Mahabharata Shanti Parva mokShadharmaparva adhyAyaH 288 in a critical edition, 289 in Kinjavadekar Edition.
॥ Hansa Geetaa Gujarati Lyrics ॥
॥ હંસગીતા ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સત્યં દમં ક્ષમાં પ્રજ્ઞાં પ્રશંસન્તિ પિતામહ ।
વિદ્વાંસો મનુજા લોકે કથમેતન્મતં તવ ॥ ૧ ॥
ભીષ્મ ઉવાચ ।
અત્ર તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
સાધ્યાનામિહ સંવાદં હંસસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર ॥ ૨ ॥
હંસો ભૂત્વાથ સૌવર્ણસ્ત્વજો નિત્યઃ પ્રજાપતિઃ ।
સ વૈ પર્યેતિ લોકાંસ્ત્રીનથ સાધ્યાનુપાગમત્ ॥ ૩ ॥
સાધ્યા ઊચુઃ ।
શકુને વયં સ્મ દેવા વૈ સાધ્યાસ્ત્વામનુયુજ્મહે ।
પૃચ્છામસ્ત્વાં મોક્ષધર્મં ભવાંશ્ચ કિલ મોક્ષવિત્ ॥ ૪ ॥
શ્રુતોઽસિ નઃ પણ્ડિતો ધીરવાદી
સાધુશબ્દશ્ચરતે તે પતત્રિન્ ।
કિં મન્યસે શ્રેષ્ઠતમં દ્વિજ ત્વં
કસ્મિન્મનસ્તે રમતે મહાત્મન્ ॥ ૫ ॥
તન્નઃ કાર્યં પક્ષિવર પ્રશાધિ
યત્કર્મણાં મન્યસે શ્રેષ્ઠમેકમ્ ।
યત્કૃત્વા વૈ પુરુષઃ સર્વબન્ધૈર્-
વિમુચ્યતે વિહગેન્દ્રેહ શીઘ્રમ્ ॥ ૬ ॥
હંસ ઉવાચ ।
ઇદં કાર્યમમૃતાશાઃ શૃણોમિ
તપો દમઃ સત્યમાત્માભિગુપ્તિઃ ।
ગ્રન્થીન્ વિમુચ્ય હૃદયસ્ય સર્વાન્
પ્રિયાપ્રિયે સ્વં વશમાનયીત ॥ ૭ ॥
નારુન્તુદઃ સ્યાન્ન નૃશંસવાદી
ન હીનતઃ પરમભ્યાદદીત ।
યયાસ્ય વાચા પર ઉદ્વિજેત
ન તાં વદેદ્રુષતીં પાપલોક્યામ્ ॥ ૮ ॥
વાક્સાયકા વદનાન્નિષ્પતન્તિ
યૈરાહતઃ શોચતિ રાત્ર્યહાનિ ।
પરસ્ય નામર્મસુ તે પતન્તિ
તાન્ પણ્ડિતો નાવસૃજેત્પરેષુ ॥ ૯ ॥
પરશ્ચેદેનમતિ વાદબાનૈર્-
ભૃશં વિધ્યેચ્છમ એવેહ કાર્યઃ ।
સંરોષ્યમાણઃ પ્રતિહૃષ્યતે યઃ
સ આદત્તે સુકૃતં વૈ પરસ્ય ॥ ૧૦ ॥
ક્ષેપાભિમાનાદભિષઙ્ગવ્યલીકં var ક્ષેપાયમાણમભિષઙ્ગ
નિગૃહ્ણાતિ જ્વલિતં યશ્ચ મન્યુમ્ ।
અદુષ્ટચેતા મુદિતોઽનસૂયુઃ
સ આદત્તે સુકૃતં વૈ પરેષામ્ ॥ ૧૧ ॥
આક્રુશ્યમાનો ન વદામિ કિંચિત્
ક્ષમામ્યહં તાડ્યમાનશ્ચ નિત્યમ્ ।
શ્રેષ્ઠં હ્યેતત્ યત્ ક્ષમામાહુરાર્યાઃ
સત્યં તથૈવાર્જવમાનૃશંસ્યમ્ ॥ ૧૨ ॥
વેદસ્યોપનિષત્સત્યં સત્યસ્યોપનિષદ્દમઃ ।
દમસ્યોપનિષન્મોક્ષં એતત્સર્વાનુશાસનમ્ ॥ ૧૩ ॥
વાચો વેગં મનસઃ ક્રોધવેગં વિવિત્સા વેગમુદરોપસ્થ વેગમ્ ।
એતાન્ વેગાન્ યો વિષહદુદીર્ણાંસ્તં મન્યેઽહં બ્રાહ્મણં વૈ મુનિં ચ ॥ ૧૪ ॥
અક્રોધનઃ ક્રુધ્યતાં વૈ વિશિષ્ટસ્તથા તિતિક્ષુરતિતિક્ષોર્વિશિષ્ટઃ ।
અમાનુષાન્માનુષો વૈ વિશિષ્ટસ્ તથા જ્ઞાનાજ્જ્ઞાનવાન્વૈ પ્રધાનઃ ॥ ૧૫ ॥
var જ્ઞાનવિદ્વૈ વિશિષ્ટઃ
આક્રુશ્યમાનો નાક્રોશેન્મન્યુરેવ તિતિક્ષતઃ । var નાક્રુશ્યેત્ મન્યુરેનં
આક્રોષ્ટારં નિર્દહતિ સુકૃતં ચાસ્ય વિન્દતિ ॥ ૧૬ ॥
યો નાત્યુક્તઃ પ્રાહ રૂક્ષં પ્રિયં વા
યો વા હતો ન પ્રતિહન્તિ ધૈર્યાત્ ।
પાપં ચ યો નેચ્છતિ તસ્ય હન્તુસ્-
તસ્મૈ દેવાઃ સ્પૃહયન્તે સદૈવ ॥ ૧૭ ॥ var તસ્યેહ દેવાઃ સ્પૃહયન્તિ
નિત્યમ્ ।
પાપીયસઃ ક્ષમેતૈવ શ્રેયસઃ સદૃશસ્ય ચ ।
વિમાનિતો હતોઽઽક્રુષ્ટ એવં સિદ્ધિં ગમિષ્યતિ ॥ ૧૮ ॥
સદાહમાર્યાન્નિભૃતોઽપ્યુપાસે
ન મે વિવિત્સા ન ચમેઽસ્તિ રોષઃ । var વિવિત્સોત્સહતે ન રોષઃ
ન ચાપ્યહં લિપ્સમાનઃ પરૈમિ
ન ચૈવ કિંચિદ્વિષયેણ યામિ ॥ ૧૯ ॥
નાહં શપ્તઃ પ્રતિશપામિ કિંચિદ્
દમં દ્વારં હ્યમૃતસ્યેહ વેદ્મિ ।
ગુહ્યં બ્રહ્મ તદિદં વા બ્રવીમિ
ન માનુષાચ્છ્રેષ્ઠતરં હિ કિંચિત્ ॥ ૨૦ ॥
વિમુચ્યમાનઃ પાપેભ્યો ધનેભ્ય ઇવ ચન્દ્રમાઃ ।
વિરજાઃ કાલમાકાઙ્ક્ષન્ ધીરો ધૈર્યેણ સિધ્યતિ ॥ ૨૧ ॥
યઃ સર્વેષાં ભવતિ હ્યર્ચનીય
ઉત્સેધનસ્તમ્ભ ઇવાભિજાતઃ ।
યસ્મૈ વાચં સુપ્રશસ્તાં વદન્તિ var તસ્મૈ વાચં સુપ્રસન્નાં
સ વૈ દેવાન્ગચ્છતિ સંયતાત્મા ॥ ૨૨ ॥
ન તથા વક્તુમિચ્છન્તિ કલ્યાણાન્ પુરુષે ગુણાન્ ।
યથૈષાં વક્તુમિચ્છન્તિ નૈર્ગુણ્યમનુયુઞ્જકાઃ ॥ ૨૩ ॥
યસ્ય વાઙ્મનસી ગુપ્તે સમ્યક્પ્રણિહિતે સદા ।
વેદાસ્તપશ્ચ ત્યાગશ્ચ સ ઇદં સર્વમાપ્નુયાત્ ॥ ૨૪ ॥
આક્રોશનાવમાનાભ્યાં નાબુધાન્ ગર્હયેદ્ બુધઃ । var બોધયેદ્ બુધઃ
તસ્માન્ન વર્ધયેદન્યં ન ચાત્માનં વિહિંસયેત્ ॥ ૨૫ ॥
અમૃતસ્યેવ સન્તૃપ્યેદવમાનસ્ય વૈ દ્વિજઃ । var પણ્ડિતઃ ।
સુખં હ્યવમતઃ શેતે યોઽવમન્તા સ નશ્યતિ ॥ ૨૬ ॥
યત્ક્રોધનો યજતે યદ્દદાતિ
યદ્વા તપસ્તપ્યતિ યજ્જુહોતિ ।
વૈવસ્વતસ્તદ્ધરતેઽસ્ય સર્વં
મોઘઃ શ્રમો ભવતિ હિ ક્રોધનસ્ય ॥ ૨૭ ॥
ચત્વારિ યસ્ય દ્વારાણિ સુગુપ્તાન્યમરોત્તમાઃ ।
ઉપસ્થમુદરં હસ્તૌ વાક્ચતુર્થી સ ધર્મવિત્ ॥ ૨૮ ॥
સત્યં દમં હ્યાર્જવમાનૃશંસ્યં
ધૃતિં તિતિક્ષામભિસેવમાનઃ । var તિતિક્ષાં ચ સંસેવમાનઃ
સ્વાધ્યાયનિત્યોઽસ્પૃહયન્પરેષામ્ var યુક્તોઽસ્પૃહયન્ પરેષામ્
એકાન્તશીલ્યૂર્ધ્વગતિર્ભવેત્સઃ ॥ ૨૯ ॥
સર્વાનેતાનનુચરન્ વત્સવચ્ચતુરઃ સ્તનાન્ । var સર્વાંશ્ચૈનાનનુચરન્
ન પાવનતમં કિંચિત્સત્યાદધ્યગમં ક્વચિત્ ॥ ૩૦ ॥
આચક્ષેઽહં મનુષ્યેભ્યો દેવેભ્યઃ પ્રતિસઞ્ચરન્ ।
સત્યં સ્વર્ગસ્ય સોપાનં પારાવારસ્ય નૌરિવ ॥ ૩૧ ॥
યાદૃશૈઃ સંનિવસતિ યાદૃશાંશ્ચોપસેવતે ।
યાદૃગિચ્છેચ્ચ ભવિતું તાદૃગ્ભવતિ પૂરુષઃ ॥ ૩૨ ॥
યદિ સન્તં સેવતિ યદ્યસન્તં
તપસ્વિનં યદિ વા સ્તેનમેવ ।
વાસો યથા રઙ્ગવશં પ્રયાતિ
તથા સ તેષાં વશમભ્યુપૈતિ ॥ ૩૩ ॥
સદા દેવાઃ સાધુભિઃ સંવદન્તે
ન માનુષં વિષયં યાન્તિ દ્રષ્ટુમ્ ।
નેન્દુઃ સમઃ સ્યાદસમો હિ વાયુર્-
ઉચ્ચાવચં વિષયં યઃ સ વેદ ॥ ૩૪ ॥
અદુષ્ટં વર્તમાને તુ હૃદયાન્તરપૂરુષે ।
તેનૈવ દેવાઃ પ્રીયન્તે સતાં માર્ગસ્થિતેન વૈ ॥ ૩૫ ॥
શિશ્નોદરે યેઽભિરતાઃ સદૈવ var યે નિરતાઃ
સ્તેના નરા વાક્પરુષાશ્ચ નિત્યમ્ ।
અપેતદોષાનિતિ તાન્ વિદિત્વા
દૂરાદ્દેવાઃ સમ્પરિવર્જયન્તિ ॥ ૩૬ ॥
ન વૈ દેવા હીનસત્ત્વેન તોષ્યાઃ
સર્વાશિના દુષ્કૃતકર્મણા વા ।
સત્યવ્રતા યે તુ નરાઃ કૃતજ્ઞા
ધર્મે રતાસ્તૈઃ સહ સમ્ભજન્તે ॥ ૩૭ ॥
અવ્યાહૃતં વ્યાકૃતાચ્છ્રેય આહુઃ
સત્યં વદેદ્વ્યાહૃતં તદ્દ્વિતીયમ્ ।
ધર્મં વદેદ્વ્યાહૃતં તત્તૃતીયં
પ્રિયંવદેદ્વ્યાહૃતં તચ્ચતુર્થમ્ ॥ ૩૮ ॥
સાધ્યા ઊચુઃ ।
કેનાયમાવૃતો લોકઃ કેન વા ન પ્રકાશતે ।
કેન ત્યજતિ મિત્રાણિ કેન સ્વર્ગં ન ગચ્છતિ ॥ ૩૯ ॥
હંસ ઉવાચ ।
અજ્ઞાનેનાવૃતો લોકો માત્સર્યાન્ન પ્રકાશતે ।
લોભાત્ત્યજતિ મિત્રાણિ સઙ્ગાત્સ્વર્ગં ન ગચ્છતિ ॥ ૪૦ ॥
સાધ્યા ઊચુઃ ।
કઃ સ્વિદેકો રમતે બ્રાહ્મણાનાં
કઃ સ્વિદેકો બહુભિર્જોષમાસ્તે ।
કઃ સ્વિદેકો બલવાન્ દુર્બલોઽપિ
કઃ સ્વિદેષાં કલહં નાન્વવૈતિ ॥ ૪૧ ॥
હંસ ઉવાચ ।
પ્રાજ્ઞ એકો રમતે બ્રાહ્મણાનાં
પ્રાજ્ઞશ્ચૈકો બહુભિર્જોષમાસ્તે ।
પ્રાજ્ઞ એકો બલવાન્ દુર્બલોઽપિ
પ્રાજ્ઞ એષાં કલહં નાન્વવૈતિ ॥ ૪૨ ॥
સાધ્યા ઊચુઃ ।
કિં બ્રાહ્મણાનાં દેવત્વં કિં ચ સાધુત્વમુચ્યતે ।
અસાધુત્વં ચ કિં તેષાં કિમેષાં માનુષં મતમ્ ॥ ૪૩ ॥
હંસ ઉવાચ ।
સ્વાધ્યાય એષાં દેવત્વં વ્રતં સાધુત્વમુચ્યતે ।
અસાધુત્વં પરીવાદો મૃત્યુર્માનુષ્યમુચ્યતે ॥ ૪૪ ॥
ભીષ્મ ઉવાચ ।
સંવાદ ઇત્યયં શ્રેષ્ઠઃ સાધ્યાનાં પરિકીર્તિતઃ ।
ક્ષેત્રં વૈ કર્મણાં યોનિઃ સદ્ભાવઃ સત્યમુચ્યતે ॥ ૪૫ ॥
var
ઇત્યુક્ત્વા પરમો દેવ ભગવાન્ નિત્ય અવ્યયઃ ।
સાધ્યૈર્દેવગણૈઃ સાર્ધં દિવમેવારુરોહ સઃ ॥ ૪૫ ॥
એતદ્ યશસ્યમાયુષ્યં પુણ્યં સ્વર્ગાય ચ ધ્રુવમ્ ।
દર્શિતં દેવદેવેન પરમેણાવ્યયેન ચ ॥ ૪૬ ॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ
હંસગીતા સમાપ્તા ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Hansa Gita in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil