Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.
॥ Vyasagita from Brahma Purana Telugu Lyrics ॥
॥ వ్యాసగీతా బ్రహ్మపురాణే ॥
అధ్యాయః 234 (126)
ఆత్యంతికలయనిరూపణం
వ్యాస ఉవాచ
ఆధ్యాత్మికాది భో విప్రా జ్ఞాత్వా తాపత్రయం బుధః ।
ఉత్పన్నజ్ఞానవైరాగ్యః ప్రాప్నోత్యాత్యంతికం లయం ॥ 234.1 ॥
ఆధ్యాత్మికోఽపి ద్వివిధా శారీరో మానసస్తథా ।
శారీరో బహుభిర్భేదైర్భిద్యతే శ్రూయతాం చ సః ॥ 234.2 ॥
శిరోరోగప్రతిశ్యాయజ్వరశూలభగందరైః ।
గుల్మార్శఃశ్వయథుశ్వాసచ్ఛర్ద్యాదిభిరనేకధా ॥ 234.3 ॥
తథాఽక్షిరోగాతీసారకుష్ఠాంగామయసంజ్ఞకైః ।
భిద్యతే దేహజస్తాపో మానసం శ్రోతుమర్హథ ॥ 234.4 ॥
కామక్రోధభద్వేషలోభమోహవిషాదజః ।
శోకాసూయావమానేర్ష్యామాత్సర్యాభిభవస్తథా ॥ 234.5 ॥
మానసోఽపి ద్విజశ్రేష్ఠాస్తాపో భవతి నైకధా ।
ఇత్యేవమాదిభిర్భేదైస్తాపో హ్యాధ్యాత్మికః స్మృతః ॥ 234.6 ॥
మృగపక్షిమనుష్యాద్యైః పిశాచోరగరాక్షసైః ।
సరీసృపాద్యైశ్చ నృణాం జన్యతే చాఽఽధిభౌతికః ॥ 234.7 ॥
శీతోష్ణవాతవర్షాంబువైద్యుతాదిసముద్భవః ।
తాపో ద్విజవరశ్రేష్ఠాః కథ్యతే చాఽఽధిదైవికః ॥ 234.8 ॥
గర్భజన్మజరాజ్ఞానమృత్యునారకజం తథా ।
దుఃఖం సహస్రశో భేదైర్భిద్యతే మునిసత్తమాః ॥ 234.9 ॥
సుకుమారతనుర్గర్భే జంతుర్బహుమలావృతే ।
ఉల్బసంవేష్టితో భగ్నపృష్ఠగ్రీవాస్థిసంహతిః ॥ 234.10 ॥
అత్యమ్లకటుతీక్ష్ణోష్ణలవణైర్మాతృభోజనైః ।
అతితాపిభిరత్యర్థం బాధ్యమానోఽతివేదనః ॥ 234.11 ॥
ప్రసారణాకుంచనాదౌ నాగా(ఙ్గా)నాం ప్రభురాత్మనః ।
శకృన్మూత్రమహాపంకశాయీ సర్వత్ర పీడితః ॥ 234.12 ॥
నిరుచ్ఛ్వాసః సచైతన్యః స్మరంజన్మశతాన్యథ ।
ఆస్తే గర్భేఽతిదుఃఖేన నిజకర్మనిబంధనః ॥ 234.13 ॥
జాయమానః పురీషాసృఙ్మూత్రశుక్రావిలాననః ।
ప్రాజాపత్యేన వాతేన పీడ్యమానాస్థిబంధనః ॥ 234.14 ॥
అధోముఖస్తైః క్రియతే ప్రబలైః సూతిమారుతైః ।
క్లేశైర్నిష్క్రాంతిమాప్నోతి జఠరాన్మాతురాతురః ॥ 234.15 ॥
మూర్చ్ఛామవాప్య మహతీం సంస్పృష్టో బాహ్యవాయునా ।
విజ్ఞానభ్రంసమాప్నోతి జాతస్తు మునిసత్తమాః ॥ 234.16 ॥
కంటకైరివ తున్నాంగః క్రకచైరివ దారితః ।
పూతివ్రణాన్నిపతితో ధరణ్యాం క్రిమికో యథా ॥ 234.17 ॥
కండూయనేఽపి చాశక్తః పరివర్తేఽప్యనీశ్వరః ।
స్తనపానాదికాహారమవాప్నోతి పరేచ్ఛయా ॥ 234.18 ॥
అశుచిస్రస్తరే సుప్తః కీటదంశాదిభిస్తథా ।
భక్ష్యమాణోఽపి నైవైషాం సమర్థో వినివారణే ॥ 234.19 ॥
జన్మదుఃఖాన్యనేకాని జన్మనోఽనంతరాణి చ ।
బాలభావే యదాప్నోతి ఆధిభూతాదికాని చ ॥ 234.20 ॥
అజ్ఞానతమసా ఛన్నో మూఢాంతః కరణో నరః ।
న జానాతి కుతః కోఽహం కుత్ర గంతా కిమాత్మకః ॥ 234.21 ॥
కేన బంధేన బద్ధోఽహం కారణం కిమకారణం ।
కిం కార్యం కిమకార్యం వా కిం వాచ్యం కిం న చోచ్యతే ॥ 234.22 ॥
కో ధర్మః కశ్చ వాఽధర్మః కస్మిన్వర్తేత వై కథం ।
కిం కర్తవ్యమకర్తవ్యం కిం వా కిం గుణదోషవత్ ॥ 234.23 ॥
ఏవం పశుసమైర్మూఢైరజ్ఞానప్రభవం మహత్ ।
అవాప్యతే నరైర్దుఃఖం శిశ్నోదరపరాయణైః ॥ 234.24 ॥
అజ్ఞానం తామసో భావః కార్యారంభప్రవృత్తయః ।
అజ్ఞానినాం ప్రవర్తంతే కర్మలోపస్తతో ద్విజాః ॥ 234.25 ॥
నరకం కర్మణాం లోపాత్ఫలమాహుర్మహర్షయః ।
తస్మాదజ్ఞానినాం దుఃఖమిహ చాముత్ర చోత్తమం ॥ 234.26 ॥
జరాజర్జరదేహశ్చ శిథిలావయవః పుమాన్ ।
విచలచ్ఛీర్ణదశనో వలిస్నాయుశిరావృతః ॥ 234.27 ॥
దూరప్రనష్టనయనో వ్యోమాంతర్గతతారకః ।
నాసావివరనిర్యాతరోమపుంజశ్చలద్వపుః ॥ 234.28 ॥
ప్రకటీభూతసర్వాస్థిర్నతపృష్ఠాస్థిసంహతిః ।
ఉత్సన్నజఠరాగ్నిత్వాదల్పాహారోల్పచేష్టితః ॥ 234.29 ॥
కృచ్ఛ్రచంక్రమణోత్థానశయనాసనచేష్టితః ।
మందీభవచ్ఛ్రోత్రనేత్రగలల్లాలావిలాననః ॥ 234.30 ॥
అనాయత్తైః సమస్తైశ్చ కరణైర్మరణోన్ముఖః ।
తత్క్షణేఽప్యనుభూతానామస్మర్తాఽఖిలవస్తునాం ॥ 234.31 ॥
సకృదుచ్చారితే వాక్యే సముద్భూతమహాశ్రమః ।
శ్వాసకాసామయాయాససముద్భూతప్రజాగరః ॥ 234.32 ॥
అన్యేనోత్థాప్యతేఽన్యేన తథా సంవేశ్యతే జరీ ।
భృత్యాత్మపుత్రదారాణామపమానపరాకృతః ॥ 234.33 ॥
ప్రక్షీణాఖిలశౌచశ్చ విహారాహారసంస్పృహః ।
హాస్యః పరిజనస్యాపి నిర్విణ్ణాశేషబాంధవః ॥ 234.34 ॥
అనుభూతమివాన్యస్మింజన్మన్యాత్మవిచేష్టితం ।
సంస్మరన్యౌవనే దీర్ఘం నిఃశ్వసిత్యతితాపితః ॥ 234.35 ॥
ఏవమాదీని దుఃఖాని జరాయామనుభూయ చ ।
మరణే యాని దుఃఖాని ప్రాప్నోతి శృణు తాన్యపి ॥ 234.36 ॥
శ్లథగ్రీవాంఘ్రిహస్తోఽథ ప్రాప్తో వేపథునా నరః ।
ముహుర్గ్లానిపరశ్చాసౌ ముహుర్జ్ఞానబలన్వితః ॥ 234.37 ॥
హిరణ్యధాన్యతయభార్యాభృత్యగృహాదిషు ।
ఏతే కథం భవిష్యంతీత్యతీవమమతాకులః ॥ 234.38 ॥
మర్మవిద్భిర్మహారోగైః క్రకచైరివ దారుణైః ।
శరైరివాంతకస్యోగ్రైశ్ఛిద్యమానాస్థిబంధనః ॥ 234.39 ॥
పరివర్తమానతారాక్షిహస్తపాదం ముహుః క్షిపన్ ।
సంశుష్యమాణతాల్వోష్ఠకంఠో ఘురఘురాయతే ॥ 234.40 ॥
నిరుద్ధకంఠదేశీఽపి ఉదానశ్వాసపీడితః ।
తాపేన మహతా వ్యాప్తస్తృషా వ్యాప్తస్తథా క్షుధా ॥ 234.41 ॥
క్లేశాదుత్క్రాంతిమాప్నోతి యామ్యకింకరపీడితః ।
తాపేన మహాత వ్యాప్తస్తృషా వ్యాప్తస్తథా క్షుధా ॥ 234.42 ॥
ఏతాన్యన్యాని చోగ్రాణి దుఃఖాని మరణే నృణాం ।
శృణుధ్వం దర్శం యాని ప్రాప్యంతే పురుషైర్మృతైః ॥ 234.43 ॥
యామ్యకింకరపాశాదిగ్రహణం దండతాడనం ।
యమస్య దర్శనం చోగ్రముగ్రమార్గవిలోకనం ॥ 234.44 ॥
కరంభవాలుకావిహ్నియంత్రశస్త్రాదిభీషణే ।
ప్రత్యేకం యాతనాయాశ్చ యాతనాది ద్విజోత్తమాః ॥ 234.45 ॥
క్రకచైఃపీడ్యమానానాంమృ(మూ)షాయాం చాపి ధ్మాప్యతాం ।
కుఠారైః పాట్యమానానాంభూమౌ చాపి నిఖన్యతాం ॥ 234.46 ॥
శూలేష్వారోప్యమాణానాం వ్యాఘ్రవక్త్రే ప్రవేశ్యతాం ।
గృధ్రైః సంభక్ష్యమాణానాం ద్వీపిభిశ్చోపభుజ్యతాం ॥ 234.47 ॥
క్వథ్యతాం తైలమధ్యే చ క్లిద్యతాం క్షారకర్దమే ।
ఉచ్చన్నిపాత్యమానానాం క్షిప్యతాం క్షేపయంత్రకైః ॥ 234.48 ॥
నరకే యాని దుఃఖాని పాపహేతూద్భవాని వై ।
ప్రాప్యంతే నారకైర్విప్రాస్తేషాం సంఖ్యా న విద్యతే ॥ 234.49 ॥
న కేవలం ద్విజశ్రేష్ఠా నరకే దుఃఖపద్ధతిః ।
స్వర్గేఽపి పాతభీతస్య క్షయిష్ణోర్నాస్తి నిర్వృతిః ॥ 234.50 ॥
పునశ్చ గర్భో భవతి జాయతే చ పునర్నరః ।
గర్భే విలీయతే భూయో జాయమానోఽస్తమేతి చ ॥ 234.51 ॥
జాతమాత్రశ్చ మ్రియతే బాలభావే చ యౌవనే ।
యద్యత్ప్రీతికరం పుంసాం వస్తు విప్రాః ప్రజాయతే ॥ 234.52 ॥
తదేవ దుఃఖవృక్షస్య బీజత్వముపగచ్ఛతి ।
కలత్రపుత్రమిత్రాదిగృహక్షేత్రధనాదికైః ॥ 234.53 ॥
క్రియతే న తథా భూరి సుఖం పుంసాం యథాఽసుఖం ।
ఇతి సంసారదుఃఖార్కతాపతాపితచేతసాం ॥ 234.54 ॥
విముక్తిపాదపచ్ఛాయామృతే కుత్ర సుఖం నృణాం ।
తదస్య త్రివిధస్యాపి దుఃఖజాతస్య పండితైః ॥ 234.55 ॥
గర్భజన్మజరాద్యేషు స్థానేషు ప్రభవిష్యతః ।
నిరస్తాతిశయాహ్లాదం సుఖభావైకలక్షణం ॥ 234.56 ॥
భేషజం భగవత్ప్రాప్తిరేకా చాఽఽత్యంతికీ మతా ।
తస్మాత్తత్ప్రాప్తయే యత్నః కర్తవ్యః పండితైర్నరైః ॥ 234.57 ॥
తత్ప్రాప్తిహేతుర్జ్ఞానం చ కర్మ చోక్తం ద్విజోత్తమాః ।
ఆగమోత్థం వివేకాచ్చ ద్విధా జ్ఞానం తథోచ్యతే ॥ 234.58 ॥
శబ్దబ్రహ్మాఽఽగమమయం పరం బ్రహ్మ వివేకజం ।
అంధం తమ ఇవాజ్ఞానం దీపవచ్చేంద్రియోద్భవం ॥ 234.59 ॥
యథా సూర్యస్తథా జ్ఞానం యద్వై విప్రా వివేకజం ।
మనురప్యాహ వేదార్థం స్మృత్వా యన్మునిసత్తమాః ॥ 234.60 ॥
తదేతచ్ఛ్రుయతామత్ర సంబంధే గదతో మమ ।
ద్వే బ్రహ్మణీ వేదితవ్యే శబ్దబ్రహ్మ పరం చ యత్ ॥ 234.61 ॥
శబ్దబ్రహ్మణి నిష్ణాతః పరం బ్రహ్మధిగచ్ఛతి ।
ద్వే విద్యే వేదితవ్యే ఇతి చాఽఽథర్వణీ శ్రుతిః ॥ 234.62 ॥
పరయా హ్యక్షరప్రాప్తిరృగ్వేదాదిమయాఽపరా ।
యత్తదవ్యక్తమజరమచింత్యమజమవ్యయం ॥ 234.63 ॥
అనిర్దేశ్యమరూపం చ పాణిపాదాద్యసంయుతం ।
విత్తం సర్వగతం నిత్యం భూతయోనిమకారణం ॥ 234.64 ॥
వ్యాప్యం వ్యాప్యం యతః సర్వం తద్వై పశ్యంతి సూరయః ।
తద్బ్రహ్మ పరమం ధామ తద్వ్యేయం మోక్షకాంక్షిభిః ॥. 234.65 ॥
శ్రుతివాక్యోదితం సూక్ష్మం తద్విష్ణోః పరమం పదం ।
ఉత్పత్తిం ప్రలయం చైవ భూతానామగతిం గతిం ॥ 234.66 ॥
వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి ।
జ్ఞానశక్తిబలవైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషతః ॥ 234.67 ॥
భగవచ్ఛబ్దవాచ్యాని చ స వాచ్యో భగవానితి ।
జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషతః ॥ 234.68 ॥
భూతేషు చ స సర్వాత్మా వాసుదేవస్తతః స్మృతః ।
ఉవాచేదం మహర్షిభ్యః పురా పృష్టః ప్రజాపతిః ॥ 234.69 ॥
నామావ్యాఖ్యామనంతస్య వాసుదేవస్య తత్త్వతః ।
భూతేషు వసతే యోఽన్తర్వసంత్యత్ర చ తాని యత్ ॥
ధాతా విధాతా జగతాం వాసుదేవస్తతః ప్రభుః ॥ 234.70 ॥
ససర్వభూతప్రకృతిర్గుణాంశ్చ, దోషాంశ్చ సర్వాన్స(న)గుణో హ్యతీతః ।
అతీతసర్వావరణోఽఖిలాత్మా, తేనాఽఽవృతం యద్భవనాంతరాలం ॥ 234.71 ॥
సమస్తకల్యాణగుణాత్మకో హి, స్వశక్తిలేశాదృతభూతసర్గః ।
ఇచ్ఛాగృహీతాభిమతోరుదేహః, సంసాధితాశేషజగద్ధితోఽసౌ ॥ 234.72 ॥
తేజోబలైశ్వర్యమహావరోధః, స్వవీర్యశక్త్యాదిగుణైకరాశిః ।
పరః పరాణాం సకలా న యత్ర, క్లేశాదయః సంతి పరాపరేశే ॥ 234.73 ॥
స ఈశ్వరో వ్యష్టిసమష్టిరూపోఽవ్యక్తస్వరూపః ప్రకటస్వరూపః ।
సర్వేశ్వరః సర్వదృక్సర్వవేత్తా, సమస్తశక్తిః పరమేశ్వరాఖ్యః ॥ 234.74 ॥
సంజ్ఞాయతే యేన తదస్తదోషం శుద్ధం పరం నిర్మలమేకరూపం ।
సందృశ్యతే వాఽఽప్యథ గమ్యతే వా,తజ్జ్ఞానమజ్ఞానమతోఽన్యదుక్తం ॥ 234.75 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాద ఆత్యంతికలయనిరూపణం నామ
చతుస్త్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 234 ॥
అధ్యాయః 235 (127)
యోగాభ్యాసనిరూపణం
మునయ ఊచుః
ఇదానీం బ్రూహి యోగం చ దుఃఖసంయోగభేషజం ।
యం విదిత్వాఽవ్యయం తత్ర యుంజామః పురుషోత్తమం ॥ 235.1 ॥
శ్రుత్వా స వచనం తేషాం కుష్ణద్వైపాయనస్తదా ।
అబ్రవీత్పరమప్రీతో యోగీ యోగవిదాం వరః ॥ 235.2 ॥
యోగం వక్ష్యామి భో విప్రాః శృణుధ్వం భవనాశనం ।
యమభ్యస్యాఽఽప్ను యాద్యోగీ మోక్షం పరమదుర్లభం ॥ 235.3 ॥
శ్రుత్వాఽఽదౌ యోగశాస్త్రాణి గురుమారాధ్య భక్తితః ।
ఇతిహాసం పురాణం చ వేదాంశ్చైవ విచక్షణః ॥ 235.4 ।
ఆహారం యోగదోషాంశ్చ దేశకాలం చ బుద్ధిమాన్ ।
జ్ఞాత్వా సమభ్యసేద్యోగం నిర్ద్వద్వో నిష్పరిగ్రహః ॥ 235.5 ॥
భుంజన్సక్తుం యవాగూం చ తక్రమూలఫలం పయః ।
యావకం కణపిణ్యాకమాహారం యోగసాధనం ॥ 235.6 ॥
న మనోవికలే ధ్మాతే న శ్రాంతే క్షుధితే తథా ।
న ద్వంద్వే న చ శీతే చ న చోష్ణే నానిలాత్మకే ॥ 235.7 ॥
సశబ్దే న జలాభ్యాసే జీర్ణగోష్ఠే చతుష్పథే ।
సరీసృపే శ్మశానే చ న నద్యంతేఽగ్నిసంనిధౌ ॥ 235.8 ॥
న చైత్యే న చ వల్మీకే సభయే కూపసంనిధై ।
న శుష్కపర్ణనిచయే యోగం యుంజీత కర్హిచిత్ ॥ 235.9 ॥
దేశానేతాననాదృత్య మూఢత్వాద్యో యునక్తి వై ।
ప్రవక్ష్యే తస్య యే దోషా జాయంతే విఘ్నకారకాః ॥ 235.10 ॥
బాధిర్యం జడతా లోపః స్మృతేర్మూకత్వమంధతా ।
జ్వరశ్చ జాయతే సద్యస్తద్వదజ్ఞానసంభవః ॥ 235.11 ॥
తస్మాత్సర్వాత్మనా కార్యా రక్షా యోగవిదా సదా ।
ధర్మార్థకామమోక్షణాం శరీరం సాధనం యతః ॥ 235.12 ॥
ఆశ్రమే విజనే గుహ్యే నిఃశబ్దే నిర్భయే నగే ।
శూన్యాగారే శుచౌరమ్యే చైకాంతే దేవతాలయే ॥ 235.13 ॥
రజన్యాః పశ్చిమే యామే పూర్వే చ సుసమాహితః ।
పూర్వాహ్ణే మధ్యమే చాహ్ని యుక్తాహారో జితేంద్రియః ॥ 235.14 ॥
ఆసీనః ప్రాఙ్ముఖో రమ్య ఆసనే సుఖనిశ్చలే ।
నాతినీచే న చోచ్ఛ్రితే నిస్పృహః సత్యవాక్షుచిః ॥ 235.15 ॥
యుక్తనిద్రో జితక్రోధః సర్వభూతహితే రతః ।
సర్వద్వంద్వసహో ధీరః సమకాయాంఘ్రిమస్తకః ॥ 235.16 ॥
నాభౌ నిధాయ హస్తౌ ద్వౌ శాంతః పద్మాసనే స్థితః ।
సంస్థాప్య దృష్టిం నాసాగ్రే ప్రాణానాయమ్య వాగ్యతః ॥ 235.17 ॥
సమాహృత్యేంద్రియగ్రామం మనసా హృదయే మునిః ।
ప్రణవం దీర్ఘముద్యమ్య సంవృతాస్యః సునిశ్చలః ॥ 235.18 ॥
రజసా తమసో వృత్తిం సత్త్వేన రజసస్తథా ।
సంఛాద్య నిర్మలం శాంతే స్థితః సంవృతలోచనః ॥ 235.19 ॥
హృత్పద్మకోటరే లీనం సర్వవ్యాపి నిరంజనం ।
యుంజీత శాంతే స్థితః సంవృతలోచనః ॥ 235.20 ॥
కరణేంద్రియభూతాని క్షేత్రజ్ఞే ప్రథమం న్యసేత్ ।
క్షేత్రజ్ఞశ్చ పరే యోజ్యస్తతో యుంజతి యోగవిత్ ॥ 235.21 ॥
మనో యస్యాంతమభ్యేతి పరమాత్మని చంచలం ।
సంత్యజ్య విషయాంస్తస్య యోగసిద్ధిః ప్రకాశితా ॥ 235.22 ॥
యదా నిర్విషయం చిత్తం పరే బ్రహ్మణి లీయతే ।
సమాధౌ యోగయుక్తస్య తదాఽభ్యేతి పరం పదం ॥ 235.23 ॥
అసంసక్తం యదా చిత్తం యోగినః సర్వకర్మసు ।
భవత్యానందమాసాద్య తదా నిర్వాణమృచ్ఛతి ॥ 235.24 ॥
శుద్ధం ధామత్రయాతీతం తుర్యాఖ్యం పురుషోత్తమం ।
ప్రాప్య యోగబలాద్యోగీ ముచ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ 235.25 ॥
నిఃస్పృహః సర్వకామేభ్యః సర్వత్ర ప్రియదర్శనః ।
సర్వత్రానిత్యబుద్ధిస్తు యోగీ ముచ్యేత నాన్యథా ॥ 235.26 ॥
ఇంద్రియాణి న సేవేన వైరాగ్యేణ చ యోగవిత్ ।
సదా చాభ్యాసయోగేన ముచ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ 235.27 ॥
న చ పద్మాసనాద్యోగో న నాసాగ్రనిరీక్షణాత్ ।
మనసశ్చేంద్రియాణాం చ సంయోగో యోగ ఉచ్యతే ॥ 235.28 ॥
ఏవం మయా మునిశ్రేష్ఠా యోగః ప్రోక్తో విముక్తిదః ।
సంసారమోక్షహేతుశ్చ కిమన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛథ ॥ 235.29 ॥
లోమహర్షణ ఉవాచ
శ్రుత్వా తే వచనం తస్య సాధు సాధ్వితి చాబ్రువన్ ।
వ్యాసం ప్రశస్య సంపూజ్య పునః ప్రష్టుం సముద్యతాః ॥ 235.30 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే యోగాభ్యాసనిరూపణం నామ
పంచత్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 235 ॥
అధ్యాయః 236 (128)
సాంఖ్యయోగనిరూపణం
మునయ ఊచుః
తవ వక్త్రాబ్ధిసంభూతమమృతం వాఙ్మయం మునే ।
పిబతాం నో ద్విజశ్రేష్ఠ న నృప్తిరిహ దృశ్యతే ॥ 236.1 ॥
తస్మాద్యోగం మునే బ్రూహి విస్తరేణ విముక్తిదం ।
సాంఖ్యం చ ద్విపదాం శ్రేష్ఠ శ్రోతుమిచ్ఛామహే వయం ॥ 236.2 ॥
ప్రజ్ఞావాఞ్శ్రోత్రియో యజ్వా ఖ్యాతః ప్రాజ్ఞోఽనసూయకః ।
సత్యధర్మమతిర్బ్రహ్మన్కథం బ్రహ్మాధిగచ్ఛతి ॥ 236.3 ॥
తపసా బ్రహ్మచర్యేణ సర్వత్యాగేన మేధయా ।
సాంఖ్యే వా యది వా యోగ ఏతత్పృష్టో వదస్వ నః ॥ 236.4 ॥
మనసశ్చేంద్రియాణాం చ యథైకాగయ్రమవాప్యతే ।
యేనోపాయేన పురుషస్తత్త్వం వ్యాఖ్యాతుమర్హసి ॥ 236.5 ॥
వ్యాస ఉవాచ
నాన్యత్ర జ్ఞానతపసోర్నాన్యత్రేంద్రియనిగ్రహాత్ ।
నాన్యత్ర సర్వసంత్యాగాత్సిద్ధిం విందతి కశ్చన ॥ 236.6 ॥
మహాభూతాని సర్వాణి పూర్వసృష్టిః స్వయంభువః ।
భూయిష్ఠం ప్రాణభృద్గ్రామే నివిష్టాని శరీరిషు ॥ 236.7 ॥
భూమేర్దేహో జలాత్స్నేహో జ్యోతిషశ్చక్షుషీ స్మృతే ।
ప్రాణాపానాశ్రయో వాయుఃకోష్ఠాకాశం శరీరిణాం ॥ 236.8 ॥
క్రాంతౌ విష్ణుర్బలే శక్రః కోష్ఠేఽగ్నిర్భోక్తుమిచ్ఛతి ।
కర్ణయోః ప్రదిశః శ్రోత్రే జిహ్వాయాం వాక్సరస్వతీ ॥ 236.9 ॥
కర్ణౌ త్వక్చక్షుషీ జిహ్వా నాసికా చైవ పంచమీ ।
దశ తానీంద్రియోక్తాని ద్వారాణ్యాహారసిద్ధయే ॥ 236.10 ॥
శబ్దస్పర్శౌ తథా రూపం రసం గంధం చ పంచమం ।
ఇంద్రియార్థాన్పృథగ్విద్యాదింద్రియేభ్యస్తు నిత్యదా ॥ 236.11 ॥
ఇంద్రియాణి మనో యుంక్తే అవశ్యా(శా)నివ రాజినః(లః) ।
మనశ్చాపి సదా యుంక్తే భూతాత్మా హృదయాశ్రితః ॥ 236.12 ॥
ఇంద్రియాణాం తథైవైషాం సర్వేషామీశ్వరం మనః ।
నియమే చ విసర్గే చ భూతాత్మా మనసస్తథా ॥ 236.13 ॥
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థశ్చ స్వభావశ్చేతనా మనః ।
ప్రాణాపానౌ చ జీవశ్చ నిత్యం దేహేషు దేహినాం ॥ 236.14 ॥
ఆశ్రయో నాస్తి సత్త్వస్య గుణశబ్దో న చేతనాః ।
సత్త్వం హి తేజః సృజతి న గుణాన్వై కథంచన ॥ 236.15 ॥
ఏవం సప్తదశం దేహం వృతం షోడశభిర్గుణైః ।
మనీషీ మనసా విప్రాః పశ్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 236.16 ॥
న హ్యం చక్షుషా దుశ్యో న చ సర్వైరపీంద్రియైః ।
మనసా తు ప్రదీప్తేన మహానాత్మా ప్రకశతే ॥ 236.17 ॥
అశబ్దస్పర్శరూపం తచ్చ(చ్చా)రసాగంధమవ్యయం ।
అశరీరం శరీరే స్వే నిరీక్షేత నిరింద్రియం ॥ 236.18 ॥
అవ్యక్తం సర్వదేహేషు మర్త్యేషు పరమార్చితం ।
యోఽనుపశ్యతి స ప్రేత్య కల్పతే బ్రహ్మభూయతః ॥ 236.19 ॥
విద్యావినయసంపన్నబ్రాహ్మణే గవి హస్తిని ।
శుని చైవ శ్వపాకే చ పండితాః సమదర్శినః ॥ 236.20 ॥
స హి సర్వేషు భూతేషు జంగమేషు ధ్రువేషు చ ।
వసత్యేకో మహానాత్మా యేన సర్వమిదం తతం ॥ 236.21 ॥
సర్వభూతేషు చాఽఽత్మానం సర్వభూతాని చాఽఽత్మని ।
యదా పశ్యతి భూతాత్మా బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా ॥ 236.22 ॥
యావానాత్మని వేదాఽఽత్మా తావానాత్మా పరాత్మని ।
య ఏవం సతతం వేద సోఽమృతత్వాయ కల్పతే ॥ 236.23 ॥
సర్వభూతాత్మభూతస్య సర్వభూతహితస్య చ ।
దేవాపి మార్గే ముహ్యంతి అపదస్య పదైషిణః ॥ 236.24 ॥
శకుంతానామివాఽఽకాశే మత్స్యానామివ చోదకే ।
యథా గతిర్న దృశ్యేన తథా జ్ఞానవిదాం గతిః ॥ 236.25 ॥
కాలః పచతి భూతాని సర్వాణ్యేవాఽఽత్మనాఽఽత్మని ।
యస్మిస్తు పచ్యతే కాలస్తన్న వేదేహ కశ్చన ॥ 236.26 ॥
న తదుర్ధ్వం న తిర్యక్చ నాధో న చ పునః పునః ।
న మధ్యే ప్రతిగృహ్ణీతే నైవ కించిన్న కశ్చన ॥ 236.27 ॥
సర్వే తత్స్థా ఇమే లోకా బాహ్యమేషాం న కించన ।
యద్యప్యగ్రే సమాగచ్ఛేద్యతా బాణో గుణచ్యుతః ॥ 236.28 ॥
నైవాంతం కారణస్యేయాద్యద్యపి స్యాన్మనోజవః ।
తస్మాత్సూక్ష్మతరం నాస్తి నాస్తి స్థూలతరం తథా ॥ 236.29 ॥
సర్వతః పాణిపాదం తత్సర్వతోఽక్షిశిరోముఖం ।
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ 236.30 ॥
తదేవాణోరణుతరం తన్మహద్భ్యో మహత్తరం ।
తదంతః సర్వభూతానాం ధ్రువం తిష్ఠన్న దృశ్యతే ॥ 236.31 ॥
అక్షరం చ క్షరం చైవ ద్వేధా భావోఽయమాత్మనః ।
క్షకః సర్వేషు భూతేషు దివ్యం త్వమృతమక్షరం ॥ 236.32 ॥
నవద్వారం పురం కృత్వా హంసో హి నియతో వశీ ।
ఈదృశః సర్వభూతస్య స్థావరస్య చరస్య చ ॥ 236.33 ॥
హానేనాభివికల్పానాం నరాణాం సంచయేన చ ।
శరీరాణామజస్యాఽఽహుర్హంసత్వం పారదర్శినః ॥ 236.34 ॥
హంసోక్తం చ క్షరం చైవ కూటస్థం యత్తదక్షరం ।
తద్విద్వానక్షరం ప్రాప్య జహాతి ప్రాణజన్మనీ ॥ 236.35 ॥
వ్యాస ఉవాచ
భవతాం పృచ్ఛతాం విప్రా యథావదిహ తత్త్వతః ।
సాంఖ్యం జ్ఞానేన సంయుక్తం తదేతత్కీర్తితం మయా ॥ 236.36 ॥
యోగకృత్యం తు భో విప్రాః కీర్తయిష్యామ్యతః పరం ।
ఏకత్వం బుద్ధిమనసోరింద్రియాణాం చ సర్వశః ॥ 236.37 ॥
ఆత్మనో వ్యాపినో జ్ఞానం జ్ఞానమేతదత్తుమం ।
తదేతదుపశాంతేన దాంతేనాధ్యాత్మశీలినా ॥ 236.38 ॥
ఆత్మారామేణ బుద్ధేన బోద్ధవ్యం శుచికర్మణా ।
యోగదోషాన్సముచ్ఛిద్య పంచ యాన్కవయో విదుః ॥ 236.39 ॥
కామం క్రోదం చ లోభం చ భయం స్వప్నం పంచమం ।
క్రోధం శమేన జయతి కామం సంకల్పవర్జనాత్ ॥ 236.40 ॥
సత్త్వసంసేవనాద్ధీరో నిద్రాముచ్ఛేత్తుమర్హతి ।
ధృత్యా శిశ్నోదరం రక్షేత్పాణిపాదం చ చక్షుషా ॥ 236.41 ॥
చక్షుః శ్రోత్రం చ మనసా మనో వాచం చ కర్మణా ।
అప్రమాదాద్భయం జహ్యద్దంభం ప్రాజ్ఞోపసేవనాత్ ॥ 236.42 ॥
ఏవమేతాన్యోగదోషాంజయేన్నిత్యమతంద్రితః ।
అగ్నీంశ్చ బ్రాహ్మణాంశ్చాథ దేవతాః ప్రణమేత్సదా ॥ 236.43 ॥
వర్జయేదుద్ధతాం వాచం హింసాయుక్తాం మనోనుగాం ।
బ్రహ్మతేజోమయం శుక్రం యస్య సర్వమిదం జగత్ ॥ 236.44 ॥
ఏతస్య భూతభూతస్య దృష్టం స్థావరజంగమం ।
ధ్యాయనమధ్యయనం దానం సత్యం హ్రీరార్జవం క్షమా ॥ 236.45 ॥
శౌచం చైవాఽఽత్మనః శుద్ధిరింద్రయాణాం చ నిగ్రహః ।
ఏతైర్వివర్ఘతే తేజః పాప్మానం చాపకర్షతి ॥ 236.46 ॥
సమః సర్వేషు భూతేషు లభ్యాలభ్యేన వర్తయన్
ధూతపాప్మా తు తేజస్వీ లఘ్వాహారో జితేంద్రియః ॥ 236.47 ॥
తామత్రధౌ వశే కృత్వా నిషేవేద్బ్రహ్మణః పదం ।
మనసశ్చేంద్రియాణాం చ కృత్వైకాగ్రయం సమాహితః ॥ 236.48 ॥
పూర్వరాత్రే పరార్ధే చ ధారయేన్మన ఆత్మనః ।
జంతోః పంచేంద్రియస్యాస్య యద్యేకం క్లిన్నమింద్రియం ॥ 236.49 ॥
తతోఽస్య స్రవతి ప్రజ్ఞా గిరేః పాదాదివోదకం ।
మనసః పూర్వమాదద్యాత్కూర్మాణామివ మత్స్యహా ॥ 236.50 ॥
తతః శ్రోత్రం తతశ్చక్షుర్జిహ్వా ఘ్రాణం చ యోగవిత్ ।
తత ఏతాని సంయమ్య మనసి స్థాపయేద్యది ॥ 236.51 ॥
తథైవాపోహ్య సంకల్పాన్మనో హ్యాత్మని ధారయేత్ ।
పంచేంద్రియాణి మనసి హృది సంస్థాపయేద్యది ॥ 236.52 ॥
యదైతాన్యవతిష్ఠంతే మనః షష్ఠాని చాఽఽత్మని ।
ప్రసీదంతి చ సంస్థాయాం తదా బ్రహ్మ ప్రకాశతే ॥ 236.53 ॥
విధూమ ఇవ దీప్తార్చిరాగత్య ఇవ దీప్తిమాన్ ।
వైద్యుతోఽగ్నిరివాఽఽకాశే పశ్యంత్యాత్మానమాత్మని ॥ 236.54 ॥
సర్వ తత్ర తు సర్వత్ర వ్యాపకత్వాచ్చ దృశ్యతే ।
తం పశ్యంతి మహాత్మానో బ్రాహ్మణా యే మనీషిణః ॥ 236.55 ॥
ధృతిమంతో మహాప్రాజ్ఞాః సర్వభూతహితే రతాః ।
ఏవం పరిమితం కాలమాచరన్సంశితవ్రతః ॥ 236.56 ॥
ఆసీనో హి రహస్యేకో గచ్ఛేదక్షరసామ్యతాం ।
ప్రమోహో భ్రమ ఆవర్తో ఘ్రాణం శ్రవణదర్శనే ॥ 236.57 ॥
అద్భుతాని రసః స్పర్శః శీతోష్ణమారుతాకృతిః ।
ప్రతిభానుపసర్గాశ్చ ప్రతిసంగృహ్య యోగతః ॥ 236.58 ॥
తాంస్తత్త్వవిదనాదృత్య సామ్యేనైవ నివర్తయేత్ ।
కుర్యాత్పరిచయం యోగే త్రైలోక్యే నియతో మునిః ॥ 236.59 ॥
గిరిశృంగే తథా చైత్యే వృక్షమూలేషు యోజయేత్ ।
సంనియమ్యేంద్రియగ్రామం కోష్ఠే భాండమనా ఇవ ॥ 236.60 ॥
ఏకాగ్రం చింతయేన్నిత్యం యోగాన్నోద్విజతే మనః ।
యేనోపయేన శక్యేత నియంతుం చంచలం మనః ॥ 236.61 ॥
తత్ర యుక్తో నిషేవేత న చైవ విచలేత్తతః ।
శూన్యాగారాణి చైకాగ్రో నివాసార్థముపక్రమేత్ ॥ 236.62 ॥
నాతివ్రజేత్పరం వాచా కర్మణా మనసాఽపి వా ।
ఉపేక్షకో యథాహారో లబ్ధాలబ్ధసమో భవేత్ ॥ 236.63 ॥
యశ్చైనమభినందేత యశ్చైనమభివాదయేత్ ।
సమస్తయోశ్చాప్యుభయోర్నాభిధ్యాయేచ్ఛుభాశుభం ॥ 236.64 ॥
న ప్రహృష్యేన లాభేషు నాలాభేషు చ చింతయేత్ ।
సమః సర్వేషు భూతేషు సధర్మా మాతరిశ్వనః ॥ 236.65 ॥
ఏవం స్వస్థాత్మనః సాధోః సర్వత్ర సమదర్శినః ।
షణ్మాసాన్నిత్యయుక్తస్య శబ్దబ్రహ్మభివర్తతే ॥ 236.66 ॥
వేదనార్తాన్పరాందృష్ట్వా సమలష్టాశ్మకాంచనః ।
ఏవం తు నిరతో మార్గం విరమేన్న విమీహితః ॥ 236.67 ॥
అపి వర్ణావకృష్టస్తు నారీ వా ధర్మకాంక్షిణీ ।
తావప్యేతేన మార్గేణ గచ్ఛేతాం పరమాం గతిం ॥ 236.68 ॥
అజం పురాణమజరం సనాతనం, యమింద్రియాతిగమగోచరం ద్విజాః ।
అవేక్ష్య చేమాం పరమేష్ఠిసామ్యతాం, ప్రయాంత్యనావృత్తిగతిం మనీషిణః ॥ 236.69 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే సాంఖ్యయోగనిరూపణం నామ
పంచత్రింశదధికద్విశతతమోధ్యాయః ॥ 236 ॥
అధ్యాయః 237 (129)
జ్ఞానినాం మోక్షప్రాప్తినిరూపణం
మునయ ఊచుః
యద్యేవం వేదవచనం కురు కర్మ త్యజేతి చ ।
కాం దిశం విద్యయా యాంతి కాం చ గచ్ఛంతి కర్మణా ॥ 237.1 ॥
ఏతద్వై శ్రోతుమిచ్ఛమస్తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు నః ।
ఏతదన్యోన్యవైరూప్యం వర్తతే ప్రతికూలతః ॥ 237.2 ॥
వ్యాస ఉవాచ
శృణుధ్వం మునిశార్దూలా యత్పృచ్ఛధ్వం సమాసతః ।
కర్మవిద్యామయౌ చౌభౌ వ్యాఖ్యాస్యామి క్షరాక్షరౌ ॥ 237.3 ॥
యాం దిశం విద్యయా యాంతి యాం గచ్ఛంతి చ కర్మణా ।
శృణుధ్వం సాంప్రతం విప్రా గహనం హ్యేతదుత్తరం ॥ 237.4 ॥
అస్తి ధర్మ ఇతి యుక్తం నాస్తి తత్రైవ యో వదేత్ ।
యక్షస్య సాదృశ్యమిదం యక్షస్యేదం భవేదథ ॥ 237.5 ॥
ద్వావిమావథ పంథానౌ యత్ర వేదాః ప్రతిష్ఠితాః ।
ప్రవృత్తిలక్షణో ధర్మో నివృత్తో వా విభాషితః ॥ 237.6 ॥
కర్మణా బధ్యతే జంతుర్విద్యయా చ విముచ్యతే ।
తస్మాత్కర్మ న కుర్వంతి యతయః పారదర్శినః ॥ 237.7 ॥
కర్మణా జాయతే ప్రేత్య మూర్తిమాన్షోడశాత్మకః ।
విద్యయా జాయతే నిత్యమవ్యక్తం హ్యక్షరాత్మకం ॥ 237.8 ॥
కర్మ త్వేకే ప్రశంసంతి స్వల్పబుద్ధిరతా నరాః ।
తేన తే దేహజాలేన రమయంత ఉపాసతే ॥ 237.9 ॥
యే తు బుద్ధిం పరాం ప్రాప్తా ధర్మనైపుణ్యదర్శినః ।
న తే కర్మ ప్రశంసంతి కూపం నద్యాం పిబన్నివః ॥ 237.10 ॥
కర్మణాం ఫలమాప్నోతి సుఖదుఃఖే భవాభవౌ ।
విద్యయా తదవాప్నోతి యత్ర గత్వా న శోచతి ॥ 237.11 ॥
న మ్రియతే యత్ర గత్వా యత్ర గత్వా న జాయతే ।
న జీర్యతే యత్ర గత్వా యత్ర గత్వా న వర్ధతే ॥ 237.12 ॥
యత్ర తద్బ్రహ్మ పరమమవ్యక్తమచలం ధ్రువం ।
అవ్యాకృతమనాయామమమృతం చాధియోగవిత్ ॥ 237.13 ॥
ద్వంద్వైర్న యత్ర బాధ్యంతే మానసేన చ కర్మణా ।
సమాః సర్వత్ర మైత్రాశ్చ సర్వభూతహితే రతాః ॥ 237.14 ॥
విద్యామయోఽన్యః పురుషో ద్విజాః కర్మమయోఽపరః ।
విప్రాశ్చంద్రసమస్పర్శః సూక్ష్మయా కలయా స్థితః ॥ 237.15 ॥
తదేతదృషిణా ప్రోక్తం విస్తరేణానుగీయతే ।
న వక్తుం శక్యతే ద్రష్టుం చక్రతంతుమివాంబరే ॥ 237.16 ॥
ఏకాదశవికారాత్మా కలాసంభారసంభృతః ।
మూర్తిమానితి తం విద్యాద్విప్రాః కర్మగుణాత్మకం ॥ 237.17 ॥
దేవో యః సంశ్రితస్తస్మిన్బుద్ధీందురివ పుష్కరే ।
క్షేత్రజ్ఞం తం విజానీయాన్నిత్యం యోగజితాత్మకం ॥ 237.18 ॥
తమో రజశ్చ సత్త్వం చ జ్ఞేయం జీవగుణాత్మకం ।
జీవమాత్మగుణం విద్యాదాత్మానం పరమాత్మనః ॥ 237.19 ॥
సచేతనం జీవగుణం వదంతి, స చేష్టతే జీవగుణం చ సర్వం ।
తతః పరం క్షేత్రవిదో వదంతి, ప్రకల్పయంతో భువనాని సప్త ॥ 237.20 ॥
వ్యాస ఉవాచ
ప్రకృత్యాస్తు వికారా యే క్షేత్రజ్ఞాస్తే పరిశ్రుతాః ।
తే చైనం న ప్రజానంతి న జానాతి స తానపి ॥ 237.21 ॥
తైశ్చైవ కురుతే కార్యం మనః షష్ఠైరిహేంద్రియైః ।
సుదాంతైరివ సంయంతా దృఢః పరమవాజిభిః ॥ 237.22 ॥
ఇంద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యః పరమం మనః ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా మహాన్పరః ॥ 237.23 ॥
మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పరతోఽమృతం ।
అమృతాన్న పరం కించిత్సా కాష్ఠా పరమా గతిః ॥ 237.24 ॥
ఏవం సర్వేషు భూతేషు గూఢాత్మా న ప్రకాశతే ।
దృశ్యతే త్వగయ్రయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా సూక్ష్మదర్శిభిః ॥ 237.25 ॥
అంతరాత్మని సంలీయ మనఃషష్ఠాని మేధయా ।
ఇంద్రియైరింద్రియార్థాంశ్చ బహుచిత్తమచింతయన్ ॥ 237.26 ॥
ధ్యానేఽపి పరమం కృత్వా విద్యాసంపాదితం మనః ।
అనీశ్వరః ప్రశాంతాత్మా తతో గచ్ఛేత్పరం పదం ॥ 237.27 ॥
ఇంద్రియాణాం తు సర్వేషాం వశ్యాత్మా చలితస్మృతిః ।
ఆత్మనః సంప్రదానేన మర్త్యో మృత్యుముపాశ్నుతే ॥ 237.28 ॥
విహత్య సర్వసంకల్పాన్సత్త్వే చిత్తం నివేశయేత్ ।
సత్త్వే చిత్తం సమావేశ్య తతః కాలంజరో భవేత్ ॥ 237.29 ॥
చిత్తప్రసాదేన యతిర్జహాతీహ శుభాశుభం ।
ప్రసన్నాత్మాఽఽత్మని స్థిత్వా సుఖమత్యంతమశ్నుతే ॥ 237.30 ॥
లక్షణం తు ప్రసాదస్య యథా స్వప్నే సుఖం భవేత్ ।
నిర్వాతే వా యథా దీపో దీప్యమానో న కంపతే ॥ 237.31 ॥
ఏవం పూర్వాపరే రాత్రే యుంజన్నాత్మానమాత్మనా ।
లఘ్వాహారో విశుద్ధాత్మా పశ్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 237.32 ॥
రహస్యం సర్వవేదానామనైతిహ్యమనాగమం ।
ఆత్మప్రత్యాయకం శాస్త్రమిదం పుత్రానుశాసనం ॥ 237.33 ॥
ధర్మాఖ్యానేషు సర్వేషు సత్యాఖ్యానేషు యద్వసు ।
దశవర్షసహస్రాణి నిర్మథ్యామృతముద్ధృతం ॥ 237.34 ॥
నవనీతం యథా దధ్నః కాష్ఠాదగ్నిర్యథైవ చ ।
తథైవ విదుషాం జ్ఞానం ముక్తిహేతోః సముద్ధృతం ॥ 237.35 ॥
స్నాతకానామిదం శాస్త్రం వాచ్యం పుత్రానుశాసనం ।
తదిదం నాప్రశాంతాయ నాదాంతాయ తపస్వినే ॥ 237.36 ॥
నావేదవిదుషే వాచ్యం తథా నానుగతాయ చ ।
నాసూయకాయానృజవే న చానిర్దిష్టకారిణే ॥ 237.37 ॥
న తర్కశాస్త్రదగ్ధాయ తథైవ పిశునాయ చ ।
శ్లాఘినే శ్లాఘనీయాయ ప్రశాంతాయ తపస్వినే ॥ 237.38 ॥
ఇదం ప్రియాయ పుత్రాయ శిష్యాయానుగతాయ తు ।
రహస్యధర్మం వక్తవ్యం నాన్యస్మై తు కథంచన ॥ 237.39 ॥
యదప్యస్య మహీం దద్యాద్రత్నపూర్ణామిమాం నరః ।
ఇతమేవ తతః శ్రేయ ఇతి మన్యేత తత్త్వవిత్ ॥ 237.40 ॥
అతో గుహ్యతరార్థం తదధ్యాత్మమతిమానుషం ।
యత్తన్మహర్షిభిర్దుష్టం వేదాంతేషు చ గీయతే ॥ 237.41 ॥
తద్యుష్మభ్యం ప్రయచ్ఛామి యన్మాం పృచ్ఛత సత్తమాః ।
యన్మే మనసి వర్తేత యస్తు వో హృది సంశయః ॥
శ్రుతం భవద్భిస్తత్సర్వం కిమన్యత్కథయామి వః ॥ 237.42 ॥
మునయ ఊచుః
అధ్యాత్మం విస్తరేణేహ పునరేవ వదస్వ నః ।
యదధ్యాత్మం యథా విద్మో భగవన్నృషిసత్తమ ॥ 237.43 ॥
వ్యాస ఉవాచ
అధ్యాత్మం యదిదం విప్రాః పురుషస్యేహ పఠ్యతే ।
యుష్మభ్యం కథయిష్యామి తస్య వ్యాఖ్యాఽవధార్యతాం ॥ 237.44 ॥
భీమిరాపస్తథా జ్యోతిర్వాయురాకాశమేవ చ ।
మహాభూతాని యశ్చైవ సర్వభూతేషు భూతకృత్ ॥ 237.45 ॥
మునయ ఊచుః
ఆకారం తు భవేద్యస్య యస్మిందేహం న పశ్యతి ।
ఆకాసాద్యం శరీరేషు కథం తదుపవర్ణయేత్ ॥
ఇంద్రియాణాం గుణాః కేచిత్కథం తానుపలక్షయేత్ ॥ 237.46 ॥
వ్యాస ఉవాచ
ఏతద్వో వర్ణయిష్యామి యథావదనుదర్శనం ।
శృణుధ్వం తదిహైకాగ్య్రా యథాతత్త్వం యథా చ తత్ ॥ 237.47 ॥
శబ్దః శ్రోత్రం తథా ఖాని త్రయమాకాశలక్షణం ।
ప్రాణశ్చేష్టా తథా స్పర్శ ఏతే వాయుగుణాస్త్రయః ॥ 237.48 ॥
రూపం చక్షుర్విపాకశ్చ త్రిధా జ్యోతిర్విధీయతే ।
రసోఽథ రసనం స్వేదో గుణాస్త్వేతే త్రయోఽమ్భసాం ॥ 237.49 ॥
ఘ్రేయం ఘ్రాణం శరీరం చ భూమేరేతే గుణాస్త్రయః ।
ఏతావానింద్రియగ్రామో వ్యాఖ్యాతః పాంచభౌతికః ॥ 237.50 ॥
వాయోః స్పర్శో రసోఽద్భ్యశ్చ జ్యోతిషో రూపముచ్యతే ।
ఆకాశప్రభవః శబ్దో గంధో భూమిగుణః స్మృతః ॥ 237.51 ॥
మనో బుద్ధిః స్వభావశ్చ గుణా ఏతే స్వయోనిజాః ।
తే గుణానతివర్తంతే గుణేభ్యః పరమా మతాః ॥ 237.52 ॥
యథా కుర్మ ఇవాంగాని ప్రసార్య సంనియచ్ఛతి ।
ఏవమేవేంద్రియగ్రామం బుద్ధిశ్రేష్ఠో నియచ్ఛతి ॥ 237.53 ॥
యదూర్ధ్వం పాదతలయోరవార్కేర్ద్వం చ(గధశ్చ)పశ్యతి ।
ఏతస్మిన్నేవ కృత్యే సా వర్తతే బుద్ధిరుత్తమా ॥ 237.54 ॥
గుణైస్తు నీయతే బుద్ధిర్బుద్ధిరేవేంద్రియాణ్యపి ।
మనఃషష్ఠాని సర్వాణి బుద్ధ్యా భవాత్కుతో గృణాః ॥ 237.55 ॥
ఇంద్రియాణి నరైః పంచ షష్ఠం తన్మన ఉచ్యతే ।
సప్తమీం బుద్ధిమేవాఽఽహుః క్షేత్రజ్ఞం విద్ధి చాష్టమం ॥ 237.56 ॥
చక్షురాలోకనాయైవ సంశయం కురుతే మనః ।
బుద్ధిరధ్యవసానాయ సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే ॥ 237.57 ॥
రజస్తమశ్చ సత్త్వం చ త్రయ ఏతే స్వయోనిజాః ।
సమాః సర్వేషు భూతేషు తాన్గుణానుపలక్షయేత్ ॥ 237.58 ॥
తత్ర యత్ప్రీతిసంయుక్తం కించిదాత్మని లక్షయేత్ ।
ప్రశాంతమివ సంయుక్తం సత్త్వం తదుపధారయేత్ ॥ 237.59 ॥
యత్తు సంతాపసంయుక్తం కాయే మనసి వా భవేత్ ।
ప్రవృత్తం రజ ఇత్యేవం తత్ర చాప్యుపలక్షయేత్ ॥ 237.60 ॥
యత్తు సంమోహసంయుక్తమవ్యక్తం విషమం భవేత్ ।
అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం తమస్తదుపదారయేత్ ॥ 237.61 ॥
ప్రహర్షః ప్రీతిరానందం స్వామ్యం స్వస్థాత్మచిత్తతా ।
అకస్మాద్యది వా కస్మాద్వదంతి సాత్త్వికాన్గుణాన్ ॥ 237.62 ॥
అభిమానో మృషావాదో లోభో మహోస్తథా క్షమా ।
లింగాని రజసస్తాని వర్తంతే హేతుతత్త్వతః ॥ 237.63 ॥
తథా మోహః ప్రమాదశ్చ తంద్రీ నింద్రాఽప్రబోధితా ।
కథంచిదభివర్తంతే విజ్ఞేయాస్తామసా గుణాః ॥ 237.64 ॥
మనః ప్రసృజతే భావం బుద్ధిరధ్యవసాయినీ ।
హృదయం ప్రియమేవేహ త్రివిధా కర్మచోదనా ॥ 237.65 ॥
ఇంద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా పరః స్మృతః ॥ 237.66 ॥
బుద్ధిరాత్మా మనుష్యస్య బుద్ధిరేవాఽఽమనాయికా ।
యదా వికురుతే భావం తదా భవతి సా మనః ॥ 237.67 ॥
ఇంద్రియాణాం పృథగ్భావాద్బుద్ధిర్వికురుతే హ్యను ।
క్షృణ్వతీ భవతి శ్రోత్రం స్పృశతీ స్పర్శ ఉచ్యతే ॥ 237.68 ॥
పశ్యంతి చ భవేద్దృష్టీ రసంతీ భవేత్ ।
జిఘ్రంతీ భవతి ఘ్రాణం బుద్ధిర్వికురుతే పృథక్ ॥ 237.69 ॥
ఇంద్రియాణి తు తాన్యాహుస్తేషాం వృత్త్యా వితిష్ఠతి ।
తిష్ఠతి పురుషే బుద్ధిర్బుద్ధిభావవ్యవస్థితా ॥ 237.70 ॥
కదాచిల్లభతే ప్రీతిం కదాచిదపి శోచతి ।
న సుఖేన న దుఃఖేన కదాచిదిహ ముహ్యతే ॥ 237.71 ॥
స్వయం భావాత్మికా భావాంస్త్రీనేతానతివర్తతే ।
సరితాం సాగరో భర్తా మహావేలామివోర్మిమాన్ ॥ 237.72 ॥
యదా ప్రార్థయతే కించిత్తదా భవతి సా మనః ।
అధిష్ఠానే చ వై బుద్ధ్యా పృథగేతాని సంస్మరేత్ ॥ 237.73 ॥
ఇంద్రియాణి చ మేధ్యాని విచేతవ్యాని కృత్స్నశః ।
సర్వాణ్యేవానుపూర్వేణ యద్యదా చ విధీయతే ॥ 237.74 ॥
అభిభాగమనా బుద్ధిర్భావో మనసి వర్తతే ।
ప్రవర్తమానస్తు రజః సత్త్వమప్యతివర్తతే ॥ 237.75 ॥
యే వై భావేన వర్తంతే సర్వేష్వేతేషు తే త్రిషు ।
అన్వర్థాన్సంప్రవర్తంతే రథనేమిమరా ఇవ ॥ 237.76 ॥
ప్రదీపార్థం మనః కుర్యాదింద్రియైర్బుద్ధిసత్తమైః ।
నిశ్చరద్భిర్యథాయోగముదాసీనైర్యదృచ్ఛయా ॥ 237.77 ॥
ఏవం స్వభావమేవేదమితి బుద్ధ్వా న ముహ్యతి ।
అశోచన్సంప్రహృష్యంశ్చ నిత్య విగతమత్సరః ॥ 237.78 ॥
న హ్యాత్మా శక్యతే ద్రష్టుమింద్రియైః కామగోచరైః ।
ప్రవర్తమానైరనేకైర్కర్ధదురైరకృతాత్మభిః ॥ 237.79 ॥
తేషాం తు మనసా రశ్మీన్యదా సమ్యఙ్నియచ్ఛతి ।
తదా ప్రకాశతేఽస్యాఽఽత్మా దీపదీప్తా యథాఽఽకృతిః ॥ 237.80 ॥
సర్వేషామేవ భూతానాం తమస్యుపగతే యథా ।
ప్రకాశం భవతే సర్వం తథైవముపధార్యతాం ॥ 237.81 ॥
యథా వారిచరః పక్షీ న లిప్యతి జలే చరన్ ।
విముక్తాత్మా తథా యోగీ గుణదోషైర్న లిప్యతే ॥ 237.82 ॥
ఏవమేవ కృతప్రజ్ఞో న దోషైర్విషయాంశ్చరన్ ।
అసజ్జమానః సర్వేషు న కథంచిత్ప్రలిప్యతే ॥ 237.83 ॥
త్యక్త్వా పూర్వకృతం కర్మరతిర్యస్య సదాఽఽత్మని ।
సర్వభూతాత్మభూతస్య గుణసంగేన సజ్జతః ॥ 237.84 ॥
స్వయమాత్మా ప్రసవతి గుణేష్వపి కదాచన ।
న గుణా విదురాత్మానం గుణాన్వేద స సర్వదా ॥ 237.85 ॥
పరిదధ్యాద్గుణానాం స ద్రష్టా చైవ యథాతథం ।
సత్తవక్షేత్రజ్ఞయోరేవమంతరం లక్షయేన్నరః ॥ 237.86 ॥
సృజతే తు గుణానేక ఏకో న సృజతే గుణాన్ ।
పృథగ్భూతౌ ప్రకృత్యైతౌ సంప్రయుక్తౌ చ సర్వదా ॥ 237.87 ॥
యథాఽశ్మనా హిరణ్యస్య సంప్రయుక్తౌ తథైవ తౌ ।
మశకౌదుంబరౌ వాఽపి సంప్రయుక్తౌ యథా సహ ॥ 237.88 ॥
ఇషికా వా యథా ముంజే పృథక్చ సహ చైవాహ ।
తథైవ సహితావేతౌ అన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ ॥ 237.89 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే
సప్తత్రింశదధికద్విశతతమోధ్యాయః ॥ 237 ॥
అధ్యాయః 238 (130)
గుణసర్జనకథనం
వ్యాస ఉవాచ
సృజతే తు గుణాన్సత్త్వే క్షేత్రజ్ఞస్త్వధితిష్ఠతి ।
గుణాన్విక్రియతః సర్వానుదాసీనవదీశ్వరః ॥ 238.1 ॥
స్వభావయుక్తం తత్సర్వం యదిమాన్సృజతే గుణాన్ ।
ఊర్ణనాభిర్యథా సూత్రం సృజతే తద్గుణాంస్తథా ॥ 238.2 ॥
ప్రవృత్తా న నివర్తంతే ప్రవృత్తిర్నోపలభ్యతే ।
ఏవమేక వ్యవస్యంతి నివృత్తిమితి చాపరే ॥ 238.3 ॥
ఉభయం సంప్రధార్యైతదధ్యవస్యేద్యథామతి ।
అనేనైవ విధానేన భవేద్వై సంశయో మహాన్ ॥ 238.4 ॥
అనాదినిధనో హ్యాత్మా తం బుద్ధ్వా విహరేన్నరః ।
అక్రుధ్యన్నప్రహృష్యంశ్చ నిత్యం విగతమత్సరః ॥ 238.5 ॥
ఇత్యేవం హృదయే సర్వో బుద్ధిచింతామయం దృఢం ।
అనిత్యం సుఖమాసీనమశోచ్యం ఛిన్నసంశయః ॥ 238.6 ॥
తరయేత్ప్రచ్యుతాం పృథ్వీం యథా పూర్ణాం నదీం నరాః ।
అవగాహ్య చ విద్వాంసో విప్రా లోలమిమం తథా ॥ 238.7 ॥
న తు తప్యతి వై విద్వాన్స్థలే చరతి తత్త్వవిత్ ।
ఏవం విచింత్య చాఽఽత్మానం కేవలం జ్ఞానమాత్మనః ॥ 238.8 ॥
తాం(తం)తు బుద్ధ్వా నరః సర్గం భూతానామాగతిం గతిం ।
సమచేష్టశ్చ వై సమ్యగ్లభతే శమముత్తమం ॥ 238.9 ॥
ఏతద్ద్విజన్మసామగ్య్రం బ్రాహ్మణస్య విశేషతః ।
ఆత్మజ్ఞానసమస్నేహపర్యాప్తం తత్పరాయణం ॥ 238.10 ॥
త్వం బుద్ధ్వా భవేద్బుద్ధః కిమన్యద్బుద్ధలక్షణం ।
విజ్ఞాయైతద్విముచ్యంతే కృతకృత్యా మనీషిణః ॥ 238.11 ॥
న భవతి విదుషాం మహద్భయం, యదవిదుషాం సుమహద్భయం పరత్ర ।
న హి గతిరధికాఽస్తి కస్యచిద్భవతి హి యా విదుషః సనాతనీ ॥ 238.12 ॥
లోకే మాతరమసూయతే నరస్తత్ర దేవమనిరీక్ష్య శోచతే ।
తత్ర చేత్కుశలో న శోచతే, యే విదుస్తదుభయం కృతాకృతం ॥ 238.13 ॥
యత్కరోత్యనభిసంధిపూర్వకం, తచ్చ నిందయతి యత్పురా కృతం ।
యత్ప్రియం తదుభయం న వాఽప్రియం, తస్య తజ్జనయతీహ కుర్వతః ॥ 238.14 ॥
మునయ ఊచుః
యస్మాద్వర్మాత్పరో ధర్మో విద్యతే నేహ కశ్చన ।
యో విశిష్టశ్చ భూతేభ్యస్తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు నః ॥ 238.15 ॥
వ్యాస ఉవాచ
ధర్మం చ సంప్రవక్ష్యామి పురాణమృషిభిః స్తుతం ।
విశిష్టం సర్వధర్మేభ్యః శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 238.16 ॥
ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని బుద్ధ్యా సంయమ్య తత్త్వతః ।
సర్వతః ప్రసృతానీహ పితా బాలానివాఽఽత్మజాన్ ॥ 238.17 ॥
మనసశ్చేంద్రియాణాం చాప్యైకాగ్రయం పరమం తపః ।
విజ్ఞేయః సర్వధర్మేభ్యః స ధర్మః పర ఉచ్యతే ॥ 238.18 ॥
తాని సర్వాణి సంధాయ మనః షష్ఠాని మేధయా ।
ఆత్మతృప్తః స ఏవాఽఽసీద్బహుచింత్యమచింతయన్ ॥ 238.19 ॥
గోచరేభ్యో నివృత్తాని యదా స్థాస్యంతి వేశ్మని ।
తదా చైవాఽఽత్మనాఽఽత్మానం పరం ద్రక్ష్యథ శాశ్వతం ॥ 238.20 ॥
సర్వాత్మానం మహాత్మానం విధూమమివ పావకం ।
ప్రపశ్యంతి మహాత్మానం బ్రాహ్మణా యే మనీషిణః ॥ 238.21 ॥
యథా పుష్పఫలోపేతో బహుశాఖో మహాద్రుమః ।
ఆత్మనో నాభిజానీతే క్వ మే పుష్పం క్వ మే ఫలం ॥ 238.22 ॥
ఏవమాత్మా న జానీతే క్వ గమిష్యే కుతోఽన్వహం ।
అన్యో హ్యస్యాంతరాత్మాఽస్తి యః సర్వమనుపశ్యతి ॥ 238.23 ॥
జ్ఞానదీపేన దీప్తేమన పశ్యత్యాత్మానమాత్మనా ।
దృష్ట్వాఽఽత్మానం తథా యూయం విరాగా భవత ద్విజాః ॥ 238.24 ॥
విముక్తాః సర్వపాపేభ్యో ముక్తత్వచ ఇవోరగాః ।
పరాం బుద్ధిమవాప్యేహాప్యచింతా విగతజ్వరాః ॥ 238.25 ॥
సర్వతః స్రోతసం ఘోరాం నదీం లోకప్రవాహిణీం ।
పంచేంద్రియగ్రాహవతీం మనఃసంకల్పరోధసం ॥ 238.26 ॥
లోభమోహతృణచ్ఛన్నాం కామక్రోధసరీసృపాం ।
సత్యతీర్థానృతక్షోభాం క్రోధపంకాం సరిద్వరాం ॥ 238.27 ॥
అవ్యక్తప్రభవాం శీఘ్రాం కామక్రోధసమాకులాం ।
ప్రతరధ్వం నదీం బుద్ధ్యా దుస్తరామకృతాత్మభిః ॥ 238.28 ॥
సంసారసాగరగమాం యోనిపాతాలదుస్తరాం ।
ఆత్మజన్మోద్భవాం తాం తు జిహ్వావర్తదురాసదాం ॥ 238.29 ॥
యాం తరంతి కృతప్రజ్ఞా ధృతిమంతో మనీషిణః ।
తాం తీర్ణః సర్వతో ముక్తో విధూతాత్మాఽఽత్మవాఞ్శుచిః ॥ 238.30 ॥
ఉత్తమాం బుద్ధిమాస్థాయ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।
ఉత్తీర్ణః సర్వసంక్లేశాన్ప్రసన్నాత్మా విక్లమషః ॥ 238.31 ॥
భూయిష్ఠానీవ భూతాని సర్వస్థానాన్నిరీక్ష్య చ ।
అక్రుధ్యన్నప్రసీదంశ్చ ననృశంసమతిస్తథా ॥ 238.32 ॥
తతో ద్రక్ష్యథ సర్వేషాం భూతానాం ప్రభవాప్యయాత్ ।
ఏతద్వి సర్వధర్మేభ్యో విశిష్టం మేనిరే బుధాః ॥ 238.33 ॥
ధర్మం ధర్మభృతాం శ్రేష్ఠా మనుయః సత్యదర్శినః ।
ఆత్మానో వ్యాపినో విప్రా ఇతి పుత్రానుశాసనం ॥ 238.34 ॥
ప్రయతాయ ప్రవక్తవ్యం హితాయానుగతాయ చ ।
ఆత్మజ్ఞానమిదం గుహ్యం సర్వగుహ్యతమం మహత్ ॥ 238.35 ॥
అబ్రవం యదహం విప్రా ఆత్మసాక్షికమంజసా ।
నైవ స్త్రీ న పుమానేవం న చైవేదం నపుంసకం ॥ 238.36 ॥
అదుః ఖమసుఖం బ్రహ్మ భూతభవ్యభవాత్మకం ।
యథా మతాని సర్వాణి తథైతాని యథా తథా ।
కథితాని మయా విప్రా భవంతి న భవంతి చ ॥ 238.37 ॥
యథా మతాని సర్వాణి తథైతాని యథా తథా ।
కథితాని మయా విప్రా భవంతి న భవంతి చ ॥ 238.38 ॥
తత్ప్రీతియుక్తేన గుణాన్వితేన, పుత్రేణ సత్పుత్రదయాన్వితేన ।
దృష్ట్వా హితం ప్రీతమనా యదర్థం, బ్రూయాత్సుతస్యేహ యదుక్తమేతత్ ॥ 238.39 ॥
మునయ ఊచుః
మోక్షః పితామహేనోక్త ఉపాయాన్నానుపాయతః ।
తముపాయం యథాన్యాయం శ్రోతుమిచ్ఛామహే మునే ॥ 238.40 ॥
వ్యాస ఉవాచ
అస్మాసు తన్మహాప్రాజ్ఞా యుక్తం నిపుణదర్శనం ।
యదుపాయేన సర్వార్థాన్మృగయధ్వం సదాఽనఘాః ॥ 238.41 ॥
ఘటోపకరణే బుద్ధిర్ఘటోత్పత్తౌ న సా మతా ।
ఏవం ధర్మాద్యుపాయార్థ నాన్యధర్మేషు కారణం ॥ 238.42 ॥
పూర్వే సముద్రేయః పంథా న స గచ్ఛతి పశ్చిమం ।
ఏకః పంథా హి మోక్షస్య తచ్ఛృణుధ్వం మమానఘాః ॥ 238.43 ॥
క్షమయా క్రోధముచ్ఛింద్యాత్కామం సంకల్పవర్జనాత్ ।
సత్త్వసంసేవనాద్ధీరో నిద్రాముచ్ఛేత్తుమర్హతి ॥ 238.44 ॥
అప్రమాదాద్భయం రక్షేద్రక్షేత్క్షేత్రం చ సంవిదం ।
ఇచ్ఛాం ద్వేషం చ కామం చ ధైర్యేణ వినివర్తయేత్ ॥ 238.45 ॥
నిద్రాం చ ప్రతిభాం చైవ జ్ఞానాభ్యాసేన తత్త్వవిత్ ।
ఉపద్రవాంస్తథా యోగీ హితజీర్ణమితాశనాత్ ॥ 238.46 ॥
లోభం మోహం చ సంతోషాద్విషయాంస్తత్త్వదర్శనాత్ ।
అనుక్రోశాదధర్మం చ జయేద్ధర్మముపేక్షయా ॥ 238.47 ॥
ఆయత్యా చ జయేదాశాం సామర్థ్యం సంగవర్జనాత్ ।
అనిత్యత్వేన చ స్నేహం క్షుధాం యోగేన పండితః ॥ 238.48 ॥
కారుణ్యేనాఽఽత్మనాఽఽత్మానం తృష్ణాం చ పరితోషతః ।
ఉత్థానేన జయేత్తంద్రాం వితర్కం నిశ్చయాజ్జయేత్ ॥ 238.49 ॥
మౌనేన బహుభాషాం చ శౌర్యేణ చ భయం జయేత్ ।
యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ బుద్ధ్యా తాం యచ్ఛేజ్జ్ఞానచక్షుషా ॥ 238.50 ॥
జ్ఞానమాత్మా మహాన్యచ్ఛేత్తం యచ్ఛేచ్ఛాంతిరాత్మనః ।
తదేతదుపశాంతేన బోద్ధవ్యం శుచికర్మణా ॥ 238.51 ॥
యోగదోషాన్సముచ్ఛిద్య పంచ యాన్కవయో విదుః ।
కామం క్రోధం చ లోభం చ భయం స్వప్నం చ పంచమం ॥ 238.52 ॥
పరిత్యజ్య నిషేవేత యథావద్యోగసాధనాత్ ।
ధ్యానమధ్యయనం దానం సత్యం హ్రీరార్జవం క్షమా ॥ 238.53 ॥
శౌచమాచారతః శుద్ధిరింద్రియాణాం చ సంయమః ।
ఏతైర్వివర్ధతే తేజః పాప్మానముపహంతి చ ॥ 238.54 ॥
సిధ్యంతి చాస్య సంకల్పా విజ్ఞానం చ ప్రవర్తతే ।
ధూతపాతః స తేజస్వీ లఘ్వాహారో జితేంద్రియః ॥ 238.55 ॥
కామక్రోధౌ వశే కృత్వా నిర్విశేద్బ్రహ్మణః పదం ।
అమూఢత్వమసంగిత్వం కామక్రోధవివర్జనం ॥ 238.56 ॥
అదైన్యమనుదీర్ణత్వమనుద్వేగో హ్యవస్థితిః ।
ఏష మార్గో హి మోక్షస్య ప్రసన్నో విమలః శుచిః ॥
తథా వాక్కాయమనసాం నియమాః కామతోఽవ్యయాః ॥ 238.57 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే సాంఖ్యయోగనిరూపణం నామ
అష్టాత్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 238 ॥
అధ్యాయః 239 (131)
యోగవిధినిరూపణం
మునయ ఊచుః
సాంఖ్యం యోగస్య నో విప్ర విశేషం వక్తుమర్హసి ।
తవ ధర్మజ్ఞ సర్వం హి విదితం మునిసత్తమ ॥ 239.1 ॥
వ్యాస ఉవాచ
సాంఖ్యాం సాంఖ్యం ప్రశంసంతి యోగాన్యోగవిదుత్తమాః ।
వదంతి కారణైః శ్రేష్ఠైః స్వపక్షోద్భవనాయ వై ॥ 239.2 ॥
అనీశ్వరః కథం ముచ్యేదిత్యేవం మునిసత్తమాః ।
వదంతి కారణైః శ్రేష్ఠం యోగం సమ్యఙ్మనీషిణః ॥ 239.3 ॥
వదంతి కారణం వేదం సాంఖ్యం సమ్యగ్ద్విజాతయః ।
విజ్ఞాయేహ గతీః సర్వా విరక్తో విషయేషు యః ॥ 239.4 ॥
ఊర్ధ్వం స దేహాత్సువ్యక్తం విముచ్యేదితి నాన్యథా ।
ఏతదాహుర్మహాప్రాజ్ఞాః సాంఖ్యం వై మోక్షదర్శనం ॥ 239.5 ॥
స్వపక్షే కారణం గ్రాహ్యం సమర్థం వచనం హితం ।
శిష్టానాం హి మతం గ్రాహ్యం భవద్భిః శిష్టసంమతైః ॥ 239.6 ॥
ప్రత్యక్షం హేతవో యోగాః సాంఖ్యాః శాస్త్రవినిశ్చయాః ।
ఉభే చైతే తత్త్వే సమవేతే ద్విజోత్తమాః ॥ 239.7 ॥
ఉభే చైతే మతే జ్ఞాతే మునీంద్రాః శిష్టసంమతే ।
అనుష్ఠితే యథాశాస్త్రం నయేతాం పరమాం గతిం ॥ 239.8 ॥
తుల్యం శౌచం తయోర్యుక్తం దయా భూతేషు చానఘాః ।
వ్రతానాం ధారణం తుల్యం దర్శనం త్వసమం తయోః ॥ 239.9 ॥
మునయ ఊచుః
యది తుల్యం వ్రతం శౌచం దయా చాత్ర మహామునే ।
తుల్యం తద్దర్శనం కస్మాత్తన్నౌ బ్రూహి ద్విజోత్తమ ॥ 239.10 ॥
వ్యాస ఉవాచ
రాగం మోహం తథా స్నేహం కామం క్రోధం చ కేవలం ।
యోగాస్థిరోదితాందోషాన్పంచైతాన్ప్రాప్నువంతి తాన్ ॥ 239.11 ॥
యథా వాఽనిమిషాః స్థూలం జాలం ఛిత్త్వా పునర్జలం ।
ప్రాప్నుయుర్విమలం మార్గం విముక్తాః సర్వబంధనైః ॥ 239.12 ॥
తథైవ వాగురాం ఛిత్త్వా బలవంతో యథా మృగాః ।
ప్రాప్నుయుర్విమలం మార్గం విముక్తాః సర్వబంధనైః ॥ 239.13 ॥
లోభజాని తథా విప్రా బంధనాని బలాన్వితః ।
ఛిత్త్వా యోగాత్పరం మార్గం గచ్ఛంతి విమలం శుభం ॥ 239.14 ॥
అచలాస్త్వావిలా విప్రా వాగురాసు తథాఽఽపరే ।
వినశ్యంతి న సందేహస్తద్వద్యోగబలాదృతే ॥ 239.15 ॥
బలహీనాశ్చ విప్రేంద్రా యథా జాలం గతా ద్విజాః ।
బంధం న గచ్ఛంత్యనఘా యోగాస్తే తు సుదుర్లభాః ॥ 239.16 ॥
యథా చ శకునాః సూక్ష్మం ప్రాప్య జాలమరిందమాః ।
తత్రాశక్తా విపద్యంతే ముచ్యంతే తు బలాన్వితాః ॥ 239.17 ॥
కర్మజైర్బంధనైర్బద్ధాస్తద్వద్యోగపరా ద్విజాః ।
అబలా న విముచ్యంతే ముచ్యంతే చ బలాన్వితాః ॥ 239.18 ॥
అల్పకశ్చ యథా విప్రా వహ్నిః శామ్యతి దుర్బలః ।
ఆక్రాంత ఇంధనైః స్థూలైస్తద్వద్యోగబలః స్మృతః ॥ 239.19 ॥
స ఏవ చ తదా విప్రా వహ్నిర్జాతబలః పునః ।
సమీరణగతః కృత్స్నాం దహేత్క్షిప్రం మహీమిమాం ॥ 239.20 ॥
తత్త్వజ్ఞానబలో విప్రా వహ్నిర్జాతబలః పునః ।
సమీరణగతః కృత్స్నాం దహేత్క్షిప్రం మహీమిమాం ॥ 239.21 ॥
దుర్బలశ్చ యథా విప్రాః స్రోతసా హ్రియతే నరః ।
బలహీనస్తథా యోగీ విషయైర్హ్రియతే చ సః ॥ 239.22 ॥
తదేవ తు యథా స్రోతసా విష్కంభయతి వారణః ।
తద్వద్యోగబలం లబ్ధవా న భవేద్విషయైర్హృతః ॥ 239.23 ॥
విశంతి వా వశాద్వాఽథ యోగాద్యోగబలన్వితాః ।
ప్రజాపతీన్మనూన్సర్వాన్మహాభూతాని చేశ్వరాః ॥ 239.24 ॥
న యమో నాంతకః క్రుద్ధో న మృత్యుర్భీమవిక్రమః ।
విశంతే తద్ద్విజాః సర్వే యోగస్యామితతేజసః ॥ 239.25 ॥
ఆత్మనాం చ సహస్రాణి బహూని ద్విజసత్తమాః ।
యోగం కుర్యాద్బలం ప్రాప్య తైశ్చ సర్వైర్మహీం చరేత్ ॥ 239.26 ॥
ప్రాప్నుయాద్విషయాన్కశ్చిత్పునశ్చోగ్రం తపశ్చరేత్ ।
సంక్షిప్యేచ్చ పునర్విప్రాః సూర్యస్తేజోగుణానివ ॥ 239.27 ॥
బలస్థస్య హి యోగస్య బలార్థం మునిసత్తమాః ।
విమోక్షప్రభవం విష్ణుముపపన్నమసంశయం ॥ 239.28 ॥
బలాని యోగప్రోక్తాని మయైతాని ద్విజోత్తమాః ।
నిదర్శనార్థం సూక్ష్మాణి వక్ష్యామి చ పునర్ద్విజాః ॥ 239.29 ॥
ఆత్మనశ్చ సమాధానే ధారణాం ప్రతి వా ద్విజాః ।
నిదర్శనాని సూక్ష్మాణి సూక్ష్మాణి శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 239.30 ॥
అప్రమత్తో యథా ధన్వీ లక్ష్యం హంతి సమాహితః ।
యుక్తః సమ్యక్తథా యోగీ మోక్షం ప్రాప్నోత్యసంశయం ॥ 239.31 ॥
స్నేహపాత్రే యథా పూర్ణే మన ఆధాయ నిశ్చలం ।
పురుషో యుక్త ఆరోహేత్సోపానం యుక్తమానసః ॥ 239.32 ॥
ముక్తస్తథాఽయమాత్మానం యోగం తద్వత్సునిశ్చలం ।
కరోత్యమలామాత్మానం భాస్కరోపమదర్శనే ॥ 239.33 ॥
యథా చ నావం విప్రేంద్రాః కర్ణధారః సమాహితః ।
మహార్ణవగతాం శీఘ్రం నయేద్విప్రాంస్తు పత్తనం ॥ 239.34 ॥
తద్వదాత్మసమాధానం యుక్తో యోగేన యోగవిత్ ।
దుర్గమం స్థానమాప్నోతి హిత్వా దేహమిమం ద్విజాః ॥ 239.35 ॥
సారథిశ్చ యథా యుక్తః సదశ్వాన్సుసమాహితః ।
ప్రాప్నోత్యాశు పరం స్థానం లక్ష్యముక్త ఇవాఽఽశుగః ॥ 239.36 ॥
తథైవ చ ద్విజా యోగీ ధారణాసు సమాహితః ।
ప్రాప్నోత్యశు పరం స్థానం లక్ష్యముక్త ఇవాఽఽశుగః ॥ 239.37 ॥
ఆవిశ్యాఽఽత్మని చాఽఽత్మానం యోఽవతిష్ఠతి సోఽచలః ।
పాశం వహత్వే మీనానాం పదమాప్నోతి సోఽజరం ॥ 239.38 ॥
నాభ్యాం శీర్షే చ కుక్షౌ చ హృది వక్షసి పార్శ్వయోః ।
దర్శనే శ్రవణే వాఽపి ఘ్రాణే చామితవిక్రమః ॥ 239.39 ॥
స్థానేష్వేతేషు యో యోగీ మహావ్రతసమాహితః ।
ఆత్మనా సూక్ష్మమాత్మానం యుంక్తే సమ్యగ్ద్విజోత్తమాః ॥ 239.40 ॥
సుశీఘ్రమచలప్రఖ్యం కర్మ దగ్ధ్వా శుభాశుభం ।
ఉత్తమం యోగమాస్థాయ యదీచ్ఛతి విముచ్యతే ॥ 239.41 ॥
మునయ ఊచుః
ఆహారాన్కీదృశాన్కృత్వా కాని జిత్వా చ సత్తమ ।
యోగీ బలమవాప్నోతి తద్భవాన్వక్తుమర్హతి ॥ 239.42 ॥
వ్యాస ఉవాచ
కణానాం భక్షణే యుక్తః పిణ్యాకస్య చ భో ద్విజాః ।
స్నేహానాం వర్జనే యుక్తో యోగీ బలమవాప్నుయాత్ ॥ 239.43 ॥
భుంజానో యావకం రూక్షం దీర్ఘకాలం ద్విజోత్తమాః ।
ఏకాహారీ విశుద్ధాత్మా యోగీ బలమవాప్నుయాత్ ॥ 239.44 ॥
పక్షాన్మాసానృతూంశ్చిత్రాన్సంచరంశ్చ గుహాస్తథా ।
అపః పీత్వా పయోమిశ్రా యోగీ బలమావాప్నుయాత్ ॥ 239.45 ॥
అఖండమపి వా మాసం సతతం మునిసత్తమాః ।
ఉపోష్య సమ్యక్షుద్ధాత్మా యోగీ బలమవాప్యనుయాత్ ॥ 239.46 ॥
కామం జిత్వా తథా క్రోధం శీతోష్ణం వర్షమేవ చ ।
భయం శోకం తథా స్వాపం పౌరుషీన్విషయాంస్తథా ॥ 239.47 ॥
అరతిం దుర్జయాం చైవ ఘోరాం దృష్ట్వా చ భో ద్విజాః ।
స్పర్శం నిద్రాం తథా తంద్రాం దుర్జయాం మునిసత్తమాః ॥ 239.48 ॥
దీపయంతి మహాత్మానం సూక్ష్మమాత్మానమాత్మనా ।
వీతరాగా మహాప్రాజ్ఞా ధ్యానాధ్యయనసంపదా ॥ 239.49 ॥
దుర్గస్త్వేష మతః పంథా బ్రాహ్మణానాం విపశ్చితాం ।
యః కశ్చిద్వ్రజతి క్షిప్రం క్షేమేణ మునిపుంగవాః ॥ 239.50 ॥
యథా కశ్చిద్వనం ఘోరం బహుసర్పసరీసృపం ।
శ్వభ్రవత్తోయహీనం చ దుర్గమం బహుకంటకం ॥ 239.51 ॥
అభక్తమటవీప్రాయం దావదగ్ధమహీరుహం ।
పంథానం తస్కరాకీర్ణం క్షేమేణాభిపతేత్తథా ॥ 239.52 ॥
యోగమార్గం సమాసాద్య యః కశ్చిద్వ్రజతే ద్విజః ।
క్షేమేణోపరమేన్మార్గాద్బహుదోషోఽపి సంమతః ॥ 239.53 ॥
ఆస్థేయం క్షురధారాసు నిశితాసు ద్విజోత్తమాః ।
ధారణా సా తు యోగస్య దుర్గేయమకృతాత్మభిః ॥ 239.54 ॥
విషమా ధారణా విప్రా యాంతి వైన శుభాం గతిం ।
నేతృహీనా యథా నావః పురుషాణాం తు వై ద్విజాః ॥ 239.55 ॥
యస్తు తిష్ఠతి యోగాధౌ ధారణాసు యథావిధి ।
మరణం జన్మదుఃఖిత్వం సుఖిత్వం స విశిష్యతే ॥ 239.56 ॥
నానాశాస్త్రేషు నియతం నానామునినిషేవితం ।
పరం యోగస్య పంథానం నిశ్చితం తం ద్విజాతిషు ॥ 239.57 ॥
పరం హి తద్బ్రహ్మమయం మునీంద్రా, బ్రహ్మణమీశం వరదం చ విష్ణుం ।
భవం చ ధర్మం చ మహానుభావం యద్బ్రహ్మపుత్రాన్సుమహానుభావాన్ ॥ 239.58 ॥
తమశ్చ కష్టం సుమహద్రజశ్చ, సత్త్వం చ శుద్ధం ప్రకృతిం పరాం చ ।
సిద్ధిం చ దేవీం వరుణస్య పత్నీం, తేజశ్చ కృత్స్నం సుమహచ్చ ధైర్యం ॥
239.59 ॥
తారాధిపం ఖే విమలం సుతారం, విశ్వాంశ్చ దేవానురగాన్పితౄంశ్చ ।
శైలాంశ్చ కృత్స్నానుదధీంశ్చ వాఽచలాన్నదీశ్చ సర్వాః సనగాంశ్చ
నాగాన్ ॥ 239.60 ॥
సాధ్యాంస్తథా యక్షగణాందిశశ్చ, గంధర్వసిద్ధాన్పురుషాన్స్త్రియశ్చ ।
పరస్పరం ప్రాప్య మహాన్మహాత్మా విశేత యోగీ నచిరాద్విముక్తః ॥ 239.61 ॥
కథా చ యా విప్రవరాః ప్రసక్తా, దైవే మహావీర్యమతౌ శుభేయం ।
యోగాన్స సర్వాననుభూయ మర్త్యా, నారాయణం తం ద్రుతమాప్నువంతి ॥ 239.62 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే యోగవిధినిరూపణం నామ
ఏకోనచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 239 ॥
అధ్యాయః 240 (132)
సాంఖ్యవిధినిరూపణం
మునయ ఊచుః
సమ్యక్క్రియేయం విప్రేంద్ర వర్ణితా శిష్టసంమతా ।
యోగమార్గో యథాన్యాయం శిష్యాయేహ హితషిణా ॥ 240.1 ॥
సాంఖ్యే త్విదానీం ధర్మస్య విధిం ప్రబ్రూహి తత్త్వతః ।
త్రిషు లోకేషు యజ్జ్ఞానం సర్వం తద్విదితం హి తే ॥ 240.2 ॥
వ్యాస ఉవాచ
శృణుధ్వం మునయః సర్వమాఖ్యానం విదితాత్మనాం ।
విహితం యతిభిర్వృద్ధైః కపిలాదిభిరీశ్వరైః ॥ 240.3 ॥
యస్మిన్సువిభ్రామాః కేచిద్దృశ్యంతే మునిసత్తమాః ।
గుణాశ్చ యస్మిన్బహవో దోషహానిశ్చ కేవలా ॥ 240.4 ॥
జ్ఞానేన పరిసంఖ్యాయ సదోషాన్విషయాంద్విజాః ।
మానుషాందుర్జయాన్కృత్స్నాన్పైశాచాన్విషయాంస్తథా ॥ 240.5 ॥
విషయానౌరగాంజ్ఞాత్వా గంధర్వవిషయాంస్తథా ।
పితౄణాం విషయాంజ్ఞాత్వా తిర్యక్త్వం చరతాం ద్విజాః ॥ 240.6 ॥
సుపర్ణవిషయాంజ్ఞాత్వా మరుతాం విషయాంస్తథా ।
మహర్షివిషయాంశ్చైవ రాజర్షివిషయాంస్తథా ॥ 240.7 ॥
ఆసురాన్విషయాంజ్ఞాత్వా వైశ్వదేవాంస్తథైవ చ ।
దేవర్షివిషయాంజ్ఞాత్వా యోగానామపి వై పరాన్ ॥. 240.8 ॥
విషయాంశ్చ ప్రమాణస్య బ్రహ్మణో విషయాంతథా ।
ఆయుషశ్చ పరం కాలం లోకైర్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ॥ 240.9 ॥
సుఖస్య చ పరం కాలం విజ్ఞాయ మునిసత్తమాః ।
ప్రాప్తకాలే చ యద్దుఃఖం పతతాం విషయైషిణాం ॥ 240.10 ॥
తిర్యక్త్వే పతతాం విప్రాస్తథైవ నరకేషు యత్ ।
స్వర్గస్య చ గుణాంజ్ఞాత్వా దోషాన్సర్వాంశ్చ భో ద్విజాః ॥ 240.11 ॥
వేదవాదే చ యే దోషా గుణా యే చాపి వైదికాః ।
జ్ఞానయోగే చ యే దోషా జ్ఞానయోగే చ యే గుణాః ॥ 240.12 ॥
సాంఖ్యజ్ఞానే చ యే దోషాంస్తథైవ చ గుణాం తథా ।
షడ్గుణం చ నభో జ్ఞాత్వా తమశ్చ త్రిగుణం మహత్ ॥ 240.13 ॥
తమశ్చాష్టగుణం జ్ఞాత్వా బుద్ధిం సప్తగుణాం తథా ।
షడ్గుణం చ నభో జ్ఞాత్వా తపశ్చ త్రిగుణం మహత్ ॥ 240.14 ॥
ద్విగుణం చ రజో జ్ఞాత్వా సత్త్వం చైకగుణం పునః ।
మార్గం విజ్ఞాయ తత్త్వేన ప్రలయప్రేక్షణేన తు ॥ 240.15 ॥
జ్ఞానవిజ్ఞానసంపన్నాః కారణైర్భావితాత్మభిః ।
ప్రాప్నువంతి శుభం మోక్షం సూక్ష్మా ఇవ నభః పరం ॥ 240.16 ॥
రూపేణ దృష్టిం సంయుక్తాం ఘ్రాణం గంధగుణేన చ ।
శబ్దగ్రాహ్యం తథా శ్రోత్రం జిహ్వాం రసగుణేన చ ॥ 240.17 ॥
త్వచం స్పర్శం తథా శక్యం వాయుం చైవ తదాశ్రితం ।
మోహం తమసి సంయుక్తం లోభం మోహేషు సంశ్రితాః ॥ 240.18 ॥
విష్ణుం క్రాంతే బలే శక్రం కోష్ఠే సక్తం తథాఽనలం ।
అప్సు దేవీం సమాయుక్తామాపస్తేజసి సంశ్రితాః ॥ 240.19 ॥
తేజో వాయౌ తు సంయుక్తం వాయుం నభసి చాఽఽశ్రితం ।
నభో మహతి సంయుక్తం తమో మహసి సంస్థితం ॥ 240.20 ॥
రజః సత్త్వం తథా సక్తం సత్త్వం సక్తం తథాఽఽత్మని ।
సక్తమాత్మానమీశే చ దేవే నారాయణే తథా ॥ 240.21 ॥
దేవం మోక్షే చ సంయుక్తం తతో మోక్షం చ న క్వచిత్ ।
జ్ఞాత్వా సత్త్వగుణం దేహం వృతం షోడశభిర్గుణైః ॥ 240.22 ॥
స్వభావం భావనాం చైవ జ్ఞాత్వా దేహసమాశ్రితాం ।
మధ్యస్థమివ చాఽఽత్మానం పాపం యస్మిన్న విద్యత ॥ 240.23 ॥
ద్వితీయం కర్మ వై జ్ఞాత్వా విప్రేంద్రా విష్యైషిణాం ।
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థాంశ్చ సర్వానాత్మని సంశ్రితాన్ ॥ 240.24 ॥
దుర్లభత్వం చ మోక్షస్య విజ్ఞాయ శ్రుతిపూర్వకం ।
ప్రాణాపానౌ సమానం చ వ్యానోదానౌ చ తత్త్వతః ॥ 240.25 ॥
ఆద్యం చైవానిలం జ్ఞాత్వా ప్రభవం చానిలం పునః ।
సప్తధా తాంస్తథా శేషాసప్తధా విధివత్పునః ॥ 240.26 ॥
ప్రజాపతీనృషీంశ్చైవ సర్గాంశ్చ సుబహూన్వరాన్ ।
సప్తర్షీశ్చ బహూంజ్ఞాత్వా రాజర్షీంశ్చ పరంతపాన్ ॥ 240.27 ॥
సురర్షీన్మరుతశ్చాన్యాన్బ్రహ్మర్షీన్సూర్యసంనిభాన్ ।
ఐశ్వర్యాచ్చ్యావితాందృష్ట్వా కాలేన మహతా ద్విజాః ॥ 240.28 ॥
మహతాం భూతసంఘానాం శ్రుత్వా నాశం చ భో ద్విజాః ।
గతిం వాచాం శుభాం జ్ఞాత్వా అర్చార్హాః పాపకర్మణాం ॥ 240.29 ॥
వైతరణ్యాం చ యద్దుఃఖం పతితానాం యమక్షయే ।
యోనిషు చ విచిత్రాసు సంచారానశుభాంస్తథా ॥ 240.30 ॥
జఠరే చాశుభే వాసం శోణితోదకభాజనే ।
శ్లేష్మమూత్రపురీషే చ తీవ్రగంధసమన్వితే ॥ 240.31 ॥
శుక్రశోణితసంఘాతే మజ్జాస్నాయుపరిగ్రహే ।
శిరశతసమాకీర్ణే నవద్వారే పురేఽథ వై ॥ 240.32 ॥
విజ్ఞాయ హితమాత్మానం యోగాంశ్చ వివిధాంద్విజాః ।
తామసానాం చ జంతూనాం రమణీయానృతాత్మనాం ॥ 240.33 ॥
సాత్త్వికానాం చ జంతూనాం కుత్సితం మునిసత్తమాః ।
గర్హింతం మహాతామర్థే సాంఖ్యానాం విదితాత్మనాం ॥ 240.34 ॥
ఉపప్లవాంస్తథా ఘోరాఞ్శశినస్తేజస్తథా ।
తారాణాం పతనం దృష్ట్వా నక్షత్రాణాం చ పర్యయం ॥ 240.35 ॥
ద్వంద్వానాం విప్రయోగం చ విజ్ఞాయ కృపణం ద్విజాః ।
అన్యోన్యభక్షణం దృష్ట్వా భూతానామపి చాశుభం ॥ 240.36 ॥
బాల్యే మోహం చ విజ్ఞాయ పక్షదేహస్య చాశుభం ।
రాగం మోహం చ సంప్రాప్తం క్వచిత్సత్త్వం సమాశ్రితం ॥ 240.37 ॥
సహస్రేషు నరః కశ్చిన్మోక్షబుద్ధిం సమాశ్రితః ।
దుర్లభత్వం చ మోక్షస్య విజ్ఞానం శ్రుతిపూర్వకం ॥ 240.38 ॥
బహుమానమలబ్ధేషు లబ్ధే మధ్యస్థతాం పునః ।
విషయాణాం చ దౌరాత్మ్యం విజ్ఞాయ చ పునర్ద్విజాః ॥ 240.39 ॥
గతాసూనాం చ సత్త్వానాం దేహాన్భిత్త్వా తథా శుభాన్ ।
వాసం కులేషు జంతూనాం మరణాయ ధృతాత్మనాం ॥ 240.40 ॥
సాత్త్వికానాం చ జంతూనాం దుఃఖం విజ్ఞాయ భో ద్విజాః ।
బ్రహ్మఘ్నానాం గతిం జ్ఞాత్వా పతితానాం సుదారుణాం ॥ 240.41 ॥
సురాపానే చ సక్తానాం బ్రాహ్మణానాం దురాత్మనాం ।
గురుదారప్రసక్తానాం గతిం విజ్ఞాయ చాశుభాం ॥ 240.42 ॥
జననీషు చ వర్తంతే యేన సమ్యగ్ద్విజోత్తమాః ।
సదేవకేషు లోకేషు యేన వర్తంతి మానవాః ॥ 240.43 ॥
తేన జ్ఞానేన విజ్ఞాయ గతిం చాశుభకర్మణాం ।
తిర్యగ్యోనిగతానాం చ విజ్ఞాయ చ గతీః పృథక్ ॥ 240.44 ॥
వేదవాదాంస్తథా చిత్రానృతూనాం పర్యయాంస్తథా ।
క్షయం సంవత్సరాణాం చ మాసానాం చ క్షయం తథా ॥ 240.45 ॥
పక్షక్షయం తథా దృష్ట్వా దివసానాం చ సంక్షయం ।
క్షయ సంవత్సరాణాం చ మాసానాం చ క్షయం తథా ॥ 240.46 ॥
వృద్ధిం దృష్ట్వా సముద్రాణాం క్షయం తేషాం తథా పునః ।
క్షయం ధనానాం దృష్ట్వా చ పునర్వృద్ధిం తథైవ చ ॥ 240.47 ॥
సంయోగానాం తథా దృష్ట్వా యుగానాం చ విశేషతః ।
దేహవైక్లవ్యతాం చైవ సమ్యగ్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ॥ 240.48 ॥
ఆత్మదోషాంశ్చ విజ్ఞాయ సర్వానాత్మని సంస్థితాన్ ।
స్వదేహాదుత్థితాన్గంధాంస్తథా విజ్ఞాయ చాశుభాం ॥ 240.49 ॥
మునయ ఊచుః
కానుత్పాతభవాందోషాన్పశ్యతి బ్రహ్మవిత్తమ ।
ఏతం నః సంశయం కృత్స్నం వక్తుమర్హస్యశేషతః ॥ 240.50 ॥
వ్యాస ఉవాచ
పంచ దోషాంద్విజా దేహే ప్రవదంతి మనీషిణః ।
మార్గజ్ఞాః కాపిలాః సాంఖ్యాః శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 240.51 ॥
కామక్రోధౌ భయం నిద్రా పంచమః శ్వాస ఉచ్యతే ।
ఏతే దోషాః శరీరేషు దృశ్యంతే సర్వదేహినాం ॥ 240.52 ॥
ఛిందంతి క్షమయా క్రోధం కామం సంకల్పవర్జనాత్ ।
సత్త్వసంసేవనాన్నిద్రామప్రమాదాద్భయం తథా ॥ 240.53 ॥
ఛిందంతి పంచమం శ్వాసమల్పాహారతయా ద్విజాః ।
గుణాన్గుణశతైర్జ్ఞాత్వా దోషాందోషశతైరపి ॥ 240.54 ॥
హేతూన్హేతుశతైశ్చిత్రైశ్చిత్రాన్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ।
అపాం ఫేనోపమం లోకం విష్ణోర్మాయాశతైః కృతం ॥ 240.55 ॥
చిత్రభిత్తిప్రతీకాశం నలసారమనర్థకం ।
తమః సంభ్రమితం దృష్ట్వా వర్షబుద్బుదసంనిభం ॥ 240.56 ॥
నాశప్రాయం సుఖాధానం నాశోత్తరమహాభయం ।
రజస్తమసి సంమగ్నం పంకే ద్విపమివావశం ॥ 240.57 ॥
సాంఖ్యా విప్రా మహాప్రాజ్ఞాస్త్యక్త్వా స్నేహం ప్రజాకృతం ।
జ్ఞానజ్ఞేయేన సాంఖ్యేన వ్యాపినా మహతా ద్విజాః ॥ 240.58 ॥
రాజసానశుభాన్గంధాంస్తామసాంశ్చ తథావిధాన్ ।
పుణ్యాంశ్చ సాత్త్వికాన్గంధాన్స్పర్శజాందేహసంశ్రితాన్ ॥ 240.59 ॥
ఛిత్త్వాఽఽమజ్ఞానశస్త్రేణ తపోదండేన సత్తమాః ।
తతో దుఃఖాదికం ఘోరం చింతాశోకమహాహ్రదం ॥ 240.60 ॥
వ్యాధిమత్యుమహాఘోరం మహాభయమహోరగం ।
తతః కూర్మం రజోమీనం ప్రజ్ఞయా సంతరంత్యుత ॥ 240.61 ॥
స్నేహపంకం జరాదుర్గం స్పర్శద్వీపం ద్విజోత్తమాః ।
కర్మాగాధం సత్యతీరం స్థితం వ్రతమనీషిణః ॥ 240.62 ॥
హర్షసంఘమహావేగం నానారససమాకులం ।
నానాప్రీతిమహారత్నం దుఃఖజ్వరసమీరితం ॥ 240.63 ॥
శోకతృష్ణామహావర్తం తీక్ష్ణవ్యాధిమహారుజం ।
అస్థిసంఘాతసంఘట్టం శ్లేష్మయోగం ద్విజోత్తమాః ॥ 240.64 ॥
దానముక్తాకరం ఘోరం శోణితోద్గారవిద్రుమం ।
హసితోత్క్రుష్టనిర్ఘోషం నానాజ్ఞాసుదుష్కరం ॥ 240.65 ॥
రోదనాశ్రుమలక్షారం సంగయోగపరాయణం ।
ప్రలబ్ధ్వా జన్మలోకో యం పుత్రబాంధవపత్తనం ॥ 240.66 ॥
అహింసాసత్యమర్యాదం ప్రాణయోగమయోర్మిలం ।
వృందానుగామినం క్షీరం సర్వభూతపయోదధిం ॥ 240.67 ॥
మోక్షదుర్లభవిషయం వాడవాసుఖసాగరం ।
తరంతి యతయః సిద్ధా జ్ఞానయోగేన చానఘాః ॥ 240.68 ॥
తీర్త్వా చ దుస్తరం జన్మ విశంతి విమలం నభః ।
తతస్తాన్సుకృతీంజ్ఞాత్వా సూర్యో వహతిరశ్మిభిః ॥ 240.69 ॥
పద్మతంతువదావిశ్య ప్రవహన్విషయాంద్విజాః ।
తత్ర తాన్ప్రవహో వాయుః ప్రతిగృహ్ణాతి చానఘాః ॥ 240.70 ॥
వీతరాగాన్యతీన్సిద్ధాన్వీర్యయుక్తాంస్తపోధనాన్ ।
సూక్ష్మః శీతః సుగంధశ్చ సుఖస్పర్శశ్చ భో ద్విజాః ॥ 240.71 ॥
సప్తానాం మరుతాం శ్రేష్ఠో లోకాన్గచ్ఛతి యః శుభాన్ ।
స తాన్వహతి విప్రేంద్రా నభసః పరమాం గతిం ॥ 240.72 ॥
నభో వహతి లోకేశాన్రజసః పరమాం గతిం ।
రజో వహతి విప్రేంద్రాః సత్త్వస్య పరమాంగతిం ॥ 240.73 ॥
సత్త్వం వహతి శుద్ధాత్మా పరం నారాయణం ప్రభుం ।
ప్రభుర్వహతి శుద్ధాత్మా పరమాత్మానమాత్మనా ॥ 240.74 ॥
పరమాత్మానమాసాద్య తద్భూతా యతయోఽమలాః ।
అమృతత్వాయ కల్పంతే న నివర్తంతి చ ద్విజాః ॥ 240.75 ॥
పరమా సా గతిర్విప్రా నిర్ద్వంద్వానాం మహాత్మనాం ।
సత్యార్జవరతానాం వై సర్వభూతదయావతాం ॥ 240.76 ॥
మునయ ఊచుః
స్థానముత్తమమాసాద్య భగవంతం స్థిరవ్రతాః ।
ఆజన్మమరణం వా తే రమంతే తత్ర వా న వా ॥ 240.77 ॥
యదత్ర తథ్యం తత్త్వం నో యథావద్వక్తుమర్హసి ।
త్వదృతే మానవం నాన్యం ప్రష్టుమర్హామ సత్తమ ॥ 240.78 ॥
మోక్షదోషో మహానేష ప్రాప్య సిద్ధిం గతానృషీన్ ।
యది తత్రైవ విజ్ఞానే వర్తంతే యతయః పరే ॥ 240.79 ॥
ప్రవృత్తిలక్షణం ధర్మం పశ్యామ పరమం ద్విజ ।
మగ్నస్య హి పరే జ్ఞానే కింతు దుఃఖాంతరం భవేత్ ॥ 240.80 ॥
వ్యాస ఉవాచ
యథానాయాయం మునిశ్రేష్ఠాః ప్రశ్నః పృష్టశ్చ సంకటః ।
బుధానామపి సంమోహః ప్రశ్నేఽస్మిన్మునిసత్తమాః ॥ 240.81 ॥
అత్రాపి తత్త్వం పరమం శృణుధ్వం వచనం మమ ।
బుద్ధిశ్చ పరమా యత్ర కపిలానాం మహాత్మనాం ॥ 240.82 ॥
ఇంద్రియాణ్యపి బుధ్యంతే స్వదేహం దేహినాం ద్విజాః ।
కరణాన్యాత్మనస్తాని సూక్ష్మం పశ్యంతి తైస్తు సః ॥ 240.83 ॥
ఆత్మనా విప్రహీణాని కాష్ఠకుడ్యసమాని తు ।
వినశ్యంతి న సందేహో వేలా ఇవ మహార్ణవే ॥ 240.84 ॥
ఇంద్రియైః సహ సుప్తస్య దేహినో ద్విజసత్తమాః ।
సూక్ష్మశ్చరతి సర్వత్ర నభసీవ సమీరణః ॥ 240.85 ॥
స పశ్యతి యథాన్యాయం స్మృత్వా స్పృశతి చానఘాః ।
బుధ్యమానో యథాపూర్వమఖిలేనేహ భో ద్విజాః ॥ 240.86 ॥
ఇంద్రియాణి హ సర్వాణి స్వే స్వే స్థానే యథావిధి ।
అనీశత్వాత్ప్రలీయంతే సర్పా విషహతా ఇవ ॥ 240.87 ॥
ఇంద్రియాణి హ సర్వాణి స్వస్థానేష్వేవ సర్వశః ।
ఆక్రమ్య గతయః సూక్ష్మావ(శ్చ)రత్యాత్మా న సంశయః ॥ 240.88 ॥
సత్త్వస్య చ గుణాన్కృత్స్నాన్రజసశ్చ గుణాన్పునః ।
గుణాంశ్చ తమసః సర్వాన్గుణాన్బుద్ధేశ్చ సత్తమాః ॥ 240.89 ॥
గుణాంశ్చ మనసశ్చాపి నభసశ్చ గుణాంస్తథా ।
గుణాన్వాయోశ్చ సర్వజ్ఞాః స్నేహజాంశ్చ గుణాన్పునః ॥ 240.90 ॥
అపాం గుణాస్తథా విప్రాః పార్థివాంశ్చ గుణానపి ।
సర్వానేవ గుణైర్వ్యాప్య క్షేత్రజ్ఞేషు ద్విజోత్తమాః ॥ 240.91 ॥
ఆత్మా చరతి క్షేత్రజ్ఞః కర్మణా చ శుభాశుభే ।
శిష్యా ఇవమహాత్మానమింద్రియాణి చ తం ద్విజాః ॥ 240.92 ॥
ప్రకృతిం చాప్యతిక్రమ్య సుద్ధం సూక్ష్మం పరాత్పరం ।
నారాయణం మహాత్మానం నిర్వికారం పరాత్పరం ॥ 240.93 ॥
విముక్తం సర్వపాపేక్ష్యః ప్రవిష్టం చ హ్యనామయం ।
పరమాత్మానమగుణం నిర్వృతం తం చ సప్తమాః ॥ 240.94 ॥
శ్రేష్ఠం తత్ర మనో విప్రా ఇంద్రియాణి చ భోః ద్విజాః ।
ఆగచ్ఛంతి యథాకాలం గురోః సందేశకారిణః ॥ 240.95 ॥
శక్యం వాఽల్పేన కాలేన శాంతిం ప్రాప్తుం గుణాంస్తథా ।
ఏవముక్తేన విప్రేంద్రాః సాంఖ్య యోగేన మోక్షిణీం ॥ 240.96 ॥
సాంఖ్యా విప్రా మహాప్రాజ్ఞా గచ్ఛంతి పరమాం గతిం ।
జ్ఞానేనానేన విప్రేంద్రాస్తుల్యం జ్ఞానం న విద్యతే ॥ 240.97 ॥
అత్ర వః సంశయో మా భూజ్జ్ఞానం సాంఖ్యం పరం మతం ।
అక్షరం ధ్రువమేవోక్తం పూర్వం బ్రహ్మ సనాతనం ॥ 240.98 ॥
అనాదిమధ్యనిధనం నిర్ద్వంద్వం కర్తృ శాశ్వతం ।
కూటస్థం చైవ నిత్యం చ యద్వదంతి శమాత్మకాః ॥ 240.99 ॥
యతః సర్వాః ప్రవర్తంతే సర్గప్రలయవిక్రియాః ।
ఏవం శంసంతి శాస్త్రేషు ప్రవక్తారో మహర్షయః ॥ 240.100 ॥
సర్వే విప్రాశ్చ వేదాశ్చ తథా సామవిదో జనాః ।
బ్రహ్మణ్యం పరమం దేవమనంతం పరమాచ్యుతం ॥ 240.101 ॥
ప్రర్థయంతశ్చ తం విప్రా వదంతి గుణబుద్ధయః ।
సమ్యగుక్తాస్తథా యోగాః సాంఖ్యాశ్చామితదర్శనాః ॥ 240.102 ॥
అమూర్తిస్తస్య విప్రేంద్రాః సాంఖ్యం మూర్తిరితి శ్రుతిః ।
అభిజ్ఞానాని తస్యాఽఽహుర్మహాంతి మునిసత్తమాః ॥ 240.103 ॥
ద్వివిధాని హి భూతాని పృథివ్యాం ద్విజసత్తమాః ।
అగమ్యగమ్యసంజ్ఞాని గమ్యం తత్ర విశిష్యతే ॥ 240.104 ॥
జ్ఞానం మహద్వై మహతశ్చ విప్రా, వేదేషు సాంఖ్యేషు తథైవ యోగే ।
యచ్చాపి దృష్టం విధివత్పురాణే, సాంఖ్యాగతం తన్నిఖిలం మునీంద్రాః ॥ 240.105 ॥
యచ్చేతిహాసేషు మహత్సు దృష్టం, యథార్థశాస్త్రేషు విశిష్టదృష్టం ।
జ్ఞానం చ లోకే యదిహాస్తి కించిత్సాంఖ్యాగతం తచ్చ మహామునీంద్రాః ॥ 240.106 ॥
సమస్తదృష్టం పరమం బలం చ, జ్ఞానం చ మోక్షశ్చ యథావదుక్తం ।
తపాంసి సూక్ష్మాణి చ యాని చైవ, సాంఖ్యం యథావద్విహితాని విప్రాః ॥ 240.107 ॥
విపర్యయం తస్య హితం సదైవ, గచ్ఛంతి సాంఖ్యాః సతతం సుఖేన ।
తాంశ్చాపి సంధార్య తతః కృతార్థాః, పతంతి విప్రాయతనేషు భూయః ॥ 240.108 ॥
హిత్వా చ దేహం ప్రవిశంతి మోక్షం దివౌకసశ్చాపి చ యోగసాంఖ్యాః ।
అతోఽధికం తేఽభిరతా మహార్హే, సాఖ్యే ద్విజా భో ఇహ శిష్టజుష్టే ॥ 240.109 ॥
తేషాం తు తిర్యగ్గమనం హి దృష్టం, నాధో గతిః పాపకృతాం నివాసః ।
న వా ప్రధానా అపి తే ద్విజాతయో, యే జ్ఞానమేతన్మునయో న సక్తాః ॥ 240.110 ॥
సాంఖ్యాం విశాలం పరమం పురాణం, మహార్ణవం విమలముదారకాంతం ।
కృత్స్నం హి సాంఖ్యా మునయా మహాత్మనారాయణే ధారయథాప్రమేయం ॥ 240.111 ॥
ఏతన్మయోక్తం పరమం హి తత్త్వం, నారాయణాద్విశ్వమిదం పురాణం ।
స సర్గకాలే చ కరోతి సర్గం, సంహారకాలే చ హరేత భూయః ॥ 240.112 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసఋషిసంవాదే సాంఖ్యవిధినిరూపణం
నామైకోనచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 240 ॥
అధ్యాయః 241 (133)
వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే క్షరాక్షరవిచారనిరూపణం
మునయ ఊచుః
కిం తదక్షరమిత్యుక్తం యస్మాన్నాఽఽవర్తతే పునః ।
కింస్విత్తత్క్షరమిత్యుక్తం యస్మాదావర్తతే పునః ॥ 241.1 ॥
అక్షరాక్షరయోర్వ్యక్తిం పృచ్ఛామస్త్వాం మహామునే ।
ఉపలబ్ధుం మునిశ్రేష్ఠ తత్త్వేన మునిపుంగవ ॥ 241.2 ॥
త్వం హి జ్ఞానవిదాం శ్రేష్ఠః ప్రోచ్యసే వేదపారగైః ।
ఋషిభిశ్చ మహాభాగైర్యతిభిశ్చ మహాత్మభిః ॥ 241.3 ॥
తదేతచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛాస్త్వత్తః సర్వం మహామతే ।
న తృప్తిమధిగచ్ఛామః శృణ్వంతోఽమృతముత్తమం ॥ 241.4 ॥
వ్యాస ఉవాచ
అత్ర వో వర్ణయిష్యామి ఇతిహాసం పురాతనం ।
వసిష్ఠస్య చ సంవాదం కరాలజనకస్య చ ॥ 241.5 ॥
వసిష్ఠం శ్రేష్ఠమాసీనమృషీణాం భాస్కరద్యుతిం ।
పప్రచ్ఛ జనకో రాజా జ్ఞానం నైఃశ్రేయసం పరం ॥ 241.6 ॥
పరమాత్మని కుశలమధ్యాత్మగతినిశ్చయం ।
మైత్రావరుణమిమాసీనమభివాద్య కృతాంజలిః ॥ 241.7 ॥
స్వచ్ఛందం సుకృతం చైవ మధురం చాప్యనుల్బణం ।
పప్రచ్ఛర్షివరం రాజా కరాలజనకః పురా ॥ 241.8 ॥
కరాలజనక ఉవాచ
భగవఞ్శ్రోతుమిచ్ఛామి పరం బ్రహ్మ సనాతనం ।
యస్మిన్న పునరావృత్తిం ప్రాప్నువంతి మనీషిణః ॥ 241.9 ॥
యచ్చ తత్క్షరమిత్యుక్తం యత్రేదం క్షరతే జగత్ ।
యచ్చాక్షరమితి ప్రోక్తం శివం క్షేమమనామయం ॥ 241.10 ॥
వసిష్ఠ ఉవాచ
శ్రూయతాం పృథివీపాల క్షరతీదం యథా జగత్ ।
యత్ర క్షరతి పూర్వేణ యావత్కాలేన చాప్యథ ॥ 241.11 ॥
యుగం ద్వాదశసాహస్రం కల్పం విద్ధి చతుర్యుగం ।
దశకల్పశతావర్తంమహస్తద్బ్రాహ్ముచ్యతే ॥ 241.12 ॥
రాత్రిశ్చైతావతీ రాజన్యస్యంతే ప్రతిబుధ్యతే ।
సృజత్యనంతకర్మాణి మహాంతం భూతమగ్రజం ॥ 241.13 ॥
మూర్తిమంతమమూర్తాత్మా విశ్వం శంభుః స్వయంభువః ।
యత్రోత్పత్తిం ప్రవక్ష్యామి మూలతో నృపసత్తమ ॥ 241.14 ॥
అణిమా లఘిమా ప్రాప్తిరీశానం జ్యోతిరవ్యయం ।
సర్వతఃపాణిపాదాంతం సర్వతోఽక్షిశిరోముఖం ॥ 241.15 ॥
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ।
హిరణ్యగర్భో భగవానేష బుద్ధిరితి స్మృతిః ॥ 241.16 ॥
మహానితి చ యోగేషు విరించిరితి చాప్యథ ।
సాంఖ్యే చ పఠ్యతే శాస్త్రే నామభిర్బహుధాత్మకః ॥ 241.17 ॥
విచిత్రరూపో విశ్వాత్మా ఏకాక్షర ఇతి శ్రుతః ।
ధృతమేకాత్మకం యేన కృత్స్నం త్రైలోక్యమాత్మనా ॥ 241.18 ॥
తథైవ బహురూపత్వాద్విశ్వరూప ఇతి శ్రుతః ।
ఏష వై విక్రియాపన్నః సృజత్యాత్మానమాత్మనా ॥ 241.19 ॥
ప్రధానం తస్య సంయోగాదుత్పన్నం సుమహత్పురం ।
అహంకారం మహాతేజాః ప్రజాపతినమస్కృతం ॥ 241.20 ॥
అవ్యక్తాద్వ్యక్తిమాపన్నం విద్యాసర్గం వదంతి తం ।
మహాంతం చాప్యహంకారమవిద్యాసర్గ ఏవ చ ॥ 241.21 ॥
అచరశ్చ చరశ్చైవ సముత్పన్నౌ తథైకతః ।
విద్యాఽవిద్యోతి విఖ్యాతే శ్రుతిశాస్త్రానుచింతకైః ॥ 241.22 ॥
భూతసర్గమహంకారత్తృతీయం విద్ధి పార్థివ ।
అహంకారేషు నృపతే చతుర్థం విద్ధి వైకృతం ॥ 241.23 ॥
వాయుర్జ్యోతిరథాఽఽకాశమాపోఽథ పృథివీ తథా ।
శబ్దస్పర్శౌ చ రూపం చ రసో గంధస్తథైవ చ ॥ 241.24 ॥
ఏవం యుగపదుత్పన్నం దశవర్గమసంశయం ।
పంచమం విద్ధి రాజేంద్ర భౌతికం సర్గమర్థకృత్ ॥ 241.25 ॥
శ్రోత్రం త్వక్చక్షుషీ జిహ్వా ఘ్రాణమేవ చ పంచమం ।
వాఘస్తౌ చైవ పాదౌ చ పాయుర్మేఢ్రం తథైవ చ ॥ 241.26 ॥
బుద్ధీంద్రియాణి చైతాని తథా కర్మేంద్రియాణి చ ।
సంభూతానీహ యుగపన్మనసా సహ పార్థివ ॥ 241.27 ॥
ఏషా తత్త్వచతుర్వింశా సర్వాఽఽకృతిః ప్రవర్తతే ।
యాం జ్ఞాత్వా నాభిశోచంతి బ్రాహ్మణాస్తత్త్వదర్శినః ॥ 241.28 ॥
ఏవమేతత్సముత్పన్నం త్రైలోక్యమిదముత్తమం ।
వేదితవ్యం నరశ్రేష్ఠ సదైవ నరకార్ణవే ॥ 241.29 ॥
సయక్షభూతగంధర్వే సకింనరమహోరగే ।
సచారణపిశాచే వై సదేవర్షినిశాచరే ॥ 241.30 ॥
సదంశకీటమశకే సపూతికృమిమూషకే ।
శుని శ్వపాకే చైణేయే సచాండాలే సపుల్కసే ॥ 241.31 ॥
హస్త్యశ్వఖరశార్దూలే సవృకే గవి చైవ హ ।
యా చ మూర్తిశ్చ యత్కించిత్సర్వత్రైతన్నిదర్శనం ॥ 241.32 ॥
జలే భువి తథాఽఽకాశే నాన్యత్రేతి వినిశ్చయః ।
స్థానం దేహవతామాసీదిత్యేవనుశుశ్రుమ ॥ 241.33 ॥
కృత్స్నమేతావతస్తాత క్షరతే వ్యక్తసంజ్ఞకః ।
అహన్యహని భూతాత్మా యచ్చాక్షర ఇతి స్మృతం ॥ 241.34 ॥
తతస్తత్క్షరమిత్యుక్తం క్షరతీదం యథా జగత్ ।
జగన్మోహాత్మకం చాఽఽహురవ్యక్తాద్వ్యక్తసంజ్ఞకం ॥ 241.35 ॥
మహాంశ్చైవాక్షరో నిత్యమేతత్క్షరవివర్జనం ।
కథితం తే మహారాజ యస్మాన్నాఽఽవర్తతే పునః ॥ 241.36 ॥
పంచవింశతికోఽమూర్తః స నిత్యస్తత్త్వసంజ్ఞకః ।
సత్త్వసంశ్రయణాత్తత్వం సత్త్వమాహుర్మనీషిణః ॥ 241.37 ॥
యదమూర్తిః సృజద్వ్యక్తం తన్మూర్తిమధితిష్ఠతి ।
చతుర్వింశతిమో వ్యక్తో హ్యమూర్తిః పంచవింశకః ॥ 241.38 ॥
స ఏవ హృది సర్వాసు మూర్తిష్వాతిష్ఠతాఽఽత్మవాన్ ।
చేతయంశ్చేతనీం నిత్యం సర్వమూర్తిరమూర్తిమాన్ ॥ 241.39 ॥
సర్గప్రలయధర్మేణ స సర్గప్రలయాత్మకః ।
గోచరే వర్తతే నిత్యం నిర్గుణో గుణసంజ్ఞితః ॥ 241.40 ॥
ఏవమేష మహాత్మా చ సర్గప్రలయకోటిశః ।
వికుర్వాణః ప్రకృతిమాన్నాభిమన్యేత బుద్ధిమాన్ ॥ 241.41 ॥
తమఃసత్త్వరజోయుక్తస్తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
లీయతే ప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధజనసేవనాత్ ॥ 241.42 ॥
సహవాసనివాసత్వాద్బాలోఽహమితి మన్యతే ।
యోఽహం న సోఽహమిత్యుక్తే గుణానేవానువర్తతే ॥ 241.43 ॥
తమసా తామసాన్భావన్వివిధాన్ప్రతిపద్యతే ।
రజసా రాజసాంశ్చైవ సాత్త్వికాన్సత్త్వసంక్షయాత్ ॥ 241.44 ॥
శుక్లలోహితకృష్ణాని రూపాణ్యేతాని త్రీణి తు ।
సర్వాణ్యేతాని రూపాణి జానీహి ప్రాకృతాని తు ॥ 241.45 ।
తామసా నిరయం యాంతి రాజసా మానుషానథ ।
సాత్త్వికా దేవలోకాయ గచ్ఛంతి సుఖభాగినః ॥ 241.46 ॥
నిష్కేవలేన పాపేన తిర్యగ్యోనిమవాప్నుయాత్ ।
పుణ్యపాపేషు మానుష్యం పుణ్యమాత్రేణ దేవతాః ॥ 241.47 ॥
ఏవమవ్యక్తవిషయం మోక్షమాహుర్మనీషిణః ।
పంచవింశతిమో యోఽయం జ్ఞానాదేవ ప్రవర్తతే ॥ 241.48 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
క్షరాక్షరవిచారనిరూపణం నామ ఏకచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥
241 ॥
అధ్యాయః 242 (134)
వశిష్ఠకరాలజనకసంవాదవర్ణనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
ఏవమప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధమనువర్తతే ।
దేహాద్దేహసహస్రాణి తథా చ న స భిద్యతే ॥ 242.1 ॥
తిర్యగ్యోనిసహస్రేషు కదాచిద్దేవతాస్వపి ।
ఉత్పద్యతి తపోయోగాద్గుణైః సహ గుణక్షయాత్ ॥ 242.2 ॥
మనుష్యత్వాద్దివం యాతి దేవో మానుష్యమేతి చ ।
మానుష్యాన్నిరయస్థానమాలయం ప్రతిపద్యతే ॥ 242.3 ॥
కోషకారో యథాఽఽత్మానం కీటః సమభిరుంధతి ।
సూత్రతంతుగుణైర్నిత్యం తథాఽయమగుణో గుణైః ॥ 242.4 ॥
ద్వంద్వంమేతి చ నిర్ద్వంద్వస్తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
శీర్షరోగేఽక్షిరోగే చ దంతశూలే గలగ్రహే ॥ 242.5 ॥
జలోదరేఽతిసారే చ గండమాలవిచర్చికే ।
శ్వత్రకుష్ఠేఽగ్నిదగ్ధే చ సిధ్మాపస్మారయోరపి ॥ 242.6 ॥
యాని చాన్యాని ద్వంద్వాని ప్రాకృతాని శరీరిణాం ।
ఉత్పద్యంతే విచిత్రాణి తాన్యేవాఽఽత్మాఽభిమన్యతే ॥ 242.7 ॥
అభిమానాతిమానానాం తథైవ సుకృతాన్యపి ।
ఏకవాసాశ్చతుర్వాసాః శాయీ నిత్యమధస్తథా ॥ 242.8 ॥
మండూకశాయీ చ తథా వీరాసనగతస్తథా ।
వీరమాసనమాకాశే తథా శయనమేవ చ ॥ 242.9 ॥
ఇష్టకాప్రస్తరే చైవ చక్రకప్రస్తరే తథా ।
భస్మాప్రస్తరశాయీ చ భూమిశయ్యానులేపనః ॥ 242.10 ॥
వీరస్థానాంబుపాకే చ శయనం ఫలకేషు చ ।
వివిధాసు చ శయ్యాసు ఫలగృహ్యాన్వితాసు చ ॥ 242.11 ॥
ఉద్యానే ఖలలాగ్నే తు క్షౌమకృష్ణాజినాన్వితః ।
మణివాలపరీధానో వ్యాఘ్రచర్మపరిచ్ఛదః ॥ 242.12 ॥
సింహచర్మపరీధానః పట్టవాసాస్తథైవ చ ।
ఫలకం(?)పరిధానశ్చ తథా కటకవస్త్రధృక్ ॥ 242.13 ॥
కటైకవసనశ్చైవ చీరవాసాస్తథైవ చ ।
వస్త్రాణి చాన్యాని బహూన్యభిమత్య య బుద్ధిమాన్ ॥ 242.14 ॥
భోజనాని విచిత్రాణి రత్నాని వివిధాని చ ।
ఏకరాత్రాంతరాశిత్వమేకకాలిభోజనం ॥ 242.15 ॥
చతుర్థాష్టమకాలం చ షష్ఠకాలికమేవ చ ।
షడ్రాత్రభోజనశ్చైవ తథా చాష్టాహభోజనః ॥ 242.16 ॥
మాసోపవాసీ మూలాశీ ఫలాహారస్తథైవ చ ।
వాయుభక్షశ్చ పిణ్యాకదధిగోమయభోజనః ॥ 242.17 ॥
గోమూత్రభోజనశ్చైవ కాశపుష్పాశనస్తథా ।
శైవాలభోజనశ్చైవ తథా చాన్యేన వర్తయన్ ॥ 242.18 ॥
వర్తయఞ్శీర్మపర్ణైశ్చ ప్రకీర్ణఫలభోజనః ।
వివిధాని చ కృచ్ఛ్రాణి సేవతే సిద్ధికాంక్షయా ॥ 242.19 ॥
చాంద్రాయణాని విధివల్లింగాని వివిధాని చ ।
చాతురాశ్రమ్యయుక్తాని ధర్మాధర్మాశ్రయాణ్యపి ॥ 242.20 ॥
ఉపాశ్రయానప్యపరాన్పాఖండాన్వివిధానపి ।
వివిక్తాశ్చ శిలాఛాయాస్తథా ప్రస్రవణాని చ ॥ 242.21 ॥
పులినాని వివిక్తాని వివిధాని తపాంసి చ ।
యజ్ఞాంశ్చ వివిధాకారాన్విద్యాశ్చ వివిధాస్తథా ॥ 242.22 ॥
నియమాన్వివిధాంశ్చాపి వివిధాని తపాంసి చ ।
యజ్ఞాంశ్చ వివిధాకారాన్విద్యాశ్చ వివిధాస్తథా ॥ 242.23 ॥
వణిక్పథం ద్విజక్షత్రవైశ్యశూద్రాంస్తథైవ చ ।
దానాం చ వివిధాకారం దీనాంధకృపణాదిషు ॥ 242.24 ॥
అభిమన్యేత సంధాతుం తథైవ వివిధాన్గుణాన్ ।
సత్త్వం రజస్తమశ్చైవ ధర్మార్థై కామ ఏవ చ ॥ 242.25 ॥
యజనాధ్యయనే దానం తథైవాఽఽహుః ప్రతిగ్రహం ।
యాజనాధ్యాపనే చైవ తథాఽన్యదపి కించన ॥ 242.26 ॥
యజనాధ్యయనే దానం తథైవాఽఽహుః ప్రతిగ్రహం ।
యాజనాధ్యాపనే చైవ తథాఽన్యదపి కించన ॥ 242.27 ॥
జన్మమృత్యువిధానేన తథా విశసనేన చ ।
శుభాశుభమయం సర్వమేతదాహుః సనాతనం ॥ 242.28 ॥
ప్రకృతిః కురుతే దేవీ భయం ప్రలయమేవ చ ।
దివసాంతే గుణానేతానతీత్యైకోఽవతిష్ఠతే ॥ 242.29 ॥
రశ్మిజాలమివాఽఽదిత్యస్తత్కాలం సంనియచ్ఛతి ।
ఏవమేవైష తత్సర్వం క్రీడార్థమభిమన్యతే ॥ 242.30 ॥
ఆత్మరూపగుణానేతాన్వివిధాన్హృదయప్రియాన్ ।
ఏవమేతాం ప్రకుర్వాణః సర్గప్రలయధర్మిణీం ॥ 242.31 ॥
క్రియాం క్రియాపథే రక్తస్త్రిగుణస్త్రిగుణాధిపః ।
క్రియాక్రియాపతోపేతస్తథా తదితి మన్యతే ॥ 242.32 ॥
ప్రకృత్యా సర్వమేవేదం జగదంధీకృతం విభో ।
రజసా తమసా చైవ వ్యాప్తం సర్వమనేకధా ॥ 242.33 ॥
ఏవం ద్వంద్వాన్యతీతాని మమ వర్తంతి నిత్యశః ।
మత్త ఏతాని జాయంతే ప్రలయే యాంతి మామపి ॥ 242.34 ॥
నిస్తర్తవ్యాణ్థైతాని సర్వాణీతి నరాధిప ।
మన్యతే పక్షబుద్ధత్వాత్తథైవ సుకృతాన్యపి ॥ 242.35 ॥
భోక్తవ్యాని మమైతాని వేవలోకగతేన వై ।
ఇహైవ చైనం భోక్ష్యామి శుభాసుభఫలోదయం ॥ 242.36 ॥
సుఖమేవం తు కర్తవ్యం సకృత్కృత్వా సుఖం మమ ॥
యావదేవ తు మే సౌఖ్యం జాత్యాం జాత్యాం భవిష్యతి ॥ 242.37 ॥
భవిష్యతి న మే దుఃఖం కృతేనేహాప్యనంతకం ।
సుఖదుఃఖం హి మానుష్యం నిరయే చాపి మజ్జనం ॥ 242.38 ॥
నిరయాచ్చాపి మానుష్యం కాలేనైష్యామ్యహం పునః ।
మనుష్యత్వాచ్చ దేవత్వం దేవత్వాత్పౌరుషం పునః ॥ 242.39 ॥
మనుష్యత్వాచ్చ నిరయం పర్యాయేణోపగచ్ఛతి ।
ఏష ఏవం ద్విజాతీనామాత్మా వై స గుణైర్వృతః ॥ 242.40 ॥
తేన దేవమనుష్యేషు నిరయం చోపపద్యతే ।
మమత్వేనాఽఽవృతో నిత్యం తత్రైవ పరివర్తతే ॥ 242.41 ॥
సర్గకోటిసహస్రాణి మరణాంతాసు మూర్తిషు ।
య ఏవం కురుతే కర్మ శూభాశుభఫలాత్మకం ॥ 242.42 ॥
స ఏవ ఫలమాప్నోతి త్రిషు లోకేషు మూర్తిమాన్ ।
ప్రకృతిః కురుతే కర్మశుభశుభఫలాత్మకం ॥ 242.43 ॥
ప్రకృతిశ్వ తథాఽఽనోతి త్రిషు లోకేషు కామణా ।
తిర్యగ్యోనిమనుష్యత్వలే దేవలోకే తథైవ చ ॥ 242.44 ॥
త్రీణి స్థానాని చైతాని జానీయాత్ప్రాకృతాని హ ।
అలింగప్రకృతిత్వాచ్చ లింగైరప్యనుమీయతే ॥ 242.45 ॥
తథైవ పౌరుషం లింగమనుమానాద్ధి మన్యతే ।
స లింగాంతరమాసాద్య ప్రాకృతం లింగమవ్రణం ॥ 242.46 ॥
వ్రణద్వారాణ్యధిష్ఠాయ కర్మాణ్యాత్మని మన్యతే ।
శ్రోత్రాదీని తు సర్వాణి పంచ కర్మేంద్రియాణ్యథ ॥ 242.47 ॥
రాగాదీని ప్రవర్తంతే గుణేష్విహ గుణైః సహ ।
అహమేతాని వై కుర్వన్మమైతానీంద్రియాణిహ ॥ 242.48 ॥
నిరింద్రియో హి మన్యేత వ్రణవానస్మి నిర్వ్రణః ।
అలింగో లింగమాత్మానమకాలం కాలమాత్మనః ॥ 242.49 ॥
అసత్త్వం సత్త్వమాత్మానమమృతం మృతమాత్మనః ।
అమృత్యుం మృత్యుమాత్మాత్మానమభవం భవమాత్మనః ॥ 242.50 ॥
అక్షేత్రం క్షేత్రమాత్మానమసంగం సంగమాత్మనః ।
అతత్త్వం తత్త్వమాత్మానమభవం భవమాత్మనః ॥ 242.51 ॥
అక్షరం క్షరమాత్మానమబుద్ధత్వాద్ధి మన్యతే ।
ఏవమప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధజనసేవనాత్ ॥ 242.52 ॥
సర్గకోటిసహస్రాణి పతనాంతాని గచ్ఛతి ।
జన్మాంతరసహస్రాణి మరణాంతాని గచ్ఛతి ॥ 242.53 ॥
తిర్యగ్యోనిమనుష్యత్వే దేవలోకే తథైవ చ ।
చంద్రమా ఇవ కోశానాం పునస్తత్ర సహస్రశః ॥ 242.54 ॥
నీయతేఽప్రతిబుద్ధత్వాదేవమేవ కుబుద్ధిమాన్ ।
కలా పంచదశీ యోనిస్తద్ధామ ఇతి పఠ్యతే ॥ 242.55 ॥
నిత్యమేవ విజానీహి సోమం వై షోడశాంశకైః ।
కలయా జాయతేఽజస్రం పునః పునరబుద్ధిమాన్ ॥ 242.56 ॥
ధీమాంశ్చాయం న భవతి నృప ఏవం హి జాయతే ।
షోడశీ తు కలా సూక్ష్మా స సోమ ఉపధార్యతాం ॥ 242.57 ॥
న తూపయూజ్యతే దేవైర్దైవానపి యునక్తి సః ।
మమత్వం క్షపయిత్వా తు జాయతే నృపసత్తమ ॥
ప్రకృతేస్త్రిగుణాయాస్తు స ఏవ త్రిగుణో భవేత్ ॥ 242.58 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
ద్విచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 242 ॥
రహ్మపురాణం
అధ్యాయః 243 (135)
వశిష్ఠం ప్రతి మోక్షధర్మవిషయకో జనకప్రశ్నః
జనక ఉవాచ
అక్షరక్షరయోరేష ద్వయోః సంబంధ ఇష్యతే ।
స్త్రీపుంసయోర్వా సంబంధ స వై పురుష ఉచ్యతే ॥ 243.1 ॥
ఋతే తు పురుషం నేహ స్త్రీ గర్భాంధారయత్యుత ।
ఋతే స్త్రియం న పురుషో రూపం నిర్వర్తతే తథా ॥ 243.2 ॥
అన్యోన్యస్యాభిసంబంధానయోన్యగుణసంశ్రయాత్ ।
రూపం నిర్వర్తయేదేతదేవం సర్వాసు యోనిషు ॥ 243.3 ॥
రత్యర్థమతిసంయోగాదన్యోన్యగుమసంశ్రయాత్ ।
ఋతౌ నిర్వర్తతే రూపం తద్వక్ష్యామి నిదర్శనం ॥ 243.4 ॥
యే గుణాః పరుషస్యేహ యే చ మాతుర్గుణాస్తథా ।
అస్థి స్నాయు చ మజ్జా చ జానీమః పితృతో ద్విజ ॥ 243.5 ॥
త్వఙ్మాసశోణితం చేతి మాతృజాన్యనుశుశ్రుమ ।
ఏవమేతద్ద్విజశ్రేష్ఠ వేదశాస్త్రేషు పఠ్యతే ॥ 243.6 ॥
ప్రమాణం యచ్చ వేదోక్తం శాస్త్రోక్తం యచ్చ పఠ్యతే ।
వేదశాస్త్రప్రమాణం చ ప్రమాణం తత్సనాతనం ॥ 243.7 ॥
ఏవమేవాభిసంబంధౌ నిత్యం ప్రకృతిపూరుషౌ ।
యచ్చాపి భగవంస్తస్మాన్మోక్షధర్మో న విద్యతే ॥ 243.8 ॥
అథవాఽనంతరకృతం కించిదేవ నిదర్శనం ।
తన్మమాఽఽచక్ష్వ తత్త్వేన ప్రత్యక్షో హ్యసి సర్వదా ॥ 243.9 ॥
మోక్షకామా వయం చాపి కాంక్షామో యదనామయం ।
అజేయమజరం నిత్యమతీంద్రియమనీశ్వరం ॥ 243.10 ॥
వసిష్ఠ ఉవాచ
యదేతదుక్తం భవతా వేదశాస్త్రనిదర్శనం ।
ఏవమేతద్యతా వక్ష్యే తత్త్వగ్రాహీ యథా భవాన్ ॥ 243.11 ॥
ధార్యతే హి త్వాయా గ్రంథ ఉభయోర్వేదశాస్త్రయోః ।
న చ గ్రంథస్య తత్త్వజ్ఞో యథాతత్త్వం నరేశ్వర ॥ 243.12 ॥
యో హి వేదే చ శాస్త్రే చ గ్రాంథధారణతత్పరః ।
న చ గ్రంతార్థతత్త్వజ్ఞస్తస్య తద్ధారణం వృథా ॥ 243.13 ॥
భారం స వహతే తస్య గ్రంథస్యార్థం న వేత్తి యః ।
యస్తు గ్రంథార్థతత్త్వజ్ఞో నాస్య గ్రంథాగమో వృథా ॥ 243.14 ॥
గ్రంథస్యార్థం స పృష్టస్తు మాదృశో వక్తుమర్హతి ।
యథాతత్త్వాభిగమనాదర్థం తస్య స విందతి ॥ 243.15 ॥
న యః సముత్సుకః కశ్చిద్గ్రంథార్థం స్థూలబుద్ధిమాన్ ।
స కథం మందవిజ్ఞానో గ్రంథం వక్ష్యతి నిర్ణయాత్ ॥ 243.16 ॥
అజ్ఞాత్వా గ్రంథతత్త్వాని వాదం యః కురుతే నరః ।
లోభాద్వాఽప్యథవా దంభాత్స పాపీ నరకం వ్రజేత్ ॥ 243.17 ॥
నిర్ణయం చాపి చ్ఛిద్రాత్మా న తద్వక్ష్యతి తత్త్వతః ।
సోఽపీహాస్యార్థతత్త్వజ్ఞో యస్మాన్నైవాఽఽత్మవానపి ॥ 243.18 ॥
తస్మాత్త్వం శృణు రాజేంద్ర యథైతదనుదృశ్యతే ।
యథా తత్త్వేన సాంఖ్యేషు యోగేషు చ మహాత్మసు ॥ 243.19 ॥
యదేవ యోగాః పశ్యంతి సాంఖ్యం తదనుగమ్యతే ।
ఏకం సాంఖ్యాం చ యోగం చ యః యపశ్యతి స బుద్ధిమాన్ ॥ 243.20 ॥
త్వఙ్మాంసం రుధిరం మేదః పిత్తం మజ్జాఽస్థి స్నాయు చ ।
ఏతదైంద్రియకం తాత యద్భవానిత్థమాత్థ మాం ॥ 243.21 ॥
ద్రవ్యాద్ద్రవ్యస్య నిర్వృత్తిరింద్రియాదింద్రియం తథా ।
దేహాద్దేహమవాప్నోతి బీజాద్బీజం తథైవ చ ॥ 243.22 ॥
నిరింద్రియస్య బీజస్య నిర్ద్రవ్యస్యాపి దేహినః ।
కథం గుణా భవిష్యంతి నిర్గుణత్వాన్మహాత్మనః ॥ 243.23 ॥
గుణా గుణేషు జాయంతే తత్రైవ విరమంతి చ ।
ఏవం గుణాః ప్రకృతిజా జాయంతే న చ యాంతి చ ॥ 243.24 ॥
త్వఙ్మాంసం రుధిరం మేదః పిత్తం మజ్జాఽస్తి స్నాయు చ ।
అష్టౌ తాన్యథ శుక్రేణ జానీహి ప్రాకృతేన వై ॥ 243.25 ॥
పుమాంశ్చైవాపుమాంస్చైవ స్త్రీలింగం ప్రాకృతం స్మృతం ।
వాయురేష పుమాంశ్చైవ రస ఇత్యభిధీయతే ॥ 243.26 ॥
అలింగా ప్రకృతిర్లింగైరుపలభ్యతి సాఽఽత్మజైః ।
యథా పుష్పఫలైర్నిత్యం మూర్తం చామూర్తయస్తథా ॥ 243.27 ॥
ఏవమప్యనుమానేన స లింగముపలభ్యతే ।
పంచవింశతికస్తాత లింగేషు నియతాత్మకః ॥ 243.28 ॥
అనాదినిధనోఽనంతః సర్వదర్శనకేవలః ।
కేవలం త్వభిమానిత్వాద్గుణేషు గుణ ఉచ్యతే ॥ 243.29 ॥
గుణా గుణవతః సంతి నిర్గుణస్య కుతో గుణాః ।
తస్మాదేవం విజానంతి యే జనా గుణదర్శినః ॥ 243.30 ॥
యదా త్వేష గుణానేతాన్ప్రాకృతానభిమన్యతే ।
తదా స గుణవానేవ గుణభేదాన్ప్రపశ్యతి ॥ 243.31 ॥
యత్తద్బుద్ధేః పరం ప్రాహుః సాంఖ్యయోగం చ సర్వశః ।
బుధ్యమానం మహాప్రాజ్ఞాః ప్రబుద్ధపరివర్జనాత్ ॥ 243.32 ॥
అప్రబుద్ధం యథా వ్యక్తం స్వగుణైః ప్రాహురీశ్వరం ।
నిర్గుణం చేశ్వరం నిత్యమధిష్ఠాతారమేవ చ ॥ 243.33 ॥
ప్రకృతేశ్చ గుణానాం చ పంచవింశతికం బుధాః ।
సాంఖ్యయోగే చ కుశలా బుధ్యంతే పరమైషిణః ॥ 243.34 ॥
యదా ప్రబుద్ధమవ్యక్తమవస్థాత(ప)ననీ(భీ)రవః ।
బుధ్యమానం న బుధ్యంతేఽవగచ్ఛంతి సమం తదా ॥ 243.35 ॥
ఏతన్నదర్శనం సమ్యఙ్న సమ్యగనుదర్శనం ।
బుధ్యమానం ప్రబుధ్యంతే ద్వాభ్యాం పృథగరిందమ ॥ 243.36 ॥
పరస్పరేణైతదుక్తం క్షరాక్షరనిదర్శనం ।
ఏకత్వదర్శనం చాస్య నానాత్వం చాస్య దర్శనం ॥ 243.37 ॥
పంచవింశతినిష్ఠోఽయం తదా సమ్యక్ప్రచక్షతే ।
ఏకత్వదర్శనం చాస్య నానాత్వం చాస్య దర్శనం ॥ 243.38 ॥
తత్త్వవిత్తత్త్వయోరేవ పృథగేతన్నిదర్శనం ।
పంచవింసతిభిస్తత్త్వం తత్త్వమాహుర్మనీషిణః ॥ 243.39 ॥
నిస్తత్త్వం పంచవింశస్య పరమాహుర్మషిణః ।
వర్జ్యస్య వర్జ్యమాచారం తత్త్వం తత్త్వాత్సనాతనం ॥ 243.40 ॥
కరాలజనక ఉవాచ
నానాత్వైకత్వమిత్యుక్తం త్వయైతద్ద్విజసత్తమ ।
పశ్యతస్తద్వి సందిగ్ధమేతయోర్వై నిదర్శనం ॥ 243.41 ॥
తథా బుద్ధప్రబుద్ధాభ్యాం బుధ్యమానస్య చానఘ ।
స్థూలబుద్ధ్యా న పశ్యామి తత్త్వమేతన్న సంశయః ॥ 243.42 ॥
అక్షరక్షరయోరుక్తం త్వయా యదపి కారణం ।
తదప్యస్థిరబుద్ధిత్వాత్ప్రనష్టమివ మేఽనఘ ॥ 243.43 ॥
తదేతచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛామి నానాత్వైకత్వదర్శనం ।
ద్వంద్వం చైవానిరుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ॥ 243.44 ॥
విద్యావిద్యే చ భగవన్నక్షరం క్షరమేవ చ ।
సాంఖ్యయోగం చ కృత్స్నేన బుద్ధాబుద్ధిం పృథక్పృథక్ ॥ 243.45 ॥
వసిష్ఠ ఉవాచ
హంత తే సంప్రవక్ష్యామి యదేతదనుపృచ్ఛసి ।
యోగకృత్యం మహారాజ పృథగేవ శృణుష్వ మే ॥ 243.46 ॥
యోగకృత్యం తు యోగానాం ధ్యానమేవ పరం బలం ।
తచ్చాపి ద్వివిధం ధ్యానమాహుర్విద్యావిదో జనాః ॥ 243.47 ॥
ఏకగ్రతా చ మనసః ప్రాణాయామస్తథైవ చ ।
ప్రాణాయామస్తు సగుణో నిర్గుణో మానసస్తథా ॥ 243.48 ॥
మూత్రోత్సర్గే పురీషే చ భోజనే చ నరాధిప(?) ।
ద్వికాలం నోపభృంజీత శేషం భుంజీత తత్పరః ॥ 243.49 ॥
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యో నివర్త్య మనసా మునిః ।
దశద్వాదశభిర్వాఽపి చతుర్వింశాత్పరం యతః ॥ 243.50 ॥
స చోదనాభిర్మతిమాన్నాత్మానం చోదయేదథ ।
తిష్ఠంతమజరం తం తు యత్తదుక్తం మనీషిభిః ॥ 243.51 ॥
విశ్వాత్మా సతతం జ్ఞేయ ఇత్యేవమనుసుశ్రుమ ।
ద్రవ్యం హ్యహీనమనసో నాన్యథేతి వినిశ్చయః ॥ 243.52 ॥
విముక్తః సర్వసంగేభ్యో లవాహారో జితేంద్రియః ।
పూర్వరాత్రే పార్ధే చ ధారయీత మనో హృది ॥ 243.53 ॥
స్థిరీకృత్యేంద్రియగ్రామం మనసా మిథిలేశ్వర ।
మనో బుద్ధ్యా స్థిరం కృత్వా పాషాణ ఇవ నిశ్చలః ॥ 243.54 ॥
స్థాణువచ్చాప్యకంప్యః స్యాద్దారువచ్చాపి నిశ్చలః ।
బుద్ధ్యా విధివిధానజ్ఞాస్తతో యుక్తం ప్రచక్షతే ॥ 243.55 ॥
న శృణోతి న చాఽఽఘ్రాతి న చ పశ్యతి కించన ।
న చ సపర్శం విజానాతి న చ సంకల్పతే మనః ॥ 243.56 ॥
న చాపి మన్యతే కించిన్న చ బుధ్యేత కాష్ఠవత్ ।
తదా ప్రకృతిమాపన్నం యుక్తమాహుర్మనీషిణః ॥ 243.57 ॥
న భాతి హి యథా దీపో దీప్తిస్తద్వచ్చ దృశ్యతే ।
నిలింగస్చాధశ్చోర్ధ్వం చ తిర్యగ్గతిమవాప్నుయాత్ ॥ 243.58 ॥
తదా తదుపపన్నశ్చ యస్మిందృష్టే చ కథ్యతే ।
హృదయస్థోఽన్తరాత్మేతి జ్ఞేయో జ్ఞస్తాత మద్విధైః ॥ 243.59 ॥
నిర్ధూమ ఇవ సప్తార్చిరాదిత్య ఇవ రశ్మివాన్ ।
వైద్యుతోఽగ్నిరివాఽకాశే పస్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 243.60 ॥
యం పస్యంతి మహాత్మానో ధృతిమంతో మనీషిణః ।
బ్రాహ్మణా బ్రహ్మయోనిస్థా హ్యయోనిమమృతాత్మకం ॥ 243.61 ॥
తదేవాఽఽహురణుభ్యోఽణు తన్మహద్భ్యో మహత్తరం ।
సర్వత్ర సర్వభూతేషు ధ్రువం తిష్ఠన్న దృశ్యతే ॥ 243.62 ॥
బుద్ధిద్రవ్యేణ దృశ్యేన మనోదీపేన లోకకృత్ ।
మహతస్తమసస్తతాత పారే తిష్ఠన్న తామసః ॥ 243.63 ॥
తమసో దూర ఇత్యుక్తస్తత్త్వజ్ఞైర్వేదపారగైః ।
విమలో విమతశ్చైవ నిర్లింగోఽలింగసంజ్ఞకః ॥ 243.64 ॥
యోగ ఏష హి లోకానాం కిమన్యద్యోగలక్షణం ।
ఏవం పశ్యన్ప్రపశ్యేన ఆత్మానమజరం పరం ॥ 243.65 ॥
యోగదర్శనమేతావదుక్తం తే తత్త్వతో మయా ।
సాంఖ్యజ్ఞానం ప్రవక్ష్యామి పరిసంఖ్యానిదర్శనం ॥ 243.66 ॥
అవ్యక్తమాహుః ప్రఖ్యానం పరాం ప్రకృతిమాత్మనః ।
తస్మాన్మహాత్సముత్పన్నం ద్వితీయం రాజసత్తమ ॥ 243.67 ॥
అహంకారస్తు మహతస్తృతీయ ఇతి నః శ్రుతం ।
పంచభూతాన్యహంకారాదాహుః సాంఖ్యాత్మదర్శినః ॥ 243.68 ॥
ఏతాః ప్రకృతయస్త్వష్టౌ వికారాశ్చాపి షోడశ ।
పంచ చైవ విశేషాశ్చ తథా పంచేంద్రియాణి చ ॥ 243.69 ॥
ఏతావదేవ తత్త్వానాం సాంఖ్యమాహుర్మనీషిణః ।
సాంఖ్యే సాంఖ్యవిధానజ్ఞా నిత్యం సాంఖ్యపథే స్థితాః ॥ 243.70 ॥
యస్మాద్యదభిజాయేత తత్తత్రైవ ప్రలీయతే ।
లీయంతే ప్రతిలోమాని గృహ్యంతే చాంతరాత్మనా ॥ 243.71 ॥
ఆనులోమ్యేన జాయంతే లీయంతే ప్రతిలోమతః ।
గుణా గుణేషు సతతం సాగరస్యోర్మయో యథా ॥ 243.72 ॥
సర్గప్రలయ ఏతావాన్ప్రకృతేర్నృపసత్తమ ।
ఏకత్వం ప్రలయే చాస్య బహుత్వం చ తథా సృజి ॥ 243.73 ॥
ఏవమేవ చ రాజేంద్ర విజ్ఞేయం జ్ఞానకోవిదైః ।
అధిష్ఠాతారమవ్యక్తమస్యాప్యేతన్నిదర్శనం ॥ 243.74 ॥
ఏకత్వం చ బహుత్వం చ ప్రకృతేరనుతత్త్వవాన్ ।
ఏక్తంవ ప్రలయే చాస్య బహుత్వం చ ప్రవర్తనాత్ ॥ 243.75 ॥
బహులాఽఽత్మా రాజేంద్ర ప్రోచ్యతే యతిసత్తమైః ।
అధిష్ఠానాదధిష్ఠాతా క్షేత్రాణామితి నః శ్రుతం ॥ 243.76 ॥
అధిష్ఠాతేతి రాజేంద్ర ప్రోచ్యతే యతిసత్తమైః ।
అధిష్ఠానాదధిష్ఠాతా క్షేత్రాణామితి నఃశ్రుతం ॥ 243.77 ॥
క్షేత్రం జానాతి చావ్యక్తం జ్ఞేత్రజ్ఞ ఇతి చోచ్యతే ।
అవ్యక్తికే పురే శేతే పురుషశ్చేతి కథ్యతే ॥ 243.78 ॥
అన్యదేవ చ క్షేత్రం స్యాదన్యః క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే ।
క్షేత్రమవ్యక్త ఇత్యుక్తం జ్ఞాతారం పంచవింశకం ॥ 243.79 ॥
అన్యదేవ చ జ్ఞానం స్యాదన్యజ్జ్ఞేయం తదుచ్యతే ।
జ్ఞానమవ్యక్తమిత్యుక్తం జ్ఞేయో వై పంచవింశకం ॥ 243.80 ॥
అవ్యక్తం క్షేత్రమిత్యుక్తం తథా సత్త్వం తథేశ్వరం ।
అనీశ్వరమతత్త్వం చ తత్త్వం తత్పంచవింశకం ॥ 243.81 ॥
సాంక్యదర్శనమేతావత్పరిసంఖ్యా న విద్యతే ।
సంఖ్యాం ప్రకురుతే చైవ ప్రకృతిం చ ప్రవక్ష్యతే ॥ 243.82 ॥
చత్వారింశచ్చతుర్వింశత్ప్రతిసంఖ్యాయ తత్త్వతః ।
సంఖ్యా సహస్రకృత్యా తు నిస్తత్త్వః పంచవింశకః ॥ 243.83 ॥
పంచవింశత్ప్రబుద్ధాత్మా బుధ్యమాన ఇతి శ్రుతః ।
యదా బుధ్యతి ఆత్మానం తదా భవతి కేవలః ॥ 243.84 ॥
సమ్యగ్దర్శనమేతావద్భాషితం తవ తత్త్వతః ।
ఏవమేతద్విజానంతః సామ్యతాం ప్రతియాంత్యుత ॥ 243.85 ॥
సమ్యఙ్నిదర్శనం నామ ప్రత్యక్షం ప్రకృతేస్తథా ।
గుణవత్త్వాద్యథైతాని నిర్గుణేభ్యస్తథా భవేత్ ॥ 243.86 ॥
సమ్యఙ్నిదర్శనం నామ ప్రత్యక్షం ప్రకృతేస్తథా ।
గుణవత్త్వాద్యథైతాని నిర్గుణేభ్యస్తథా భవేత్ ॥ 243.87 ॥
పశ్యంత్యమతయో యే నచ సమ్యక్తేషు చ దర్శనం ।
తే వ్యక్తిం ప్రతిపద్యంతే పునః పునరరిందమ ॥ 243.88 ॥
సర్వమేతద్విజానంతో న సర్వస్య ప్రబోధనాత్ ।
వ్యక్తిభూతా భవిష్యంతి వ్యక్తస్యైవానువర్తనాత్ ॥ 243.89 ॥
సర్వమవ్యక్తమిత్యుక్తమసర్వః పంచవింశకః ।
య ఏవమభిజానంతి న భయం తేషు విద్యతే ॥ 243.90 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
త్రిచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 243 ॥
అధ్యాయః 244 (136)
విద్యావిద్యయోఃస్వరూపకథనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
సాంఖ్యదర్శనమేతావదుక్తం తే నృపసత్తమ ।
విద్యావిద్యే త్విదానీం మే త్వం నిబోధానుపూర్వశః ॥ 244.1 ॥
అభేద్యమాహురవ్యక్తం సర్గప్రలయధర్మిణః ।
సర్గప్రలయ ఇత్యుక్తం విద్యావిద్యే చ వింశకః ॥ 244.2 ॥
పరస్పరస్య విద్యా వై తన్నిబోధానుపూర్వశః ।
యథోక్తమృషిభిస్తాత సాంఖ్యస్యాతినిదర్శనం ॥ 244.3 ॥
కర్మేంద్రియాణాం సర్వేషాం విద్యా బుద్ధీంద్రియం స్మృతం ।
బుద్ధీంద్రియాణాం చ తథా విశషా ఇతి నః శ్రుతం ॥ 244.4 ॥
విషయాణాం మనస్తేషాం విద్యామాహుర్మనీషిణః ।
మనసః పంచ భూతాని విద్యా ఇత్యభిచక్షతే ॥ 244.5 ॥
అహంకారస్తు భూతానాం పంచానాం నాత్ర సంశయః ।
అహంకారస్తథా విద్యా బుద్ధిర్విద్యా నరేశ్వర ॥ 244.6 ॥
బుద్ధ్యా ప్రకృతిరవ్యక్తం తత్త్వానాం పరమేశ్వరః ।
విద్యా జ్ఞేయా నరశ్రేష్ఠ విధిశ్చ పరమః స్మృతః ॥ 244.7 ॥
అవ్యక్తమపరం ప్రాహుర్విద్యా వై పంచవింశకః ।
సర్వస్య సర్వమిత్యుక్తం జ్ఞేయజ్ఞానస్య పారగః ॥ 244.8 ॥
జ్ఞానమవ్యక్తమిత్యుక్తం జ్ఞేయం వై పంచవింసకం ।
తథైవ జ్ఞానమవ్యక్తం విజ్ఞాతా పంచవింశకః ॥ 244.9 ॥
విద్యావిద్యే తు తత్త్వేన మయోక్తే వై విశేషతః ।
అక్షరం చ క్షరం చైవ యదుక్తం తన్నిబోధ మే ॥ 244.10 ॥
ఉభావేతౌ క్షరావుక్తౌ ఉభావేతావన(థా)క్షరౌ ।
కారణం తు ప్రవక్ష్యామి యథాజ్ఞానం తు జ్ఞానతః ॥ 244.11 ॥
అనాదినిధనావేతౌ ఉభావేవేశ్వరౌ మతౌ ।
తత్తవసంజ్ఞావుభావేవ ప్రోచ్యతే జ్ఞానచింతకైః ॥ 244.12 ॥
సర్గప్రలయధర్మిత్వాదవ్యక్తం ప్రాహురవ్యయం ।
తదేతద్గుణసర్గాయ వికుర్వాణం పునః పునః ॥ 244.13 ॥
గుణానాం మహదాదీనాముత్పద్యతి పరస్పరం ।
అధిష్ఠానం క్షేత్రమాహురేతద్వై పంచవింశకం ॥ 244.14 ॥
యదంతర్గుణజాలం తు తద్వ్యక్తాత్మని సంక్షిపేత్ ।
తదహం తద్గుణైస్తస్తు పంచవింశే విలీయతే ॥ 244.15 ॥
గుణా గుణేషు లీయంతే తదేకా ప్రకృతిర్భవేత్ ।
క్షేత్రజ్ఞోఽపి తదా తావత్క్షేత్రజ్ఞః సంప్రణీయతే ॥ 244.16 ॥
యదాఽక్షరం ప్రకృతిర్యం గచ్ఛతే గుణసంజ్ఞితా ।
నిర్గుణత్వం చ వై దేహే గుణేషు పరివర్తనాత్ ॥ 244.17 ॥
ఏవమేవ చ క్షేత్రజ్ఞః క్షేత్రజ్ఞానపరిక్షయాత్ ।
ప్రకృత్యా నిర్గుణస్త్వేష ఇత్యేవమనుశుశ్రుమ ॥ 244.18 ॥
క్షరో భవత్యేష యదా గుణవతీ గుణేష్వథ ।
ప్రకృతిం త్వథ జనాతి నిర్గుణత్వం తథాత్మనః ॥ 244.19 ॥
తథా విశుద్ధో భవతి ప్రకృతే పరివర్జనాత్ ।
అన్యోఽహమన్యేయమితి యదా బుధ్యతి బుద్ధిమాన్ ॥ 244.20 ॥
తదైషోఽవ్యథతామేతి న చ మిశ్రత్వమావ్రజేత్ ।
ప్రకృత్యా చైష రాజేంద్ర మిశ్రోఽన్యోఽన్యస్య దృశ్యతే ॥ 244.21 ॥
యదా తు గుణజాలం తత్ప్రాకృతం విజుగుప్సతే ।
పశ్యతే చ పరం పశ్యంస్తదా పశ్యంస్తదా పశ్యన్ను సంసృజేత్ ॥ 244.22 ॥
కిం మయా కృతమేతావద్యోఽహం కాలనిమజ్జనః ।
యథా మత్స్యో హ్యభిజ్ఞానాదనువర్తితవాంజలం ॥ 244.23 ॥
అహమేవ హి సంమోహాదన్యమన్యం జనాజ్జనం ।
మత్స్యో యథోదకజ్ఞానాదనువర్తితవానిహ ॥ 244.24 ॥
మత్స్యోఽన్యత్వమథాజ్ఞానాదుదకాన్నాభిమన్యతే ।
ఆత్మానం తదవజ్ఞానాదన్యం చైవ న వేద్మ్యహం ॥ 244.25 ॥
మమాస్తు ధిక్కుబుద్ధస్య యోఽహం మగ్న ఇమం పునః ।
అనువర్తితవాన్మోహాదన్యమన్యం జనాజ్జనం ॥ 244.26 ॥
అయమనుభవేద్బంధురనేన సహ మే భయం ।
సామ్యమేకత్వాతం యాతో యాదృశస్తాదృశస్త్వహం ॥ 244.27 ॥
తుల్యతామిహ పశ్యామి సదృశోఽహమనేన వై ।
అయం హి విమలో వ్యక్తమహమీదృశకస్తదా ॥ 244.28 ॥
యోఽహమజ్ఞానసంమోహాదజ్ఞయా సంప్రవృత్తవాన్ ।
సంసర్గాదతిసంసర్గాత్స్థితః కాలమిమం త్వహం ॥ 244.29 ॥
సోఽహమేవం వశీభూతః కాలమేతం న బుద్ధవాన్ ।
ఉత్తమాధమమధ్యానాం తామహం కథమావసే ॥ 244.30 ॥
సమానమాయయా చేహ సహవాసమహం కథం ।
గచ్ఛామ్యబుద్ధభావత్వాదిహేదీనీం స్థిరో వ ॥ 244.31 ॥
సహవాసం న యాస్యామి కాలమేతం వివంచనాత్ ।
వంచితో హ్యనయా యద్ధి నిర్వికారో వికారయా ॥ 244.32 ॥
న తత్తదపరాద్దం స్యాదపరాధో హ్యయం మమ ।
యోఽహమత్రభవం సక్తః పరాఙ్ముఖముపస్థితః ॥ 244.33 ॥
తతోఽస్మిన్బహురూపోఽథ స్థితో మూర్తిరమూర్తిమాన్ ।
అమూర్తిశ్చాప్యమూర్తాత్మా మమత్వేన ప్రధర్షితః ॥ 244.34 ॥
ప్రకృత్యా చ తయా తేన తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
నిర్మమస్య మమత్వేన వికృతం తాసు తాసు చ ॥ 244.35 ॥
యోనిషు వర్తమానేన నష్టసంజ్ఞేన చేతసా ।
సమతా న మయా కాచిదహంకారే కృతా మయా ॥ 244.36 ॥
ఆత్మానం బహుధా కృత్వా సోఽయం భూయో యునక్తి మాం ।
ఇదానీమవబుద్ధోఽస్మి నిర్మమో నిరహంకృతః ॥ 244.37 ॥
మమత్వం మనసా నిత్యమహంకారకృతాత్మకం ।
అపలగ్నామిమాం హిత్వా సంశ్రయిష్యే నిరామయం ॥ 244.38 ॥
అనేన సామ్యం యాస్యామి నానయాఽహమచేతసా ।
క్షేమం మమ సహానేన నైవైకమనయా సహ ॥ 244.39 ॥
ఏవం పరమసంబోధాత్పంచవింశోఽనుబుద్ధవాన్ ।
అక్షరత్వం నిగచ్ఛతి త్యక్త్వా క్షరమనామయం ॥ 244.40 ॥
అవ్యక్తం వ్యక్తధర్మాణం సగుణం నిర్గుణం తథా ।
నిర్గుణం ప్రథమం దృష్ట్వా తాదృగ్భవతి మైథిల ॥ 244.41 ॥
అక్షరక్షరయోరేతదుక్తం తవ నిదర్శనం ।
మయేహ జ్ఞానసంపన్నం యథా శ్రుతినిద్రశనాత్ ॥ 244.42 ॥
నిఃసందిగ్ధం చ సూక్ష్మం చ విశుద్ధం విమలం తథా ।
ప్రవక్ష్యామి తు తే భూయస్తన్నిబోధ యథాశ్రుతం ॥ 244.43 ॥
సాంఖ్యయోగో మయా ప్రోక్తః శాస్త్రద్వయనిదర్శనాత్ ।
యదేవ సాంక్యశాస్త్రోక్తం యోగదర్శనమేవ తత్ ॥ 244.44 ॥
ప్రబోధనపరం జ్ఞానం సాంఖ్యానామవనీపతే ।
విస్పష్టం ప్రోచ్యతే తత్ర శిష్యాణాం హితకామ్యయా ॥ 244.45 ॥
బృహచ్చైవమిదం శాస్త్రమిత్యాహుర్విదుషో జనాః ।
అస్మింశ్చ శాస్త్రే యోగానాం పునర్భవపురఃసరం ॥ 244.46 ॥
పంచవింశాత్పరం తత్త్వం పఠ్యతే చ నరాధిప ।
సాంఖ్యానాం తు పరం తత్త్వం యథావదనువర్ణితం ॥ 244.47 ॥
బుద్ధమప్రతిబుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ।
బుధ్యమానం చ బుద్ధత్వం ప్రాహుర్యోగనిదర్శనం ॥ 244.48 ॥
బుద్ధమప్రతిబుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ।
బుధ్యమానం చ బుద్ధత్వం ప్రాహుర్యోగనిదర్శనం ॥ 244.49 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
చతుశ్చత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 244 ॥
అధ్యాయః 245 (137)
అజస్యాపి విక్రియయా నానాభవనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
అప్రబుద్ధమథావ్యక్తమిమం గుణనిధిం సదా ।
గుణానాం ధార్యతాం తత్త్వం సృజత్యాక్షిపతే తథా ॥ 245.1 ॥
అజో హి క్రీడయా భూప విక్రియాం ప్రాప్త ఇత్యుత ।
ఆత్మానం బహుధా కృత్వా నానేన ప్రతిచక్షతే ॥ 245.2 ॥
ఏతదేవం వికుర్వాణో బుధ్యమానో న బుధ్యతే ।
గుణానాచరతే హ్యేష సృజత్యాక్షిపతే తథా ॥ 245.3 ॥
అవ్యక్తబోధనాచ్చైవ బుధ్యమానం వదంత్యపి ।
న త్వేవం బుధ్యతేఽవ్యక్తం సగుణం తాత నిర్గుణం ॥ 245.4 ॥
కదాచిత్త్వేవ ఖల్వేతత్తదాహుః ప్రతిబుద్ధకం ।
బుధ్యతే యది చావ్యక్తమేతద్వై పంచవింశకం ॥ 245.5 ॥
బుధ్యమానో భవత్యేష మమాత్మక ఇతి క్షుతః ।
అన్యోన్యప్రతిబుద్ధేన వదంత్యవ్యక్తమచ్యుతం ॥ 245.6 ॥
అవ్యక్తబోధనాచ్చైవ బుధ్యమానం వదంత్యుత ।
పంచవింశం మహాత్మనాం న చాసావపి బుధ్యతే ॥ 245.7 ॥
షడ్వింశం విమలం బుద్ధమప్రమేయం మహాద్యుతే ।
సతతం పంచవింశం తు చతుర్వింశం విబుధ్యతే ॥ 245.8 ॥
దృశ్యాదృశ్యే హ్యనుగతతత్స్వభావే మహాద్యుతే ।
అవ్యక్తం చైవ తద్బ్రహ్మ బుధ్యతే తాత కేవలం ॥ 245.9 ॥
పంచవింశం చతుర్వింశమాత్మానమనుపశ్యతి ।
బుధ్యమానో యదాఽఽత్మానమన్యాఽహమితి మన్యతే ॥ 245.10 ॥
తదా ప్రకృతిమానేష భవత్యవ్యక్తలోచనః ।
బుధ్యతే చ పరాం బుద్ధిం విశుద్ధామమలాం యథా(దా) ॥ 245.11 ॥
షడ్వింశం రాజశార్దూల తదా బుద్ధః కృతో వ్రజేత్ ।
తతస్త్యజతి సోఽవ్యక్తసర్గప్రలయధర్మిణం ॥ 245.12 ॥
నిర్గుణాం ప్రకృతిం వేద గుణయుక్తామచేతనాం ।
తతః కేవలధర్మాఽసౌ భవత్యవ్యక్తదర్శనాత్ ॥ 245.13 ॥
కేవలేన సమాగమ్య విముక్తాత్మానమాప్నుయాత్ ।
ఏతత్తు తత్త్వమిత్యాహుర్నిస్తత్త్వమజరామరం ॥ 245.14 ॥
తత్త్వసంశ్రవణాదేవ తత్త్వజ్ఞో జాయతే నృప ।
పంచవింశతితత్త్వాని ప్రవదంతి మనీషిణః ॥ 245.15 ॥
న చైవ తత్త్వవాంస్తాత సంసారేషు నిమజ్జతి ।
ఏషాముపైతి తత్త్వం హి క్షిప్రం బుధ్యస్వ లక్షణం ॥ 245.16 ॥
షడ్వింశోఽయమితి ప్రాజ్ఞో గృహ్యమాణోఽజరామరః ।
కేవలేన బలేనైవ సమతాం యాత్యసంశయం ॥ 245.17 ॥
షడ్వింశేన ప్రబుద్ధేన బుధ్యమానోఽప్యబుద్ధిమాన్ ।
ఏతన్నానాత్వమిత్యుక్తం సాంఖ్యశ్రుతినిదర్శనాత్ ॥ 245.18 ॥
చేతనేన సమేతస్య పంచవింశతికస్య హ ।
ఏకత్వం వై భవేత్తస్య యదా బుద్ధ్యాఽనుబుధ్యతే ॥ 245.19 ॥
బుధ్యమానేన బుద్ధేన సమతాం యాతి మైతిల ।
సంగధర్మా భవత్యేష నిఃసంగాత్మా నరాధిప ॥ 245.20 ॥
నిఃసంగాత్మానమాసాద్య షడ్వింశం కర్మజ విదుః ।
విభుస్త్యజతి చావ్యక్తం యదా త్వేతద్విబుధ్యతే ॥ 245.21 ॥
చతుర్వింశమగాధం చ షడ్వింశస్య ప్రబోధనాత్ ।
ఏష హ్యప్రతిబుద్ధశ్చ బుధ్యమానస్తు తేఽనఘ ॥ 245.22 ॥
ఉక్తో బుద్ధశ్చ తత్త్వేన యథాశ్రుతినిదర్శనాత్ ।
మశకోదుంబరే యద్వదన్యత్వం తద్వదేతయోః(కతా) ॥ 245.23 ॥
మత్స్యోదకం యథా తద్వదన్యత్పముపలభ్యతే ।
ఏవమేవ చ గంతవ్యం నానాత్వైకత్వమేతయోః ॥ 245.24 ॥
ఏతావన్మోక్ష ఇత్యుక్తో జ్ఞానవిజ్ఞానసంజ్ఞితః ।
పంచవింశతికస్యాఽఽశు యోఽయం దేహే ప్రవర్తతే ॥ 245.25 ॥
ఏష మోక్షయితవ్యేతి ప్రాహురవ్యక్తగోచరాత్ ।
సోఽయమేవం విముచ్యేత నాన్యథేతి వినిశ్చయః ॥ 245.26 ॥
పరశ్చ పరధర్మా చ భవత్యేవ సమేత్య వై ।
విశుద్ధధర్మాశుద్ధేన నాశుద్ధేన చ బుద్ధిమాన్ ॥ 245.27 ॥
విముక్తధర్మా బుద్ధేన సమేత్య పురుషర్షభ ।
వియోగధర్మిణా చైవ విముక్తాత్మా భవత్యథ ॥ 245.28 ॥
విమోక్షిణా విమోక్షశ్చ సమేత్యేహ తథా భవేత్ ।
శుచికర్మా శుచిశ్చైవ భవత్యమితబుద్ధిమాన్ ॥ 245.29 ॥
విమలాత్మా చ భవతి సమేత్య విమలాత్మనా ।
కేవలాత్మా తథా చైవ కేవలేన సమేత్య వై ॥
స్వతంత్రశ్చ స్వతంత్రేణ స్వతంత్రత్వమవాప్యతే ॥ 245.30 ॥
ఏతావదేతత్కథితం మయా తే తథ్యం మహారాజ యథార్థతత్త్వం ।
అమత్సరస్త్వం ప్రతిగృహ్య బుద్ధ్యా, సనాతనం బ్రహ్మ విశుద్ధమాద్యం ॥ 245.31 ॥
తద్వేదనిష్ఠస్య జనస్య రాజన్, ప్రదేయమేతత్పరమం త్వయా భవేత్ ।
విధిత్సామానాయ నిబోధకారకం, ప్రబోధహేతోః ప్రణతస్య శాసనం ॥ 245.32 ॥
న దేయమేతచ్చ యథాఽనృతాత్మనే, శఠాయ క్లీబాయ న జిహ్మబుద్ధయే ।
న పండితజ్ఞానపరోపతాపినే, దేయం తథా శిష్యవిబోధనాయ ॥ 245.33 ॥
శ్రద్ధాన్వితాయాథ గుణాన్వితాయ, పరాపవాదాద్విరతాయ నిత్యం ।
విశుద్ధయోగాయ బుధాయ చైవ, కృపావతేఽథ క్షమిణే హితాయ ॥ 245.34 ॥
వివిక్తశీలాయ విధిప్రియయాయ, వివాదహీనాయ బహుశ్రుతాయ ।
వినీతవేశాయ నహైతుకాత్మనే, సదైవ గృహ్యం త్విదమేవ దేయం ॥ 245.35 ॥
ఏతైర్గుణైర్హీనతమే న దేయమేతత్పరం బ్రహ్మ విశుద్ధమాహుః ।
న శ్రేయసే యోక్ష్యతి తాదృశే కృతం, ధర్మప్రవక్తారమపాత్రదానాత్ ॥ 245.36 ॥
పృథ్వీమిమాం వా యది రత్నపూర్ణాం,దద్యాదదేయం త్విదమవ్రతాయ ।
జితేంద్రియాయ ప్రయతాయ దేయం, దేయం పరం తత్త్వవిదే నరేంద్ర ॥ 245.37 ॥
కరాల మా తే భయమస్తి కించిదేతచ్చ్రుతం బ్రహ్మ పరం త్వయాఽద్య ।
యథావదుక్తం పరమం వపిత్రం, విశోకమత్యంతమనాదిమధ్యం ॥ 245.38 ॥
అగాధమేతదజరామరం చ, నిరామయం వీతభయం శివం చ ।
సమీక్ష్య మోహం పరవాదసంజ్ఞమేతస్య తత్త్వార్థమిమం విదిత్వా ॥ 245.39 ॥
అవాప్తమేతద్ధి పురా సనాతనాద్ధిరణ్యగర్భాద్ధి తతో నరాధిప ।
ప్రసాద్య యత్నేన తముగ్రతేజసం, సనాతనం బ్రహ్మ యథా త్వయైతత్ ॥ 245.40 ॥
పృష్టస్త్వయా చాఽస్మి యథా నరేంద్ర, తథా మయేదం త్వయి నోక్తమన్యత్ ।
యథాఽవాప్నం బ్రహ్మణో మే నరేంద్ర, మహాజ్ఞానం మోక్షవిదాం పరాయణం ॥ 245.41 ॥
ఏతదుక్తం పరం బ్రహ్మ యస్మాన్నాఽవర్తతే పునః ।
పంచవిశం మునిశ్రేష్ఠా వసిష్ఠేన యథా పురా ॥ 245.42 ॥
పునరావృత్తిమాప్నోతి పరమం జ్ఞానమవ్యయం ।
నాతి బుధ్యతి తత్త్వేన బుధ్యమానోఽజరామరం ॥ 245.43 ॥
ఏతన్నిఃశ్రేయసకరం జ్ఞానం పరమం మయా ।
కథితం తత్త్వతో విప్రాః శ్రుత్వా దేవర్షితో ద్విజాః ॥ 245.44 ॥
హిరణ్యగర్భాదృషిణా వసిష్ఠేన సమాహృతం ।
వసిష్ఠాదృషిసార్దూలో నారదోఽవాప్తవానిదం ॥ 245.45 ॥
నారదాద్విదితం మహ్యమేతదుక్తం సనాతనం ।
మా శుచధ్వం మునిశ్రేష్ఠాః శ్రుత్వైతత్పరమం పదం ॥ 245.46 ॥
యేన క్షరాక్షరే భిన్నే న భయం తస్య విద్యతే ।
విద్యతే తు భయం యస్య యో నైనం వేత్తి తత్త్వతః ॥ 245.47 ॥
అవిజ్ఞానాచ్చ మూఢాత్మా పునః పునరుపద్రవాన్ ।
ప్రేత్య జాతిసహస్రాణి మరణాంతాన్యుపాశ్నుతే ॥ 245.48 ॥
దేవలోకం తథా తిర్యఙ్మానుష్యమపి చాశ్నుతే ।
యది వా ముచ్యతే వాఽపి తస్మాదజ్ఞానసాగరాత్ ॥ 245.49 ॥
అజ్ఞానసాగరే ఘోరే హ్యవ్యక్తాగాధ ఉచ్యతే ।
అహన్యహని మజ్జంతి యత్ర భూతాని భో ద్విజాః ॥ 245.50 ॥
తస్మాదగాధాదవ్యక్తాదుపక్షీణాత్సనాతనాత్ ।
తస్మాద్యుయం విరజసకా వితమస్కాశ్చ భో ద్విజాః ॥ 245.51 ॥
ఏవం మయా మునిశ్రేష్ఠాః సారాత్సారతరం పరం ।
కథితం పరమం మోక్షం యం జ్ఞాత్వా న నివర్తతే ॥ 245.52 ॥
న నాస్తికాయ దాతవ్య నాభక్తాయ కదాచన ।
న దుష్టమతయే విప్రా న శ్రద్ధావిముఖాయ చ ॥ 245.53 ॥
ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదసమాప్తినిరూపణం నామ
పంచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 245 ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Vyasagita from Brahma Purana in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil