॥ Brahma Gita of Yoga Vasishtha Gujarati Lyrics ॥
॥ બ્રહ્મગીતા યોગવાસિષ્ઠાન્તર્ગતા ॥
Yoga Vasishtha – MokSha-Nirvana Uttarardha Brahmagita – Chs. 173-186
॥ યોગવાસિષ્ઠાન્તર્ગતા બ્રહ્મગીતા ॥
સર્ગ-ક્રમાંક નામ શ્લોકસંખ્યા
૧ – ૧૭૩ પરમાર્થોપદેશઃ ૩૪
૨ – ૧૭૪ નિર્વાણોપદેશઃ ૩૦
૩ – ૧૭૫ અદ્વૈતયુક્તિઃ ૭૯
૪ – ૧૭૬ બ્રહ્માણ્ડોપાખ્યાનમ્ ૨૫
૫ – ૧૭૭ સત્યવર્ણનમ્ ૪૪
૬ – ૧૭૮ ઐન્દવોપાખ્યાનમ્ ૬૪
૭ – ૧૭૯ બ્રહ્મમયત્વપ્રતિપાદનમ્ ૨૨
૮ – ૧૮૦ તાપસોપાખ્યાનમ્ ૪૧
૯ – ૧૮૧ ગૌર્યાશ્રમવર્ણનમ્ ૩૯
૧૦ – ૧૮૨ સપ્તદીપેશ્વર ૫૩
૧૧ – ૧૮૩ દ્વીપસપ્કાષ્ટકવર્ણનમ્ ૭૦
૧૩ – ૧૮૫ કુન્દદન્તપ્રબોધઃ ૨૭
૧૪ – ૧૮૬ સર્વં ખલ્વિદં બ્રહ્મેતિ- ૯૦
પ્રતિપાદનયોગોપદેશઃ
૬૧૮
॥ અથ પ્રારભ્યતે યોગવાસિષ્ઠાન્તર્ગતા બ્રહ્મગીતા ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
સર્વાનુભવરૂપસ્ય તથા સર્વાત્મનોઽપ્યયમ્ ।
અનંતસ્યાત્મતત્ત્વસ્ય દેહેઽપિ કિમહંગ્રહઃ ॥ ૧ ॥
ચિતઃ પાષાણકાષ્ઠત્વં સ્વપ્નાદિષુ કથં ભવેત્ ।
ઇદં પાષાણકાષ્ઠાદિ કથં નાસ્ત્યસ્તિ વા કથમ્ ॥ ૨ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
શરીરિણો યથા હસ્તે હસ્તતાયાં યથાગ્રહઃ ।
સર્વાત્મનસ્તથા દેહે દેહતાયાં તથાગ્રહઃ ॥ ૩ ॥
પાદપસ્થ યથા પત્રે પત્રતાયાં યથાગ્રહઃ ।
સર્વાત્મનસ્તથા વૃક્ષે વૃક્ષતાયાં તથાગ્રહઃ ॥ ૪ ॥
આકાશસ્ય યથા શૂન્યે શૂન્યતાયાં યથાગ્રહઃ ।
સર્વાત્મનસ્તથા દ્રવ્યે દ્રવ્યતાયાં તથાગ્રહઃ ॥ ૫ ॥
સ્વપ્નોચિતઃ સ્વપ્નપુરે રૂપતાયાં યથાગ્રહઃ ।
સર્વાત્મનસ્તથા સ્વપ્નજાગ્રદાદૌ તથાગ્રહઃ ॥ ૬ ॥
યથાગેન્દ્રે દૃષદ્દૃક્ષવાર્યાદૌ સ તથાગ્રહઃ ।
તથા સર્વાત્મનોઽગેન્દ્રપુરતાયાં તથાગ્રહઃ ॥ ૭ ॥
શરીરસ્ય યથા કેશનખાદિષુ યથાગ્રહઃ ।
સર્વાત્મનસ્તથા કાષ્ઠદૃષદાદૌ તથાગ્રહઃ ॥ ૮ ॥
ચિત એવ યથા સ્વપ્ને ભવેત્કાષ્ઠોપલાદિતા ।
ચિદાકાશસ્ય સર્ગાદૌ તથૈવાવયવાદિતા ॥ ૯ ॥
ચેતનાચેતનાત્મૈકં પુરુષસ્ય યથા વપુઃ ।
નખકેશજલાકાશધર્મમાકારભાસુરમ્ ॥ ૧૦ ॥
ચેતનાચેતનાત્મૈકં તથા સર્વાત્મનો વપુઃ ।
જંગમં સ્થાવરમયં કિંતુ નિત્યમનાકૃતિ ॥ ૧૧ ॥
યથાસ્થિતં શામ્યતીદં સમ્યગ્જ્ઞાનવતો જગત્ ।
સ્વપ્ને સ્વપ્નપરિજ્ઞાતુર્યથા દૃષ્ટાર્થસંભ્રમઃ ॥ ૧૨ ॥
ચિન્માત્રાકાશમેવેદં ન દ્રષ્ટાસ્તિ ન દૃશ્યતા ।
ઇતિ મૌનમલં સ્વપ્નદ્રષ્ટુર્યત્સા પ્રબુદ્ધતા ॥ ૧૩ ॥
કલ્પકોટિસહસ્રાણિ સર્ગા આયાન્તિ યાન્તિ ચ ।
ત એવાન્યે ચ ચિદ્વ્યોમ્નિ જલાવર્તા ઇવાર્ણવે ॥ ૧૪ ॥
કરોત્યબ્ધૌ યથોર્મ્યાદૌ નાના કચકચં વપુઃ ।
ચિત્કરોતિ તથા સંજ્ઞાઃ સર્ગાદ્યાશ્ચેતને નિજે ॥ ૧૫ ॥
યથાસ્થિતમિદં વિશ્વં બ્રહ્મૈવાનામયં સદા ।
તત્ત્વજ્ઞં પ્રત્યતત્ત્વજ્ઞજનતાનિશ્ચયાદૃતે ॥ ૧૬ ॥
નાહં તરંગઃ સલિલમહમિત્યેવ યુક્તિતઃ ।
બુદ્ધં યેન તરંગેણ કુતસ્તસ્ય તરંગતા ॥ ૧૭ ॥
બ્રહ્મણોઽસ્ય તરંગત્વમિવાભાનં યતસ્તતઃ ।
તરંગત્વાતરંગત્વે બ્રાહ્મ્યૌ શક્તી સ્થિતિં ગતે ॥ ૧૮ ॥
ચિદ્વ્યોમ્નોઽત્યજતો રૂપં સ્વપ્નવદ્વ્યસ્તવેદનમ્ ।
તદિદં હિ મનો રામ બ્રહ્મેત્યુક્તઃ પિતામહઃ ॥ ૧૯ ॥
એવમાદ્યઃ પ્રજાનાથો નિરાકારો નિરામયઃ ।
ચિન્માત્રરૂપસંકલ્પપુરવત્કારણોજ્ઝિતઃ ॥ ૨૦ ॥
યેનાંગદત્વં નાસ્તીતિ બુદ્ધં હેમાંગદેન વૈ ।
અંગદત્વં કુતસ્તસ્ય તસ્ય શુદ્ધેવ હેમતા ॥ ૨૧ ॥
અજે સંકલ્પમાત્રાત્મચિન્માત્રવ્યોમદેહિનિ ।
અહં ત્વં જગદિત્યાદિ યદ્વિભાતં તદેવ તત્ ॥ ૨૨ ॥
ચિચ્ચમત્કૃતયો ભાન્તિ યાશ્ચિદ્વ્યોમનિ શૂન્યતાઃ ।
એતાસ્તાઃ સર્ગસંહારસ્થિતિસંરભસંવિદઃ ॥ ૨૩ ॥
અચ્છં ચિન્માત્રનભસઃ કચનં સ્વયમેવ તત્ ।
સ્વપ્નાભં ચિત્તતામાત્રં સ એષ પ્રપિતામહઃ ॥ ૨૪ ॥
યથા તરંગસ્તેનૈવ રૂપેણાન્યેન વાનિશમ્ ।
સ્ફુરત્યેવમનાદ્યન્તઃ સર્ગપ્રલયવિભ્રમઃ ॥ ૨૫ ॥
ચિદ્વ્યોમ્નઃ કચનં કાન્તં યદ્વિરાડિતિ શબ્દિતમ્ ।
ભવેત્સંકલ્પપુરવત્તસ્ય કુર્યાન્મનોઽપિ વૈ ॥ ૨૬ ॥
સર્ગઃ સ્વપ્નઃ સ્વપ્ન એવ જાગ્રદ્દેહઃ સ એવ ચ ।
ઘનં સુષુપ્તં તૈમિર્યાદ્યથા સંવેદનં ભવેત્ ॥ ૨૭ ॥
તસ્ય કલ્પાન્તરજની શિરોરુહતયોદિતા ।
પ્રકાશતમસી કાલક્રિયાખ્યાઃ સ્વાંગસંધયઃ ॥ ૨૮ ॥
તસ્યાગ્નિરાસ્યં દ્યૌર્મૂર્ધા ખં નાભિશ્ચરણૌ ક્ષિતિઃ ।
ચંદ્રાર્કૌ દૃગ્દિશૌ શ્રોત્રે કલ્પનેતિ વિજૃમ્ભિતા ॥ ૨૯ ॥
એવં સમ્યગ્દૃશ્યમાનો વ્યોમાત્મા વિતતાકૃતિઃ ।
અસ્મત્સંકલ્પશૈલાભો વિરાટ્ સ્વપ્નાકૃતિસ્થિતઃ ॥ ૩૦ ॥
યચ્ચ ચેતચ્ચિદાકાશે સ્વયં કચકચાયતે ।
તદેતજ્જગદિત્યેવં તેનાત્મૈવાનુભૂયતે ॥ ૩૧ ॥
વિરાડાત્મૈવમાકાશં ભાતિ ચિન્મયમાતતમ્ ।
સ્વભાવસ્વપ્નનગરં નગનાગમયાત્મકમ્ ॥ ૩૨ ॥
અનુભવિતૈવાનુભવં સત્યં સ્વાત્માનમપ્યસન્તમિવ ।
અનુભવતીયત્ત્વેન સ્વપ્નનટઃ સ્વપ્નદેશમિવ ॥ ૩૩ ॥
વેદાન્તાર્હતસાંખ્યસૌગતગુરુત્ર્યક્ષાદિસૂક્તાદૃશો
બ્રહ્મૈવ સ્ફુરિતં તથાત્મકલયાસ્તાદાત્મનિત્યં યતઃ ।
તેષાં ચાત્મવિદોઽનુરૂપમખિલં સ્વર્ગં ફલં તદ્ભવ-
ત્યસ્ય બ્રહ્મણ ઈદૃગેવ મહિમા સર્વાત્મ યત્તદ્વપુઃ ॥ ૩૪ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ પરમાર્થોપદેશો
નામ ત્રિસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૭૩ ॥ -૧-
॥ અથ દ્વિતીયોઽધ્યાઃ ॥
॥ નિર્વાણોપદેશઃ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
સર્ગાદૌ સ્વપ્નસંવિત્યા ચિદેવાભાતિ કેવલા ।
જગદિત્યવભાસેવ બ્રહ્મૈવાતો જગત્ત્રયમ્ ॥ ૧ ॥
સર્ગાસ્તરંગા બ્રહ્માબ્ધેસ્તેષુ સંવેદનં દ્રવઃ ।
સર્ગાન્તરં સુખાદ્યાત્મ દ્વૈત્યૈક્યાદીતરત્કુતઃ ॥ ૨ ॥
યથા સ્વપ્નસુષુપ્તાત્મ નિદ્રારૂપકમેવ ખમ્ ।
દૃશ્યાદૃશ્યાંશમેકાત્મ રૂપં ચિન્નભસ્તથા ॥ ૩ ॥
જાગ્રતિ સ્વપ્નનગરં યાદૃક્તાદૃગિદં જગત્ ।
પરિજ્ઞાતં ભવેદત્ર કથામાસ્થા વિવેકિનઃ ॥ ૪ ॥
સર્ગાદૌ સર્ગસંવિત્તેર્યથાભૂતાર્થવેદનાત્ ।
જાગ્રતિ સ્વાપ્નનગરં યાદૃશં તાદૃશં જગત્ ॥ ૫ ॥
જાગ્રતિ સ્વપ્નનગરવાસના વિવિધા યથા ।
સત્યા અપિ ન સત્યાસ્તા જાગ્રત્યો વાસનાસ્તથા ॥ ૬ ॥
અન્યથોપપ્રપદ્યેહ કલ્પ્યતે યદિ કારણમ્ ।
તત્કિં નેદીયસી નાત્ર ભ્રાન્તતા કલ્પ્યતે તથા ॥ ૭ ॥
સ્વાનુભૂયત એવેયં ભ્રાન્તિઃ સ્વપ્નજગત્સ્વિવ ।
કારણં ત્વનુમાસાધ્યં ક્વાનુમાનુભવાધિકા ॥ ૮ ॥
દૃષ્ટમપ્યસ્તિ યન્નેશે ન ચાત્મનિ વિચારિતમ્ ।
અન્યથાનુપપત્ત્યાન્તર્ભ્રાન્ત્યાત્મ સ્વપ્નશૈલવત્ ॥ ૯ ॥
નિર્વિકલ્પં પરં જાડ્યં સવિકલ્પં તુ સંસૃતિઃ ।
ધ્યાનં તેન સમાધાનં ન સંભવતિ કિંચન ॥ ૧૦ ॥
સચેત્યં સંસૃતિર્ધ્યાનમચેત્યં તૂપલસ્થિતિ ।
મોક્ષો નોપલવદ્ભાનં ન વિકલ્પાત્મકં તતઃ ॥ ૧૧ ॥
ન ચ નામોપલાભેન નિર્વિકલ્પસમાધિના ।
અન્યદાસાદ્યતે કિંચિલ્લભ્યતે કિં સ્વનિદ્રયા ॥ ૧૨ ॥
તસ્માત્સમ્યક્પરિજ્ઞાનાદ્ભ્રાન્તિમાત્રં વિવેકિનઃ ।
સર્ગાત્યન્તાસંભવતો યો જીવન્મુક્તતોદયઃ ॥ ૧૩ ॥
નિર્વિકલ્પં સમાધાનં તદનન્તમિહોચ્યતે ।
યથાસ્થિતમવિક્ષુબ્ધમાસનં સર્વભાસનમ્ ॥ ૧૪ ॥
તદનન્તસુષુપ્તાખ્યં તત્તુરીયમિતિ સ્મૃતમ્ ।
તન્નિર્વાણમિતિ પ્રોક્તં તન્મોક્ષ ઇતિ શબ્દિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
સમ્યગ્બોધૈકઘનતા યાસૌ ધ્યાનમિતિ સ્મૃતમ્ ।
દૃશ્યાત્યન્તાસંભવાત્મ બોધમાહુઃ પરં પદમ્ ॥ ૧૬ ॥
તચ્ચ નોપલવજ્જાડ્યં ન સુષુપ્તોપમં ભવેત્ ।
ન નિર્વિકલ્પં ન ચ વા સવિકલ્પં ન વાપ્યસત્ ॥ ૧૭ ॥
દૃશ્યાત્યન્તાસંભવાત્મ તદેવાદ્યં હિ વેદનમ્ ।
તત્સર્વં તન્ન કિંચિચ્ચ તદ્વદેવાંગ વેત્તિ તત્ ॥ ૧૮ ॥
સમ્યક્પ્રબોધાન્નિર્વાણં પરં તત્સમુદાહૃતમ્ ।
યથાસ્થિતમિદં વિશ્વં તત્રાલંપ્રલયં ગતમ્ ॥ ૧૯ ॥
ન તત્ર નાનાનાના ન ન ચ કિંચિન્ન કિંચન ।
સમસ્તસદ સદ્ભાવસીમાન્તઃ સ ઉદાહૃતઃ ॥ ૨૦ ॥
અત્યન્તાસંભવં દૃશ્યં યદ્વૈ નિર્વાણમાસિતમ્ ।
શુદ્ધબોધોદયં શાન્તં તદ્વિદ્ધિ પરમં પદમ્ ॥ ૨૧ ॥
સ ચ સમ્પ્રાપ્યતે શુદ્ધો બોધો ધ્યાનમનુત્તમમ્ ।
શાસ્ત્રાત્પદપદાર્થજ્ઞબોધિનોત્પન્નબુદ્ધિના ॥ ૨૨ ॥
મોક્ષોપાયાભિધં શાસ્ત્રમિદં વાચયતાનિશમ્ ।
બુદ્ધ્યુપાયેન શુદ્ધેન પુંસા નાન્યેન કેનચિત્ ॥ ૨૩ ॥
ન તીર્થેન ન દાનેન ન સ્નાનેન ન વિદ્યયા ।
ન ધ્યાનેન ન યોગેન ન તપોભિર્ન ચાધ્વરૈઃ ॥ ૨૪ ॥
ભ્રાન્તિમાત્રં કિલેદં સદસત્સદિવ લક્ષ્યતે ।
વ્યોમૈવ જગદાકારં સ્વપ્નોઽનિદ્રે ચિદંબરે ॥ ૨૫ ॥
ન શામ્યતિ તપસ્તીર્થૈર્ભ્રાન્તિર્નામ કદાચન ।
તપસ્તીર્થાદિના સ્વર્ગાઃ પ્રાપ્યન્તે ન તુ મુક્તતા ॥ ૨૬ ॥
ભ્રાન્તિઃ શામ્યતિ શાસ્ત્રાર્થાત્સમ્યગ્બુદ્ધ્યાવલોકિતાત્ ।
આત્મજ્ઞાનમયાન્મોક્ષોપાયાદેવેહ નાન્યતઃ ॥ ૨૭ ॥
આલોકકારિણાત્યર્થં શાસ્ત્રાર્થેનૈવ શામ્યતિ ।
અમલેનાખિલા ભ્રાન્તિઃ પ્રકાશેનૈવ તામસી ॥ ૨૮ ॥
સર્ગસંહારસંસ્થાનાં ભાસો ભાન્તિ ચિદંબરે ।
સ્પન્દનાનીવ મરુતિ દ્રવત્વાનીવ વારિણિ ॥ ૨૯ ॥
દ્રવ્યસ્ય હૃદ્યેવ ચમત્કૃતિર્નિજા
નભસ્વતઃ સ્પન્દ ઇવાનિશં યથા ।
યથા સ્થિતા સૃષ્ટિરિયં તથાસ્તિતા
લયં નભસ્યન્તરનન્યરૂપિણી ॥ ૩૦ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ નિર્વાણોપદેશો
નામ ચતુઃસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૭૪ ॥ -૨-
॥ અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ અદ્વૈતયુક્તિઃ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
સ્વપ્નાભમાદ્યં ચિદ્વ્યોમ કારણં દેહસંવિદામ્ ।
દૃશ્યાન્યતા સંભવતશ્ચિદ્વ્યોમ્નસ્તત્કુતો વપુઃ ॥ ૧ ॥
સર્ગાદૌ સ્વપ્નસંવિત્તિરૂપં સર્વં વિનાનઘ ।
ન સર્ગો ન પરો લોકો દૃશ્યમાનોઽપિ સિધ્યતિ ॥ ૨ ॥
અસદેવાનુભૂરિત્થમેવેદં ભાસતે જગત્ ।
સ્વપ્નાંગનાસંગ ઇવ શાન્તં ચિદ્વ્યોમ કેવલમ્ ॥ ૩ ॥
એવં નામાસ્તિ ચિદ્ધાતુરનાદિનિધનોઽમલઃ ।
શૂન્યાત્મૈવાચ્છરૂપોઽપિ જગદિત્યવભાતિ યઃ ॥ ૪ ॥
મલસ્ત્વેષોઽપરિજ્ઞાતઃ પરિજ્ઞાતઃ પરં ભવેત્ ।
કુતઃ કિલ પરે વ્યોમન્યનાદિનિધને મલઃ ॥ ૫ ॥
યદેતદ્વેદનં શુદ્ધં તદેવ સ્વપ્નપત્તનમ્ ।
જગત્તદેવ સર્ગાદૌ પૃથ્વ્યાદેઃ સંભવઃ કુતઃ ॥ ૬ ॥
ચિદ્વ્યોમાત્માવભાસસ્ય નભસઃ સર્ગરૂપિણી ।
કૃતા પૃથ્વ્યાદિકલતા મનોબુદ્ધ્યાદિતા તથા ॥ ૭ ॥
વાર્યાવર્ત ઇઅવાભાતિ પવનસ્પંદવચ્ચ યત્ ।
અબુદ્ધિપૂર્વં ચિદ્વ્યોમ્નિ જગદ્ભાનમભિત્તિમત્ ॥ ૮ ॥
પશ્ચાત્તસ્યૈવ તેનૈવ સ્વયમૈશ્વર્યશંસિના ।
કૃતં બુદ્ધ્યાદિપૃથ્વ્યાદિકલ્પનં સદસન્મયમ્ ॥ ૯ ॥
સ્વયમેવ કચત્યચ્છાચ્છાયેયં સ્વા મહાચિતિઃ ।
સર્ગાભિધાનમસ્યૈવ નભ એવેહ નેતરત્ ॥ ૧૦ ॥
ન ચ કિંચન નામાંગ કચત્યચ્છૈવ સા સ્મૃતા ।
ચિન્માત્રૈકૈકકલનં તતમેવાત્મનાત્મનિ ॥ ૧૧ ॥
ચિદાકાશશ્ચિદાકાશે તદિદં સ્વમલ વપુઃ ।
ચિત્તં દૃશ્યમિવાભાતિ સ્વપ્ને તથા સ્થિતમ્ ॥ ૧૨ ॥
અન્યથાનુપપન્યાર્થકારણાભાવતઃ સ્વતઃ ।
સર્ગાદાવેવ સ્વાત્મૈવ દૃશ્યં ચિદ્વ્યોમ પશ્યતિ ॥ ૧૩ ॥
સ્વપ્નવત્તચ્ચ નિર્ધર્મ મનાગપિ ન ભિદ્યતે ।
તસ્માચ્ચિદ્વ્યોમ ચિદ્વ્યોમ શૂન્યત્વં ગગનાદિવત્ ॥ ૧૪ ॥
યદેવ તત્પરં બ્રહ્મ સર્વરૂપવિવર્જિતમ્ ।
તદેવૈકં તથારૂપમેવં સર્વતયા સ્થિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
સ્વપ્નેઽનુભૂયતે ચૈતત્સ્વપ્નો હ્યાત્મૈવ ભાસતે ।
નાનાબોધમનાનૈવ બ્રહ્મૈવામલમેવ તત્ ॥ ૧૬ ॥
બ્રહ્મૈવાત્મનિ ચિદ્ભાવાજ્જીવત્વમિવ કલ્પયત્ ।
રૂપમન્યજદેવાચ્છં મનસ્તામિવ ગચ્છતિ ॥ ૧૭ ॥
ઇદં સર્વં તનોતીવ તચ્ચ ખાત્મકમેવ ખમ્ ।
ભવતીવ જગદ્રૂપં વિકારીવાવિકાર્યપિ ॥ ૧૮ ॥
મન એવ સ્વયં બ્રહ્મા સ સર્ગમ્ય હૃદિ સ્થિતઃ ।
કરોત્યવિરતં સર્વમજસ્રં સંહરત્યપિ ॥ ૧૯ ॥
પૃથ્વાદિરહિતો યસ્મિન્મનોહૃદ્યંગવર્જિતે ।
અન્યદ્વા ત્રિજગદ્ભાતિ યથા સ્વપ્ને નિરાકૃતિ ॥ ૨૦ ॥
દેહરૂપજગદ્રૂપૈરહમેકમનાકૃતિ ।
મનસ્તિષ્ઠામ્યનંતાત્મબોધાબોધં પરાભવમ્ ॥ ૨૧ ॥
નેહ પૃથ્વ્યાદિ નો દેહો ન ચૈવાન્યાસ્તિ દૃશ્યતા ।
જગત્રયા કેવલં ખં મનઃ કચકચાયતે ॥ ૨૨ ॥
વિચાર્યદૃષ્ટ્યૈતદપિ ન કિંચિદપિ વિદ્યતે ।
કેવલં ભાતિ ચિન્માત્રમાત્મનાત્મનિ નિર્ધનમ્ ॥ ૨૩ ॥
યતો વાચો નિવર્તન્તે તૂષ્ણીંભાવોઽવશિષ્યતે ।
વ્યવહાર્યપિ ખાત્મૈવ તદ્વત્તિષ્ઠતિ મૂકવત્ ॥ ૨૪ ॥
અનન્તાપારપર્યન્તા ચિન્માત્રપરમેષ્ટકા ।
તૂષ્ણીંભૂત્વા ભવત્યેષ પ્રબુદ્ધઃ પુરુષોત્તમઃ ॥ ૨૫ ॥
અબુદ્ધિપૂર્વં દ્રવતો યથાવર્તાદયોંઽભસિ ।
ક્રિયન્તે બ્રહ્મણા તદ્વચ્ચિત્તબુદ્ધ્યાદયો જડાઃ ॥ ૨૬ ॥
અબુદ્ધિપૂર્વં વાતેન ક્રિયતે સ્પંદનં યથા ।
અનન્યદેવં બુદ્ધ્યાદિ ક્રિયતે પરમાત્મના ॥ ૨૭ ॥
અનન્યદાત્મનો વાયોર્યથા સ્પંદનમવ્યયમ્ ।
અનન્યદાત્મનસ્તદ્વચ્ચિન્માત્રં પરમાત્મનઃ ॥ ૨૮ ॥
ચિદ્વ્યોમ બ્રહ્મચિન્માત્રમાત્મા ચિતિ મહાનિતિ ।
પરમાત્મેતિ પર્યાયા જ્ઞેયા જ્ઞાનવતાં વર ॥ ૨૯ ॥
બ્રહ્મોન્મેષનિમેષાત્મ સ્પંદાસ્પંદાત્મ વાતવત્ ।
નિમેષો યાદૃગેવાસ્ય સમુન્મેષસ્તથા જગત્ ॥ ૩૦ ॥
દૃશ્યમસ્ય સમુન્મેષો દૃશ્યાભાવો નિમેષણમ્ ।
એકમેતન્નિરાકારં તદ્દ્વયોરપ્યુપક્ષયાત્ ॥ ૩૧ ॥
નિમેષોન્મેષયોરેકરૂપમેવ પરં મતમ્ ।
અતોઽસ્તિ દૃશ્યં નાસ્તીતિ સદસચ્ચ સદાચિતિઃ ॥ ૩૨ ॥
નિમેષો નાન્ય ઉન્મેષાન્નોન્મેષોઽપિ નિમેષતઃ ।
બ્રહ્મણઃ સર્ગવપુષો નિમેષોન્મેષરૂપિણઃ ॥ ૩૩ ॥
તદ્યથાસ્થિતમેવેદં વિદ્ધિ શાન્તમશેષતઃ ।
અજાતમજરં વ્યોમ સૌમ્યં સમસમં જગત્ ॥ ૩૪ ॥
ચિદચિત્યાત્મકં વ્યોમ રૂપં કચકચાયતે ।
ચિન્નામ તદિદં ભાતિ જગદિત્યેવ તદ્વપુઃ ॥ ૩૫ ॥
ન નશ્યતિ ન ચોત્પન્નં દૃશ્યં નાપ્યનુભૂયતે ।
સ્વયં ચમત્કરોત્યન્તઃ કેવલં કેવલૈવ ચિત્ ॥ ૩૬ ॥
મહાચિદ્વ્યોમમણિભા દૃશ્યનામ્ની નિજાકરાત્ ।
અનન્યાન્યેવ ભાતાપિ ભાનુભાસ ઇવોષ્ણતા ॥ ૩૭ ॥
સુષુપ્તં સ્વપ્નવદ્ભાતિ બ્રહ્મૈવ સર્ગવત્ ।
સર્વમેકં શિવં શાન્તં નાનેવાપિ સ્થિતં સ્ફુરત્ ॥ ૩૮ ॥
યદ્યત્સંવેદ્યતે યાદૃક્સદ્વાસદ્વા યથા યદા ।
તથાનુભૂયતે તાદૃક્તત્સદસ્ત્વસદસ્તુ વા ॥ ૩૯ ॥
અન્યથાનુપપત્યા ચેત્કારણં પરિકલ્પ્યતે ।
તત્સ્વપ્નાભો જગદ્ભાવાદન્યથા નોપપદ્યતે ॥ ૪૦ ॥
પ્રમાતીતાત્પરાદ્વિશ્વમનન્યદુદિતં યતઃ ।
પ્રમાતીતમિદં ચૈવ કિંચિન્નાભ્યુદિતં તતઃ ॥ ૪૧ ॥
યસ્ય યદ્રસિકં ચિત્તં તત્તથા તસ્ય ગચ્છતિ ।
બ્રહ્મૈકરસિકં તેન મનસ્તત્તાં સમશ્નુતે ॥ ૪૨ ॥
યચ્ચિત્તો યદ્ગતપ્રાણો જનો ભવતિ સર્વદા ।
તત્તેન વસ્ત્વિતિ જ્ઞાતં જાનાતિ તદસૌ સ્ફુટમ્ ॥ ૪૩ ॥
બ્રહ્મૈકરસિકં યત્સ્યાન્મનસ્તત્તદ્ભવેત્ક્ષણાત્ ।
યસ્ય યદ્રસિકં ચેતો બુદ્ધં તેન તદેવ સત્ ॥ ૪૪ ॥
વિશ્રાન્તં યસ્ય વૈ ચિત્તં જન્તોસ્તત્પરમાર્થસત્ ।
વ્યવહૃત્યૈ કરોત્યન્યત્સદાચારાદતદ્રસમ્ ॥ ૪૫ ॥
દ્વિત્વૈકત્વાદિકલના નેહ કાચન વિદ્યતે ।
સત્તામાત્રં ચ દૃગિયમિતશ્ચેદલમીક્ષ્યતે ॥ ૪૬ ॥
અદૃશ્યદૃશ્યસદસન્મૂર્તામૂર્તદૃશામિહ ।
નૈવાસ્તિ ન ચ નાસ્ત્યેવ કર્તા ભોક્તાથવા ક્વચિત્ ॥ ૪૭ ॥
ઇદમિત્થમનાદ્યન્તં જગત્પર્યાયમાત્મનિ ।
બ્રહ્મૈકઘનમાશાન્તં સ્થિતં સ્થાણુરિવાધ્વનિ ॥ ૪૮ ॥
યદેવ બ્રહ્મબુદ્ધ્યાદિ તદેવૈતન્નિરંજનમ્ ।
યદેવ ગગનં શાન્તં શૂન્યં વિદ્ધિ તદેવ તત્ ॥ ૪૯ ॥
કેશોણ્ડ્રકાદયો વ્યોમ્નિ યથા સદસદાત્મકાઃ ।
દ્વિતામિવાગતા ભાન્તિ પરે બુદ્ધ્યાદયસ્તથા ॥ ૫૦ ॥
તથા બુદ્ધ્યાદિ દેહાદિ વેદનાદિ પરાપરે ।
અનેકાન્યપ્યનન્યાનિ શૂન્યત્વાનિ યથાંબરે ॥ ૫૧ ॥
સુષુપ્તાદ્વિશતઃ સ્વપ્નમેકનિદ્રાત્મનો યથા ।
સર્ગસ્થસ્યાપિ ન દ્વિત્વં નૈકત્વં બ્રહ્મણસ્તથા ॥ ૫૨ ॥
એવમેવ કચત્યચ્છા છાયેયં સ્વા મહાચિતેઃ ।
ન ચ કિંચન નામાંગ કચત્યચ્છૈવમાસ્થિતા ॥ ૫૩ ॥
ચિદ્વ્યોમ્નિ હિ ચિદાકાશમેવ સ્વમમલં વપુઃ ।
ચેત્યં દૃશ્યમિવાભાતિ સ્વપ્નેષ્વિવ યથાસ્થિતમ્ ॥ ૫૪ ॥
અન્યથાનુપપત્ત્યાર્થકારણાભાવતઃ સ્વતઃ ।
ચિદ્વ્યોમાત્માનમેવાદૌ દૃશ્યમિત્યેવ પશ્યતિ ॥ ૫૫ ॥
સર્ગાદાવેવ ખાત્મૈવ દૃશ્યં ભાતિ નિરાકૃતિ ।
સંભ્રમઃ સ્વપ્નસંકલ્પમિથ્યાજ્ઞાનેષ્વિવાભિતઃ ॥ ૫૬ ॥
સ્વપ્નવત્તચ્ચ નિર્ધર્મ મનાગપિ ન ભિદ્યતે ।
વિકાર્યપિ સધર્માપિ ચિદ્વ્યોમ્નો વસ્તુનો મલાત્ ॥ ૫૭ ॥
તત્સ્વપ્નનગરાકારં સધર્માપ્યસધર્મકમ્ ।
શિવાદનન્યમેવેત્થં સ્થિતમેવ નિરન્તરમ્ ॥ ૫૮ ॥
દૃશ્યં સ્વપ્નાદ્રિવત્સ્વચ્છં મનાગપિ ન ભિદ્યતે ।
તસ્માચ્ચિદ્વ્યોમ ચિદ્વ્યોમ્નઃ શૂન્યત્વં ગગનાદિવ ॥ ૫૯ ॥
યદેવ તત્પરં બ્રહ્મ સર્વરૂપવિવર્જિતમ્ ।
તદેવેદં તથાભૂતમેવ સર્ગતયા સ્થિતમ્ ॥ ૬૦ ।
સ્વપ્નેઽનુભૂયતે ચૈતત્સ્વપ્ને હ્યાત્મૈવ ભાસતે ।
પુરાદિત્વેન ન તુ સત્પુરાદિરચિતં તદા ॥ ૬૧ ॥
સ્વપ્ને ચ પ્રત્યભિજ્ઞાયાઃ સંસ્કારસ્ય સ્મૃતેસ્તથા ।
ન સત્તા તદિદં દૃષ્ટમિત્યર્થસ્યાત્યસંભવાત્ ॥ ૬૨ ॥
તસ્માદેતત્ત્રયં ત્યક્ત્વા યદ્ભાનં બ્રહ્મસંવિદઃ ।
તસ્ય દૃષ્ટાર્થસાદૃશ્યાન્મૂઢૈઃ સ્મૃત્યાદિતોહિતા ॥ ૬૩ ॥
યથા યત્રૈવ લહરી વારિણ્યેતિ પુનઃ પુનઃ ।
તત્રૈવેતિ તથા તદ્વદનન્યા ખે પરે જગત્ ॥ ૬૪ ॥
વિધયઃ પ્રતિષેધાશ્ચ સર્વ એવ સદૈવ ચ ।
વિભક્તાશ્ચ વિમિશ્રાશ્ચ પરે સન્તિ ન સન્તિ ચ ॥ ૬૫ ॥
તસ્માત્સદ્બ્રહ્મ સર્વાત્મ કિમિવાત્ર ન વિદ્યતે ।
સૈવ સત્તૈવ સર્વાત્મ ચૈતદપ્યેતદાત્મકમ્ ॥ ૬૬ ॥
ભ્રાન્તસ્ય ભ્રમણં ભૂમેર્ન ભૂભ્રાન્તૈવ વા ગણૈઃ ।
ન શામ્યતિ જ્ઞાતુરપિ તથાભ્યાસં વિનાત્ર દૃક્ ॥ ૬૭ ॥
શાસ્ત્રસ્યાસ્ય તુ યન્નામ વાદનં તદ્વિનાપરઃ ।
અભ્યાસો દૃશ્યસંશાન્ત્યૈ ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ ॥ ૬૮ ॥
ન જીવન્નમૃતં ચિત્તં રોધમાયાતિ સંસૃતેઃ ।
અવિનાભાવિદેહત્વાદ્બોધાત્ત્વેતન્ન પશ્યતિ ॥ ૬૯ ॥
સર્વદૈવાવિનાભાવિ ચિત્તં દૃશ્યશરીરયોઃ ।
ઇહ ચામુત્ર ચૈતસ્ય બોધાન્તે શામ્યતઃ સ્વયમ્ ॥ ૭૦ ॥
ચિત્તદૃશ્યશરીરાણિ ત્રીણિ શામ્યન્તિ બોધતઃ ।
પવનસ્પન્દસૈન્યાનિ કારણાભાવતો યથા ॥ ૭૧ ॥
કારણં મૌર્ખ્યમેવાસ્ય તચ્ચાસ્માદેવ શાસ્ત્રતઃ ।
કિંચિત્સંસ્કૃતબુદ્ધીનાં વાચિતાદેવ શામ્યતિ ॥ ૭૨ ॥
અબુદ્ધમુત્તરગ્રંથાત્પૂર્વં પૂર્વં હિ બુધ્યતે ।
ગ્રંથં પદપદાર્થજ્ઞઃ ખેદવાન્ન નિવર્તતે ॥ ૭૩ ॥
ઉપાયમિદમેવાતો વિદ્ધિ શાસ્ત્રં ભ્રમક્ષયે ।
અનન્યસાધારણતાં ગતમિત્યનુભૂયતે ॥ ૭૪ ॥
તસ્માદસ્માન્મહાશાસ્ત્રાદ્યથાશક્તિ વિચારયેત્ ।
ભાગૌ દ્વૌ ભાગમેકં વા તેન દુઃખક્ષયો ભવેત્ ॥ ૭૫ ॥
આરુષેયમિદમિતિ પ્રમાદાચ્ચેન્ન રોચતે ।
તદન્યદાત્મવિજ્ઞાનશાસ્ત્રં કિંચિદ્વિચારયેત્ ॥ ૭૬ ॥
અનર્થેનાવિચારેણ વયઃ કુર્યાન્ન ભસ્મસાત્ ।
બોધેન જ્ઞાનસારેણ દૃશ્યં કર્તવ્યમાત્મસાત્ ॥ ૭૭ ॥
આયુષઃ ક્ષણ એકોઽપિ સર્વરત્નૈર્ન લભ્યતે ।
નીયતે તદ્વૃથા યેન પ્રમાદઃ સુમહાનહો ॥ ૭૮ ॥
અનુભૂતમપિ ચ નો સદૃશ્યમિદં દ્રષ્ટૃસહિતમપિ ।
સ્વપ્નનિજમરણબાંધવરોદનમિવ સદિવ કચિતમપિ ॥ ૭૯ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ પરમાર્થગીતાસુ
અદ્વૈતયુક્તિર્નામ પઞ્ચસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૭૫ ॥ -૩-
॥ અથ પંચમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ સત્યવર્ણનમ્ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
અકારણકમેવેદં જગદ્બ્રહ્મ પરાત્પદાત્ ।
યદિ પ્રવર્તતે નામ સ્વપ્નસંકલ્પનાદિવત્ ॥ ૧ ॥
તદકારણતઃ સિદ્ધેઃ સંભવેઽન્યદકારણમ્ ।
કથં ન જાયતે વસ્તુ ક્વચિત્કિંચિત્કદાચન ॥ ૨ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
યદ્યથા કલ્પિતં યેન સ સમ્પશ્યતિ તત્તથા ।
કલ્પનૈવાન્યથા ન સ્યાત્તાદૃક્કારણવિચ્યુતેઃ ॥ ૩ ॥
યથેદં કલ્પિતં દૃશ્યં મનસા યેન તત્તથા ।
વેત્ત્યસૌ યાદૃગન્યેન કલ્પિતં વેત્ત્યસૌ તથા ॥ ૪ ॥
કલ્પનાકલ્પનાત્મૈકં તચ્ચ બ્રહ્મ સ્વભાવતઃ ।
કલ્પનાત્મેદૃશં જન્તુર્યથા કેશનખાદિમાન્ ॥ ૫ ॥
અકારણપદાર્થત્વં સકારણપદાર્થતા ।
બ્રહ્મણિ દ્વયમપ્યસ્તિ સર્વશક્ત્યાત્મ તદ્યતઃ ॥ ૬ ॥
યતઃ સ્યાદ્બ્રહ્મણસ્ત્વન્યત્ક્વચિત્કિંચિત્કદાચન ।
તત્કારણવિકલ્પેન સંયોગસ્તસ્ય યુજ્યતે ॥ ૭ ॥
યત્ર સર્વમનાદ્યન્તં નાનાનાનાત્મ ભાસતે ।
બ્રહ્મૈવ શાન્તમેકાત્મ તત્ર કિં કસ્ય કારણમ્ ॥ ૮ ॥
નેહ પ્રવર્તતે કિંચિન્ન ચ નામ નિવર્તતે ।
સ્થિતમેકમનાદ્યન્તં બ્રહ્મૈવ બ્રહ્મ ખાત્મકમ્ ॥ ૯ ॥
કિં કસ્ય કારણં કેન કિમર્થં ભવતુ ક્વ વા ।
કિં કસ્ય કારણં કેન કિમર્થં માસ્તુ વા ક્વચિત્ ॥ ૧૦ ॥
નેહ શૂન્યં ન વા શૂન્યં ન સન્નાસન્ન મધ્યતા ।
વિદ્યતે ન મહાશૂન્યે ન નેતિ ન ન નેતિ ચ ॥ ૧૧ ॥
ઇદં ન કિંચિત્કિંચિદ્વા યન્નામાસ્ત્યથ નાસ્તિ વા ।
સર્વં બ્રહ્મૈવ તદ્વિદ્ધિ યત્તથૈવાતથૈવ તત્ ॥ ૧૨ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
અતજ્ઞવિષયે બ્રહ્મન્કાર્યે કારણસંભવે ।
કિમકારણતાત્મ સ્યાત્કથં વેતિ વદ પ્રભો ॥ ૧૩ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
અતજ્ઞો નામ નાસ્ત્યેવ તાવત્તજ્જ્ઞજનં પ્રતિ ।
અસતો વ્યોમવૃક્ષસ્ય વિચારઃ કીદૃશસ્તતઃ ॥ ૧૪ ॥
એકબોધમયાઃ શાન્તવિજ્ઞાનઘનરૂપિણઃ ।
તજ્જ્ઞાસ્તેષામસદ્રૂપે કથમર્થે વિચારણા ॥ ૧૫ ॥
અતજ્જ્ઞત્વં ચ બોધેઽન્તરવભાતિ તદંગતા ।
ગતે સ્વપ્નસુષુપ્તેઽન્તરિવ નિદ્રાત્મ કેવલમ્ ॥ ૧૬ ॥
તથાપ્યભ્યુપગમ્યાપિ મૂર્ખનિશ્ચય ઉચ્યતે ।
પ્રયેદમણુ સર્વાત્મ યસ્માદ્બ્રહ્મ નિરામયમ્ ॥ ૧૭ ॥
સન્ત્યકારણકા એવ સન્તિ કારણજાસ્તથા ।
ભાવાઃ સંવિદ્યથા યસ્માત્કલ્પ્યતે લભ્યતે તથા ॥ ૧૮ ॥
સર્વકારણસંશાન્તૌ સર્વાનુભવશાલિનામ્ ।
સર્ગસ્ય કારણં નાસ્તિ તેન સર્ગસ્ત્વકારણઃ ॥ ૧૯ ॥
હૃદયંગમતાત્યક્તમીશ્વરાદિ પ્રકલ્પ્યતે ।
યદત્ર કિંચિદુઃસ્વાદુ વ્યર્થં વાગ્જાલમેવ તત્ ॥ ૨૦ ॥
અન્યથાનુપપત્ત્યૈવ સ્વપ્નાભાકલનાદૃતે ।
સ્થૂલાકારાત્મિકા કાચિન્નાસ્તિ દૃશ્યસ્ય દૃશ્યતા ॥ ૨૧ ॥
સ્વપ્નપૃથ્વ્યાદ્યનુભવે કિમબુદ્ધસ્ય કારણમ્ ।
ચિત્સ્વભાવાદૃતે બ્રૂહિ સ્વપ્નાર્થો નામ કીદૃશઃ ॥ ૨૨ ॥
સ્વપ્નાર્થો હ્યપરિજ્ઞાતો મહામોહભરપ્રદઃ ।
પરિજ્ઞાતો ન મોહાય યથા સર્ગાસ્તથૈવ ચ ॥ ૨૩ ॥
શુષ્કતર્કહઠાવેશાદ્યદ્વાપ્યનુભવોજ્ઝિતમ્ ।
કલ્પ્યતે કારણં કિંચિત્સા મૌર્ખ્યાભિનિવેશિતા ॥ ૨૪ ॥
અગ્નેરૌષ્ણ્યમપાં શૈત્યં પ્રાકાશ્યં સર્વતેજસામ્ ।
સ્વભાવો વાખિલાર્થાનાં કિમબુદ્ધસ્ય કારણમ્ ॥ ૨૫ ॥
કિં ધ્યાતૃશતલબ્ધસ્ય ધ્યેયસ્યૈકસ્ય કારણમ્ ।
કિં ચ ગંધર્વનગરે પુરે ભિત્તિષુ કારણમ્ ॥ ૨૬ ॥
ધર્માદ્યમુત્રામૂર્તત્વાન્મૂર્તે દેહે ન કારણમ્ ।
દેહસ્ય કારણં કિં સ્યાત્તત્ર સર્ગાદિભોગિનઃ ॥ ૨૭ ॥
ભિત્ત્યભિત્ત્યાદિરૂપાણાં જ્ઞાનસ્ય જ્ઞાનવાદિનઃ ।
કિં કારણમનન્તાનામુત્પન્નધ્વંસિનાં મુહુઃ ॥ ૨૮ ॥
સ્વભાવસ્ય સ્વભાવોઽસૌ કિલ કારણમિત્યપિ ।
યદુચ્યતે સ્વભાવસ્ય સા પર્યાયોક્તિકલ્પતા ॥ ૨૯ ॥
તસ્માદકારણા ભ્રાન્તિર્ભાવા ભાન્તિ ચ કારણમ્ ।
અજ્ઞે જ્ઞે ત્વખિલં કાર્યં કારણાદ્ભવતિ સ્થિતમ્ ॥ ૩૦ ॥
યદ્વત્સ્વપ્નપરિજ્ઞાનાત્સ્વપ્ને દ્રવ્યાપહારિભિઃ ।
ન દુઃખાકરણં તદ્વજ્જીવિતં તત્ત્વદર્શનાત્ ॥ ૩૧ ॥
સર્ગાદાવેવ નોત્પન્નં દૃશ્યં ચિદ્ગગનં ત્વિદમ્ ।
સ્વરૂપં સ્વપ્નવદ્ભાતિ નાન્યદત્રોપપદ્યતે ॥ ૩૨ ॥
અન્યા ન કાચિત્કલના દૃશ્યતે સોપપત્તિકા ।
અસ્માન્ન્યાયાદૃતે કસ્માદ્બ્રહ્મૈવૈષાનુભૂતિભૂઃ ॥ ૩૩ ॥
ઊર્મ્યાવર્તદ્રવત્વાદિ શુદ્ધે જલઘને યથા ।
તથેદં સર્ગપર્યાયં બ્રહ્મણિ બ્રહ્મ ભાસતે ॥ ૩૪ ॥
સ્પન્દાવર્તવિવર્તાદિ નિર્મલે પવને યથા ।
તથાયં બ્રહ્મપવને સર્ગસ્પન્દોઽવભાસતે ॥ ૩૫ ॥
યથાનન્તત્વસૌષિર્યશૂન્યત્વાદિ મહાંબરે ।
સ સન્નાસન્નબોધાત્મ તથા સર્ગઃ પરાપરઃ ॥ ૩૬ ॥
એષુ નિદ્રાદિકેષ્વેતે સૂપલબ્ધા અપિ સ્ફુટમ્ ।
ભાવા અસન્મયા એવમેતેઽનન્યાત્મકા યતઃ ॥ ૩૭ ॥
સર્ગપ્રલયસંસ્થાનાન્યેવમાત્મનિ ચિદ્ઘને ।
સૌમ્યે સ્વપ્નસુષુપ્તાભા શુદ્ધે નિદ્રાઘને યથા ॥ ૩૮ ॥
સ્વપ્નાત્સ્વપ્નાન્તરાણ્યાસ્તે નિદ્રાયાં માનવો યથા ।
સર્ગાત્સર્ગાન્તરાણ્યાસ્તે સ્વસત્તાયામજસ્તથા ॥ ૩૯ ॥
પૃથ્વાદિરહિતોઽપ્યેષ બ્રહ્માકાશો નિરામયઃ ।
અતદ્વાંસ્તદ્વદાભાતિ યથા સ્વપ્નાનુભૂતિષુ ॥ ૪૦ ॥
સ્થિતા યથાસ્યાં પશ્યન્તાં શબ્દા ઘટપટાદયઃ ।
જાતાજાતાઃ સ્થિતાઃ સર્ગાસ્તથાનન્યે મહાચિતિ ॥ ૪૧ ॥
પશ્યન્તામેવ પશ્યન્તી યથા ભાતિ તથૈવ ચ ।
યથા શબ્દાસ્તથા સર્ગાશ્ચિતૈવ ચિતિચિન્મયઃ ॥ ૪૨ ॥
કિં શાસ્ત્રકં તત્ર કથાવિચારૈ-
ર્નિર્વાસનં જીવિતમેવ મોક્ષઃ ।
સર્ગે ત્વસત્યેવપ્રકારણત્વા-
ત્સત્યેવ નાસ્ત્યેવ ન નામ કાચિત્ ॥ ૪૩ ॥
એષા ચ સિદ્ધેહ હિ વાસનેતિ
સા બોધસત્તૈવ નિરન્તરૈકા ।
નાનાત્વનાનારહિતૈવ ભાતિ
સ્વપ્ને ચિદેવેહ પુરાદિરૂપા ॥ ૪૪ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ સત્યવર્ણનં
નામ સપ્તસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૭૭ ॥ -૫-
॥ અથ ષષ્ઠઃ સર્ગઃ ॥
॥ ઐન્દવોપાખ્યાનમ્ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
પદાર્થા દ્વિવિધાઃ સન્તિ મૂર્તામૂર્તા જગત્ત્રયે ।
યત્ર સપ્રતિઘાઃ કેચિત્કેચિદપ્રતિઘા અપિ ॥ ૧ ॥
તાનિહાપ્રતિઘાનાઢુર્નાન્યોન્યં વેલ્લયન્તિ યે ।
તાંશ્ચ સપ્રતિઘાનાહુરન્યોન્યં વેલ્લયન્તિ યે ॥ ૨ ॥
ઇહ સપ્રતિઘાનં તુ દૃષ્ટમન્યોન્યવેલ્લનમ્ ।
નત્વપ્રતિઘરૂપાણાં કેષાંચિદપિ કિંચન ॥ ૩ ॥
તત્ર સંવેદનં નામ યદિદં ચંદ્રમણ્ડલે ।
ઇતઃ પતત્યપ્રતિઘં તત્સર્વેણાનુભૂયતે ॥ ૪ ॥
અર્ધપ્રબુદ્ધસંકલ્પવિકલ્પાદ્વૈતકલ્પિતમ્ ।
વદામ્યભ્યુપગમ્યેદં ન તુ બોધદશાસ્થિતમ્ ॥ ૫ ॥
કઃ પ્રાણમારુતઃ ક્ષોભં જનયત્યાશયસ્થિતઃ ।
પ્રવેશનિર્ગમભયં કથં વા વદ મે પ્રભો ॥ ૬ ॥
કથમપ્રતિઘં નામ વેદનં પ્રતિઘાત્મકમ્ ।
ઇમં દેહં ચાલયતિ ભારં ભારહરો યથા ॥ ૭ ॥
યદિ સપ્રતિઘં વસ્તુ વેલ્લત્યપ્રતિઘાત્મકમ્ ।
કથં સંવિત્તિમાત્રેણ પુંસઃ શૈલો ન વલ્ગતિ ॥ ૮ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
વિકાસમથ સંકોચમત્ર નાલી હૃદિ સ્થિતા ।
યદા યાતિ તદા પ્રાણશ્ચ્છેદૈરાયાતિ યાતિ ચ ॥ ૯ ॥
બાહ્યોપસ્કરભસ્રાયાં યથાકાશાસ્પદાત્મકઃ ।
વાયુર્યાત્યપિ ચાયાતિ તથાત્ર સ્પંદનં હૃદિ ॥ ૧૦ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
બહિર્ભસ્રામયસ્કારઃ સંકોચનવિકાસનૈઃ ।
યોજયત્યાન્તરં નાડીં કશ્ચાલયતિ ચાલકઃ ॥ ૧૧ ॥
શતં કથં ભવેદેકં કથમેકં શતં ભવેત્ ।
કથં સચેતના એતે કાષ્ઠલોષ્ટૂપલાદયઃ ॥ ૧૨ ॥
કસ્માન્ન સ્થાવરં વસ્તુ પ્રસ્પન્દ્યપિ ચમત્કૃતમ્ ।
વસ્તુ જંગમમેવેહ સ્પન્દિમાત્રેવ કિં વદ ॥ ૧૩ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
અન્તઃસંવેદનં નામ ચાલયત્યાન્ત્રવેષ્ટનમ્ ।
બહિર્ભસ્રામયસ્કાર ઇવ લોકેઽનુચેષ્ટનમ્ ॥ ૧૪ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
વાય્વન્ત્રાદિશરીરસ્થં સર્વં સપ્રતિઘં મુને ।
કથમપ્રતિઘા સંવિચ્ચાલયેદિતિ મે વદ ॥ ૧૫ ॥
સંવિદપ્રતિઘાકારા યદિ સપ્રતિઘાત્મકમ્ ।
ચાલયેદચલિપ્યત્તદદૂરમમ્ભો યદિચ્છયા ॥ ૧૬ ॥
સપ્રતિઘાપ્રતિઘયોર્મિથો યદિ પદાર્થયોઃ ।
વેલ્લનં સ્યાત્તદિચ્છૈવ કર્તૃકર્મેન્દ્રિયૈઃ ક્વ કિમ્ ॥ ૧૭ ॥
સપ્રતિઘાપ્રતિઘયોઃ શેષો નાસ્તિ બહિર્યથા ।
તથૈવાન્તરહં મન્યે શેષં કથય મે મુને ॥ ૧૮ ॥
અન્તઃસ્વયં યોગિના વા યથૈતદનુભૂયતે ।
અમૂર્તસ્યૈવ મૂર્તેન વેલ્લનં તદ્વદાશુ મે ॥ ૧૯ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
સર્વસંદેહવૃક્ષાણાં મૂલકાષમિદં વચઃ ।
સર્વૈકતાનુભૂત્યર્થં શૃણુ શ્રવણભૂષણમ્ ॥ ૨૦ ॥
નેહ કિંચિન્ન નામાસ્તિ વસ્તુ સપ્રતિઘં ક્વચિત્ ।
સર્વદા સર્વમેવેદં શાન્તમપ્રતિઘં તતમ્ ॥ ૨૧ ॥
શુદ્ધં સંવિન્મયં સર્વં શાન્તમપ્રતિઘાત્મકમ્ ।
પદાર્થજાતં પૃથ્વ્યાદિ સ્વપ્નસંકલ્પયોરિવ ॥ ૨૨ ॥
આદાવન્તે ચ નાસ્તીદં કારણાભાવતોઽખિલમ્ ।
ભ્રાન્ત્યાત્મા વર્તમાનાપિ ભાતિ ચિત્સ્વપ્નગા યથા ॥ ૨૩ ॥
દ્યૌઃ ક્ષમા વાયુરાકાશં પર્વતાઃ સરિતો દિશઃ ।
મહતા કારણૌઘેન બોધમપ્રતિઘં વિદુઃ ॥ ૨૪ ॥
અન્તઃકરણભૂતાદિ મૃત્કાષ્ઠદૃષદાદિ વા ।
સર્વં શૂન્યમશૂન્યં ચ ચેતનં વિદ્ધિ નેતરત્ ॥ ૨૫ ॥
તત્રૈવમૈન્દવાખ્યાનં શૃણુ શ્રવણભૂષણમ્ ।
મયા ચ પૂર્વમુક્તં તત્કિંચાન્યદભિવર્ણ્યતે ॥ ૨૬ ॥
તથાપિ વર્તમાનોક્તપ્રશ્નબોધાય તચ્છૃણુ ।
યથેદં સર્વમદ્ર્યાદિ ચિદિત્યેવ તુ ભોત્સ્યતે ॥ ૨૭ ।
કસ્મિંશ્ચિત્પ્રાક્તનેનૈવ જગજ્જાલેઽભવદ્દ્વિજઃ ।
તપોવેદક્રિયાધારો બ્રહ્મન્નિન્દુરિતિ સ્મૃતઃ ॥ ૨૮ ॥
દશ તસ્યાભવન્પુત્રા જગતો દિક્તટા ઇવ ।
મહાશયા મહાત્માનો મહતામાસ્પદાં સતાં ॥ ૨૯ ॥
સ તેષાં કાલવશતઃ પિતાન્તર્ધિમુપાયયૌ ।
દશાનાં ભગવાન્રુદ્ર એકાદશ ઇવ ક્ષયે ॥ ૩૦ ॥
તસ્યાનુગમનં ચક્રે ભાર્યા વૈધવ્યભીતિભિઃ ।
અનુરક્તા દિનસ્યેવ સંધ્યા તારાવિલોચના ॥ ૩૧ ॥
તયોસ્તે તનયા દુઃખકલિતા વિપિનં ગતાઃ ।
કૃતૌર્ધ્વદેહિકાસ્ત્યક્ત્વા વ્યવહારં સમાધયે ॥ ૩૨ ॥
ધારણાનાં સમસ્તાનાં કા સ્યાદુત્તમસિદ્ધિદા ।
ધારણા યન્મયાઃ સન્તઃ સ્યામઃ સર્વેશ્વરા વયમ્ ॥ ૩૩ ॥
ઇતિ તે તત્ર સંચિન્ત્ય બદ્ધપદ્માસના દશ ।
ઇદં સંચિન્તયામાસુર્નિર્વિઘ્ને કંદરોદરે ॥ ૩૪ ॥
પદ્મજાધિષ્ઠિતાશેષજગદ્ધારણયા સ્થિતાઃ ।
ભવામ પદ્મજોપેતં જગદ્રૂપમવિઘ્નતઃ ॥ ૩૫ ॥
ઇતિ સંચિન્ત્ય સબ્રહ્મ જગદ્ધારણયા ચિરમ્ ।
નિમીલિતદૃશસ્તસ્થુસ્તે ચિત્રરચિતા ઇવ ॥ ૩૬ ॥
અથૈતદ્ધારણાબદ્ધચિત્તાસ્તે તાવદચ્યુતાઃ ।
આસન્માસાન્દશાષ્ટૌ ચ યાવત્તે તત્ર દેહકાઃ ॥ ૩૭ ॥
શુષ્કાઃ કંકાલતાં યાતાઃ ક્રવ્યાદૈશ્ચર્વિતાંગકાઃ ।
નાશમભ્યાયયુસ્તત્ર છાયાભાગા ઇઅવાતપૈઃ ॥ ૩૮ ॥
અહં બ્રહ્મા જગચ્ચેદં સર્ગોઽયં ભુવનાન્વિતઃ ।
ઇતિ સમ્પશ્યતાં તેષાં દીર્ઘકાલોઽભ્યવર્તત ॥ ૩૯ ॥
તાનિ ચિત્તાન્યદેહાનિ દશૈકધ્યાનતસ્તતઃ ।
સમ્પન્નાનિ જગન્ત્યેવ દશ દેહાનિ વૈ પૃથક્ ॥ ૪૦ ॥
ઇતિ તેષાં ચિદિચ્છાસાસમ્પન્ના સકલં જગત્ ।
અત્યંતસ્વચ્છરૂપૈવ સ્થિતા ચાકારવર્જિતા ॥ ૪૧ ॥
સંવિન્મયત્વાજ્જગતાં તેષાં ભૂમ્યચલાદિ તત્ ।
સર્વં ચિદાત્મકં વિદ્ધિ નો ચેદન્યત્કિમુચ્યતામ્ ॥ ૪૨ ॥
કિલયત્ત્રિજગજ્જાલં તેષાં કિમાત્મતત્તથા ।
સંવિદાકાશશૂન્યત્વમાત્રમેવેતરન્ન તત્ ॥ ૪૩ ॥
વિદ્યતે ન યથા કિંચિત્તરંગઃ સલિલાદૃતે ।
સંવિત્તત્વાદૃતે તદ્વદ્વિદ્યતે ચલનાદિકમ્ ॥ ૪૪ ॥
ઐંદવાનિ યથૈતાનિ ચિન્મયાનિ જગન્તિ ખે ।
તથા ચિન્મયમેતેષુ કાષ્ઠલોષ્ટોપલાદ્યપિ ॥ ૪૫ ॥
યથૈવૈંદવસંકલ્પાસ્તે જગત્ત્વમુપાગતાઃ ।
તથૈવાબ્જજસંકલ્પો જગત્ત્વમયમાગતઃ ॥ ૪૬ ॥
તસ્માદિહેમે ગિરયો વસુધાપાદપા ઘનાઃ ।
મહાભૂતાનિ સર્વં ચ ચિન્માત્રમયમાતતમ્ ॥ ૪૭ ॥
ચિદ્વૃક્ષાશ્ચિન્મહી ચિદ્દ્યૌશ્ચિદાકાશં ચિદદ્રયઃ ।
નાચિત્ક્વચિત્સંભવતિ તેષ્વૈંદવજગત્સ્વિવ ॥ ૪૮ ॥
ચિન્માત્રખકુલાલેન સ્વદેહચલચક્રકે ।
સ્વશરીરમૃદા સર્ગઃ કુતોઽયં ક્રિયતેઽનિશમ્ ॥ ૪૯ ॥
સંકલ્પનિર્મિતે સર્ગે દૃષદશ્ચેન્નચેતનાઃ ।
તદત્ર લોષ્ટશૈલાદિ કિમેતદિતિ કથ્યતામ્ ॥ ૫૦ ॥
કલનસ્મૃતિસંસ્કારા દધત્યર્થં ચ નોદરે ।
પ્રાઙ્મૃષ્ટં કલ્પનાદીનામન્યૈવાર્થકલાવતામ્ ॥ ૫૧ ॥
તદ્ધામસંવિદો નામ્નિ મણિરાશૌ મણિર્યથા ।
સર્વાત્મનિ તથા ચિત્તે કશ્ચિદર્થ ઉદેત્યલમ્ ॥ ૫૨ ॥
અકાર્યકરણસ્યાર્થો ન ભિન્નો બ્રહ્મણઃ ક્વચિત્ ।
સ્વભાવ ઇતિ તેનેદં સર્વં બ્રહ્મેતિ નિશ્ચયઃ ॥ ૫૩ ॥
યથાપ્રવૃત્તં ચિદ્વારિ વહત્યાવર્તતેવ નૌ ।
સ્વયત્નેનાતિતીવ્રેણ પરાત્મીયાત્મના વિના ॥ ૫૪ ॥
પદ્મલીલા જગદિવ પ્રકચન્તિ જગન્તિ યત્ ।
ચિન્માત્રાદ્બ્રહ્મણઃ સ્વસ્માદન્યાનિ ન મનાગપિ ॥ ૫૫ ॥
અજાત્માનિરુદ્ધં ચ સન્માત્રં બ્રહ્મ ખાત્મકમ્ ।
શાન્તં સદસતોર્મધ્યં ચિદ્ભામાત્રમિદં જગત્ ॥ ૫૬ ॥
યત્સંવિન્મયમદ્ર્યાદિસંકલ્પં જગતિ સ્થિતમ્ ।
તદસંવિન્મયમિતિ વક્તાઽજ્ઞો જ્ઞૈર્વિહસ્યતે ॥ ૫૭ ॥
જગન્ત્યાત્મેવ સંકલ્પમયાન્યેતાનિ વેત્તિ ખે ।
ખાત્મકાનિ તથેદં ચ બ્રહ્મ સંકલ્પજં જગત્ ॥ ૫૮ ॥
યાવદ્યાવદિયં દૃષ્ટિઃ શીઘ્રં શીઘ્રં વિલોક્યતે ।
તાવત્તાવદિદં દુઃખં શીઘ્રં શીઘ્રં વિલીયતે ॥ ૫૯ ॥
યાવદ્યાવદિયં દૃષ્ટિઃ પ્રેક્ષ્યતે ન ચિરાચ્ચિતા ।
તાવત્તાવદિદં દુઃખં ભવેત્પ્રતિઘનં ઘનમ્ ॥ ૬૦ ॥
દીર્ઘદુષ્કૃતમૂઢાનામિમાં દૃષ્ટિમપશ્યતામ્ ।
સંસૃતિર્વજ્રસારેયં ન કદાચિત્પ્રશામ્યતિ ॥ ૬૧ ॥
નેહાકૃતિર્ન ચ ભવાભવજન્મનાશાઃ
સત્તા ન ચૈવ ન ચ નામ તથાસ્ત્યસત્તા ।
શાન્તં પરં કચતિ કેવલમાત્મનીત્થં
બ્રહ્માથવા કચનમપ્યલમત્ર નાસ્તિ ॥ ૬૨ ॥
આદ્યન્તવર્જિતમલભ્યલતાગ્રમૂલ-
નિર્માણમૂલપરિવેશમશેષમચ્છમ્ ।
અન્તસ્થનિર્ગગનસર્ગકપુત્રકૌઘં
નિત્યં સ્થિતં નનુ ઘનં ગતજન્મનાશમ્ ॥ ૬૩ ॥
સન્માત્રમન્તરહિતાખિલહસ્તજાતં
પર્યન્તહીનગણનાઙ્ગમમુક્તરૂપમ્ ।
આત્મામ્બરાત્મકમહં ત્વિદમેવ સર્વં
સુસ્તમ્ભરૂપમજમૌનમલં વિકલ્પૈઃ ॥ ૬૪ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ ઐન્દવો
નામાષ્ટસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૭૮ ॥ -૬-
॥ અથ સપ્તમઃ સર્ગઃ ॥
॥ બ્રહ્મમયત્વપ્રતિપાદનમ્ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
એવં ચિન્માત્રમેવૈકં શુદ્ધં સત્ત્વં જગત્ત્રયમ્ ।
સંભવન્તીહ ભૂતાનિ નાજ્ઞબુદ્ધાનિ કાનિચિત્ ॥ ૧ ॥
તસ્માત્કુતઃ શરીરાદિ વસ્તુ સપ્રતિઘં કુતઃ ।
યદિદં દૃશ્યતે કિંચિત્તદપ્રતિઘમાતતમ્ ॥ ૨ ॥
સ્થિતં ચિદ્વ્યોમ ચિદ્વ્યોમ્નિ શાન્તે શાન્તં સમં સ્થિતમ્ ।
સ્થિતમાકાશમાકાશે જ્ઞપ્તિર્જ્ઞપ્તૌ વિજૃમ્ભતે ॥ ૩ ॥
સર્વં સંવિન્મયં શાન્તં સત્સ્વપ્નં ઇવ જાગ્રતિ ।
સ્થિતમપ્રતિઘાકારં ક્વાસૌ સપ્રતિઘાં સ્થિતિઃ ॥ ૪ ॥
ક્વ દેહ અવયવાઃ ક્વાન્ત્રવેષ્ટની ક્વાસ્થિપંજરમ્ ।
વ્યોમેવાપ્રતિઘં વિદ્ધિ દેહં સપ્રતિઘોષમમ્ ॥ ૫ ॥
સંવિત્કરૌ શિરઃ સંવિત્સંવિદિન્દ્રિયવૃન્દકમ્ ।
શાન્તમપ્રતિઘં સર્વં ન સપ્રતિઘમસ્તિ હિ ॥ ૬ ॥
બ્રહ્મવ્યોમ્નઃ સ્વપ્નરૂપસ્વભાવત્વાજ્જગત્સ્થિતેઃ ।
ઇદં સર્વં સંભવતિ સહેતુકમહેતુકમ્ ॥ ૭ ॥
ન કારણં વિના કાર્યં ભવતીત્યુપપદ્યતે ।
યદ્યથા યેન નિર્ણીતં તત્તથા તેન લક્ષ્યતે ॥ ૮ ॥
કારણેન વિના કાર્યં સદ્વદિત્યુપપદ્યતે ।
યથા ભાવિતમેવાર્થં સંવિદાપ્નોત્યસંશયમ્ ॥ ૯ ॥
યથા સંભવતિ સ્વપ્ને સર્વં સર્વત્ર સર્વથા ।
ચિન્મયત્વાત્તથા જાગ્રત્યસ્તિ સર્વાત્મરૂપતા ॥ ૧૦ ॥
સર્વાત્મનિ બ્રહ્મપદે નાનાનાત્મનિ સ્થિતા ।
અસ્ત્યકારણકાર્યાણાં સત્તા કારણજાપિ ચ ॥ ૧૧ ॥
એકઃ સહસ્રં ભવતિ યથા હ્યેતે કિલૈન્દવાઃ ।
પ્રયાતા ભૂતલક્ષત્વં સંકલ્પજગતાં ગણૈઃ ॥ ૧૨ ॥
સહસ્રમેકં ભવતિ સંવિદાં ચ તથા હિ યત્ ।
સાયુજ્યે ચક્રપાણ્યાદેઃ સર્ગૈરેકં ભવેદ્વપુઃ ॥ ૧૩ ॥
એક એક ભવત્યબ્ધિઃ સ્રવન્તીનાં શતૈરપિ ।
એક એક ભવેત્કાલ ઋતુસંવત્સરોત્કરૈઃ ॥ ૧૪ ॥
સંવિદાકાશ એવાયં દેહઃ સ્વપ્ન ઇવોદિતઃ ।
સ્વપ્નાદ્રિવન્નિરાકારઃ સ્વાનુભૂતિસ્ફુટોઽપિ ચ ॥ ૧૫ ॥
સંવિત્તિરેવાનુભવાત્સૈવાનનુભવાત્મિકા ।
દ્રષ્ટૃદૃશ્યદૃશા ભાતિ ચિદ્વ્યોમૈકમતો જગત્ ॥ ૧૬ ॥
વેદનાવેદનાત્મૈકં નિદ્રાસ્વપ્નસુષુપ્તવત્ ।
વાતસ્પન્દાવિવાભિન્નૌ ચિદ્વ્યોમૈકમતો જગત્ ॥ ૧૭ ॥
દ્રષ્ટા દૃશ્યં દર્શનં ચ ચિદ્ભાન પરમાર્થખમ્ ।
શૂન્યસ્વપ્ન ઇવાભાતિ ચિદ્વ્યોમૈકમતો જગત્ ॥ ૧૮ ॥
જગત્ત્વમસદેવેશે ભ્રાન્ત્યા પ્રથમસર્ગતઃ ।
સ્વપ્ને ભયમિવાશેષં પરિજ્ઞાત પ્રશામ્યતિ ॥ ૧૯ ॥
એકસ્યાઃ સંવિદઃ સ્વપ્ને યથા ભાનમનેકધા ।
નાનાપદાર્થરૂપેણ સર્ગાદૌ ગગને તથા ॥ ૨૦ ॥
બહુદીપે ગૃહે ચ્છાયા બહ્વ્યો ભાન્ત્યેકવદ્યથા ।
સર્વશક્તેસ્તથૈવૈકા ભાતિ શક્તિરનેકધા ॥ ૨૧ ॥
યત્સીકરસ્ફુરણમમ્બુનિધૌ શિવાખ્ય
વ્યોમ્નીવ વૃક્ષનિકરસ્ફુરણં સ સર્ગઃ ।
વ્યોમ્નેષ વૃક્ષનિકરો વ્યતિરિક્તરૂપો
બ્રહ્મામ્બુધૌ ન તુ મનાગપિ સર્ગબિન્દુઃ ॥ ૨૨ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
બ્રહ્મમયત્વપ્રતિપાદનં નામૈકોનાશીત્યધિકશતતમઃ
સર્ગઃ ॥ ૧૭૯ ॥ -૭-
॥ અથ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ તાપસોપાખ્યાનમ્ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
ઇમં મે સંશયં છિન્ધિ ભગવન્ભાસ્કરં તમઃ ।
ભુવનસ્યેવ ભાવાનાં સમ્યગ્રૂપાનુભૂતયે ॥ ૧ ॥
કદાચિદહમેકાગ્રો વિદ્યાગેહે વિપશ્ચિતામ્ ।
સંસદિ સ્થિતવાન્યાવત્તાપસઃ કશ્ચિદાગતઃ ॥ ૨ ॥
વિદ્વાન્ દ્વિજવરઃ શ્રીમાન્વિદેહજનમણ્ડલાત્ ।
મહાતપાઃ કાન્તિયુતો દુર્વાસા ઇવ દુઃસહઃ ॥ ૩ ॥
સ પ્રવિશ્યાભિવાદ્યાશુ સભામાભાસ્વરદ્યુતિમ્ ।
ઉપવિશ્યાસને તિષ્ઠન્નસ્માભિરભિવાદિતઃ ॥ ૪ ॥
વેદાન્તસાંખ્યસિદ્ધાન્તવાદાન્સંહૃત્ય સત્તમમ્ ।
સુખોપવિષ્ટં વિશ્રાન્તં તમહં પૃષ્ટવાનિદમ્ ॥ ૫ ॥
દીર્ઘાધ્વના પરિશ્રાન્તઃ સયત્ન ઇવ લક્ષ્યસે ।
વદાદ્ય વદતાં શ્રેષ્ઠ કુત આગમનં કૃતમ્ ॥ ૬ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ ।
એવમેતન્મહાભાગ સુમહાયત્નવાનહમ્ ।
યદર્થમાગતોઽસ્મીહ તસ્યાકર્ણય નિર્ણયમ્ ॥ ૭ ॥
વૈદેહો નામ દેશોઽસ્તિ સર્વસૌભાગ્યસંયુતઃ ।
સ્વર્ગસ્યાસ્વરસંસ્થસ્ય પ્રતિબિમ્બમિવાવનૌ ॥ ૮ ॥
તત્રાહં બ્રાહ્મણો જાતઃ પ્રાપ્તવિદ્યશ્ચ સંસ્થિતઃ ।
કુન્દાવદાદન્તત્વાત્કુન્દદન્ત ઇતિ શ્રુતઃ ॥ ૯ ॥
અથાહં જાતવૈરાગ્યઃ પ્રવિહર્તું પ્રવૃત્તવાન્ ।
દેવદ્વિજમુનીન્દ્રાણાં સંભ્રમાચ્છમશાન્તયે ॥ ૧૦ ॥
શ્રીપર્વતમખણ્ડેઽહં કદાચિત્પ્રાપ્તવાનહમ્ ।
તત્રાવસં ચિરં કાલં મૃદુ દીર્ઘં તપશ્ચરન્ ॥ ૧૧ ॥
તત્રાસ્ત્યરણ્યં વિદિતં મુક્તં તૃણવનાદિભિઃ ।
ત્યક્તતેજસ્તમોભ્રાદિભૂમાવિવ નભસ્તલમ્ ॥ ૧૨ ॥
તત્રાસ્તિ મધ્યે વિટપિ લઘુઃ પેલવપલ્લવઃ ।
સ્થિત એષોઽમ્બરે શૂન્યે મન્દરશ્મિરિવાંશુમાન્ ॥ ૧૩ ॥
લમ્બતે તસ્ય શાખાયાં પુરુષઃ પાવનાકૃતિઃ ।
ભાનુર્ભાનાવિવ રશ્મિગૃહીતો ગ્રથિતાકૃતિઃ ॥ ૧૪ ॥
મૌઞ્જદામનિ બદ્ધોર્ધ્વપાદો નિત્યમવાક્ષિરાઃ ।
અષ્ઠીલત્વં દધદિવ મહાષ્ઠીલસ્ય શાલ્મલેઃ ॥ ૧૫ ॥
દૃષ્ટઃ પ્રાપ્તેન તં દેશં સ કદાચિન્મયા પુમાન્ ।
વિચારિતો નિકટતો વક્ષઃસ્થાઞ્જલિસમ્પુટઃ ॥ ૧૬ ॥
યાવજ્જીવત્યસૌ વિપ્રો નિઃશ્વસિત્યહતાકૃતિઃ ।
શીતવાતાતપસ્પર્શાન્સર્વાન્વેત્તિ ચ કાલજાન્ ॥ ૧૭ ॥
અનન્તરમસાવેકો નોપચર્યમયા બહૂન્ ।
દિવસાતપખેદેન વિશ્રમ્ભે પાતિતઃ શનૈઃ ॥ ૧૮ ॥
પૃષ્ટશ્ચ કોઽસિ ભગવન્કિમર્થં દારુણં તપઃ ।
કરોષીદં વિશાલાક્ષ લક્ષ્યાલક્ષ્યાત્મજીવિતઃ ॥ ૧૯ ॥
અથ તેનોક્તમર્થસ્તે ક ઇવાનેન તાપસ ।
અર્થે નાતિવિચિત્રા હિ ભવન્તીચ્છાઃ શરીરિણામ્ ॥ ૨૦ ॥
ઇત્યુક્તવાન્પ્રયત્નેન સોઽનુબન્ધેન વૈ મયા ।
યદા પૃષ્ટસ્તદા તેન મમોક્તમિદમુત્તરમ્ ॥ ૨૧ ॥
મથુરાયામહં જાતો વૃદ્ધિં યાતઃ પિતુર્ગૃહે ।
બાલ્યયૌવનયોર્મધ્યે સ્થિતઃ પદપદાર્થવિત્ ॥ ૨૨ ॥
સમગ્રસુખસંભારકોશો ભવતિ ભૂમિપઃ ।
ઇત્યહં શ્રુતવાંસ્તત્ર ભોગાર્થી નવયૌવનઃ ॥ ૨૩ ॥
અથ સપ્તમહાદ્વીપવિસ્તીર્ણાયા ભુવઃ પતિઃ ।
સ્યામિત્યહમુદારાત્મા પરિબિમ્બિતવાંશ્ચિરમ્ ॥ ૨૪ ॥
ઇત્યર્થેન સમાગત્ય દેશમિત્થમહં સ્થિતઃ ।
અત્ર દ્વાદશવર્ષાણિ સમતીતાનિ માનદ ॥ ૨૫ ॥
તદકારણમિત્રત્વં ગચ્છેષ્ટં દેશમાશુગઃ ।
અહં ચાભિમતપ્રાપ્તેરિત્થમેવ દૃઢસ્થિતિઃ ॥ ૨૬ ॥
ઇતિ તેનેહમુક્તઃ સંસ્તમિચ્છં પ્રોક્તવાઞ્છૃણુ ।
આશ્ચર્યશ્રવણે ચેતઃ ખેદમેતિ ન ધીમતઃ ॥ ૨૭ ॥
સાધો યાવત્તયા પ્રાપ્તો ન નામાભિમતો વરઃ ।
ત્વદ્રક્ષાપરિચર્યાર્થમિહ તાવદહં સ્થિતઃ ॥ ૨૮ ॥
મયેત્યુક્તે સ પાષાણ મૌનવાનભમચ્છમી ।
નિમીલિતેક્ષણઃ ક્ષીણરૂપસ્ત્વકલનો બહિઃ ॥ ૨૯ ॥
તથાહં પુરતસ્તસ્ય કાષ્ઠમૌનવતોઽવસમ્ ।
ષણ્માસાન્વિગતોદ્વેગં વેગાન્કાલકૃતાન્સહન્ ॥ ૩૦ ॥
અર્કબિમ્બાદ્વિનિષ્ક્રમ્ય તત્પ્રદેશાન્તરે સ્થિતમ્ ।
એકદા દૃષ્ટવાનસ્મિ પુરુષં ભાનુભાસ્વરમ્ ॥ ૩૧ ॥
સ તેન પૂજ્યતે યાવન્મનસા કર્મણા મયા ।
ઉવાચ તાવદ્વચનમમૃતસ્યન્દસુન્દરમ્ ॥ ૩૨ ॥
શાખાપ્રલમ્બનપર હે બ્રહ્મન્દીર્ઘતાપસ ।
તપઃ સંહર સંહારી ગૃહાણાભિમતં વરમ્ ॥ ૩૩ ॥
સપ્તાબ્ધિદ્વીપવલયાં પાલયિષ્યસિ મેદિનીમ્ ।
સપ્તવર્ષસહસ્રાણિ દેહેનાનેન ધર્મતઃ ॥ ૩૪ ॥
એવં સમીહિતં દત્વા સ દ્વિતીયો દિવાકરઃ ।
ગન્તુમસ્તમથાર્કાબ્ધિમવિશત્પ્રોદિતો યતઃ ॥ ૩૫ ॥
તસ્મિન્યાતે મયા પ્રોક્તં તસ્ય શાખાતપસ્વિનઃ ।
શ્રુતદૃષ્ટાનુભૂતાગ્ર્યવરદસ્ય વિવેકિનઃ ॥ ૩૬ ॥
સમ્પ્રાપ્તાભિમતં બ્રહ્મંસ્તરુશાખાવલમ્બનમ્ ।
તપસ્ત્યક્ત્વા યથા પ્રાપ્તં વ્યવહારં સમાચર ॥ ૩૭ ॥
એવમઙ્ગીકૃતવતઃ પાદૌ તસ્ય મયા તતઃ ।
મુક્તૌ વિટપિનસ્તસ્માદાલાનાત્કાલભાવિવ ॥ ૩૮ ॥
સ્વાતઃ પવિત્રહસ્તોઽસૌ ચક્રે જપ્ત્વાઘમર્ષણમ્ ।
ફલેન પુણ્યલબ્ધેન વિટપાદ્વ્રતપારણમ્ ॥ ૩૯ ॥
તત્પુણ્યવશતઃ પ્રાપ્તૈઃ સ્વાદુભિસ્તૈસ્તરોઃ ફલૈઃ ।
સમાશ્વસ્તાવસંક્ષુબ્ધાવાવાં તત્ર દિનત્રયમ્ ॥ ૪૦ ॥
સપ્તદ્વીપસમુદ્રમુદ્રિતદિશં ભોક્તું સમગ્રાં મહીં
વિપ્રઃ પાદપલમ્બિતેન વપુષા તપ્ત્વોર્ધ્વપાદસ્તપઃ ।
સમ્પ્રાપ્યાભિમતં વરં દિનકૃતો વિશ્વસ્ય ચાહ્નાં ત્રયં
સાર્ધં મત્સુહૃદા સ્વમેવ સદનં ગન્તું પ્રવૃત્તોઽભવત્ ॥ ૪૧ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ તાપ્સોપાખ્યાનં
નામાશીત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૮૦ ॥ -૮-
॥ અથ નવમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ગૌર્યાશ્રમવર્ણનમ્ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
આવાસમન્તરે ગન્તું પ્રવૃત્તૌ મુદિતાકૃતી ।
મથુરાનગરીં ચન્દ્રસૂર્યાવિન્દ્રપુરીમિવ ॥ ૧ ॥
પ્રાપ્ય રોધાભિધં ગ્રામં વિશ્રમ્યામ્રવણાચલે ।
ઉષિતૌ દ્વે દિને તસ્મિન્સાલીસે નગરે સુખમ્ ॥ ૨ ॥
અધ્વાનન્દિતચિત્તાભ્યામાવાભ્યામતિવાહિતઃ ।
દ્વિતીયેઽહનિ શીતામ્બુસ્નિગ્ધચ્છાયાવનદ્રુમાઃ ॥ ૩ ॥
નદીતીરલતોન્મુક્તપુષ્પપ્રકરપાણ્ડુરાઃ ।
તરત્તરઙ્ગઝાંકારગાયનાનન્દિતાધ્વગાઃ ॥ ૪ ॥
સ્નિગ્ધદ્રુમવનચ્છાયરણન્મૃગવિહંગમાઃ ।
સ્થૂલશાદ્વલશાખાગ્રપ્રોતાવશ્યાયમૌક્તિકાઃ ॥ ૫ ।
જંગલાદ્રિપુરગ્રામશ્વભ્રાભૂપસ્થલાવનીઃ ।
સમુલ્લંઘ્ય દિને તસ્મિન્સરિત્સ્રોતઃ સરાંસિ ચ ॥ ૬ ॥
નીતવન્તૌ નિશામાવાં કદલીકાનને ઘને ।
તુષારશિશિરે શ્રાન્તૌ કદલીદલતલ્પકે ॥ ૭ ॥
પ્રાપ્તાવાવાં તૃતીયેઽહ્નિ ષણ્ડષણ્ડકમણ્ડિતમ્ ।
જઙ્ગલં જનવિચ્છેદવિભક્તં ખમિવાકૃતમ્ ॥ ૮ ॥
તત્ર સ પ્રકૃતં માર્ગં પરિત્યજ્ય વનાન્તરમ્ ।
પ્રવિશન્સમુવાચેદમકાર્યકરણં વચઃ ॥ ૯ ॥
ગચ્છાવોઽત્રાશ્રમે ગૌર્યા મુનિમણ્ડલમણ્ડિતે ।
ભ્રાતરો મે સ્થિતાઃ સપ્ત વનેષ્વેવમિવાર્થિનઃ ॥ ૧૦ ॥
ભ્રાતરોષ્ટૌ વયમિમે જાતાનેકતયા તયા ।
એકસંવિન્મયા જાતા એકસંકલ્પનિશ્ચયાઃ ॥ ૧૧ ॥
તેન તેઽપ્યત્ર તપસે સ્વનિશ્ચયસમાશ્રયાઃ ।
સ્થિતા આગત્ય વિવિધૈસ્તપોભિઃ ક્ષપિતૈનસઃ ॥ ૧૨ ॥
તૈઃ સાર્ધં ભ્રાતૃભિઃ પૂર્વમાગત્યાહમિહાવસમ્ ।
ષણ્માસાનાશ્રમે ગૌર્યાસ્તેન દૃષ્ટો મયૈષ સઃ ॥ ૧૩ ॥
પુષ્પખણ્ડ તરુચ્છાયા સુપ્તમુગ્ધમૃગાર્ભકઃ ।
પર્ણોટજાગ્રવિશ્રાન્તશુકોદ્ગ્રાહિતશાસ્ત્રદૃક્ ॥ ૧૪ ॥
તદ્બ્રહ્મલોકસંકાશમેહિ મુન્યાશ્રમં શ્રિયે ।
ગચ્છાવોઽચ્છતરં તત્ર ચેતઃ પુણ્યૈર્ભવિષ્યતિ ॥ ૧૫ ॥
વિદુષામપિ ધીરાણામપિ તત્ત્વવિદામપિ ।
ત્વરતે હિ મનઃ પુંસામલંબુદ્ધિવિલોકને ॥ ૧૬ ॥
તેનેત્યુક્તે ચ તાવાવાં પ્રાપ્તૌ મુન્યાશ્રમં ચ તમ્ ।
યાવત્તત્ર મહારણ્યે પશ્યાવશ્ચાન્તરૂપિણમ્ ॥ ૧૭ ॥
ન વૃક્ષં નોટજં કિંચિન્ન ગુલ્મં ન ચ માનવમ્ ।
ન મુનિં નાર્ભકં નાન્યન્ન વેદિં ન ચ વા દ્વિજમ્ ॥ ૧૮ ॥
કેવલં શૂન્યમેવાતિ તદરણ્યમનન્તકમ્ ।
તાપોપતપ્તમભિતો ભૂમૌ સ્થિતમિવામ્બરમ્ ॥ ૧૯ ॥
હા કષ્ટં કિમિદં જાતમિતિ તસ્મિન્વદત્યથ ।
આવાભ્યાં સુચિરં ભ્રાન્ત્વા દૃષ્ટ એકત્ર વૃક્ષકઃ ॥ ૨૦ ॥
સ્નિગ્ધચ્છવિર્ઘનચ્છાયઃ શીતલોઽમ્બુધરોપમઃ ।
તલે તસ્ય સમાધાને સંસ્થિતો વૃદ્ધતાપસઃ ॥ ૨૧ ॥
આવામગ્રે મુનેસ્તસ્ય ચ્છાયાયાં શાદ્વલસ્થલે ।
ઉપવિષ્ટૌ ચિરં યાવન્નાસૌ ધ્યાનાન્નિવર્તતે ॥ ૨૨ ॥
તતશ્ચિરેણ કાલેન મયોદ્વેગેન ચાપલાત્ ।
ઉક્તં મુને પ્રબુધ્યસ્વ ધ્યાનાદિત્યુચ્ચકૈર્વચઃ ॥ ૨૩ ॥
શબ્દેનોચ્ચૈર્મદીયેન સમ્પ્રબુદ્ધોઽભવન્મુનિઃ ।
સિંહોઽમ્બુદરવેણેવ જૃમ્ભાં કૃત્વાભ્યુવાચ ચ ॥ ૨૪ ॥
કૌ ભવન્તાવિમૌ સાધૂ ક્વાસૌ ગૌર્યાશ્રમો ગતઃ ।
કેન વાહમિહાનીતઃ કાલોઽયં કશ્ચ વર્તતે ॥ ૨૫ ॥
તેનેત્યુક્તે મયાપ્યુક્તં ભગવન્વિદ્ધિ ઈદૃશમ્ ।
ન કિંચિદાવાં બુદ્ધોઽપિ કસ્માજ્જાનાસિ ન સ્વયમ્ ॥ ૨૬ ॥
ઇતિ શ્રુત્વા સ ભગવાન્પુનર્ધ્યાનમયોઽભવત્ ।
દદર્શોદન્તમખિલમસ્માકં સ્વાત્મનસ્તથા ॥ ૨૭ ॥
મુહૂર્તમાત્રેણોવાચ પ્રબુધ્ય ધ્યાનતો મુનિઃ ।
શ્રૂયતામિદમાશ્ચર્યમાર્યૌ હિ કાર્યવેદિનૌ ॥ ૨૮ ॥
યમિમં પશ્યથઃ સાધૂ કદમ્બતરુપુત્રકમ્ ।
મદાસ્પદમરણ્યાન્યાધમ્મિલ્લમિવ પુષ્પિતમ્ ॥ ૨૯ ॥
કેનાપિ કારણેનાસ્મિન્સતી વાગીશ્વરી સતી ।
અવસદ્દશવર્ષાણિ સમસ્તર્તુનિષેવિતા ॥ ૩૦ ॥
તદા તેનેહવિસ્તીર્ણમભવદ્ઘનકાનનમ્ ।
ગૌરિવનમિતિ ખ્યાતં ભૂષિતં કુસુમર્તુભિઃ ॥ ૩૧ ॥
ભૃઙ્ગાઙ્ગનાજનમનોહરહારિગીત-
લીલાવિલોલકલકણ્ઠવિહંગમઙ્ગ ।
પુષ્પામ્બુવાહશતચન્દ્રનભોવિતાનં
રાજીવરેણુકણકીર્ણદિગન્તરાલમ્ ॥ ૩૨ ॥
મન્દારકુન્દમકરન્દસુગન્ધિતાશં
સંસૂચ્છ્વસત્કુસુમરાશિશશાઙ્કનિષ્ઠમ્ ।
સંતાનકસ્તબકહાસવિકાસકાન્ત-
મામોદિમારુતસમસ્તલતાઙ્ગનૌઘમ્ ॥ ૩૩ ॥
પુષ્કાકરસ્ય નગરં નવગીતભૃઙ્ગં
ભૃઙ્ગાઙ્ગનાકુસુમખણ્ડકમણ્ડપાઢ્યમ્ ।
ચન્દ્રાંશુજાલપરિકોમલપુષ્પદોલા-
દોલાયમાનસુરસિદ્ધવધૂસમૂહમ્ ॥ ૩૪ ॥
હારીતહંસશુકકોકિલકોકકાક-
ચક્રાહ્વભાસકલવિઙ્કકુલાકુલાઙ્ગમ્ ।
મેરુણ્ડકુક્કુટકપિઞ્જલહેમચૂડ-
રાઢામયૂરબકકલ્પિતકેલિરમ્યમ્ ॥ ૩૫ ॥
ગન્ધર્વયક્ષસુરસિદ્ધકિરીટઘૃષ્ટ-
પાદાબ્જકર્ણિકકદમ્બસરસ્વતીકમ્ ।
વાતાયનં કનકકોમલચમ્પકૌઘ-
તારામ્બરામ્બુધરપૂરગૃહીતગન્ધમ્ ॥ ૩૬ ॥
મન્દાનિલસ્ખલિતપલ્લવબાલવલ્લી-
વિન્યાસગુપ્તદિવસાધિપરશ્મિશીતમ્ ।
પીતં કદમ્બકરવીરકનાલિકેર-
તાલીતમાલકુલપુષ્પપરાગપૂરૈઃ ॥ ૩૭ ॥
કહ્વારકીર્ણકુમુદોત્પલપદ્મખણ્ડ-
વલ્ગચ્ચકોરબકકોકકદમ્બહંસમ્ ।
તાલીસગુગ્ગુલકચન્દનપારિભદ્ર-
ભદ્રદ્રુમોદવિહારિવિચિત્રશક્તિ ॥ ૩૮ ॥
તસ્મિન્વને ચિરમુવાસ હરાર્ધદેહા
કેનાપિ કારણવશેન ચિરાય ગૌરી ।
ભૂત્વા પ્રસન્નશશિબિમ્બમુખી કદમ્બ-
વાગીશ્વરી શશિકલેવ શિવસ્ય મૂર્ધ્નિ ॥ ૩૯ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ તાપસોપાખ્યાને
ગૌર્યાશ્રમવર્ણનં નામૈકાશીત્યધિકશતતમઃ
સર્ગઃ ॥ ૧૮૧ ॥ -૯-
॥ અથ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ સપ્તદીપેશ્વર ॥
વૃદ્ધતાપસ ઉવાચ ।
તસ્મિન્નેવ કદમ્બેઽસ્મિન્વર્ષાણિ સ્વેચ્છયા દશ ।
સ્થિત્વા ગૌરી જગામાથ હરવામાર્ધમન્દિરમ્ ॥ ૧ ॥
તત્સ્પર્શામૃતસિક્તોઽયં કદમ્બતરુપુત્રકઃ ।
ઉત્સઙ્ગ ઇવ ચાસીનો ન યાત્યેવ પુરાણતામ્ ॥ ૨ ॥
તતો ગૌર્યા પ્રયાતાયાં તદ્વનં તાદૃશં મહત્ ।
સામાન્યવનતાં યાતં જનવૃન્દોપજીવિતમ્ ॥ ૩ ॥
માલવો નામ દેશોઽસ્તિ તત્રાહં પૃથિવીપતિઃ ।
કદાચિત્ત્યક્તરાજ્ય શ્રીર્મુનીનામાશ્રમાન્ભ્રમન્ ॥ ૪ ॥
ઇમં દેશમનુપ્રાપ્ત ઇહ ચાશ્રમવાસિભિઃ ।
પૂજિતોઽસ્ય કદમ્બસ્ય ધ્યાનનિષ્ઠસ્તલે સ્થિતઃ ॥ ૫ ॥
કેનચિત્ત્વથ કાલેન ભ્રાતૃભિઃ સપ્તભિઃ સહ ।
ભવાનભ્યાગતઃ પૂર્વં તપોર્થમિમમાશ્રમમ્ ॥ ૬ ॥
તપસ્વિનોઽષ્ટાવિહ તે તથા નામ તદાવસન્ ।
યથા તપસ્વિનોઽન્યે તે તેષાં માન્યાસ્તપસ્વિનઃ ॥ ૭ ॥
કાલેનાન્તરમસાવેકઃ શ્રીપર્વતં ગતઃ ।
સ્વામિનં કાર્તિકેયં ચ દ્વિતીયસ્તપસે ગતઃ ॥ ૮ ॥
વારાણસીં તૃતીયસ્તુ ચતુર્થોઽગાદ્ધિમાચલમ્ ।
ઇહૈવ તે પરે ધીરાશ્ચત્વારોઽન્યે પરં તપન્ ॥ ૯ ॥
સર્વેષામેવ ચૈતેષાં પ્રત્યેકં ત્વેતદીપ્સિતમ્ ।
યથા સમસ્તદ્વીપાયા ભુવોઽસ્યાઃ સ્યાં મહીપતિઃ ॥ ૧૦ ॥
અથ સમ્પાદિતં તેષાં સર્વેષામેતદીપ્સિતમ્ ।
તપસ્તુષ્ટાભિરિષ્ટભિર્દેવતાભિર્વરૈઃ ॥ ૧૧ ॥
તપતસ્તે તતો યાતા ભ્રાતરઃ સદનં નિજમ્ ।
ભૂમૌ ધર્મયુગં ભુક્ત્વા વેધા બ્રહ્મપુરીમિવ ॥ ૧૨ ॥
તદ્ભવદ્ભ્રાતૃભિર્ભવ્ય વરદાનવિધૌ તદા ।
ઇદં વરોદ્યતા યત્નાત્પ્રાર્થિતાઃ સ્વેષ્ટદેવતાઃ ॥ ૧૩ ॥
દેવ્યસ્માકમિમે સર્વે સપ્તદ્વીપેશ્વરૌ સ્થિતૌ ।
સત્યાઃ પ્રકૃતયઃ સન્તુ સર્વ આશ્રમવાસિનઃ ॥ ૧૪ ॥
તમિષ્ટદેવતાસાર્થમુરરીકૃત્ય સાદરમ્ ।
તેષામસ્ત્વેવમિત્યુક્ત્વા જગામાન્તર્દ્ધિમીશ્વરી ॥ ૧૫ ॥
તે તતઃ સદનં યાતાસ્તેષામાશ્રમવાસિનઃ ।
સર્વ એવ ગતાઃ પશ્ચાદેક એવાસ્મિ નો ગતઃ ॥ ૧૬ ॥
અહં કેવલમેકાન્તે ધ્યાનૈકગતમાનસઃ ।
વાગીશ્વરીકદમ્બસ્ય તલે તિષ્ઠામિ શૈલવત્ ॥ ૧૭ ॥
અથ કાલે વહત્યસ્મિન્નૃતુસંવત્સરાત્મનિ ।
ઇઅદં સર્વં વનં છિન્નં જનૈઃ પર્યન્તવાસિભિઃ ॥ ૧૮ ॥
ઇદં કદમ્બમમ્લાનં જનતાઃ પૂજયન્ત્યલમ્ ।
વાગીશ્વરીગૃહમિતિ માં ચૈવૈકસમાધિગમ્ ॥ ૧૯ ॥
અથૈનં દેશમાયાતૌ ભવન્તૌ દીર્ઘતાપસૌ ।
એતત્ત્વત્કથિતં સર્વં ધ્યાનદૃષ્ટં મયાખિલમ્ ॥ ૨૦ ॥
તસ્માદુત્થાય હે સાધૂ ગચ્છતં ગૃહમાગતૌ ।
તત્ર તે ભ્રાતરઃ સર્વે સંગતા દારબન્ધુભિઃ ॥ ૨૧ ॥
અષ્ટાનાં ભવતાં ભવ્યં સદને સ્વે ભવિષ્યતિ ।
મહાત્મનાં બ્રહ્મલોકે વસૂનામિવ સંગમઃ ॥ ૨૨ ॥
ઇત્યુક્તે તેન સ મયા પૃષ્ટઃ પરમતાપસઃ ।
સંદેહાદિદમાશ્ચર્યમાર્યાસ્તદ્વર્ણયામ્યહમ્ ॥ ૨૩ ॥
એકૈવ સપ્તદ્વીપાસ્તિ ભગવન્ભૂરિયં કિલ ।
તુલ્યકાલં ભવન્ત્યષ્ટૌ સપ્તદ્વીપેશ્વરાઃ કથમ્ ॥ ૨૪ ॥
કદમ્બતાપસ ઉવાચ ।
અસમંજસમેતાવદેવ નો યાવદુચ્યતે ।
ઇદમન્યદસંબદ્ધતરં સંશ્રૂયતાં મમ ॥ ૨૫ ॥
એતેઽષ્ટૌ ભ્રાતરસ્તત્ર તાપસા દેહસંક્ષયે ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરાઃ સર્વે ભવિષ્યન્તિ ગૃહોદરે ॥ ૨૬ ॥
અષ્ટૌ હ્યેતે મહીપીઠેષ્વેતેષ્વેતેષુ સદ્મસુ ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરા ભૂપા ભવિષ્યન્તીહ મે શૃણુ ॥ ૨૭ ॥
અસ્ત્યેતેષાં કિલાષ્ટાનાં ભાર્યાષ્ટકમનિન્દિતમ્ ।
દિગન્તરાણાં નિયતં તારાષ્ટકમિવોજ્જ્વલમ્ ॥ ૨૮ ॥
તદ્ભાર્યાષ્ટકમેતેષુ યાતેષુ તપસે ચિરમ્ ।
બભૂવ દુઃખિતં સ્ત્રીણાં યદ્વિયોગોઽહિદુઃસહઃ ॥ ૨૯ ॥
દુઃખિતાઃ પ્રત્યયે તેષાં ચક્રુસ્તા દારુણં તપઃ ।
શતચાન્દ્રાયણં તાસાં તુષ્ટાભૂત્તેન પાર્વતી ॥ ૩૦ ॥
અદૃશ્યોવાચ સા તાસાં વચોઽન્તઃપુરમન્દિરે ।
દેવી સપર્યાવસરે પ્રત્યેકં પૃથગીશ્વરી ॥ ૩૧ ॥
દેવ્યુવાચ ।
ભર્ત્રર્થમથ ચાત્માર્થં ગૃહ્યતાં બાલિકે વરઃ ।
ચિરં ક્લિષ્ટાસિ તપસા નિદાઘેનૈવ મંજરી ॥ ૩૨ ॥
ઇત્યાકર્ણ્ય વચો દેવ્યા દત્તપુષ્પા ચિરંટિકા ।
સ્વવાસનાનુસારેણ કુર્વાણૈવેશ્વરીસ્તવમ્ ॥ ૩૩ ॥
આનન્દમન્થરોવાચ વચનં મૃદુભાષિણી ।
આકાશસંસ્થિતાં દેવીં મયૂરીવાભ્રમાલિકામ્ ॥ ૩૪ ॥
ચિરંટિકોવાચ ।
દેવિ દેવાધિદેવેન યથ તે પ્રેમશંભુના ।
ભર્ત્રા મમ તથા પ્રેમ સ ભર્તાસ્તુ મમામરઃ ॥ ૩૫ ॥
દેવ્યુવાચ ।
આસૃષ્ટેર્નિયતેર્દાર્ઢ્યાદમરત્વં ન લભ્યતે ।
તપોદાનૈરતોઽન્યત્વં વરં વરય સુવ્રતે ॥ ૩૬ ॥
ચિરંટિકોવાચ ।
અલભ્યમેતન્મે દેવિ તન્મદ્ભર્તૃર્ગૃહાન્તરાત્ ।
મૃતસ્ય મા વિનિર્યાતુ જીવો બાહ્યમપિ ક્ષણાત્ ॥ ૩૭ ॥
દેહપાતશ્ચ મે ભર્તુર્યદા સ્યાદાત્મમન્દિરે ।
તદેતદસ્ત્વિતિ વરૂ દીયતામમ્બિકે મમ ॥ ૩૮ ॥
દેવ્યુવાચ ।
એવમસ્તુ સુતે ત્વં ચ પત્યૌ લોકાન્તરાસ્થિતે ।
ભવિષ્યસિ પ્રિયા ભાર્યા દેહાન્તે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૩૯ ॥
ઇત્યુક્ત્વા વિરરામાસૌ ગૌર્યા ગીર્ગગનોદરે ।
મેઘમાલાધ્વનિરિવ નિરવદ્યસમુદ્યતા ॥ ૪૦ ॥
દેવ્યાં ગતાયાં ભર્તારસ્તાસાં કાલેન કેનચિત્ ।
તે કકુબ્ભ્યઃ સમાજગ્મુઃ સર્વે પ્રાપ્તમહાવરાઃ ॥ ૪૧ ॥
અદ્યાયમપિ સંયાતુ ભાર્યાયા નિકટં પતિઃ ।
ભ્રાતૃણાં બાન્ધવાનાં ચ ભવત્વન્યોન્યસંગમઃ ॥ ૪૨ ॥
ઇદમન્યદથૈતેષામસમંજસમાકુલમ્ ।
શૃણુ કિંવૃત્તમાશ્ચર્યમાર્યકાર્યોપરોધકમ્ ॥ ૪૩ ॥
તપ્યતાં તપ એતેષાં પિતરૌ તૌ વધૂ યુતૌ ।
તીર્થમુન્યાશ્રમશ્રેણીં દ્રષ્ટું દુઃખાન્વિતૌ ગતૌ ॥ ૪૪ ॥
શરીરનૈરપેક્ષ્યેણ પુત્રાણાં હિતકામ્યયા ।
ગન્તું કલાપગ્રામં તં યત્નવન્તૌ બભૂવતુઃ ॥ ૪૫ ॥
તૌ પ્રયાતૌ મુનિગ્રામ માર્ગે દદૃશતુઃ સિતમ્ ।
પુરુષં કપિલં હ્રસ્વં ભસ્માઙ્ગં ચોર્ધ્વમૂર્ધજમ્ ॥ ૪૬ ॥
ધૂલીલવમનાદૃત્ય તં જરત્પાન્થશંકયા ।
યદા તૌ જગ્મતુસ્તેન સ ઉવાચાન્વિતઃ ક્રુધા ॥ ૪૭ ॥
સવધૂક મહામૂર્ખ તીર્થાર્થી દારસંયુતઃ ।
માં દુર્વાસસમુલ્લંઘ્ય ગચ્છસ્યવિહિતાનતિઃ ॥ ૪૮ ॥
વધૂનાં તે સુતાનાં ચ ગચ્છતસ્તપસાર્જિતાઃ ।
વિપરીતા ભવિષ્યન્તિ લબ્ધા અપિ મહાવરાઃ ॥ ૪૯ ॥
ઇત્યુક્તવન્તં તં યાવત્સદારોઽથ વધૂયુતઃ ।
સન્માનં કુરુતે તાવન્મુનિરન્તર્ધિમાયયૌ ॥ ૫૦ ॥
અથ તૌ પિતરૌ તેષાં સવધૂકૌ સુદુઃખિતૌ ।
કૃશીભૂતૌ દીનમુખૌ નિરાશૌ ગૃહમાગતૌ ॥ ૫૧ ॥
અતો વદામ્યહં તેષાં નૈકં નામાસમંજસમ્ ।
અસમંજસલક્ષાણિ ગણ્ડે સ્ફોટાઃ સ્ફુટા ઇવ ॥ ૫૨ ॥
ચિદ્વ્યોમસંકલ્પમહાપુએરેસ્મિ-
ન્નિત્થં વિચિત્રાણ્યસમંજસાનિ ।
નિઃશૂન્યરૂપેઽપિ હિ સંભવન્તિ
દૃશ્યે યથા વ્યોમનિ દૃશ્યજૃમ્ભાઃ ॥ ૫૩ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
તાપસોપાખ્યાનાન્તર્ગતસપ્તદ્વીપેશ્વરો સપ્તદ્વીપેશ્વર
નામ વ્યશીત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૮૨ ॥ -૧૦-
॥ અથ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥દ્વીપસપ્તકાષ્ટકવર્ણનમ્ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
તતઃ પૃષ્ટો મયા તત્ર સ ગૌર્યાશ્રમતાપસઃ ।
તાપસંશુષ્કદર્ભાગ્રજરાજર્જરમૂર્ધજઃ ॥ ૧ ॥
એકૈવ સપ્તદ્વીપાસ્તિ વસુધા યત્ર તત્ર તે ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરા અષ્ટૌ ભવન્તિ કથમુત્તમાઃ ॥ ૨ ॥
યસ્ય જીવસ્ય સદનાન્નાસ્તિ નિર્ગમનં બહિઃ ।
સ કરોતિ કથં સપ્તદ્વીપેશત્વેન દિગ્જયમ્ ॥ ૩ ॥
યૈર્વરા વરદૈર્દત્તાઃ શાપૈસ્તે તદ્વિરુદ્ધતામ્ ।
કથં ગચ્છન્તિ ગચ્છન્તિ કથં છાયા હિ તાપતામ્ ॥ ૪ ॥
મિથોઽશક્યાં કથં ધર્મૌ સ્થિતિમેકત્ર ગચ્છતઃ ।
આધાર એવાધેયત્વં કરોતિ કથમાત્મનિ ॥ ૫ ॥
ગૌર્યાશ્રમતાપસ ઉવાચ ।
સમ્પશ્યસિ કિમેતેષાં ભો સાધો શૃણ્વનન્તરમ્ ।
અષ્ટમેઽસ્મિન્સુસમ્પ્રાપ્તે તં પ્રદેશં સબાન્ધવમ્ ॥ ૬ ॥
ઇતો ભવન્તૌ તં દેશમાસાદ્ય સુખસંસ્થિતૌ ।
સ્વબન્ધુસુખસંસ્થાનૌ કંચિત્કાલં ભવિષ્યતઃ ॥ ૭ ॥
તતસ્તેઽષ્ટૌ મરિષ્યન્તિ ભ્રાતરઃ ક્રમશો ગૃહે ।
બાન્ધવોઽથ કરિષ્યન્તિ તેષાં દેહાંસ્તદગ્નિસાત્ ॥ ૮ ॥
તેષાં તે સંવિદાકાશઃ પૃથક્પૃથગવસ્થિતાઃ ।
મુહૂર્તમાત્રં સ્થાસ્યન્તિ સુષુપ્તસ્થા જડા ઇવ ॥ ૯ ॥
એતસ્મિન્નન્તરે તેષાં તાનિ કર્માણિ ધર્મતઃ ।
એકત્ર સંઘટિષ્યન્તિ વરશાપાત્મકાનિ ખે ॥ ૧૦ ॥
કર્માણિ તાન્યધિષ્ઠાતૃદેવરૂપાણિ પેટકમ્ ।
વરશાપશરીરાણિ કરિષ્યન્તિ પૃથક્ પૃથક્ ॥ ૧૧ ॥
વરાસ્તેઽત્ર ગમિષ્યન્તિ સુભગાઃ પદ્મપાણયઃ ।
બ્રહ્મદણ્ડાયુધાશ્ચન્દ્રધવલાઙ્ગાશ્ચતુર્ભુજાઃ ॥ ૧૨ ॥
શાપાસ્તત્ર ભવિષ્યન્તિ ત્રિનેત્રાઃ શૂલપાણયઃ ।
ભીષણાઃ કૃષ્ણમેઘાભા દ્વિભુજા ભ્રુકુટીમુખાઃ ॥ ૧૩ ॥
વરા વદિષ્યન્તિ
સુદૂરં ગમ્યતાં શાપાઃ કાલોઽસ્માકમુપાગતઃ ।
ઋતૂનામિવ તન્નામ કઃ સમર્થોઽતિવર્તિતુમ્ ॥ ૧૪ ॥
શાપા વદિષ્યન્તિ
ગમ્યતાં હે વરા દૂરં કાલોઽસ્માકમુપાગતઃ ।
ઋતૂનામિવ તન્નામ કઃ સમર્થોઽતિવર્તિતુમ્ ॥ ૧૫ ॥
વરા વદિષ્યન્તિ
કૃતા ભવન્તો મુનિના વયં દિનકૃતા કૃતાઃ ।
મુનીનાં ચાધિકો દેવો ભગવન્તં પુરા યતઃ ॥ ૧૬ ॥
પ્રવદત્સુ વરેષ્વેવં શાપાઃ ક્રુદ્ધધિયો વરાન્ ।
વિવસ્વતા કૃતા યૂયં વયં રુદ્રાંશતઃ કૃતાઃ ॥ ૧૭ ॥
દેવાનામધિકો રુદ્રો રુદ્રાંશપ્રભવો મુનિઃ ।
ઇત્યુક્ત્વા પ્રોદ્યતા તેષાં ચક્રુઃશ્રુઙ્ગાણ્યગા ઇવ ॥ ૧૮ ॥
અશાપેષૂદ્યતશૃઙ્ગેષુ વરા ઇદમરાતિષુ ।
વિહસન્તઃ પ્રવક્ષ્યન્તિ પ્રમેયીકૃતનિશ્ચયમ્ ॥ ૧૯ ॥
હે શાપાઃ પાપતાં ત્યક્ત્વા કાર્યસ્યાન્તો વિચાર્યતામ્ ।
યત્કાર્યં કલહસ્યાન્તે તદેવાદૌ વિચાર્યતામ્ ॥ ૨૦ ॥
પિતામહપુરીં ગત્વા કલહાન્તે વિનિર્ણયઃ ।
કર્તવ્યોઽસ્માભિરેતતત્કિમાદૌ નેહ વિધીયતે ॥ ૨૧ ॥
શાપૈર્વરોક્તમાકર્ણ્ય બાઢમિત્યુરરીકૃતમ્ ।
કો ન ગૃહ્ણાતિ મૂઢોઽપિ વાક્યં યુક્તિસમન્વિતમ્ ॥ ૨૨ ॥
તતઃ શાપા વરૈઃ સાર્ધં યાસ્યન્તિ બ્રહ્મણઃ પુરમ્ ।
મહાનુભાવા હિ ગતિઃ સદા સંદેહનશને ॥ ૨૩ ॥
પ્રણામપૂર્વં તત્સર્વં યથાવૃત્તં પરસ્પરમ્ ।
બ્રહ્મણે કથયિષ્યન્તિ શ્રુત્વા તેષાં સ વક્ષ્યતિ ॥ ૨૪ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
વરશાપાધિપા ભોભો યેઽન્તઃ સારા જયન્તિ તે ।
કેઽન્તઃસારા ઇતિ મિથો નૂનમન્વિષ્યતાં સ્વયમ્ ॥ ૨૫ ॥
ઇતિ શ્રુત્વા પ્રવિષ્ટાસ્તે સારતાં સમવેક્ષિતુમ્ ।
વરાણાં હૃદયં શાપાઃ શાપાનાં હૃદયં વરાઃ ॥ ૨૬ ॥
તે પરસ્પરમન્વિષ્ય સ્વયં હૃદયસારતામ્ ।
જ્ઞાત્વા ચ સમવાયેન પ્રવક્ષ્યન્તિ પિતામહમ્ ॥ ૨૭ ॥
શાપા વક્ષ્યન્તિ
જિતાઃ પ્રજાનાથ વયં નાન્તઃસારા વયં યતઃ ।
અન્તઃસારા વરા એવ વજ્રસ્તમ્ભા ઇવાચલાઃ ॥ ૨૮ ॥
વયં કિલેમે ભગવન્વરાઃ શાપાશ્ચ સર્વદા ।
નનુ સંવિન્મયા એવ દેહોઽન્યોઽસ્માકમસ્તિ નો ॥ ૨૯ ॥
વરદસ્ય હિ યા સંવિદ્વરો દત્ત ઇતિ સ્થિતા ।
સૈવાર્થિનિ મયા લબ્ધો વરોઽયમિતિ તિષ્ઠતિ ॥ ૩૦ ॥
વિજ્ઞપ્તિમાત્રવચનં દેહં સૈવ ફલં તતઃ ।
પશ્યત્યનુભવત્યત્તિ દેશકાલશતભ્રમૈઃ ॥ ૩૧ ॥
વરદાત્મા ગૃહીતત્વાચ્ચિત્કાલાન્તરસંભૃતા ।
યદા તદાન્તઃસારાસૌ દુર્જયા ન તુ શાપજા ॥ ૩૨ ॥
વરપ્રદાનં વરદૈર્વરદાનાં વરાર્થિભિઃ ।
યદા સુચિરમભ્યસ્તં વરાણાં સારતા તદા ॥ ૩૩ ॥
યદેવ સુચિરં સંવિદભ્યસ્યતિ તદેવ સા ।
સારમેવાશુ ભવતિ ભવત્યાશુ ચ તન્મયી ॥ ૩૪ ॥
શુદ્ધાનામતિશુદ્ધૈવ સંવિજ્જયતિ સંવિદામ્ ।
અશુદ્ધાનાં ત્વશુદ્ધૈવ કાલાત્સામ્યં ન વિદ્યતે ॥ ૩૫ ॥
ક્ષણાંશેનાપિ યો જ્યેષ્ઠો ન્યાયસ્તેનાવપૂર્યતે ।
નાર્થે ન્યાયાન્તરં કિંચિત્કર્તુમુત્સહતે મદમ્ ॥ ૩૬ ॥
સમેનોભયકોટિસ્થં મિશ્રં વસ્તુ ભવેત્સમમ્ ।
વરશાપવિલાસેન ક્ષીરમિશ્રં યથા પયઃ ॥ ૩૭ ॥
સમાભ્યાં વરશાપાભ્યામથવા ચિદ્દ્વિરૂપતામ્ ।
સ્વયમેવાનુભવતિ સ્વપ્નેષ્વિવ પુરાત્મિકા ॥ ૩૮ ॥
શિક્ષિતં ત્વત્ત એવેતિ યત્તદેવ તવ પ્રભો ।
પુનઃ પ્રતીપં પઠિતં શીઘ્રં યામો નમોઽસ્તુ તે ॥ ૩૯ ॥
ઇત્યુક્ત્વા સ સ્વયંશાપઃ ક્વાપિ શાપગણો યયૌ ।
પ્રશાન્તે તિમિરે દૃષ્ટે વ્યોમ્નિ કેશોણ્ડ્રકં યથા ॥ ૪૦ ॥
અથાન્યો વરપૂગોઽત્ર ગૃહનિર્ગમરોધકઃ ।
સ્થાનિસ્થાનમિવાદેશઃ સમાનાર્થોઽભ્યપૂરયત્ ॥ ૪૧ ॥
શાપસ્થાનકા વદિષ્યન્તિ
સપ્તદ્વીપેશજીવાનાં નિર્યાણં શવસદ્મનઃ ।
દેવેશ વિદ્મો ન વયમન્ધકૂપાદિવામ્ભસામ્ ॥ ૪૨ ॥
સપ્તદ્વીપેશ્વરાનેતાનિમે દ્વીપેષુ સદ્મસુ ।
કારયન્તિ વરા વર્યા વીરા દિગ્વિજયં રણે ॥ ૪૩ ॥
તદેવમનિવાર્યેઽસ્મિન્વિરોધે વિબુધેશ્વર ।
યદનુષ્ઠેયમસ્માભિસ્તદાદિશ શિવાય નઃ ॥ ૪૪ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરવરા ગૃહરોધવરાશ્ચ હે ।
કામઃ સમ્પન્ન એવેહ ભવતાં ભવતામપિ ॥ ૪૫ ॥
વ્રજતૈતદપેક્ષત્વં યાવન્નેષ્ટાવપિ ક્ષણાત્ ।
ચિરં ચિરાય સદને સપ્તદ્વીપેશ્વરાઃ સ્થિતાઃ ॥ ૪૬ ॥
સમનન્તરમેવૈતે દેહપાતાત્સ્વસદ્મસુ ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરાઃ સર્વે સમ્પન્નાઃ પરમં વરાઃ ॥ ૪૭ ॥
સર્વે વરા વદિષ્યન્તિ
કુતો ભૂમણ્ડલાન્યષ્ટૌ સપ્તદ્વીપાનિ ભૂતયઃ ।
એકમેવેહ ભૂપીઠં શ્રુતં દૃષ્ટં ચ નેતરત્ ॥ ૪૮ ॥
કથં ચૈતાનિ તિષ્ઠન્તિ કસ્મિંશ્ચિદ્ગૃહકોશકે ।
પદ્માક્ષકોશકે સૂક્ષ્મે કથં ભાન્તિ મતંગજાઃ ॥ ૪૯ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
યુક્તં યુષ્માભિરસ્માભિઃ સર્વં વ્યોમાત્મકં જગત્ ।
સ્થિતં ચિત્પરમાણ્વન્તરન્તઃસ્વપ્નોઽનુભૂયતે ॥ ૫૦ ॥
ભાતિ યત્પરમસ્યાણોરન્તસ્થસ્વગૃહોદરે ।
સ્ફુરિતં તત્કિમાશ્ચર્યં કઃ સ્મયઃ પ્રકૃતેઃ ક્રમે ॥ ૫૧ ॥
મૃતેરનન્તરં ભાતિ યથાસ્થિતમિદં જગત્ ।
શૂન્યાત્મૈવ ઘનાકારં તસ્મિન્નૈવ ક્ષણે ચિતઃ ॥ ૫૨ ॥
અણાવપિ જગન્માતિ યત્ર તત્ર ગૃહોદરે ।
સપ્તદ્વીપા વસુમતી કચતીતિ કિમદ્ભુતમ્ ॥ ૫૩ ॥
યદ્ભાતીદં ચ ચિત્તત્વં જગત્વં જગત્ક્વચિત્ ।
ચિન્માત્રમેવ તદ્ભાતિ શૂન્યત્વેન યથામ્બરમ્ ॥ ૫૪ ॥
ઇતિ તે બ્રહ્મણા પ્રોક્તા વરદેન વરાસ્તતઃ ।
તાનાધિભૌતિકભ્રાન્તિમયાન્સંત્યજ્ય દેહકાન્ ॥ ૫૫ ॥
પ્રણમ્યાજં સમં જગ્મુરાતિવાહિકદેહિનઃ ।
સપ્તદ્વીપે ચ દેવાનાં ગૃહકોશાન્કચજ્જનાન્ ॥ ૫૬ ॥
યાવત્તે તત્ર સમ્પન્ના સપ્તદ્વીપાધિનાયકાઃ ।
અષ્ટાવપીષ્ટાપુષ્ટાનાં દિનાષ્ટકમહીભુજામ્ ॥ ૫૭ ॥.
તે પરસ્પરમજ્ઞાતા અજ્ઞાશ્ચાન્યોન્યબન્ધવઃ ।
અન્યોન્યભૂમણ્ડલગા અન્યોન્યાભિમતે હિતાઃ ॥ ૫૮ ॥
તેષાં કશ્ચિદ્ગૃહસ્યાન્તરેવ તારુણ્યસુન્દરઃ ।
ઉજ્જયિન્યાં મહાપુર્યાં રાજધાન્યાં સુખે સ્થિતઃ ॥ ૫૯ ॥
શાકદ્વીપાસ્પદઃ કશ્ચિન્નાગલોકજિગીષયા ।
વિચરત્યબ્ધિજઠરે સર્વદિગ્વિજયોદ્યતઃ ॥ ૬૦ ॥
કુશદ્વીપરાજધાન્યાં નિરાધિઃ સકલપ્રજાઃ ।
કૃતદિગ્વિજયઃ કશ્ચિત્સુપ્તઃ કાન્તાવલમ્બિતઃ ॥ ૬૧ ॥
શાલ્મલિદ્વીપશૈલેન્દ્રશિરઃપુર્યાઃ સરોવરે ।
જલલીલારતઃ કશ્ચિત્સહવિદ્યાધરીગણૈઃ ॥ ૬૨ ॥
ક્રૌઞ્ચદ્વીપે હેમપુરે સપ્તદ્વીપવિવર્ધિતે ।
પ્રવૃત્તો વાજિમેધેન કશ્ચિદ્યષ્ટું દિનાષ્ટકમ્ ॥ ૬૩ ॥
ઉદ્યતઃ શાલ્મલિદ્વીપે કશ્ચિદ્દ્વીપાન્તચારિણા ।
યોદ્ધુમુદ્ધૃતદિગ્દન્તિદન્તાકૃષ્ટકુલાચલઃ ॥ ૬૪ ॥
ગોમેદદ્વીપકઃ કશ્ચિત્પુષ્કરદ્વીપરાટ્ સુતામ્ ।
સમાનેતું વશાદ્યાતિ કષત્સેનોઽષ્ટમોઽભવત્ ॥ ૬૫ ॥
પુષ્કરદ્વીપકઃ કશ્ચિલ્લોકાલોકાદ્રિભૂભુજઃ ।
દૂતેન સહ નિર્યાતો ધનભૂમિદિદૃક્ષયા ॥ ૬૬ ॥
પ્રત્યેકમિત્થમેતેષાં દ્વીપદ્વીપાધિનાથતામ્ ।
કુર્વતાં સ્વગૃહાકાશે દૃષ્ટ્વા સ્વપ્રતિભોચિતામ્ ॥ ૬૭ ॥
ત્યક્તાભિમાનિકાકારા દ્વિવિધાસ્તે વરાસ્તતઃ ।
તત્સંવિદ્ભિર્ગૃહેષ્વન્તરેકતાં ખાનિ ખૈરિવ ॥ ૬૮ ॥
યાસ્યન્તિ તે ભવિષ્યન્તિ સમ્પ્રાપ્તાભિમતાશ્ચિરમ્ ।
સપ્તદ્વીપેશ્વરાસ્તુષ્ટા નન્વષ્ટાવપિ તુષ્ટિમત્ ॥ ૬૯ ॥
ઇત્યેતે પ્રવિકસિતોદિતક્રિયાર્થાઃ
પ્રાપ્સ્યન્તિ પ્રવિતતબુદ્ધયસ્તપોભિઃ ।
અન્તર્યત્સ્ફુરતિ વિદસ્તદેવ બાહ્યે
નાપ્તં કૈસ્તદુચિતકર્મભિઃ કિલેતિ ॥ ૭૦ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
તાપસોપાખ્યાનાન્તર્ગત દ્વીપસપ્તકાષ્ટકવર્ણનં
નામ ત્રિસપ્તત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૮૩ ॥ -૧૧-
॥ અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ કુન્દદન્તોપદેશઃ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
ઇત્યુક્તવાનસૌ પૃષ્ટઃ કદમ્બતલતાપસઃ ।
સપ્તદ્વીપા ભુવોઽષ્ટૌ તાઃ કથં ભ્રાતા ગૃહેષ્વિતિ ॥ ૧ ॥
કદમ્બતાપસ ઉવાચ ।
ચિદ્ધાતુરીદૃગેવાયં યદેશ વ્યોમરૂપ્યપિ ।
સર્વગો યત્ર યત્રાસ્તે તત્ર તત્રાત્મનિ સ્વયમ્ ॥ ૨ ॥
આત્માનમિત્થં ત્રૈલોક્યરૂપેણાન્યેન વા નિજમ્ ।
પરિપશ્યતિ રૂપં સ્વમત્યજન્નેવ ખાત્મકમ્ ॥ ૩ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
એકસ્મિન્વિમલે શાન્તે શિવે પરમકારણે ।
કથં સ્વભાવસંસિદ્ધા નાનાતા વાસ્તવી સ્થિતા ॥ ૪ ॥
કદમ્બતાપસ ઉવાચ ।
સર્વં શાન્તં ચિદાકાશં નાનાસ્તીહ ન કિંચન ।
દૃશ્યમાનમપિ સ્ફારમાવર્તાત્મા યથામ્ભસિ ॥ ૫ ॥
અસત્સ્વેષુ પદાર્થેષુ પદાર્થા ઇતિ ભાન્તિ યત્ ।
ચિત્ખં સ્વપ્નસુષુપ્તાત્મ તત્તસ્યાચ્છં નિજં વપુઃ ॥ ૬ ॥
સસ્પન્દોઽપિ હિ નિઃસ્પન્દઃ પર્વતોઽપિ ન પર્વતઃ ।
યથા સ્વપ્નેષુ ચિદ્ભાવઃસ્વભોઽર્થગતસ્તથા ॥ ૭ ॥
ન સ્વભાવા ન ચૈવાર્થાઃ સન્તિ સર્વાત્મકોચિતે ।
સર્ગાદૌ કચિતં રૂપં યદ્યથા તત્તથા સ્થિતમ્ ॥ ૮ ॥
ન ચ નામ પરં રૂપં કચનાકચનાત્મકમ્ ।
દ્રવ્યાત્મા ચિચ્ચ ચિદ્વ્યોમ સ્થિતમિત્થં હિ કેવલમ્ ॥ ૯ ॥
એકૈવ ચિદ્યથા સ્વપ્ને સેનાયાં જનલક્ષતામ્ ।
ગતેવાચ્છૈવ કચતિ તથૈવાસ્યાઃ પદાર્થતા ॥ ૧૦ ॥
યત્સ્વતઃ સ્વાત્મનિ સ્વચ્છે ચિત્ખં કચકચાયતે ।
તત્તેનૈવ તદાકારં જગદિત્યનુભૂયતે ॥ ૧૧ ॥
અસત્યપિ યથા વહ્નાવુષ્ણસંવિદ્ધિ ભાસતે ।
સંવિન્માત્રાત્મકે વ્યોમ્નિ તથાર્થઃ સ્વસ્વભાસકઃ ॥ ૧૨ ॥
અસત્યપિ યથા સ્તમ્ભે સ્વપ્ને ખે સ્તમ્ભતા વિદઃ ।
તથેદમસ્યા નાનાત્વમનન્યદપિ ચાન્યવત્ ॥ ૧૩ ॥
આદિસર્ગે પદાર્થત્વં તત્સ્વભાવાચ્છમેવ ચ ।
ચિદ્વ્યોમ્ના યદ્યથા બુદ્ધં તત્તથાદ્યાપિ વિન્દતે ॥ ૧૪ ॥
પુષ્પે પત્રે ફલે સ્તમ્ભે તરુરેવ યથા તતઃ ।
સર્વ સર્વત્ર સર્વાત્મ પરમેવ તથાઽપરમ્ ॥ ૧૫ ॥
પરમાર્થામ્બરામ્ભોધાવાપઃ સર્ગ પરંપરા ।
પરમાર્થ મહાકાશે શૂન્યતા સર્ગસંવિદઃ ॥ ૧૬ ॥
પરમાર્થશ્ચ સર્ગશ્ચ પર્યાયૌ તરુવૃક્ષવત્ ।
બોધાદેતદબોધાત્તુ દ્વૈતં દુઃખાય કેવલમ્ ॥ ૧૭ ॥
પરમાર્થો જગચ્ચેદકમિત્યેવ નિશ્ચયઃ ।
અધ્યાત્મશાસ્ત્રબોધેન ભવેત્સૈષા હિ મુક્તતા ॥ ૧૮ ॥
સંકલ્પસ્ય વપુર્બ્રહ્મ સંકલ્પકચિદાકૃતેઃ ।
તદેવ જગતો રૂપં તસ્માદ્બ્રહ્માત્મકં જગત્ ॥ ૧૯ ॥
યતો વાચો નિવર્તન્તે ન નિવર્તન્ત એવ વા ।
વિધયઃ પ્રતિષેધાશ્ચ ભાવાભાવદૃશસ્તથા ॥ ૨૦ ॥
અમૌનમૌનં જીવાત્મ યત્પાષાણવદાસનમ્ ।
યત્સદેવાસદાભાસાં તદ્બ્રહ્માભિધમુચ્યતે ॥ ૨૧ ॥
સર્વસ્મિન્નેકસુઘને બ્રહ્મણ્યેવ નિરામયે ।
કા પ્રવૃત્તિર્નિવૃત્તિઃ કા ભાવાભાવાદિવસ્તુનઃ ॥ ૨૨ ॥
એકસ્યામેવ નિદ્રાયાં સુષુપ્તસ્વપ્નવિભ્રમાઃ ।
યદા ભાન્ત્યવિચિત્રાયાં ચિત્રા ઇવ નિરન્તરાઃ ॥ ૨૩ ॥
એતસ્યાં ચિત્ખસત્તાયાં તથા મૂલકસર્ગકાઃ ।
બહવો ભાન્ત્યચિત્રાયાં ચિત્રા ઇવ નિરન્તરાઃ ॥ ૨૪ ॥
દ્રવ્યે દ્રવ્યાન્તરશ્લિષ્ટં યત્કાર્યાન્તરમાક્ષિપેત્ ।
તદ્વદન્તસ્તથાભૂતચિત્સારં સ્ફુરણં મિથઃ ॥ ૨૫ ॥
સર્વે પદાર્થાશ્ચિત્સારમાત્રમપ્રતિઘાઃ સદા ।
યથા ભાન્તિ તથા ભાન્તિ ચિન્માત્રૈકાત્મતાવશાત્ ॥ ૨૬ ।
ચિન્માત્રૈકાત્મસારત્વાદ્યથાસંવેદનં સ્થિતાઃ ।
નિઃસ્પન્દા નિર્મનસ્કારાઃ સ્ફુરન્તિ દ્રવ્યશક્તયઃ ॥ ૨૭ ॥
અવિદ્યમાનમેવેદં દૃશ્યતેઽથાનુભૂયતે ।
જગત્સ્વપ્ન ઇવાશેષં સરુદ્રોપેન્દ્રપદ્મજમ્ ॥ ૨૮ ॥
વિચિત્રાઃ ખલુ દૃશ્યન્તે ચિજ્જલે સ્પન્દરીતયઃ ।
હર્ષામર્ષવિષાદોત્થજઙ્ગમસ્થાવરાત્મનિ ॥ ૨૯ ॥
સ્વભાવવાતાધૂતસ્ય જગજ્જાલચમત્કૃતેઃ ।
હા ચિન્મરીચિપાંશ્વભ્રનીહારસ્ય વિસારિતા ॥ ૩૦ ॥
યથા કેશોણ્ડ્રકં વ્યોમ્નિ ભાતિ વ્યામલચક્ષુષઃ ।
તથૈવેયં જગદ્ભાન્તિર્ભાત્યનાત્મવિદોઽમ્બરે ॥ ૩૧ ॥
યાવત્સંકલ્પિતં તાવદ્યથા સંકલ્પિતં તથા ।
યથા સંકલ્પનગરં કચતીદં જગત્તથા ॥ ૩૨ ॥
સંકલ્પનગરે યાવત્સંકલ્પસકલા સ્થિતિઃ ।
ભવત્યેવાપ્યસદ્રૂપા સતીવાનુભવે સ્થિતા ॥ ૩૩ ॥
પ્રવહત્યેવ નિયતિર્નિયતાર્થપ્રદાયિની ।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ તિષ્ઠત્યેવ યથાક્રમમ્ ॥ ૩૪ ॥
જાયતે જઙ્ગમં જીવાત્સ્થાવરં સ્થાવરાદપિ ।
નિયત્યાધો વહત્યમ્બુ ગચ્છત્યૂર્ધ્વમથાનલઃ ॥ ૩૫ ॥
વહન્તિ દેહયન્ત્રાણિ જ્યોતીંષિ પ્રતપન્તિ ચ ।
વાયવો નિત્યગતયઃ સ્થિતાઃ શૈલાદયઃ સ્થિરાઃ ॥ ૩૬ ॥
જ્યોતિર્મયં નિવૃત્તં તુ ધારાસારામ્બરીકૃતમ્ ।
યુગસંવત્સરાદ્યાત્મ કાલચક્રં પ્રવર્તતે ॥ ૩૭ ॥
ભૂતલૈકાન્તરાબ્ધ્યદ્રિસંનિવેશઃ સ્થિતાયતે ।
ભાવાભાવોગ્રહોત્સર્ગદ્રવ્યશક્તિશ્ચ તિષ્ઠતિ ॥ ૩૮ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
પ્રાગ્દૃષ્ટં સ્મૃતિમાયાતિ તત્સ્વસંકલ્પનાન્યતઃ ।
ભાતિ પ્રથમસર્ગે તુ કસ્ય પ્રાગ્દૃષ્ટભાસનમ્ ॥ ૩૯ ॥
તાપસ ઉવાચ ।
અપૂર્વં દૃશ્યતે સર્વં સ્વપ્ને સ્વમરણં યથા ।
પ્રાગ્દૃષ્ટં દૃષ્ટમિત્યેવ તત્રૈવાભ્યાસતઃ સ્મૃતિઃ ॥ ૪૦ ॥
ચિત્ત્વાચ્ચિદ્વ્યોમ્નિ કચતિ જગત્સંકલ્પપત્તનમ્ ।
ન સન્નાસદિદં તસ્માદ્ભાતાભાતં યતઃ સ્વતઃ ॥ ૪૧ ॥
ચિત્પ્રસાદેન સંકલ્પસ્વપ્નાદ્યદ્યાનુભૂયતે ।
શુદ્ધં ચિદ્વ્યોમ સંકલ્પપુરં મા સ્મર્યતાં કથમ્ ॥ ૪૨ ॥
હર્ષામર્ષવિનિર્મુક્તૈર્દુઃખેન ચ સુખેન ચ ।
પ્રકૃતેનૈવ માર્ગેણ જ્ઞશ્ચક્રૈરિવ ગમ્યતે ॥ ૪૩ ॥
નિદ્રાવ્યપગમે સ્વપ્નનગરે યાદૃશં સ્મૃતૌ ।
ચિદ્વ્યોમાત્મ પરં વિદ્ધિ તાદૃશં ત્રિજગદ્ભ્રમમ્ ॥ ૪૪ ॥
સંવિદાભાસમાત્રં યજ્જગદિત્યભિશબ્દિતમ્ ।
તત્સંવિદ્વ્યોમ સંશાન્તં કેવલં વિદ્ધિ નેતરત્ ॥ ૪૫ ॥
યસ્મિન્સર્વં યતઃ સર્વં યત્સર્વં સર્વતશ્ચ યત્ ।
સર્વં સર્વતયા સર્વં તત્સર્વં સર્વદા સ્થિતમ્ ॥ ૪૬ ॥
યથેયં સંસૃતિર્બ્રાહ્મી ભવતો યદ્ભવિષ્યતિ ।
યથા ભાનં ચ દૃશ્યસ્ય તદેતત્કથિતં મયા ॥ ૪૭ ॥
ઉત્તિષ્ઠતં વ્રજતમાસ્પદમહ્નિ પદ્મં
ભૃઙ્ગાવિવાભિમતમાશુ વિધીયતાં સ્વમ્ ।
તિષ્ઠામિ દુઃખમલમસ્તસમાધિસંસ્થં
ભૂયઃ સમાધિમહમઙ્ગ ચિરં વિશામિ ॥ ૪૮ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
તાપસોપાખ્યાનાન્તર્ગત કુન્દદન્તોપદેશો નામ
ચતુઃશીત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૮૪ ॥ -૧૨-
॥ અથ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ કુન્દદન્તપ્રબોધઃ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
જરન્મુનિરપીત્યુક્ત્વા ધ્યાનમીલિતલોચનઃ ।
આસીદસ્પન્દિતપ્રાણમનાશ્ચિત્ર ઇવાર્પિતઃ ॥ ૧ ॥
આવાભ્યાં પ્રણયોદારૈઃ પ્રાર્થિતોઽપિ પુનઃપુનઃ ।
વાક્યૈઃ સંસારમવિદન્ન વચો દત્તવાન્પુનઃ ॥ ૨ ॥
આવાં પ્રદેશતસ્તસ્માચ્ચલિત્વા મન્દમુત્સુકૌ ।
દિનૈઃ કતિપયૈઃ પ્રાપ્તૌ ગૃહં મુદિતબાન્ધવમ્ ॥ ૩ ॥
અથ તત્રોત્સવં કૃત્વા કથાઃ પ્રોચ્ય ચિરંતનીઃ ।
સ્થિતાસ્તાવદ્વયં યાવત્સપ્તાપિ ભ્રાતરોઽથ તે ॥ ૪ ॥
ક્રમેણ વિલયં પ્રાપ્તાઃ પ્રલયેષ્વર્ણવા ઇવ ।
મુક્તોઽસૌ મે સખૈવૈક એકાર્ણવ ઇવાષ્ટકઃ ॥ ૫ ॥
તતઃ કાલેન સોઽપ્યસ્તં દિનાન્તેઽર્ક ઇવાગતઃ ।
અહં દુઃખપ્રીતાત્મા પરં વૈધુર્યમાગતઃ ॥ ૬ ॥
તતોઽહં દુઃખિતો ભૂયઃ કદમ્બતરુતાપસમ્ ।
ગતો દુઃખોપઘાતાય તજ્જ્ઞાનં પ્રષ્ટુમાદૃતઃ ॥ ૭ ॥
તત્ર માસત્રયેણાસૌ સમાધિવિરતોઽભવત્ ।
પ્રણતેન મયા પૃષ્ટઃ સન્નિદં પ્રોક્તવાનથ ॥ ૮ ॥
કદમ્બતાપસ ઉવાચ ।
અહં સમાધિવિરતઃ સ્થાતું શક્નોમિ ન ક્ષણમ્ ।
સમાધિમેવ પ્રવિશ્યામ્યહમાશુ કૃતત્વરઃ ॥ ૯ ॥
પરમાર્થોપદેશસ્તે નાભ્યાસેન વિનાનઘ ।
લગત્યત્ર પરાં યુક્તિમિમાં શૃણુ તતઃ કુરુ ॥ ૧૦ ॥
અયોધ્યાનામ પૂરસ્તિ તત્રાસ્તિ વસુધાધિપઃ ।
નામ્ના દશરથસ્તસ્ય પુત્રો રામ ઇતિ શ્રુતઃ ॥ ૧૧ ॥
સકાશં તત્ર ગચ્છ ત્વં તસ્મૈ કુલગુરુઃ કિલ ।
વસિષ્ઠાખ્યો મુનિશ્રેષ્ઠઃ કથયિષ્યતિ સંસદિ ॥ ૧૨ ॥
મોક્ષોપાયકથાં દિવ્યાં તાં શ્રુત્વા સુચિરં દ્વિજ ।
વિશ્રાન્તિમેષ્યસિ પરે પદેઽહમિવ પાવને ॥ ૧૩ ॥
ઇત્યુક્ત્વા સ સમાધાનરસાયનમહાર્ણવમ્ ।
વિંવશાહમિમં દેશં ત્વત્સકાશમુપાગતઃ ॥ ૧૪ ॥
એષોઽહમેતદ્વૃત્તં મે સર્વં કથિતવાનહમ્ ।
યથાવૃત્તં યથાદૃષ્ટં યથાશ્રુતમખણ્ડિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
સકુન્દદન્ત ઇત્યાદિકથાકથનકોવિદઃ ।
સ્થિતસ્તતઃ પ્રભૃત્યેવ મત્સમીપગતઃ સદા ॥ ૧૬ ॥
સ એષ કુન્દદન્તાખ્યો દ્વિજઃ પાર્શ્વે સમાસ્થિતઃ ।
શ્રુતવાન્સંહિતામેતાં મોક્ષોપાયાભિધામિહ ॥ ૧૭ ॥
સ એષ કુન્દદન્તાખ્યો મમ પાર્શ્વગતો દ્વિજઃ ।
અદ્ય નિઃસંશયો જાતો ન વેતિ પરિપૃચ્છ્યતામ્ ॥ ૧૮ ॥
શ્રીવાલ્મીકિરુવાચ ।
ઇત્યુક્તે રાઘવેણાથ પ્રોવાચ વદતાંવરઃ ।
સ વસિષ્ઠો મુનિશ્રેષ્ઠઃ કુન્દદન્તં વિલોકયન્ ॥ ૧૯ ॥
શ્રીવસિષ્ઠ ઉવાચ ।
કુન્દદન્ત દ્વિજવર કથ્યતાં કિં ત્વયાનઘ ।
બુદ્ધં શ્રુતવતા જ્ઞેયં મદુક્તં મોક્ષદં પરમ્ ॥ ૨૦ ॥
કુન્દદન્ત ઉવાચ ।
સર્વસંશયવિચ્છેદિ ચેત એવ જયાય મે ।
સર્વસંશયવિચ્છેદો જ્ઞાતં જ્ઞેયમખણ્ડિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
જ્ઞાતં જ્ઞાતવ્યમમલં દૃષ્ટં દ્રષ્ટવ્યમક્ષતમ્ ।
પ્રાપ્તં પ્રાપ્તવ્યમખિલં વિશ્રાન્તોઽસ્મિ પરે પદે ॥ ૨૨ ॥
બુદ્ધેયં ત્વદિદં સર્વં પરમાર્થઘનં ઘનમ્ ।
અનન્યેનાત્મનો વ્યોમ્નિ જગદ્રૂપેણ જૃમ્ભિતમ્ ॥ ૨૩ ॥
સર્વાત્મકતયા સર્વરૂપિણઃ સર્વગાત્મનઃ ।
સર્વં સર્વેણ સર્વત્ર સર્વદા સંભવત્યલમ્ ॥ ૨૪ ॥
સંભવન્તિ જગત્યન્તઃ સિદ્ધાર્થકણકોટરે ।
ન સંભવન્તિ ચ યથા જ્ઞાનમેતદશેષતઃ ॥ ૨૫ ॥
ગૃહેઽન્તઃ સંભવત્યેવ સપ્તદ્વીપા વસુંધરા ।
ગેહં ચ શૂન્યમેવાસ્તે સત્યમેતદસંશયમ્ ॥ ૨૬ ॥
યદ્યદ્યદા વસ્તુ યથોદિતાત્મ
ભાતીહ ભૂતૈરનુભૂયતે ચ ।
તત્તત્તદા સર્વઘનસ્તથાસ્તે
બ્રહ્મેત્થમાદ્યન્તવિમુક્તમસ્તિ ॥ ૨૭ ॥
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
તાપસોપાખ્યાનાન્તર્ગત કુન્દદન્તપ્રબોધો સપ્તદ્વીપેશ્વર
નામ પઞ્ચાશીત્યધિકશતતમઃ સર્ગઃ ॥ ૧૮૫ ॥ -૧૩-
॥ અથ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ સર્વં ખલ્વિદં બ્રહ્મેતિપ્રતિપાદનયોગોપદેશઃ ॥
શ્રીવાલ્મીકિરુવાચ ।
કુન્દદન્તે વદત્યેવં વસિષ્ઠો ભગવાન્મુનિઃ ।
ઉવાચેદમનિન્દ્યાત્મા પરમાર્થોચિતં વચઃ ॥ ૧ ॥
શ્રીવસિષ્ઠ ઉવાચ ।
બત વિજ્ઞાનવિશ્રાન્તિરસ્ય જાતા મહાત્મનઃ ।
કરામલકવદ્વિશ્વં બ્રહ્મેતિ પરિપશ્યતિ ॥ ૨ ॥
કિલેદં ભ્રાન્તિમાત્રાત્મ વિશ્વં બ્રહ્મેતિ ભાત્યજમ્ ।
ભ્રાન્તિર્બ્રહ્મૈવ ચ બ્રહ્મ શાન્તમેકમનામયમ્ ॥ ૩ ॥
યદ્યથા યેન યત્રાસ્તિ યાદૃગ્યાવદ્યદા યતઃ ।
તત્તથા તેન તત્રાસ્તિ તાદૃક્તાવત્તદા તતઃ ॥ ૪ ॥
શિવં શાન્તમજં મૌનમમૌનમજરં તતમ્ ।
સુશૂન્યાશૂન્યમભવમનાદિનિધનં ધ્રુવમ્ ॥ ૫ ॥
યસ્યા યસ્યાસ્ત્વવસ્થાયાઃ ક્રિયતે સંવિદા ભરઃ ।
સા સા સહસ્રશાખત્વમેતિ સેકૈર્યથા લતા ॥ ૬ ॥
પરો બ્રહ્માણ્ડમેવાણુશ્ચિદ્વ્યોમ્નોન્તઃ સ્થિતો યતઃ ।
પરમાણુરેવ બ્રહ્માણ્ડમન્તઃ સ્થિતજગદ્યતઃ ॥ ૭ ॥
તસ્માચ્ચિદાકાશમનાદિમધ્ય-
મખણ્ડિતં સૌમ્યમિદં સમસ્તમ્ ।
નિર્વાણમસ્તં ગતજાતિબન્ધો
યથાસ્થિતં તિષ્ઠ નિરામયાત્મા ॥ ૮ ॥
સ્વયં દૃશ્યં સ્વયં દ્રષ્ટૃ સ્વયં ચિત્ત્વં સ્વયં જડમ્ ।
સ્વયં કિંચિન્ન કિંચિચ્ચ બ્રહ્માત્મન્યેવ સંસ્થિતમ્ ॥ ૯ ॥
યથા યત્ર જગત્યેતત્સ્વયં બ્રહ્મ ખમાત્મનિ ।
સ્વરૂપમજહચ્છાન્તં યત્ર સમ્પદ્યતે તથા ॥ ૧૦ ॥
બ્રહ્મ દૃશ્યમિતિ દ્વૈતં ન કદાચિદ્યથાસ્થિતમ્ ।
એકત્વમેતયોર્વિદ્ધિ શૂન્યત્વાકાશયોરિવ ॥ ૧૧ ॥
દૃશ્યમેવ પરં બ્રહ્મ પરં બ્રહ્મૈવ દૃશ્યતા ।
એતન્ન શાન્તં નાઽશાન્તં નાનાકારં ન ચાકૃતિઃ ॥ ૧૨ ॥
યાદૃક્પ્રબોધે સ્વપ્નાદિસ્તાદૃગ્દેહો નિરાકૃતિઃ ।
સંવિન્માત્રાત્મા પ્રતિઘઃ સ્વાનુભૂતોઽપ્યસન્મ્યઃ ॥ ૧૩ ॥
સંવિન્મયો યથા જન્તુર્નિદ્રાત્માસ્તે જડોઽભવત્ ।
જડીભૂતા તથૈવાસ્તે સંવિત્સ્થાવરનામિકા ॥ ૧૪ ॥
સ્થાવરત્વાજ્જડાચ્ચિત્ત્વં જંગમાત્મ પ્રયાતિ ચિત્ ।
જીવઃ સુષુપ્તાત્મા સ્વપ્નં જાગ્રચ્ચૈવ જગચ્છતૈઃ ॥ ૧૫ ॥
આમોક્ષમેષા જીવસ્ય ભુવ્યમ્ભસ્યનિલેઽનલે ।
ખે ખાત્મભિર્જગલ્લક્ષૈઃ સ્વપ્નાભૈર્ભાસતે સ્થિતિઃ ॥ ૧૬ ॥
ચિચ્ચિનોતિ તથા જાડ્યં નરો નિદ્રાસ્થિતિર્યથા ।
ચિનોતિ જડતાં ચિત્ત્વં ન નામ જડતાવશાત્ ॥ ૧૭ ॥
ચિતા વેદન વેત્તારં સ્થાવરં ક્રિયતે વપુઃ ।
ચિતા વેદન વેત્તારં જઙ્ગમં ક્રિયતે વપુઃ ॥ ૧૮ ॥
યથા પુંસો નખાઃ પાદવેકમેવ શરીરકમ્ ।
તથૈકમેવાપ્રતિઘં ચિતઃ સ્થાવરજઙ્ગમમ્ ॥ ૧૯ ॥
આદિસર્ગે સ્વપ્ન ઇવ યત્પ્રથામાગતં સ્થિતમ્ ।
ચિતો રૂપં જગદિતિ તત્તથૈવાન્ત ઉચ્યતે ॥ ૨૦ ॥
તચ્ચૈવાપ્રતિઘં શાન્તં યથાસ્થિતમવસ્થિતમ્ ।
ન પ્રથામાગતં કિંચિન્નાસીદપ્રથિતં હિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
અયમાદિરયં ચાન્તઃ સર્ગસ્યેત્યવભાસતે ।
ચિતઃ સુઘનનિદ્રાયાઃ સુષુપ્તસ્વપ્નકોષ્ઠતઃ ॥ ૨૨ ॥
સ્થિત એકો હ્યનાદ્યન્તઃ પરમાર્થઘનો યતઃ ।
પ્રલયસ્થિતિસર્ગાણાં ન નામાપ્યસ્તિ માં પ્રતિ ॥ ૨૩ ॥
પ્રલયસ્થિતિસર્ગાદિ દૃશ્યમાનં ન વિદ્યતે ।
એતન્ન ચાત્મનશ્ચાન્યચ્ચિત્રે ચિત્રવધૂર્યથા ॥ ૨૪ ॥
કર્તવ્યચિત્રસેનાસ્માદ્યથા ચિત્રાન્ન ભિદ્યતે ।
નાનાઽનાનૈવ પ્રતિઘા ચિત્તત્ત્વે સર્ગતા તથા ॥ ૨૫ ॥
વિભાગહીનયાપ્યેષ ભાગશ્ચિદ્ધનનિદ્રયા ।
સુષુપ્તાન્મુચ્યતે મોક્ષ ઇતિ સ્વપ્નસ્તુ ચિત્તકમ્ ॥ ૨૬ ॥
પ્રલયોઽયમિયં સૃષ્ટિરયં સ્વપ્નો ઘનસ્ત્વયમ્ ।
ભાસોઽપ્રતિઘરૂપસ્ય ચિત્સહસ્રરુચેરિતિ ॥ ૨૭ ॥
ચિન્નિદ્રાયાઃ સ્વપ્નમયો ભાગશ્ચિત્તમુદાહૃતમ્ ।
તદેવ મુચ્યતે ભૂતં જીવો દેવસસુરાદિદૃક્ ॥ ૨૮ ॥
એષ એવ પરિજ્ઞાતઃ સુષુપ્તિર્ભવતિ સ્વયમ્ ।
યદા તદા મોક્ષ ઇતિ પ્રોચ્યતે મોક્ષકાંક્ષિભિઃ ॥ ૨૯ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
ચિત્તં દેવાસુરાદ્યાત્મ ચિન્નિદ્રા સ્વાત્મદર્શનમ્ ।
કિયત્પ્રમાણં ભગવન્કથમસ્યોદરે જગત્ ॥ ૩૦ ॥
શ્રીવસિષ્ઠ ઉવાચ ।
વિદ્ધિ ચિત્તં નરં દેવમસુરં સ્થાવરં સ્ત્રિયમ્ ।
નાગં નગં પિશાચાદિ ખગકીટાદિરાક્ષસમ્ ॥ ૩૧ ॥
પ્રમાણં તસ્ય ચાનન્તં વિદ્ધિ યદ્યત્ર રેણુતામ્ ।
આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યન્તં જગદ્યાતિ સહસ્રશઃ ॥ ૩૨ ॥
યદેતદાદિત્યપથાદૂર્ધ્વં સંયાતિ વેદનમ્ ।
એતચ્ચિતં ભૂતમેતદપર્યન્તામલાકૃતિ ॥ ૩૩ ॥
એતદુગ્રં ચિતો રૂપમસ્યાન્તર્ભુવનર્દ્ધયઃ ।
યદાયાન્તિ તદા સર્ગશ્ચિત્તાદાગત ઉચ્યતે ॥ ૩૪ ॥
ચિત્તમેવ વિદુર્જીવં તદાદ્યન્તવિવર્જિતમ્ ।
ખં ઘટેષ્વિવ દેહેષુ ચાસ્તે નાસ્તે તદિચ્છયા ॥ ૩૫ ॥
નિમ્નોન્નતાન્ભુવો ભાગાન્ ગૃહ્ણાતિ ચ જહાતિ ચ ।
સરિત્પ્રવાહોઽઙ્ગ યથા શરીરાણિ તથા મનઃ ॥ ૩૬ ॥
અસ્ય ત્વાત્મપરિજ્ઞાનાદેષ દેહાદિસંભ્રમઃ ।
શામ્યત્યાશ્વવબોધેન મરુવાઃપ્રત્યયો યથા ॥ ૩૭ ॥
જગત્યન્તરણુર્યત્ર તત્પ્રમાણં હિ ચેતસઃ ।
સદેવ ચ પુમાંસ્તસ્માત્પુંસામન્તઃ સ્થિતં જગત્ ॥ ૩૮ ॥
યાવત્કિંચિદિદં દૃશ્યં તચ્ચિત્તં સ્વપ્નભૂષ્વિવ ।
તદેવ ચ પુમાંસ્તસ્માત્કો ભેદો જગદાત્મનોઃ ॥ ૩૯ ॥
ચિદેવાયં પદાર્થૌઘો નાસ્ત્યન્યસ્મિન્પદાર્થતા ।
વ્યતિરિક્તા સ્વપ્ન ઇવ હેમ્નીવ કટકાદિતા ॥ ૪૦ ॥
યથૈકદેશે સર્વત્ર સ્ફુરન્ત્યાપોઽમ્બુધૌ પૃથક્ ।
બ્રહ્મણ્યનન્યા નિત્યસ્થાશ્ચિતો દૃશ્યાત્મિકાસ્તથા ॥ ૪૧ ॥
યથા દ્રવત્વમમ્ભોધાવાપો જઠરકોશગાઃ ।
સ્ફુરન્ત્યેવંવિદાઽનન્યાઃ પદાર્થૌઘાસ્તથાપરે ॥ ૪૨ ॥
યથા સ્થિતજગચ્છાલભઞ્જિકાકાશરૂપધૃક્ ।
ચિત્સ્તમ્ભોયમપસ્પન્દઃ સ્થિત આદ્યન્તવર્જિતઃ ॥ ૪૩ ॥
યથાસ્થિતમિદં વિશ્વં સંવિદ્વ્યોમ્નિ વ્યવસ્થિતમ્ ।
સ્વરૂપમત્યજચ્છાન્તં સ્વપ્નભૂમાવિવાખિલમ્ ॥ ૪૪ ॥
સમતા સત્યતા સત્તા ચૈકતા નિર્વિકારિતા ।
આધારાધેયતાન્યોન્યં ચૈતયોર્વિશ્વસંવિદોઃ ॥ ૪૫ ॥
સ્વપ્નસંકલ્પસંસારવરશાપદૃશામિહ ।
સરોબ્ધિસરિદમ્બૂનામિઅવાન્યત્વં ન વાથવા ॥ ૪૬ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
વરશાપાર્થસંવિત્તૌ કાર્યકારણતા કથમ્ ।
ઉપાદાનં વિના કાર્યં નાસ્ત્યેવ કિલ કથ્યતામ્ ॥ ૪૭ ॥
શ્રીવસિષ્ઠ ઉવાચ ।
સ્વવદાતચિદાકાશકચનં જગદુચ્યતે ।
સ્ફુરણે પયસામબ્ધાવાવર્તચલનં યથા ॥ ૪૮ ॥
ધ્વનન્તોઽબ્ધિજલાનીવ ભાન્તિ ભાવાશ્ચિદાત્મકાઃ ।
સંકલ્પાદીનિ નામાનિ તેષામાહુર્મનીષિણઃ ॥ ૪૯ ॥
કાલેનાભ્યાસયોગેન વિચારેણ સમેન ચ ।
જાતેર્વા સાત્ત્વિકત્વેન સાત્ત્વિકેનામલાત્મના ॥ ૫૦ ॥
સમ્યગ્જ્ઞાનવતો જ્ઞસ્ય યથા ભૂતાર્થદર્શિનઃ ।
બુદ્ધિર્ભવતિ ચિન્માત્રરૂપા દ્વૈતૈક્યવર્જિતા ॥ ૫૧ ॥
નિરાવરણવિજ્ઞાનમયી ચિદ્બ્રહ્મરૂપિણી ।
સંવિત્પ્રકાશમાત્રૈકદેહાદેહવિવર્જિતા ॥ ૫૨ ॥
સોઽયં પશ્યત્યશેષેણ યાવત્સંકલ્પમાત્રકમ્ ।
સ્વમાત્મકચનં શાન્તમનન્યત્પરમાર્થતઃ ॥ ૫૩ ॥
અસ્યા ઇદં હિ સંકલ્પમાત્રમેવાખિલં જગત્ ।
યથાસંકલ્પનગરં યથા સ્વપ્નમહાપુરમ્ ॥ ૫૪ ॥
આત્મા સ્વસંકલ્પવરઃ સ્વવદાતો યથા યથા ।
યદ્યથા સંકલ્પયતિ તથા ભવતિ તસ્ય તત્ ॥ ૫૫ ॥
સંકલ્પનગરે બાલઃ શિલાપ્રોડ્ડયનં યથા ।
સત્યં વેત્ત્યનુભૂયાશુ સ્વવિધેયનિયન્ત્રણમ્ ॥ ૫૬ ॥
સ્વસંકલ્પાત્મભૂતેઽસ્મિન્પરમાત્મા જગત્ત્રયે ।
વરશાપાદિકં સત્યં વેત્ત્યનન્યત્તથાત્મનઃ ॥ ૫૭ ॥
સ્વસંકલ્પપુરે તૈલં યથા સિદ્ધ્યતિ સૈકતાત્ ।
કલ્પનાત્સર્ગસંકલ્પૈર્વરાદીહ તથાત્મનઃ ॥ ૫૮ ॥
અનિરાવરણજ્ઞપ્તેર્યતઃ શાન્તા ન ભેદધીઃ ।
તતઃ સંકલ્પનાદ્વૈતાદ્વરાદ્યસ્ય ન સિદ્ધ્યતિ ॥ ૫૯ ॥
યા યથા કલના રૂઢા તાવત્સાદ્યાપિ સંસ્થિતા ।
ન પરાવર્તિતા યાવદ્યત્નાત્કલ્પનયાન્યયા ॥ ૬૦ ॥
બ્રહ્મણ્યવયવોન્મુક્તે દ્વિતૈકત્વે તથા સ્થિરે ।
યથા સાવયવે તત્ત્વે વિચિત્રાવયવક્રમઃ ॥ ૬૧ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ।
અનિરાવરણાજ્ઞાનાત્કેવલં ધર્મચારિણઃ ।
શાપાદીન્સમ્પ્રયચ્છન્તિ યથા બ્રહ્મંસ્તથા વદ ॥ ૬૨ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ ।
સંકલ્પયતિ યન્નામ સર્ગાદૌ બ્રહ્મ બ્રહ્મણિ ।
તત્તદેવાનુભવતિ યસ્માત્તત્તાસ્તિ નેતરત્ ॥ ૬૩ ॥
બ્રહ્મ વેત્તિ યદાત્માનં સ બ્રહ્માયં પ્રજાપતિઃ ।
સ ચ નો બ્રહ્મણો ભિન્નં દ્રવત્વમિવ વારિણઃ ॥ ૬૪ ॥
સંકલ્પયતિ યન્નામ પ્રથમોઽસૌ પ્રજાપતિઃ ।
તત્તદેવાશુ ભવતિ તસ્યેદં કલ્પનં જગત્ ॥ ૬૫ ॥
નિરાધારં નિરાલમ્બં વ્યોમાત્મ વ્યોમ્નિ ભાસતે ।
દુર્દૃષ્ટેરિવ કેશોણ્ડ્રં દૃષ્ટમુક્તાવલીવ ચ ॥ ૬૬ ॥
સંકલ્પિતાઃ પ્રજાસ્તેન ધર્મો દાનં તપો ગુણાઃ ।
વેદાઃ શાસ્ત્રાણિ ભૂતાનિ પઞ્ચ જ્ઞાનોપદેશનાઃ ॥ ૬૭ ॥
તપસ્વિનોઽથ વાદૈશ્ચ યદ્ધ્યુરવિલમ્બિતમ્ ।
યદ્યદ્વેદવિદસ્તત્સ્યાદિતિ તેનાથ કલ્પિતમ્ ॥ ૬૮ ॥
ઇદં ચિદ્બ્રહ્મચ્છિદ્રં ખં વાયુશ્ચેષ્ટાગ્નિરુષ્ણતા ।
દ્રવોઽમ્ભઃ કઠિનં ભૂમિરિતિ તેનાથ કલ્પિતાઃ ॥ ૬૯ ॥
ચિદ્ધાતુરીદૃશો વાસૌ યદ્યત્ખાત્માપિ ચેતતિ ।
તત્તથાનુભવત્યાશુ ત્વમહં સ ઇવાખિલમ્ ॥ ૭૦ ॥
યદ્યથા વેત્તિ ચિદ્વ્યોમ તત્તથા તદ્ભવત્યલમ્ ।
સ્વપ્ને ત્વમહમાદીવ સદાત્માપ્યસદાત્મકમ્ ॥ ૭૧ ॥
શિલાનૃતં યથા સત્યં સંકલ્પનગરે તથા ।
જગત્સંકલ્પનગરે સત્યં બ્રહ્મણ ઈપ્સિતમ્ ॥ ૭૨ ॥
ચિત્સ્વભાવેન શુદ્ધેન યદ્બુદ્ધં યચ્ચ યાદૃશમ્ ।
તદશુદ્ધોઽન્યથા કર્તું ન શક્તઃ કીટકો યથા ॥ ૭૩ ॥
અભ્યસ્તં બહુલં સંવિત્પશ્યતીતરદલ્પકમ્ ।
સ્વપ્ને જાગ્રત્સ્વરૂપે ચ વર્તમાનેઽખિલં ચ સત્ ॥ ૭૪ ॥
સદા ચિદ્વ્યોમ ચિદ્વ્યોમ્નિ કચદેકમિદં નિજમ્ ।
દ્રષ્ટૃદૃશ્યાત્મકં રૂપં પશ્યદાભાતિ નેતરત્ ॥ ૭૫ ॥
એકં દ્રષ્ટા ચ દૃશ્યં ચ ચિન્નભઃ સર્વગં યતઃ ।
તસ્માદ્યથેષ્ટં યદ્યત્ર દૃષ્ટં તત્તત્ર સત્સદા ॥ ૭૬ ॥
વાય્વઙ્ગગસ્પન્દનવજ્જલાઙ્ગદ્રવભાવવત્ ।
યથા બ્રહ્મણિ બ્રહ્મત્વં તથાજસ્યાઙ્ગગં જગત્ ॥ ૭૭ ॥
બ્રહ્મૈવાહં વિરાડાત્મા વિરાડાત્મવપુર્જગત્ ।
ભેદો ન બ્રહ્મજગતોઃ શૂન્યત્વામ્બરયોરિવ ॥ ૭૮ ॥
યથા પ્રપાતે પયસો વિચિત્રાઃ કણપઙ્ક્તયઃ ।
વિચિત્રદેશકાલાન્તા નિપતન્ત્યુત્પતન્તિ ચ ॥ ૭૯ ॥
નિપત્ત્યૈવૈકયાઽઽકલ્પં મનોબુદ્ધ્યાદિવર્જિતાઃ ।
આત્મન્યેવાત્મનો ભાન્તિ તથા યા બ્રહ્મસંવિદઃ ॥ ૮૦ ॥
તાંભિ સ્વયં સ્વદેહેષુ બુદ્ધ્યાદિપરિકલ્પનાઃ ।
કૃત્વોરરીકૃતા સર્ગશ્રીરદ્ભિર્દ્રવતા યથા ॥ ૮૧ ॥
તદેવં જગદિત્યસ્તિ દુર્બોધેન મમ ત્વિદમ્ ।
અકારણકમદ્વૈતમજાતં કર્મ કેવલમ્ ॥ ૮૨ ॥
અસ્તસ્થિતિઃ શરીરેઽસ્મિન્યાદૃગ્રૂપાનુભૂયતેઃ ।
ઉપલાદૌ જડા સત્તા તાદૃશી પરમાત્મનઃ ॥ ૮૩ ॥
યથૈકસ્યાં સુનિદ્રાયાં સુષુપ્તસ્વપ્નકૌ સ્થિતૌ ।
તથૈતે સર્ગસંહારભાસૌ બ્રહ્મણિ સંસ્થિતે ॥ ૮૪ ॥
સુષુપ્તસ્વપ્નયોર્ભાતઃ પ્રકાશતમસી યથા ।
એકસ્યામેવ નિદ્રાયાં સર્ગાસર્ગો તથા પરે ॥ ૮૫ ॥
યથા નરોઽનુભવતિ નિદ્રાયાં દૃષદઃ સ્થિતિમ્ ।
પરમાત્માનુભવતિ તથૈતજ્જડસંસ્થિતિમ્ ॥ ૮૬ ॥
અઙ્ગષ્ઠસ્યાથવાઙ્ગુલ્યા વાતાદ્યસ્પર્શને સતિ ।
યોઽન્યચિત્તસ્યાનુભવો દૃષદાદૌ સ આત્મનઃ ॥ ૮૭ ॥
વ્યોમોપલજલાદીનાં યથા દેહાનુભૂતયઃ ।
તથાસ્માકમચિત્તાનામદ્ય નાનાનુભૂતયઃ ॥ ૮૮ ॥
કાલે કલ્પેષુ ભાન્ત્યેતા યથાહોરાત્રસંવિદઃ ।
તથાઽસંખ્યાઃ પરે ભાન્તિ સર્ગસંહારસંવિદઃ ॥ ૮૯ ॥
આલોકરૂપમનનાનુભવૈષણેચ્છા
મુક્તાત્મનિ સ્ફુરતિ વારિઘને સ્વભાવાત્ ।
આવર્તવીચિવલયાદિ યથા તથાયં
શાન્તે પરે સ્ફુરતિ સંહૃતિસર્ગપૂગઃ ॥ ૯૦ ।
ઇત્યાર્ષે શ્રીવાસિષ્ઠમહારામાયણે વાલ્મિકીયે
મોક્ષ-નિર્વાણ ઉત્તરાર્ધે બ્રહ્મગીતાસુ
સર્વં ખલ્વિદં બ્રહ્મેતિપ્રતિપાદનયોગોપદેશો
નામ ષડશીત્યધિકશતતમઃ ॥ ૧૮૬ ॥ -૧૪-
– Chant Stotra in Other Languages –
Brahma Gita of Yoga Vasishtha in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil