॥ Nitishatak Gujarati Lyrics ॥
॥ નીતિશતકં ભર્તૃહરિકૃત ॥
દિક્કાલાદ્યનવચ્છિન્નાનન્તચિન્માત્રમૂર્તયે ।
સ્વાનુભૂત્યેકનામાય નમઃ શાન્તાય તેજસે ॥ ૧ ॥
યાં ચિન્તયામિ સતતં મયિ સા વિરક્તા
સાપ્યન્યમિચ્છતિ જનં સ જનોઽન્યસક્તઃ ।
અસ્મત્કૃતે ચ પરિશુષ્યતિ કાચિદન્યા
ધિક્ તાં ચ તં ચ મદનં ચ ઇમાં ચ માં ચ ॥ ૨ ॥
અજ્ઞઃ સુખમારાધ્યઃ સુખતરમારાધ્યતે વિશેષજ્ઞઃ ।
જ્ઞાનલવદુર્વિગ્ધં બ્રહ્માપિ નરં ન રઞ્જયતિ ॥ ૩ ॥
પ્રાયઃ કન્દુકપાતેનોત્પતત્યાર્યઃ પતન્નપિ ।
તથા પતત્યનાર્યસ્તુ મૃત્પિણ્ડપતનં તથા ॥ ૪ ॥
લભેત સિકતાસુ તૈલમપિ યત્નતઃ પીડયન્
પિબેચ્ચ મૃગતૃષ્ણિકાસુ સલિલં પિપાસાર્દિતઃ ।
કદાચિદપિ પર્યટન્શશવિષાણમાસાદયેન્
ન તુ પ્રતિનિવિષ્ટમૂર્ખજનચિત્તમારાધયેત્ ॥ ૫ ॥
વ્યાલં બાલમૃણાલતન્તુભિરસૌ રોદ્ધું સમુજ્જૃમ્ભતે
છેત્તું વજ્રમણીં શિરીષકુસુમપ્રાન્તેન સન્નહ્યતિ ।
માધુર્યં મધુબિન્દુના રચયિતું ક્ષારામ્બુધેરીહતે
નેતું વાઞ્છતિ યઃ ખલાન્પથિ સતાં સૂક્તૈઃ સુધાસ્યન્દિભિઃ ॥ ૬ ॥
સ્વાયત્તમેકાન્તગુણં વિધાત્રા
વિનિર્મિતં છાદનમજ્ઞતાયાઃ ।
વિશેષતઃ સર્વવિદાં સમાજે
વિભૂષણં મૌનમપણ્ડિતાનામ્ ॥ ૭ ॥
યદા કિઞ્ચિજ્જ્ઞોઽહં ગજ ઇવ મદાન્ધઃ સમભવમ્
તદા સર્વજ્ઞોઽસ્મીત્યભવદવલિપ્તં મમ મનઃ ।
યદા કિઞ્ચિત્કિઞ્ચિદ્બુધજનસકાશાદવગતમ્
તદા મૂર્ખોઽસ્મીતિ જ્વર ઇવ મદો મે વ્યપગતઃ ॥ ૮ ॥
કૃમિકુલચિતં લાલાક્લિન્નં વિગન્ધિ જુગુપ્સિતં
નિરૂપમરસં પ્રીત્યા ખાદન્નરાસ્થિ નિરામિષમ્ ।
સુરપિતમપિ શ્વા પાર્શ્વસ્થં વિલોક્ય ન શઙ્કતે
ન હિ ગણયતિ ક્ષુદ્રો જન્તુઃ પરિગ્રહફલ્ગુતામ્ ॥ ૯ ॥
શિરઃ શાર્વં સ્વર્ગાત્પશુપતિશિરસ્તઃ ક્ષિતિધરં
મહીધ્રાદુત્તુઙ્ગાદવનિમવનેશ્ચાપિ જલધિમ્ ।
અધોઽધો ગઙ્ગેયં પદમુપગતા સ્તોકમથવા
વિવેકભ્રષ્ટાનાં ભવતિ વિનિપાતઃ શતમુખઃ ॥ ૧૦ ॥
શક્યો વારયિતું જલેન હુતભુક્છત્રેણ સૂર્યાતપ્તો
નાગેન્દ્રો નિશિતાઙ્કુશેન સમદો દણ્ડેન ગોગર્દભૌ ।
વ્યાધિર્ભેષજસઙ્ગ્રહૈશ્ચ વિવિધૈર્મન્ત્રપ્રયોગૈર્વિષં
સર્વસ્યૌષધમસ્તિ શાસ્ત્રવિહિતં મૂર્ખસ્ય નાસ્ત્યૌષધમ્ ॥ ૧૧ ॥
સાહિત્યસઙ્ગીતકલાવિહીનઃ સાક્ષાત્પશુઃ પુચ્છવિષાણહીનઃ ।
તૃણં ન ખાદન્નપિ જીવમાનઃ તદ્ભાગધેયં પરમં પશૂનામ્ ॥ ૧૨ ॥
યેષાં ન વિદ્યા ન તપો ન દાનં
જ્ઞાનં ન શીલં ન ગુણો ન ધર્મઃ ।
તે મર્ત્યલોકે ભુવિ ભારભૂતાઃ
મનુષ્યરૂપેણ મૃગાશ્ચરન્તિ ॥ ૧૩ ॥
વરં પર્વતદુર્ગેષુ ભ્રાન્તં વનચરૈઃ સહ ।
ન મૂર્ખજનસમ્પર્કઃ સુરેન્દ્રભવનેષ્વપિ ॥ ૧૪ ॥
શાસ્ત્રોપસ્કૃતશબ્દસુન્દરગિરઃ શિષ્યપ્રદેયાગમા
વિખ્યાતાઃ કવયો વસન્તિ વિષયે યસ્ય પ્રભોર્નિર્ધનાઃ ।
તજ્જાડ્યં વસુધાધિપસ્ય કવયસ્ત્વર્થં વિનાપીશ્વરાઃ
કુત્સ્યાઃ સ્યુઃ કુપરીક્ષકા ન મણયો યૈરર્ઘતઃ પાતિતાઃ ॥ ૧૫ ॥
હર્તુર્યાતિ ન ગોચરં કિમપિ શં પુષ્ણાતિ યત્ સર્વદા-
ઽપ્યર્થિભ્યઃ પ્રતિપાદ્યમાનમનિષં પ્રાપ્નોતિ વૃદ્ધિં પરામ્ ।
કલ્પાન્તેષ્વપિ ન પ્રયાતિ નિધનં વિદ્યાખ્યમન્તર્ધનં
યેષાં તાન્ પ્રતિ માનમુજ્ઝત નૃપાઃ કસ્તૈઃ સહ સ્પર્ધતે ॥ ૧૬ ॥
અધિગતપરમાર્થાન્ પણ્ડિતાન્ માવમંસ્તા-
સ્તૃણમિવ લઘુ લક્ષ્મીર્નૈવ તાન્ સંરુણદ્ધિ ।
અભિનવમદલેખાશ્યામગણ્ડસ્થલાનાં
ન ભવતિ વિષતન્તુર્વારણં વારણાનામ્ ॥ ૧૭ ॥
અમ્ભોજિનીવનવિહારવિલાસમેવ
હંસસ્ય હન્તિ નિતરાં કુપિતો વિધાતા ।
ન ત્વસ્ય દુગ્ધજલભેદવિધૌ પ્રસિદ્ધાં
વૈદગ્ધ્યકીર્તિમપહર્તુમસૌ સમર્થઃ ॥ ૧૮ ॥
કેયૂરાણિ ન ભૂષયન્તિ પુરુષં હારા ન ચન્દ્રોજ્જ્વલા
ન સ્નાનં ન વિલેપનં ન કુસુમં નાલઙ્કૃતા મૂર્ધજાઃ ।
વાણ્યેકા સમલઙ્કરોતિ પુરુષં યા સંસ્કૃતા ધાર્યતે
ક્ષીયન્તે ખલુ ભૂષણાનિ સતતં વાગ્ભૂષણં ભૂષણમ્ ॥ ૧૯ ॥
વિદ્યા નામ નરસ્ય રૂપમધિકં પ્રચ્છન્નગુપ્તં ધનં
વિદ્યા ભોગકરી યશસ્સુખકરી વિદ્યા ગુરૂણાં ગુરુઃ ।
વિદ્યા બન્ધુજનો વિદેશગમને વિદ્યા પરા દેવતા
વિદ્યા રાજસુ પૂજિતા ન તુ ધનં વિદ્યાવિહીનઃ પશુઃ ॥ ૨૦ ॥
ક્ષાન્તિશ્ચેત્ કવચેન કિં કિમરિભિઃ ક્રોધોઽસ્તિ ચેદ્દેહિનાં
જ્ઞાતિશ્ચેદનલેન કિં યદિ સુહૃદ્ દિવ્યૌષધૈઃ કિં ફલમ્ ।
કિં સર્પૈર્યદિ દુર્જનાઃ કિમુ ધનૈર્વિદ્યા ન વન્દ્યા યદિ
વ્રીડા ચેત્કિમુ ભૂષણૈઃ સુકવિતા યદ્યસ્તિ રાજ્યેન કિમ્ ॥ ૨૧ ॥
દાક્ષિણ્યં સ્વજને દયા પરજને શાઠ્યં સદા દુર્જને
પ્રીતિઃ સાધુજને નયો નૃપજને વિદ્વજ્જને ચાર્જવમ્ ।
શૌર્યં શત્રુજને ક્ષમા ગુરુજને કાન્તાજને ધૃષ્ટતા
યે ચૈવં પુરુષાઃ કલાસુ કુશલાસ્તેષ્વેવ લોકસ્થિતિઃ ॥ ૨૨ ॥
જાડ્યં ધિયો હરતિ સિઞ્ચતિ વાચિ સત્યં
માનોન્નતિં દિશતિ પાપમપાકરોતિ ।
ચેતઃ પ્રસાદયતિ દિક્ષુ તનોતિ કીર્તિં
સત્સઙ્ગતિઃ કથય કિં ન કરોતિ પુંસામ્ ॥ ૨૩ ॥
જયન્તિ તે સુકૃતિનઃ રસસિદ્ધાઃ કવીશ્વરાઃ ।
નાસ્તિ યેષાં યશઃકાયે જરામરણજં ભયમ્ ॥ ૨૪ ॥
સૂનુઃ સચ્ચરિતઃ સતી પ્રિયતમા સ્વામી પ્રસાદોન્મુખઃ
સ્નિગ્ધં મિત્રમવઞ્ચકઃ પરિજનો નિષ્ક્લેશલેશં મનઃ ।
આકારો રુચિરઃ સ્થિરશ્ચ વિભવો વિદ્યાવદાતં મુખં
તુષ્ટે વિષ્ટપકષ્ટહારિણિ હરૌ સમ્પ્રાપ્યતે દેહિના ॥ ૨૫ ॥
પ્રાણાઘાતાન્નિવૃત્તિઃ પરધનહરણે સંયમઃ સત્યવાક્યં
કાલે શક્ત્યા પ્રદાનં યુવતિજનકથામૂકભાવઃ પરેષામ્ ।
તૃષ્ણાસ્રોતોવિભઙ્ગો ગુરુષુ ચ વિનયઃ સર્વભૂતાનુકમ્પા
સામાન્યઃ સર્વશાસ્ત્રેષ્વનુપહતવિધિઃ શ્રેયસામેષ પન્થાઃ ॥ ૨૬ ॥
પ્રારભ્યતે ન ખલુ વિઘ્નભયેન નીચૈઃ
પ્રારભ્ય વિઘ્નવિહતા વિરમન્તિ મધ્યાઃ ॥
વિઘ્નૈઃ પુનઃ પુનરપિ પ્રતિહન્યમાનાઃ
પ્રારબ્ધમુત્તમગુણા ન પરિત્યજન્તિ ॥ ૨૭ ॥
અસન્તો નાભ્યર્થ્યાઃ સુહૃદપિ ન યાચ્યઃ કૃશધનઃ
પ્રિયા ન્યાય્યા વૃત્તિર્મલિનમસુભઙ્ગેઽપ્યસુકરમ્ ।
વિપદ્યુચ્ચૈઃ સ્થેયં પદમનુવિધેયં ચ મહતાં
સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમમસિધારાવ્રતમિદમ્ ॥ ૨૮ ॥
ક્ષુત્ક્ષામોઽપિ જરાકૃશોઽપિ શિથિલપ્રાયોઽપિ કષ્ટાં દશામ્
આપન્નોપિ વિપન્નદીધિતિરપિ પ્રાણેષુ ગચ્છત્સ્વપિ ।
મત્તેભેન્દ્રવિભિન્નકુમ્ભકવલગ્રાસૈકબદ્ધસ્પૃહઃ
કિં જીર્ણં તૃણમત્તિ માનમહતામગ્રેસરઃ કેસરિઃ ॥ ૨૯ ॥
સ્વલ્પસ્નાયુવસાવશેષમલિનં નિર્માંસમપ્યસ્થિકં
શ્વા લબ્ધ્વા પરિતોષમેતિ ન તુ તત્તસ્ય ક્ષુધાશાન્તયે ।
સિંહો જમ્બુકમઙ્કમાગતમપિ ત્યક્ત્વા નિહન્તિ દ્વિપં
સર્વઃ કૃચ્છ્રગતોઽપિ વાઞ્છતિ જનઃ સત્વાનુરુપં ફલમ્ ॥ ૩૦ ॥
લાઙ્ગુલચાલનમધશ્ચરણાવપાતં
ભૂમૌ નિપત્ય વદનોદરદર્શનં ચ ।
શ્વા પિણ્ડદસ્ય કુરુતે ગજપુઙ્ગવસ્તુ
ધીરં વિલોકયતિ ચાટુશતૈશ્ચ ભુઙ્ક્તે ॥ ૩૧ ॥
પરિવર્તિનિ સંસારે મૃતઃ કો વા ન જાયતે ॥
સ જાતો યેન જાતેન યાતિ વંશઃ સમુન્નતિમ્ ॥ ૩૨ ॥
કુસુમસ્તબકસ્યેવ દ્વયી વૃત્તિર્મનસ્વિનઃ ।
મૂર્ધ્નિ વા સર્વલોકસ્ય વિશીર્યેત વનેઽથવા ॥ ૩૩ ॥
સન્ત્યન્યેઽપિ બૃહસ્પતિપ્રભૃતયઃ સમ્ભાવિતાઃ પઞ્ચષાઃ
તાન્ પ્રત્યેષ વિશેષવિક્રમરુચી રાહુર્ન વૈરાયતે ।
દ્વાવેવ ગ્રસતે દિવાકરનિશાપ્રાણેશ્વરૌ ભાસ્વરૌ
ભ્રાતઃ પર્વણિ પશ્ય દાનવપતિઃ શીર્ષાવશેષાકૃતિઃ ॥ ૩૪ ॥
વહતિ ભુવનશ્રેણિં શેષઃ ફણાફલસ્થિતાં
કમઠપતિના મધ્યે પૃષ્ઠં સદા ચ ધાર્યતે ।
તમપિ કુરુતે ક્રોધાધીનં પયોધિરનાદરા-
દહહ મહતાં નિઃસીમાનશ્ચરિત્રવિભૂતયઃ ॥ ૩૫ ॥
વરં પક્ષચ્છેદઃ સમદમઘવન્મુક્તકુલિશ-
પ્રહારૈરુદ્ગચ્છદ્બહુલદહનોદ્ગારગુરુભિઃ ।
તુષારાદ્રેઃ સૂનોરહહ પિતરિ ક્લેશવિવશે
ન ચાસૌ સમ્પાતઃ પયસિ પયસાં પત્યુરુચિતઃ ॥ ૩૬ ॥
યદચેતનોઽપિ પાદૈઃ સ્પૃષ્ટઃ પ્રજ્વલતિ સવિતુરિનકાન્તઃ ।
તત્તેજસ્વી પુરુષઃ પરકૃતનિકૃતિં કથં સહતે ॥ ૩૭ ॥
સિંહઃશિશુરપિ નિપતતિ મદમલિનકપોલભિત્તિષુ ગજેષુ ।
પ્રકૃતિરિયં સત્વવતાં ન ખલુ વયસસ્તેજસો હેતુઃ ॥ ૩૮ ॥
જાતિર્યાતુ રસાતલં ગુણગણૈસ્તત્રાપ્યધો ગમ્યતાં
શીલં શૈલતટાત્પતત્વભિજનઃ સન્દહ્યતાં વહ્નિના ।
શૌર્યે વૈરિણિ વજ્રમાશુ નિપતત્વર્થોઽસ્તુ નઃ કેવલં
યેનૈકેન વિના ગુણાસ્તૃણલવપ્રાયાઃ સમસ્તા ઇમે ॥ ૩૯ ॥
તાનીન્દ્રિયાણ્યવિકલાનિ તદેવ નામ
સા બુદ્ધિરપ્રતિહતા વચનં તદેવ ।
અર્થોષ્મણા વિરહિતઃ પુરુષઃ ક્ષણેન
સોઽપ્યન્ય એવ ભવતીતિ વિચિત્રમેતત્ ॥ ૪૦ ॥
યસ્યાસ્તિ વિત્તં સ નરઃ કુલીનઃ
સ પણ્ડિતઃ સ શ્રુતવાન્ ગુણજ્ઞઃ ।
સ એવ વક્તા સ ચ દર્શનીયઃ
સર્વે ગુણાઃ કાઞ્ચનમાશ્રયન્તિ ॥ ૪૧ ॥
દૌર્મન્ત્ર્યાન્નૃપતિર્વિનશ્યતિ યતિઃ સઙ્ગાત્ સુતો લાલનાદ્
વિપ્રોઽનધ્યનાત્ કુલં કુતનયાચ્છીલં ખલોપાસનાત્ ।
હ્રીર્મદ્યાદનવેક્ષણાદપિ કૃષિઃ સ્નેહઃ પ્રવાસાશ્ર-
યાન્મૈત્રી ચાપ્રણયાત્ સમૃદ્ધિરનયાત્ ત્યાગઃ પ્રમાદાદ્ધનમ્ ॥ ૪૨ ॥
દાનં ભોગો નાશસ્તિસ્રો ગતયો ભવન્તિ વિત્તસ્ય ।
યો ન દદાતિ ન ભુઙ્ક્તે તસ્ય તૃતીયા ગતિર્ભવતિ ॥ ૪૩ ॥
મણિઃ શોણાલ્લીઢઃ સમરવિજયી હેતિદલિતો
મદક્ષીબો નાગઃ શરદિ સરિતઃ શ્યાનપુલિનાઃ ।
કલાશેષશ્ચન્દ્રઃ સુરતમૃદિતા બાલવનિતા
તનિમ્ના શોભન્તે ગલિતવિભવાશ્ચાર્થિષુ નરાઃ ॥ ૪૪ ॥
પરિક્ષીણઃ કશ્ચિત્સ્પૃહયતિ યવાનાં પ્રસૃતયે
સ પશ્ચાત્ સમ્પૂર્ણઃ કલયતિ ધરિત્રીં તૃણસમામ્ ।
અતશ્ચાનૈકાન્ત્યાદ્ગુરુલઘુતયાઽર્થેષુ ધનિના-
મવસ્થા વસ્તૂનિ પ્રથયતિ ચ સઙ્કોચયતિ ચ ॥ ૪૫ ॥
રાજન્ દુધુક્ષસિ યદિ ક્ષિતિધેનુમેતાં
તેનાદ્ય વત્સમિવ લોકમમું પુષાણ ।
તસ્મિંશ્ચ સમ્યગનિશં પરિપોષ્યમાણે
નાનાફલૈઃ ફલતિ કલ્પલતેવ ભૂમિઃ ॥ ૪૬ ॥
સત્યાનૃતા ચ પરુષા પ્રિયવાદિની ચ
હિંસ્રા દયાલુરપિ ચાર્થપરા વદાન્યા ।
નિત્યવ્યયા પ્રચુરનિત્યધનાગમા ચ
વારાઙ્ગનેવ નૃપનીતિરનેકરુપા ॥ ૪૭ ॥
આજ્ઞા કીર્તિઃ પાલનં બ્રાહ્મણાનાં
દાનં ભોગઃ મિત્રસંરક્ષણં ચ ।
યેષામેતે ષડ્ગુણા ન પ્રવૃતાઃ
કોઽર્થસ્તેષાં પાર્થિવોપાશ્રયેણ ॥ ૪૮ ॥
યદ્ધાત્રા નિજભાલપટ્ટલિખિતં સ્તોકં મહદ્વા ધનં
તત્ પ્રાપ્નોતિ મરુસ્થલેઽપિ નિતરાં મેરૌ તતો નાધિકમ્ ।
તદ્ધીરો ભવ વિત્તવત્સુ કૃપણાં વૃત્તિં વૃથા મા કૃથાઃ
કૂપે પશ્ય પયોનિધાવપિ ઘટો ગૃહ્ણાતિ તુલ્યં જલમ્ ॥ ૪૯ ॥
ત્વમેવ ચાતકાધાર ઇતિ કેષાં ન ગોચરઃ ।
કિમમ્ભોદ વદાસ્માકં કાર્પણ્યોક્તિં પ્રતીક્ષસે ॥ ૫૦ ॥
રે રે ચાતક સાવધાનમનસા મિત્ર ક્ષણં શ્રૂયતામ્
અમ્ભોદા બહવો વસન્તિ ગગને સર્વેઽપિ નૈકાદૃશાઃ ।
કેચિદ્વૃષ્ટિભિરાર્દ્રયન્તિ ધરણીં ગર્જન્તિ કેચિદ્વૃથા
યં યં પશ્યસિ તસ્ય તસ્ય પુરતો મા બ્રૂહિ દીનં વચઃ ॥ ૫૧ ॥
અકરુણત્વમકારણવિગ્રહઃ પરધને પરયોષિતિ ચ સ્પૃહા ।
સુજનબન્ધુજનેષ્વસહિષ્ણુતા પ્રકૃતિસિદ્ધમિદં હિ દુરાત્મનામ્ ॥ ૫૨ ॥
દુર્જનઃ પરિહર્તવ્યો વિદ્યયાલઙ્કૃતોઽપિ સન્ ।
મણિના ભૂષિતઃ સર્પઃ કિમસૌ ન ભયઙ્કરઃ ॥ ૫૩ ॥
લોભશ્ચેદગુણેન કિં પિશુનતા યદ્યસ્તિ કિં પાતકૈઃ
સત્યં ચેત્તપસા ચ કિં શુચિ મનો યદ્યસ્તિ તીર્થેન કિમ્ ।
સૌજન્યં યદિ કિં ગુણૈઃ સુમહિમા યદ્યસ્તિ કિં મણ્ડનૈઃ
સદ્વિદ્યા યદિ કિં ધનૈરપયશો યદ્યસ્તિ કિં મૃત્યુના ॥ ૫૫ ॥
શશી દિવસધૂસરો ગલિતયૌવના કામિની
સરો વિગતવારિજં મુખમનક્ષરં સ્વાકૃતેઃ ।
પ્રભુર્ધનપરાયણઃ સતતદુર્ગતઃ સજ્જનો
નૃપાઙ્ગણગતઃ ખલો મનસિ સપ્ત શલ્યાનિ મે ॥ ૫૬ ॥
ન કશ્ચિચ્ચણ્ડકોપાનામાત્મીયો નામ ભૂભુજામ્ ।
હોતારમપિ જુહ્વાનં સ્પૃષ્ટો દહતિ પાવકઃ ॥ ૫૭ ॥
મૌનાન્મૂકઃ પ્રવચનપટુર્વાતુલો જલ્પકો વા
ધૃષ્ટઃ પાર્શ્વે વસતિ ચ સદા દૂરતશ્ચાપ્રગલ્ભઃ ।
ક્ષાન્ત્યા ભીરુર્યદિ ન સહતે પ્રાયશો નાભિજાતઃ
સેવાધર્મઃ પરમગહનો યોગિનામપ્યગમ્યઃ ॥ ૫૮ ॥
ઉદ્ભાસિતાખિલખલસ્ય વિશ્રુઙ્ખલસ્ય
પ્રાગ્જાતવિસ્તૃતનિજાધમકર્મવૃત્તેઃ ।
દૈવાદવાપ્તવિભવસ્ય ગુણદ્વિષોઽસ્ય
નીચસ્ય ગોચરગતૈઃ સુખમાપ્યતે કૈઃ ॥ ૫૯ ॥
આરમ્ભગુર્વી ક્ષયિણી ક્રમેણ
લઘ્વી પુરા વૃદ્ધિમતી ચ પશ્ચાત્ ।
દિનસ્ય પૂર્વાર્ધપરાર્ધભિન્ના
છાયેવ મૈત્રી ખલસજ્જનાનામ્ ॥ ૬૦ ॥
મૃગમીનસજ્જનાનાં તૃણજલસન્તોષવિહિતવૃત્તિનામ્ ।
લુબ્ધકધીવરપિશુના નિષ્કારણવૈરિણો જગતિ ॥ ૬૧ ॥
વાઞ્છા સજ્જનસઙ્ગમે પરગુણે પ્રીતિર્ગુરૌ નમ્રતા
વિદ્યાયાં વ્યસનં સ્વયોષિતિ રતિર્લોકાપવાદાદ્ભયમ્ ।
ભક્તિઃ શૂલિનિ શક્તિરાત્મદમને સંસર્ગમુક્તિઃ ખલે
યેષ્વેતે નિવસન્તિ નિર્મલગુણાસ્તેભ્યો નરેભ્યો નમઃ ॥ ૬૨ ॥
વિપદિ ધૈર્યમથાભ્યુદયે ક્ષમા સદસી વાક્પટુતા યુધિ વિક્રમઃ ।
યશસિ ચાભિરુચિર્વ્યસનં શ્રુતૌ પ્રકૃતિસિદ્ધમિદં હિ મહાત્મનામ્ ॥ ૬૩ ॥
પ્રદાનં પ્રચ્છન્નં ગૃહમુપગતે સમ્ભ્રમવિધિઃ
પ્રિયં કૃત્વા મૌનં સદસિ કથનં ચાપ્યુપકૃતે ।
અનુત્સેકો લક્ષ્મ્યામનભિભવગન્ધાઃ પરકથાઃ
સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમમસિધારાવ્રતમિદમ્ ॥ ૬૪ ॥
કરે શ્લાઘ્યસ્ત્યાગઃ શિરસિ ગુરુપાદપ્રણયિતા
મુખે સત્યા વાણી વિજયિભુજયોર્વીર્યમતુલમ્ ।
હૃદિ સ્વચ્છા વૃત્તિઃ શ્રુતમધિગતં ચ શ્રવણયો-
ર્વિનાપ્યૈશ્વર્યેણ પ્રકૃતિમહતાં મણ્ડનમિદમ્ ॥ ૬૫ ॥
સમ્પત્સુ મહતાં ચિત્તં ભવત્યુત્પલકોમલમ્ ।
આપત્સુ ચ મહાશૈલશિલાસઙ્ઘાતકર્કશમ્ ॥ ૬૬ ॥
સન્તપ્તાયસિ સંસ્થિતસ્ય પયસો નામાપિ ન જ્ઞાયતે
મુક્તાકારતયા તદેવ નલિનીપત્રસ્થિતં રાજતે ।
સ્વાત્યાં સાગરશુક્તિમધ્યપતિતં તન્મૌક્તિકં જાયતે
પ્રાયેણાધમમધ્યમોત્તમગુણઃ સંસર્ગતો જાયતે ॥ ૬૭ ॥
પ્રીણાતિ યઃ સુચરિતઃ પિતરં સ પુત્રો
યદ્ભર્તુરેવ હિતમિચ્છતિ તત્ કલત્રમ્ ।
તન્મિત્રમાપદિ સુખે ચ સમક્રિયં યદ્
એતત્ ત્રયં જગતિ પુણ્યકૃતો લભન્તે ॥ ૬૮ ॥
એકો દેવઃ કેશવો વા શિવો વા
હ્યેકં મિત્રં ભૂપતિર્વા યતિર્વા ।
એકો વાસઃ પત્તને વા વને વા
હ્યેકા ભાર્યા સુન્દરી વા દરી વા ॥ ૬૯ ॥
નમ્રત્વેનોન્નમન્તઃ પરગુણકથનૈઃ સ્વાન્ ગુણાન્ ખ્યાપયન્તઃ
સ્વાર્થાન્ સમ્પાદયન્તો વિતતપૃથુતરારમ્ભયત્નાઃ પરાર્થે ।
ક્ષાન્ત્યૈવાક્ષેપરુક્ષાક્ષરમુખરમુખાન્ દુર્જનાન્ દૂષયન્તઃ
સન્તઃ સાશ્ચર્યચર્યા જગતિ બહુમતાઃ કસ્ય નાભ્યર્ચનીયાઃ ॥ ૭૦ ॥
ભવન્તિ નમ્રાસ્તરવઃ ફલોદ્ગમૈ-
ર્નવામ્બુભિર્દૂરવિલમ્બિનો ઘનાઃ ।
અનુદ્ધતાઃ સત્પુરુષાઃ સમૃદ્ધિભિઃ
સ્વભાવ એવૈષ પરોપકારિણામ્ ॥ ૭૧ ॥
શ્રોત્રં શ્રુતેનૈવ ન કુણ્ડલેન
દાનેન પાણિર્ન તુ કઙ્કણેન ।
વિભાતિ કાયઃ કરુણાપરાણાં (વિભાતિ કાયઃ ખલુ સજ્જનાનાં)
પરોપકારૈર્ન તુ ચન્દનેન ॥ ૭૨ ॥
પાપાન્નિવારયતિ યોજયતે હિતાય
ગુહ્યં નિગૂહતિ ગુણાન્ પ્રકટીકરોતિ ।
આપદ્ગતં ચ ન જહાતિ દદાતિ કાલે
સન્મિત્રલક્ષણમિદં નિગદન્તિ સન્તઃ ॥ ૭૩ ॥
પદ્માકરં દિનકરો વિકચીકરોતિ
ચન્દ્રો વિકાસયતિ કૈરવચક્રવાલમ્ ।
નાભ્યર્થિતો જલધરોઽપિ જલં દદાતિ
સન્તઃ સ્વયં પરહિતે વિહિતાભિયોગાઃ ॥ ૭૪ ॥
એતે સત્પુરુષાઃ પરાર્થઘટકાઃ સ્વાર્થં પરિત્યજ્ય યે
સામાન્યાસ્તુ પરાર્થમુદ્યમભૃતઃ સ્વાર્થાવિરોધેન યે ।
તેઽમી માનવરાક્ષસાઃ પરહિતં સ્વાર્થાય વિઘ્નન્તિ યે
યે વિઘ્નન્તિ નિરર્થકં પરહિતં તે કે ન જાનીમહે ॥ ૭૫ ॥
ક્ષીરેણાત્મગતોદકાય હિ ગુણા દત્તાઃ પુરા તેઽખિલાઃ
ક્ષીરોત્તાપમવેક્ષ્ય તેન પયસા સ્વાત્મા કૃશાણૌ હુતઃ ।
ગન્તું પાવકમુન્મનસ્તદભવદ્ દૃષ્ટ્વા તુ મિત્રાપદં
યુક્તં તેન જલેન શામ્યતિ સતાં મૈત્રી પુનસ્ત્વીદૃશી ॥ ૭૬ ॥
ઇતઃ સ્વપિતિ કેશવઃ કુલમિતસ્તદીયદ્વીષા-
મિતશ્ચ શરણાર્થિનાં શિખરિણાં ગણાઃ શેરતે ।
ઇતોઽપિ વડવાનલઃ સહ સમસ્તસંવર્તકૈ-
રહો વિતતમૂર્જિતં ભારસહં ચ સિન્ધોર્વપુઃ ॥ ૭૭ ॥
તૃષ્ણાં છિન્ધિ ભજ ક્ષમાં જહિ મદં પાપે રતિં મા કૃથાઃ
સત્યં બ્રૂહ્યનુયાહિ સાધુપદવીં સેવસ્વ વિદ્વજ્જનમ્ ।
માન્યાન્ માનય વિદ્વિષોઽપ્યનુનય પ્રખ્યાપય પ્રશ્રયં
કીર્તિં પાલય દુઃખિતે કુરુ દયામેતત્ સતાં ચેષ્ટિતમ્ ॥ ૭૮ ॥
મનસિ વચસિ કાયે પુણ્યપીયૂષપૂર્ણાઃ
ત્રિભુવનમુપકારશ્રેણિભિઃ પ્રીણયન્તઃ ।
પરગુણપરમાણૂન્ પર્વતીકૃત્ય નિત્યં
નિજહૃદિ વિકસન્તઃ સન્તિ સન્તઃ કિયન્તઃ ॥ ૭૯ ॥
કિં તેન હેમગિરિણા રજતાદ્રિણા વા
યત્રાશ્રિતાશ્ચ તરવસ્તરવન્ત એવ ।
મન્યામહે મલયમેવ યદાશ્રયેણ
કઙ્કોલનિમ્બકુટજા અપિ ચન્દનાઃ સ્યુઃ ॥ ૮૦ ॥
રત્નૈર્મહાર્હૈસ્તુતુષુર્ન દેવા
ન ભેજિરે ભીમવિષેણ ભીતિમ્ ।
સુધાં વિના ન પ્રયયુર્વિરામં
ન નિશ્ચિતાર્થાદ્વિરમન્તિ ધીરાઃ ॥ ૮૧ ॥
ક્વચિત્ પૃથ્વીશય્યઃ ક્વચિદપિ ચ પર્યઙ્કશયનઃ
ક્વચિચ્છાકાહારઃ ક્વચિદપિ ચ શાલ્યોદનરુચિઃ ।
ક્વચિત્ કણ્ઠાધારી ક્વચિદપિ ચ દિવ્યામ્બરધરો
મનસ્વી કાર્યાર્થી ન ગણયતિ ચ દુઃખં ન ચ સુખમ્ ॥ ૮૨ ॥
ઐશ્વર્યસ્ય વિભૂષણં સુજનતા શૌર્યસ્ય વાક્સંયમો
જ્ઞાનસ્યોપશમઃ શ્રુતસ્ય વિનયો વિત્તસ્ય પાત્રે વ્યયઃ ।
અક્રોધસ્તપસઃ ક્ષમા પ્રભવિતુર્ધર્મસ્ય નિર્વ્યાજતા
સર્વેષામપિ સર્વકારણમિદં શીલં પરં ભૂષણમ્ ॥ ૮૩ ॥
નિન્દન્તુ નીતિનિપુણા યદિ વા સ્તુવન્તુ
લક્ષ્મીઃ સમાવિશતુ ગચ્છતુ વ યથેષ્ટમ્ ।
અદ્યૈવ વા મરણમસ્તુ યુગાન્તરે વા
ન્યાય્યાત્પથઃ પ્રવિચલન્તિ પદં ન ધીરાઃ ॥ ૮૪ ॥
પાતિતોઽપિ કરાઘાતૈરુત્પતત્યેવ કન્દુકઃ ।
પ્રાયેણ સાધુવૃત્તનામસ્થાયિન્યો વિપત્તયઃ ॥ ૮૫ ॥
આલસ્યં હિ મનુષ્યાણાં શરીરસ્થો મહારિપુઃ ।
નાસ્ત્યુદ્યમસમો બન્ધુઃ કુર્વાણો નાવસીદતિ ॥ ૮૬ ॥
છિન્નોઽપિ રોહતિ તરુશ્ચન્દ્રઃ ક્ષીણોઽપિ વર્ધતે લોકે ।
ઇતિ વિમૃશન્તઃ સન્તઃ સન્તપ્યન્તે ન લોકેઽસ્મિન્ ॥ ૮૭ ॥
નેતા યસ્ય બૃહસ્પતિઃ પ્રહરણં વજ્રં સુરાઃ સૈનિકાઃ
સ્વર્ગો દુર્ગમનુગ્રહઃ ખલુ હરેરૈરાવતો વારણઃ ।
ઇત્યૈશ્વર્યબલાન્વિતોઽપિ બલભિદ્ભગ્નઃ પરૈઃ સઙ્ગરે
તદ્વ્યક્તં નનુ દૈવમેવ શરણં ધિગ્ધિગ્વૃથા પૌરુષમ્ ॥ ૮૮ ॥
ભગ્નાશસ્ય કરણ્ડપિણ્ડિતતનોર્મ્લાનેન્દ્રિયસ્ય ક્ષુધા
કૃત્વાખુર્વિવરં સ્વયં નિપતિતો નક્તં મુખે ભોગિનઃ ।
તૃપ્તસ્તત્પિશિતેન સત્વરમસૌ તેનૈવ યાતઃ પથા
લોકાઃ પશ્યત દૈવમેવ હિ નૃણાં વૃદ્ધૌ ક્ષયે કારણમ્ ॥ ૮૯ ॥
કર્માયત્તં ફલં પુંસાં બુદ્ધિઃ કર્માનુસારિણી ।
તથાપિ સુધિયા ભાવ્યં સુવિચાર્યૈવ કુર્વતા ॥ ૯૦ ॥
ખલ્વાટો દિવસેશ્વરસ્ય કિરણૈઃ સન્તાપિતો મસ્તકે
વાઞ્છન્દેશમનાતપં વિધિવશાત્તાલસ્ય મૂલં ગતઃ ।
તત્રોચ્ચૈર્મહતા ફલેન પતતા ભગ્નં સશબ્દં શિરઃ
પ્રાયો ગચ્છતિ યત્ર ભાગ્યરહિતસ્તત્રાપદાં ભાજનમ્ ॥ ૯૧ ॥
રવિનિશાકરયોર્ગ્રહપીડનં ગજભુજઙ્ગમયોરપિ બન્ધનમ્ ।
મતિમતાં ચ વિલોક્ય દરિદ્રતાં વિધિરહો બલવાનિતિ મે મતિઃ ॥ ૯૨ ॥
સૃજતિ તાવદશેષગુણાકરં પુરુષરત્નમલઙ્કરણં ભુવઃ ।
તદપિ તત્ક્ષણભઙ્ગિ કરોતિ ચેદહહ કષ્ટમપણ્ડિતતા વિધેઃ ॥ ૯૩ ॥
પત્રં નૈવ યદા કરીરવિટપે દોષો વસન્તસ્ય કિં
નોલૂકોઽપ્યવલોકતે યદિ દિવા સૂર્યસ્ય કિં દૂષણમ્ ।
ધારા નૈવ પતન્તિ ચાતકમુખે મેઘસ્ય કિં દૂષણં
યત્પૂર્વં વિધિના લલાટલિખિતં તન્માર્જિતું કઃ ક્ષમઃ ॥ ૯૪ ॥
નમસ્યામો દેવાન્નનુ હતવિધેસ્તેઽપિ વશગા
વિધિર્વન્દ્યઃ સોઽપિ પ્રતિનિયતકર્મૈકફલદઃ ।
ફલં કર્માયત્તં યદિ કિમમરૈઃ કિઞ્ચ વિધિના
નમસ્તત્કર્મભ્યો વિધિરપિ ન યેભ્યઃ પ્રભવતિ ॥ ૯૫ ॥
બ્રહ્મા યેન કુલાલવન્નિયમિતો બ્રહ્માણ્ડભાણ્ડોદરે
વિષ્ણુર્યેન દશાવતારગહને ક્ષિપ્તો મહાસઙ્કટે ।
રુદ્રો યેન કપાલપાણિપુટકે ભિક્ષાટનં કારિતઃ
સૂર્યો ભ્રામ્યતિ નિત્યમેવ ગગને તસ્મૈ નમઃ કર્મણે ॥ ૯૬ ॥
નૈવાકૃતિઃ ફલતિ નૈવ કુલં ન શીલં
વિદ્યાપિ નૈવ ન ચ યત્નકૃતાપિ સેવા ।
ભાગ્યાનિ પૂર્વતપસા ખલુ સઞ્ચિતાનિ
કાલે ફલન્તિ પુરુષસ્ય યથૈવ વૃક્ષાઃ ॥ ૯૭ ॥
વને રણે શત્રુજલાગ્નિમધ્યે
મહાર્ણવે પર્વતમસ્તકે વા ।
સુપ્તં પ્રમત્તં વિષમસ્થિતં વા
રક્ષન્તિ પુણ્યાનિ પુરા કૃતાનિ ॥ ૯૮ ॥
યા સાધૂંશ્ચ ખલાન્ કરોતિ વિદુષો મૂર્ખાન્ હિતાન્ દ્વેષિણઃ
પ્રત્યક્ષં કુરુતે પરોક્ષમમૃતં હાલાહલં તત્ક્ષણાત્ ।
તામારાધય સત્ક્રિયાં ભગવતીં ભોક્તું ફલં વાઞ્છિતં
હે સાધો વ્યસનૈર્ગુણેષુ વિપુલેષ્વાસ્થાં વૃથા મા કૃથાઃ ॥ ૯૯ ॥
ગુણવદગુણવદ્વા કુર્વતા કાર્યજાતં
પરિણતિરવધાર્યા યત્નતઃ પણ્ડિતેન ।
અતિરભસકૃતાનાં કર્મણામાવિપત્તે-
ર્ભવતિ હૃદયદાહી શલ્યતુલ્યો વિપાકઃ ॥ ૧૦૦ ॥
સ્થાલ્યાં વૈદૂર્યમય્યાં પચતિ તિલકણાંશ્ચાન્દનૈરિન્ધનૌઘૈઃ
સૌવર્ણૈર્લાઙ્ગલાગ્રૈર્વિલિખતિ વસુધામર્કમૂલસ્ય હેતોઃ ।
કૃત્વા કર્પૂરખણ્ડાન્ વૃતિમિહ કુરુતે કો દ્રવાણાં સમન્તાત્
પ્રાપ્યેમાં કર્મભૂમિં ન ચરતિ મનુજો યસ્તપો મન્દભાગ્યઃ ॥ ૧૦૧ ॥
મજ્જત્વમ્ભસિ યાતુ મેરુશિખરં શત્રૂન્ જયત્વાવહે
વાણિજ્યં કૃષિસેવને ચ સકલા વિદ્યાઃ કલાઃ શિક્ષતામ્ ।
આકાશં વિપુલં પ્રયાતુ ખગવત્કૃત્વા પ્રયત્નં પરં
નાભાવ્યં ભવતીહ કર્મવશતો ભાવ્યસ્ય નાશઃ કુતઃ ॥ ૧૦૨ ॥
ભીમં વનં ભવતિ તસ્ય પુરં પ્રધાનં
સર્વો જનઃ સ્વજનતામુપયાતિ તસ્ય ।
કૃત્સ્ના ચ ભૂર્ભવતિ સન્નિધિરત્નપૂર્ણા
યસ્યાસ્તિ પૂર્વસુકૃતં વિપુલં નરસ્ય ॥ ૧૦૩ ॥
કો લાભો ગુણિસઙ્ગમઃ કિમસુખં પ્રાજ્ઞેતરૈઃ સઙ્ગતિઃ
કા હાનિઃ સમયચ્યુતિર્નિપુણતા કા ધર્મતત્ત્વે રતિઃ ।
કઃ શૂરો વિજિતેન્દ્રિયઃ પ્રિયતમા કાનુવ્રતા કિં ધનં
વિદ્યા કિં સુખમપ્રવાસગમનં રાજ્યં કિમાજ્ઞાફલમ્ ॥ ૧૦૪ ॥
અપ્રિયવચનદરિદ્રૈઃ પ્રિયવચનાઢ્યૈઃ સ્વદારપરિતુષ્ટૈઃ ।
પરપરિવાદનિવૃત્તૈઃ ક્વચિત્ક્વચિન્મણ્ડિતા વસુધા ॥ ૧૦૫ ॥
કદર્થિતસ્યાપિ હિ ધૈર્યવૃત્તેર્ન શક્યતે ધૈર્યગુણઃ પ્રમાર્ષ્ટુમ્ ।
અધોમુખસ્યાપિ કૃતસ્ય વન્હેર્નાધઃ શિખા યાતિ કદાચિદેવ ॥ ૧૦૬ ॥
કાન્તાકટાક્ષવિશિખા ન લુનન્તિ યસ્ય
ચિત્તં ન નિર્દહતિ કોપકૃશાનિતાપઃ ।
કર્ષન્તિ ભૂરિવિષયાશ્ચ ન લોભપાશૈ-
ર્લોકત્રયં જયતિ કૃત્સ્નમિદં સ ધીરઃ ॥ ૧૦૭ ॥
એકેનાપિ હિ શૂરેણ પાદાક્રાન્તં મહીતલમ્ ।
ક્રિયતે ભાસ્કરેણેવ સ્ફારસ્ફુરિતતેજસા ॥ ૧૦૮ ॥
વહ્નિસ્તસ્ય જલાયતે જલનિધિઃ કુલ્યાયતે તત્ક્ષણાત્
મેરુઃ સ્વલ્પશિલાયતે મૃગપતિઃ સદ્યઃ કુરઙ્ગાયતે ।
વ્યાલો માલ્યગુણાયતે વિષરસઃ પીયૂષવર્ષાયતે
યસ્યાઙ્ગેઽખિલલોકવલ્લભતમં શીલં સમુન્મીલતિ ॥ ૧૦૯ ॥
લજ્જાગુણૌઘજનનીં જનનીમિવ સ્વાં
અત્યન્તશુદ્ધહૃદયામનુવર્તમાનામ્ ।
તેજસ્વિનઃ સુખમસૂનપિ સન્ત્યજન્તિ
સત્યવ્રતવ્યસનિનો ન પુનઃ પ્રતિજ્ઞામ્ ॥ ૧૧૦ ॥