಾನ್ವಿತಾಯಾಥ ಗುಣಾನ್ವಿತಾಯ, ಪರಾಪವಾದಾದ್ವಿರತಾಯ ನಿತ್ಯಂ ।
ವಿಶುದ್ಧಯೋಗಾಯ ಬುಧಾಯ ಚೈವ, ಕೃಪಾವತೇಽಥ ಕ್ಷಮಿಣೇ ಹಿತಾಯ ॥ 245.34 ॥
ವಿವಿಕ್ತಶೀಲಾಯ ವಿಧಿಪ್ರಿಯಯಾಯ, ವಿವಾದಹೀನಾಯ ಬಹುಶ್ರುತಾಯ ।
ವಿನೀತವೇಶಾಯ ನಹೈತುಕಾತ್ಮನೇ, ಸದೈವ ಗೃಹ್ಯಂ ತ್ವಿದಮೇವ ದೇಯಂ ॥ 245.35 ॥
ಏತೈರ್ಗುಣೈರ್ಹೀನತಮೇ ನ ದೇಯಮೇತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶುದ್ಧಮಾಹುಃ ।
ನ ಶ್ರೇಯಸೇ ಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ತಾದೃಶೇ ಕೃತಂ, ಧರ್ಮಪ್ರವಕ್ತಾರಮಪಾತ್ರದಾನಾತ್ ॥ 245.36 ॥
ಪೃಥ್ವೀಮಿಮಾಂ ವಾ ಯದಿ ರತ್ನಪೂರ್ಣಾಂ,ದದ್ಯಾದದೇಯಂ ತ್ವಿದಮವ್ರತಾಯ ।
ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಾಯ ಪ್ರಯತಾಯ ದೇಯಂ, ದೇಯಂ ಪರಂ ತತ್ತ್ವವಿದೇ ನರೇಂದ್ರ ॥ 245.37 ॥
ಕರಾಲ ಮಾ ತೇ ಭಯಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದೇತಚ್ಚ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ತ್ವಯಾಽದ್ಯ ।
ಯಥಾವದುಕ್ತಂ ಪರಮಂ ವಪಿತ್ರಂ, ವಿಶೋಕಮತ್ಯಂತಮನಾದಿಮಧ್ಯಂ ॥ 245.38 ॥
ಅಗಾಧಮೇತದಜರಾಮರಂ ಚ, ನಿರಾಮಯಂ ವೀತಭಯಂ ಶಿವಂ ಚ ।
ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಮೋಹಂ ಪರವಾದಸಂಜ್ಞಮೇತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥಮಿಮಂ ವಿದಿತ್ವಾ ॥ 245.39 ॥
ಅವಾಪ್ತಮೇತದ್ಧಿ ಪುರಾ ಸನಾತನಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಧಿ ತತೋ ನರಾಧಿಪ ।
ಪ್ರಸಾದ್ಯ ಯತ್ನೇನ ತಮುಗ್ರತೇಜಸಂ, ಸನಾತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಥಾ ತ್ವಯೈತತ್ ॥ 245.40 ॥
ಪೃಷ್ಟಸ್ತ್ವಯಾ ಚಾಽಸ್ಮಿ ಯಥಾ ನರೇಂದ್ರ, ತಥಾ ಮಯೇದಂ ತ್ವಯಿ ನೋಕ್ತಮನ್ಯತ್ ।
ಯಥಾಽವಾಪ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೇ ನರೇಂದ್ರ, ಮಹಾಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷವಿದಾಂ ಪರಾಯಣಂ ॥ 245.41 ॥
ಏತದುಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಽವರ್ತತೇ ಪುನಃ ।
ಪಂಚವಿಶಂ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾ ವಸಿಷ್ಠೇನ ಯಥಾ ಪುರಾ ॥ 245.42 ॥
ಪುನರಾವೃತ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಂ ಜ್ಞಾನಮವ್ಯಯಂ ।
ನಾತಿ ಬುಧ್ಯತಿ ತತ್ತ್ವೇನ ಬುಧ್ಯಮಾನೋಽಜರಾಮರಂ ॥ 245.43 ॥
ಏತನ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಂ ಮಯಾ ।
ಕಥಿತಂ ತತ್ತ್ವತೋ ವಿಪ್ರಾಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ದೇವರ್ಷಿತೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 245.44 ॥
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೃಷಿಣಾ ವಸಿಷ್ಠೇನ ಸಮಾಹೃತಂ ।
ವಸಿಷ್ಠಾದೃಷಿಸಾರ್ದೂಲೋ ನಾರದೋಽವಾಪ್ತವಾನಿದಂ ॥ 245.45 ॥
ನಾರದಾದ್ವಿದಿತಂ ಮಹ್ಯಮೇತದುಕ್ತಂ ಸನಾತನಂ ।
ಮಾ ಶುಚಧ್ವಂ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾಃ ಶ್ರುತ್ವೈತತ್ಪರಮಂ ಪದಂ ॥ 245.46 ॥
ಯೇನ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೇ ಭಿನ್ನೇ ನ ಭಯಂ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ।
ವಿದ್ಯತೇ ತು ಭಯಂ ಯಸ್ಯ ಯೋ ನೈನಂ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 245.47 ॥
ಅವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಮೂಢಾತ್ಮಾ ಪುನಃ ಪುನರುಪದ್ರವಾನ್ ।
ಪ್ರೇತ್ಯ ಜಾತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಮರಣಾಂತಾನ್ಯುಪಾಶ್ನುತೇ ॥ 245.48 ॥
ದೇವಲೋಕಂ ತಥಾ ತಿರ್ಯಙ್ಮಾನುಷ್ಯಮಪಿ ಚಾಶ್ನುತೇ ।
ಯದಿ ವಾ ಮುಚ್ಯತೇ ವಾಽಪಿ ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಸಾಗರಾತ್ ॥ 245.49 ॥
ಅಜ್ಞಾನಸಾಗರೇ ಘೋರೇ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಗಾಧ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಅಹನ್ಯಹನಿ ಮಜ್ಜಂತಿ ಯತ್ರ ಭೂತಾನಿ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 245.50 ॥
ತಸ್ಮಾದಗಾಧಾದವ್ಯಕ್ತಾದುಪಕ್ಷೀಣಾತ್ಸನಾತನಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯುಯಂ ವಿರಜಸಕಾ ವಿತಮಸ್ಕಾಶ್ಚ ಭೋ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ 245.51 ॥
ಏವಂ ಮಯಾ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾಃ ಸಾರಾತ್ಸಾರತರಂ ಪರಂ ।
ಕಥಿತಂ ಪರಮಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ ॥ 245.52 ॥
ನ ನಾಸ್ತಿಕಾಯ ದಾತವ್ಯ ನಾಭಕ್ತಾಯ ಕದಾಚನ ।
ನ ದುಷ್ಟಮತಯೇ ವಿಪ್ರಾ ನ ಶ್ರದ್ಧಾವಿಮುಖಾಯ ಚ ॥ 245.53 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮಹಾಪುರಾಣೇ ಆದಿಬ್ರಾಹ್ಮೇ ವಸಿಷ್ಠಕರಾಲಜನಕಸಂವಾದಸಮಾಪ್ತಿನಿರೂಪಣಂ ನಾಮ
ಪಂಚತ್ವಾರಿಂಶದಧಿಕದ್ವಿಶತತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ 245 ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Vyasagita from Brahma Purana in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil