॥ Bhartrihari’s Vijnana Shataka Gujarati Lyrics ॥
વિજ્ઞાનશતકં પાઠકસ્ય ક્રમ ભર્તૃહરિકૃત
વિગલદમલદાનશ્રેણિસૌરભ્યલોભો-
પગતમધુપમાલાવ્યાકુલાકાશદેશઃ ।
અવતુ જગદશેષં શશ્વદુગ્રાત્મદર્ય્યો ?
વિપુલપરિઘદન્તોદ્દણ્ડશુણ્ડો ગણેશઃ ॥ ૧-૧ ॥
યત્સત્તયા શુચિ વિભાતિ યદાત્મભાસા
પ્રદ્યોતિતં જગદશેષમપાસ્તદોષમ્ ।
તદ્બ્રહ્મ નિષ્કલમસઙ્ગમપારસૌખ્યં
પ્રત્યગ્ભજે પરમમઙ્ગલમદ્વિતીયમ્ ॥ ૨-૨ ॥
હે પુત્રાઃ વ્રજતાભયં યત ઇતો ગેહં જનન્યા સમં
રાગદ્વેષમદાદયો ભવતુ વઃ પન્થાઃ શિવોઽમાયયા ।
કાશીં સામ્પ્રતમાગતોઽહમહહ ક્લેશેન હાતું વપુઃ
સર્વાનર્થગૃહં સુપર્વતટિનીવીચિશ્રિયામણ્ડિતામ્ ॥ ૩-૧૦૧ ॥
તીર્થાવસ્થાનજન્યં ન ભવતિ સુકૃતં દુષ્કૃતોન્મૂલનં વા
યસ્માદાભ્યાં વિહીનઃ શ્રુતિસમધિગતઃ પ્રત્યગાત્મા જનાનામ્ ।
સર્વેષામદ્વિતીયો નિરતિશયસુખં યદ્યપિ સ્વપ્રકાશા-
સ્તીર્થે વિદ્યાસ્તથાપિ સ્પૃહયતિ તપસે યત્તદાશ્ચર્યહેતુઃ ॥ ૪-૬૪ ॥
પ્રજ્ઞાવન્તોઽપિ કેચિચ્ચિરમુપનિષદાદ્યર્થકારા યતન્તો
વ્યાકુર્વન્તોઽપિ કેચિદ્દલિતપરમતા યદ્યપિ જ્ઞાતતત્ત્વાઃ ।
તીર્થે તીર્થં તથાપિ ભ્રમણરસિકતાં નો જહત્યધ્વખેદા
યત્તત્કષ્ટં વિધત્તે મમ મનસિ સદા પશ્યતસ્તત્ર કૃત્યમ્ ॥ ૫-૬૩ ॥
યાવત્તે યમકિઙ્કરાઃ કરતલક્રૂરાસિપાશાદયો
વુર્દાન્તાઃ સૃણિરાજદીર્ઘસુનખા દંષ્ટ્રાકરાલાનનાઃ ।
નાકર્ષન્તિ નરાન્ધનાદિરહિતાન્યત્તાવદિષ્ટેચ્છયા
યુષ્માભિઃ ક્રિયતાં ધનસ્ય કૃપણાસ્ત્યાગઃ સુપર્વાદિષુ ॥ ૬-૩૨ ॥
આઢ્યઃ કશ્ચિદપણ્ડિતોઽપિ વિદુષાં સેવ્યઃ સદા ધાર્મિકો
વિશ્વેષામુપજારકો મૃગદૃશામાનન્દકન્દાકરઃ ।
કર્પૂરદ્યુતિકીર્તિભૂષિતહરિદ્ભૂમણ્ડલે ગીયતે
શશ્વદ્દ્વન્દિજનૈર્મહીતનુભૃતઃ પુણ્યૈર્ન કસ્યોદયઃ ॥ ૭-૮૨ ॥
યમારાધ્યારાધ્યં ત્રિભુવનગુરોરાપ્તવસતિઃ
ધ્રુવો જ્યોતિશ્ચક્રે સુચિરમનવદ્યં શિશુરપિ ।
અવાપ પ્રલ્હાદઃ પરમપદમારાધ્ય યમિતઃ
સ કસ્યાલં ક્લેશો હરતિ ન હરિઃ કીર્તિતગુઅણઃ ॥ ૮-૧૯ ॥
કો દેવો ભુવનોદયાવનકરો વિશ્વેશ્વરો વિદ્યતે
યસ્યાજ્ઞાવશવર્તિનો જલધિયો નાપ્લાવયન્તિ ક્ષિતિમ્ ।
ઇત્યામ્નાતમપીશ્વરં સુરશિરોરત્નં જગત્સાક્ષિણં
સર્વજ્ઞં ધનયૌવનોદ્ઘતમના નો મન્યતે બાલિશઃ ॥ ૯-૭૮ ॥
કસ્યેમૌ પિતરૌ મનોભવવતા તાપેન સંયોજિતા-
વન્યોન્યં તનયાદિકં જનયતો ભૂમ્યાદિભૂતાત્મભિઃ ।
ઇત્થં દુઃસ્થમતિર્મનોભવરતિર્યો મન્યતે નાસ્તિકઃ
શાન્તિસ્તસ્ય કથં ભવેદ્ઘનવતો દુષ્કર્મધર્મશ્રમાત્ ॥ ૧૦-૭૯ ॥
દેહાદ્યાત્મમતાનુસારિ ભવતાં યદ્યસ્તિ મુગ્ધં મતં
વેદવ્યાસવિનિન્દિતં કથમહો પિત્રાદ્યપત્યે તદા ।
દાહાદિઃ ક્રિયતે વિશુદ્ધફલકો યુષ્માભિરુદ્વેજિતૈઃ
શોકેનાર્થપરાયણૈરપસદૈર્દૃષ્ટાર્થમાત્રાર્થિભિઃ ॥ ૧૧-૩૩ ॥
વિપશ્ચિદ્દેહાદૌ ક્વચિદપિ મમત્વં ન કુરુતે
પરબ્રહ્મધ્યાતા ગગનનગરાકારસદૃશે ।
નિરસ્તાહઙ્કારઃ શ્રુતિજનિતવિશ્વાસમુષિતો
નિરાતઙ્કોઽવ્યગ્રઃ પ્રકૃતિમધુરાલાપચતુરઃ ॥ ૧૨-૧૨ ॥
નિત્યાનિત્યપદાર્થતત્ત્વવિષયે નિત્યં વિચારઃ સતાં
સંસર્ગે મિતભાષિતા હિતમિતાહારોઽનહઙ્કારિતા ।
કારુણ્યં કૃપણે જને સુખિજને પ્રીતિઃ સદા યસ્ય સ
પ્રાયેણૈવ તપઃ કરોતિ સુકૃતી ચેતોમુકુન્દપ્રિયઃ ॥ ૧૩-૨૭ ॥
સંસારેઽપિ પરોપકારકરણખ્યાતવ્રતા માનવા
યે સમ્પત્તિગૃહા વિચારચતુરા વિશ્વેશ્વરારાધકાઃ ।
તેઽપ્યેનં ભવસાગરં જનિમૃતિગ્રાહાકુલં દુસ્તરં
ગમ્ભીરં સુતરાં તરન્તિ વિવિધવ્યાધ્યાધિવીચીમયમ્ ॥ ૧૪-૩૦ ॥
ધન્યા એતે પુમાંસો યદયમહમિતિ ત્યક્તચેતોવિકલ્પા
નિશ્શઙ્કં સંચરન્તો વિદધતિ મલિનં કર્મ કામપ્રયુક્તાઃ ।
જાનન્તોઽપ્યર્થહીનં જગદિદમખિલં ભ્રાન્તવદ્દ્વૈતજાલં
રાગદ્વેષાદિમન્તો વયમયમિતિ હા ન ત્યજન્તેઽભિમાનમ્ ॥ ૧૫-૬૨ ॥
ન ચેત્તે સામર્થ્યં ભવનમરણાતઙ્કહરણે
મનોઽનિર્દિષ્ટેઽસ્મિન્નવગતગુણે જ્ઞાતુમકલે ।
તદા મેઘશ્યામં કમલદલદીર્ઘાક્ષમમલં
ભજસ્વ શ્રીરઙ્ગં શરદમૃતધામાધિકમુખમ્ ॥ ૧૬-૧૬ ॥
ભ્રાતઃ શાન્તં પ્રશાન્તં ક્વચિદપિ નિપતન્મિત્ર રે ભૂધરાગ્રે
ગ્રીષ્મે ધ્યાનાય વિષ્ણોઃ સ્પૃહયસિ સુતરાં નિર્વિશઙ્કે ગુહાયામ્ ।
અન્વેષ્યાન્તાદૃગત્ર ક્ષિતિવલયતલે સ્થાનમુન્મૂલ યાવ-
ત્સંસારાનર્થવૃક્ષં પ્રથિતતમમહામોહમૂલં વિશાલમ્ ॥ ૧૭-૪૯ ॥
વિશ્વેશ્વરે ભવતિ વિશ્વજનીનજન્મ-
વિશ્વમ્ભરે ભગવતિ પ્રથિતપ્રભાવે ।
યો દત્તચિત્તવિષયઃ સુકૃતી કૃતાર્થો
યત્ર ક્વચિત્પ્રતિદિનં નિવસન્ ગૃહાદૌ ॥ ૧૮-૫૪ ॥
ધ્યાનવ્યગ્રં ભવતુ તવ હૃત્તિષ્ઠતો યત્ર તત્ર
શ્રીમદ્વિષ્ણોસ્ત્રિભુવનપતેર્નિત્યમાનન્દમૂર્તેઃ ।
લક્ષ્મીચેતઃકુમુદવિપુલાનન્દપીયૂષધામ્નો
મેઘચ્છાયાપ્રતિભટતનોઃ ક્લેશસિન્ધું તિતીર્ષોઃ ॥ ૧૯-૩૬ ॥
કામાદિત્રિકમેવ મૂલમખિલક્લેશસ્ય માયોદ્ભવં
મર્ત્યાનામિતિ દેવમૌલિવિલસદ્ભાજિષ્ણુચૂડામણિઃ ।
શ્રીકૃષ્ણો ભગવાનવોચદખિલપ્રાણિપ્રિયો મત્પ્રભુ-
ર્યસ્માત્તત્ત્રિકમુદ્યતેન મનસા હેયં પુમર્થાર્થિના ॥ ૨૦-૯૭ ॥
કામસ્યાપિ નિદાનમાહુરપરે માયાં મહાશાસના
નિશ્ચિત્કાં સકલપ્રપઞ્ચરચનાચાતુર્યલીલાવતીમ્ ।
યત્સઙ્ગાદ્ભગવાનપિ પ્રભવતિ પ્રત્યઙ્મહામોહહા
શ્રીરઙ્ગો ભુવનોદયાવનલયવ્યાપારચક્રેક્રિયાઃ ॥ ૨૧-૮૫ ॥
યદધ્યસ્તં સર્વં સ્રજિ ભુજગવદ્ભાતિ પુરતો
મહામાયોદ્ગીર્ણં ગગનપવનાદ્યં તનુભૃતામ્ ।
ભવેત્તસ્યા ભ્રાન્તેર્મુરરિપુરધિષ્ઠાનમુદયે
યતો નસ્યાદ્ભ્રાન્તિર્નિરધિકરણા ક્વાપિ જગતિ ॥ ૨૨-૨૪ ॥
વિયદ્ભૂતં ભૂતં યદવનલભં ? ચાખિલમિદં
મહામાયાસઙ્ગાદ્ભુજગ ઇવ રજ્વાં ભ્રમકરમ્ ।
તદત્યન્તાલ્હાદં વિજરમમરં ચિન્તય મનઃ
પરબ્રહ્માવ્યગ્રં હરિહરસુરાદ્યૈરવગતમ્ ॥ ૨૩-૧૫ ॥
ચિદ્રત્નમત્ર પતિતં વપુરન્ધકૂપે
પુંસો ભ્રમાદનુપમં સહનીયતેજઃ ।
ઉદ્ધૃત્ય યો જગતિ તદ્ભવિતા કૃતાર્થો
મન્યે સ એવ સમુપાસિતવિશ્વનાથઃ ॥ ૨૪-૫૫ ॥
સ્વાન્તવ્યોમ્નિ નિરસ્તકલ્મષઘને સદ્બુદ્ધિતારાવલી-
સન્દીપ્તે સમુદેતિ ચેન્નિરુપમાનન્દપ્રભામણ્ડલઃ ।
બ્રહ્મજ્ઞાનસુધાકરઃ કવલિતાવિદ્યાન્ધકારસ્તદા
ક્વ વ્યોમ ક્વ સદાગતિઃ ક્વ હુતભુક્ ક્વામ્ભાઃ ક્વ સર્વંસહા ॥ ૨૫-૫૩ ॥
ક્વાહં બ્રહ્મેતિ વિદ્યા નિરતિશયસુખં દર્શયન્તી વિશુદ્ધં
કૂટસ્થં સ્વપ્રકાશં પ્રકૃતિ સુચરિતા ખણ્ડયન્તી ચ માયામ્ ।
ક્વાવિદ્યાહં મમેતિ સ્થગિતપરસુખા ચિત્તભિત્તૌ લિખન્તી
સર્વાનર્થાનનર્થાન્ વિષયગિરિભુવા વાસનાગૈરિકેણ ॥ ૨૬-૯૧ ॥
ચિદેવ ધ્યાતવ્યા સતતમનવદ્યા સુખતનુ-
ર્નિરાધારા નિત્યા નિરવધિરવિદ્યાદિરહિતા ।
અનાસ્થામાસ્થાય ભ્રમવપુષિ સર્વત્ર વિષયે
સદા શેષવ્યાખ્યાનિપુણમતિભિઃ ખ્યાતયતિભિઃ ॥ ૨૭-૭૫ ॥
નિષ્કામા મુનયઃ પરાવરદૃશો નિર્ધૂતપાપ્મોદયા
નિઃસઙ્ગા નિરહઙ્કૃતા નિરુપમાનન્દં પરં લેભિરે ।
યદ્ગત્વા ન લુઠન્તિ માતૃજઠરે દુઃખાકરે માનવા
દુર્ગન્ધે પુનરેત્યકામમકરે સંસારપાથોનિધૌ ॥ ૨૮-૮૪ ॥
સ્વાન્તવ્યોમ્નિ નિરસ્તકલ્મષઘને સદ્બુદ્ધિતારાવલી-
સન્દીપ્તે સમુદેતિ ચેન્નિરુપમાનન્દપ્રભામણ્ડલઃ ।
બ્રહ્મજ્ઞાનસુધાકરઃ કવલિતાવિદ્યાન્ધકારસ્તદા
ક્વ વ્યોમ ક્વ સદાગતિઃ ક્વ હુતભુક્ ક્વામ્ભાઃ ક્વ સર્વંસહા ॥ ૫૩ ॥
બ્રહ્મામૃતં ભજ સદા સહજપ્રકાશં
સર્વાન્તરં નિરવધિ પ્રથિતપ્રભાવમ્ ।
યદ્યસ્તિ તે જિગમિષા સહસા ભવાબ્ધેઃ
પારે પરે પરમશર્મણિ નિષ્કલઙ્કે ॥ ૨૯-૪ ॥
ચિદેવ ધ્યાતવ્યા સતતમનવદ્યા સુખતનુ-
ર્નિરાધારા નિત્યા નિરવધિરવિદ્યાદિરહિતા ।
અનાસ્થામાસ્થાય ભ્રમવપુષિ સર્વત્ર વિષયે
સદા શેષવ્યાખ્યાનિપુણમતિભિઃ ખ્યાતયતિભિઃ ॥ ૩૦-૨૫ ॥
યત્સાક્ષાદભિધાતુમક્ષમતયા શબ્દાદ્યનાલિઙ્ગિતં
કૂટસ્થં પ્રતિપાદયન્તિ વિલયદ્વારા પ્રપઞ્ચસ્રજઃ ।
મોક્ષાય શ્રુતયો નિરસ્તવિધયો ધ્યાનસ્ય ચોચ્છિત્તયે
તત્રાદ્વૈતવને સદા વિચરતાચ્ચેતઃ કુરઙ્ગઃ સતામ્ ॥ ૩૧-૧૦૨ ॥
તુલ્યાર્થેન ત્વમૈક્યં ત્રિભુવનજનકસ્તત્પદાર્થઃપ્રપદ્ય
પ્રત્યક્ષં મોહજન્મ ત્યજતિ ભગવતિ ત્વંપદાર્થોઽપિ જીવઃ ।
શ્રુત્યાચાર્યપ્રસાદાન્નિરુપમવિલસદ્બ્રહ્મવિદ્યૈસ્તદૈક્યં
પ્રાપ્યાનન્દપ્રતિષ્ઠો ભવતિ વિગલિતાનાદ્યવિદ્યોપરીહઃ ॥ ૩૨-૮૬ ॥
અહં બ્રહ્માસ્મીતિ સ્ફુરદમલબોધો યદિ ભવે-
ત્પુમાન્પુણ્યોદ્રેકાદુપચિતપરાનર્થવિરતિઃ ।
તદાનીં ક્વાવિદ્યા ભૃશમસહમાનૌપનિષદં
વિચારં સંસારઃ ક્વ ચ વિવિધદુઃખૈકવસતિઃ ॥ ૩૩-૯૨ ॥
હિત્વા વિશ્વાદ્યવસ્થાઃ પ્રકૃતિવિલસિતા જાગ્રદાદ્યૈર્વિશેષૈઃ
સાર્ધં ચૈતન્યધાતૌ પ્રકૃતિમપિ સમં કાર્યજાતૈરશેષૈઃ ।
જ્ઞાનાનન્દં તુરીયં વિગલિતગુણકં દેશકાલાદ્યતીતં
સ્વાત્માનં વીતનિદ્રઃ સતતમધિકૃતશ્ચિન્તયેદદ્વિતીયમ્ ॥ ૩૪-૮૮ ॥
સંન્યાસો વિહિતસ્ય કેશવપદદ્વન્દ્વે વ્યધાયિ શ્રુતા
વેદાન્તા નિરવદ્યનિષ્કલપરાનન્દાઃ સુનિષ્ઠાશ્ચિરમ્ ।
સંસારે વધબન્ધદુઃખબહુલે માયાવિલાસેઽવ્યયં
બ્રહ્માસ્મીતિ વિહાય નાન્યદધુના કર્તવ્યમાસ્તે ક્વચિત્ ॥ ૩૫-૮૭ ॥
અગ્રેપશ્ચાદધસ્તાદુપરિ ચ પરિતો દિક્ષુ ધાન્યાસ્વનાદિઃ
કૂટસ્થા સંવિદેકા સકલતનુભૃતામન્તરાત્માનિયન્ત્રી ।
યસ્યાનન્દસ્વભાવા સ્ફુરતિ શુભધિયઃ પ્રત્યહં નિષ્પ્રપઞ્ચા
જીવન્મુક્તઃ સ લોકે જયતિ ગતમહામોહવિશ્વપ્રપઞ્ચઃ ॥ ૩૬-૯૦ ॥
તે ધન્યા ભુવને સુશિક્ષિતપરબ્રહ્માત્મવિદ્યાજના
લોકાનામનુરઞ્જકા હરિકથાપીયૂષપાનપ્રિયાઃ ।
યેષાં નાકતરઙ્ગિણીતટશિલાબદ્ધાસનાનાં સતાં
પ્રાણા યન્તિ લયં સુખેન મનસા શ્રીરઙ્ગચિન્તાભૃતામ્ ॥ ૩૭-૧૦૦ ॥
શિવ શિવ મહાભ્રાન્તિસ્થાનં સતાં વિદુષામપિ
પ્રકૃતિચપલા ધાત્રા સૃષ્ટાઃ સ્ત્રિયો હરિણીદૃશઃ ।
વિજહતિ ધનં પ્રાણૈઃ સાકં યતસ્તદવાપ્તયે
જગતિ મનુજા રાગાકૃષ્ટાસ્તદેકપરાયણાઃ ॥ ૩૮-૫૮ ॥
હરતિ વપુષઃ કાન્તિં પુંસઃ કરોતિ બલક્ષિતિં
જનયતિ ભૃશં ભ્રાન્તિં નારી સુખાય નિષેવિતા ।
વિરતિવિરસા ભુક્તા યસ્માત્તતો ન વિવેકિભિ-
ર્વિષયવિરસૈઃ સેવ્યા માયાસમાશ્રિતવિગ્રહા ॥ ૩૯-૫૯ ॥
કમલવદના પીનોત્તુઙ્ગં ઘટાકૃતિ બિભ્રતી
સ્તનયુગમિયં તન્વી શ્યામા વિશાલદૃગઞ્ચલા ।
વિશદદશના મધ્યક્ષામા વૃથેતિ જનાઃ શ્રમં
વિદધતિ મુધારાગાદુચ્ચૈરનીદૃશવર્ણને ॥ ૪૦-૬૦ ॥
યદ્યેતા મદનેષવો મૃગદૃશશ્ચેતઃકુરઙ્ગારયો
ધીરાણામપિ નો ભવેયુરબલાઃ સંસારમાયાપુરે ।
કો નામામૃતસાગરે ન રમતે ધીરસ્તદા નિર્મલે
પૂર્ણાનન્દમહોર્મિરમ્યનિકરે રાગાદિનક્રોજ્ઝિતે ॥ ૪૧-૫૬ ॥
બાલેયં બાલભાવં ત્યજતિ ન સુદતિ યત્કટાક્ષૈર્વિશાલૈ-
રસ્માન્વિભ્રામયન્તી લસદધરદલાક્ષિપ્તચૂતપ્રવાલા ।
નેતું વાઞ્છત્યકામાન્ સ્વસદનમધુના ક્રીડિતું દત્તચિત્તાન્
પુષ્યન્નીલોત્પલોત્પલાભે મુરજિતિ કમલાવલ્લભે ગોપલીલે ॥ ૪૨-૫૭ ॥
જનયતિ સુતં કઞ્ચિન્નારી સતી કુલભૂષણં
નિરુપમગુણૈઃ પુણ્યાત્માનં જગત્પરિપાલકમ્ ।
કથમપિ ન સાઽનિન્દ્યા વન્દ્યા ભવેન્મહતાં યતઃ ।
સુરસરિદિવ ખ્યાતા લોકે પવિત્રિતભૂતલા ॥ ૪૩-૬૧ ॥
કિં સ્થાનસ્ય નિરીક્ષણેન મુરજિદ્ધ્યાનાય ભૂમણ્ડલે
ભ્રાતશ્ચેદ્વિરતિર્ભવેદ્દૃઢતરા યસ્ય સ્રગાદૌ સદા ।
તસ્યૈષા યદિ નાસ્તિ હન્ત સુતરાં વ્યર્થં તદાન્વેષણં
સ્થાનસ્યાનધિકારિણઃ સુરધુનીતીરાદ્રિકુઞ્જાદિષુ ॥ ૪૪-૫૨ ॥
જાનન્નેવ કરોતિ કર્મ બહુલં દુઃખાત્મકં પ્રેરિતઃ
કેનાપ્યપ્રતિવાચ્યશક્તિમહિના દેવેન મુક્તાત્મના ।
સર્વજ્ઞેન હૃદિસ્થિતેન તનુમત્સંસારરઙ્ગાઙ્ગણે
માદ્યદ્બુદ્ધિનટીવિનોદનિપુણો નૃત્યન્નઙ્ગપ્રિયઃ ॥ ૪૫-૭૭ ॥
કર્તવ્યં ન કરોતિ બન્ધુભિરપિ સ્નેહાત્મભિર્વોદિતઃ
કામિત્વાદભિમન્યતે હિતમતં ધીરોપ્યભીષ્ટં નરઃ ।
નિષ્કામસ્ય ન વિક્રિયા તનુભૃતો લોકે ક્વચિદ્દૃશ્યતે
યત્તસ્માદયમેવ મૂલમખિલાનર્થસ્ય નિર્ધારિતમ્ ॥ ૪૬-૮૩ ॥
યદા દેવાદીનાપિ ભવતિ જન્માદિ નિયતં
મહાહર્મ્યસ્થાને લલિતલલનાલોલમનસામ્ ।
તદા કામાર્તાનાં સુગતિરિહ સંસારજલધૌ
નિમગ્નાનામુચ્ચૈ રતિવિષયશોકાદિમકરે ॥૪૭-૧૦ ॥
ન જાનીષે મૂર્ખ ક્વચિદપિ હિતં લોકમહિતં
ભ્રમદ્ભોગાકાઙ્ક્ષાકલુષિતતયા મોહબહુલે ।
જગત્યત્રારણ્યે પ્રતિપદમનેકાપદિ સદા
હરિધ્યાને વ્યગ્રં ભવ સકલતાપૈકકદને ॥ ૪૮-૧૪ ॥
સદ્દ્વંશો ગુણવાનહં સુચરિતઃ શ્લાઘ્યાં કરોત્યાત્મનો
નીચાનાં વિદધાતિ ચ પ્રતિદિનં સેવાં જનાનાં દ્વિજઃ ।
યોષિત્તસ્ય જિઘૃક્ષયા સ ચ કુતો નો લજ્જતે સજ્જના-
લ્લોભાન્ધસ્ય નરસ્ય નો ખલુ સતાં દૃષ્ટં હિ લજ્જાભયમ્ ॥ ૪૯-૯૬ ॥
નાન્નં જીર્યતિ કિઞ્ચિદૌષધબલં નાલં સ્વકાર્યોદયે
શક્તિશ્ચંક્રમણે ન હન્ત જરયા જીર્ણીકૃતાયાં તનૌ ।
અસ્માકં ત્વધુના ન લોચનબલં પુત્રેતિ ચિન્તાકુલો
ગ્લાયત્યર્થપરાયણોઽતિકૃપણો મિથ્યાભિમાનો ગૃહી ॥ ૫૦-૯૪ ॥
અદ્યશ્વો વા મરણમશિવપ્રાણિનાં કાલપાશૈ-
રાકૃષ્ટાનાં જગતિ ભવતો નાન્યથાત્વં કદાચિત્ ।
યદ્યપ્યેવં ન ખલુ કુરુતે હા તથાપ્યર્થલોભં
હિત્વા પ્રાણી હિતમવહિતો દેવલોકાનુકૂલમ્ ॥ ૫૧-૩૪ ॥
રે રે ચિત્ત મદાન્ધ મોહબધિરા મિથ્યાભિમાનોદ્ધતા
વ્યર્થેયં ભવતાં ધનાવનરતિઃ સંસારકારાગૃહે ।
બદ્ધાનાં નિગડેન ગાત્રમમતાસંજ્ઞેન યત્કર્હિચિ-
દ્દેવબ્રાહ્મણભિક્ષુકાદિષુ ધનં સ્વપ્નેઽપિ ન વ્યેતિ વઃ ॥ ૫૨-૩૧ ॥
નાભ્યસ્તો ધાતુવાદો ન ચ યુવતીવશીકારકઃ કોપ્યુપાયો
નો વા પૌરાણિકત્વં ન ચ સરસકવિતા નાપિ નીતિર્ન ગીતિઃ ।
તસ્માદર્થાર્થિનાં યા ન ભવતિ ભવતશ્ચાતુરી ક્વાપિ વિદ્વન્
જ્ઞાત્વેત્થં ચક્રપાણેરનુસર ચરણામ્ભોજયુગ્મં વિભૂત્યૈ ॥ ૫૩-૪૭ ॥
અર્થેભ્યોઽનર્થજાતં ભવતિ તનુભૃતાં યૌવનાદિષ્વવશ્યં
પિત્રાદ્યૈરર્જિતેભ્યોઽનુપકૃતિમતિભિઃ સ્વાત્મનૈવાર્જિતેભ્યઃ ।
યસ્માદ્દુઃખાકરેભ્યસ્તમનુસર સદા ભદ્ર લક્ષ્મીવિલાસં
ગોપાલં ગોપકાન્તાકુચકલશતટીકુઙ્કુમાસઙ્ગરઙ્ગમ્ ॥ ૫૪-૪૮ ॥
માદ્યત્તાર્કિકતાન્ત્રિકદ્વિપઘટાસઙ્ઘટ્ટપઞ્ચાનન-
સ્તદ્વદૃપ્તકદન્તવૈદ્યકકલાકલ્પોઽપિ નિષ્કિઞ્ચનઃ ।
યત્ર ક્વાપિ વિનાશયા કૃશતનુર્ભૂપાલસેવાપરો
જીવન્નેવ મૃતાયતે કિમપરં સંસારદુઃસાગરે ॥ ૫૫-૮૧ ॥
જગામ વ્યર્થં મે બહુદિનમથાર્થાર્થિતતયા
કુભૂમીપાલાનાં નિકટગતિદોષાકુલમતેઃ ।
હરિધ્યાનવ્યગ્રં ભવિતુમધુના વાઞ્છતિ મનઃ
ક્વચિદ્ગઙ્ગાતીરે તરુણતુલસીસૌરભભરે ॥ ૫૬-૨૧ ॥
અન્નાશાય સદા રટન્તિ પૃથુકાઃક્ષુત્ક્ષામકણ્ઠાસ્ત્રિયો
વાસોભી રહિતા બહિર્વ્યવહૃતૌ નિર્યાન્તિ નો લજ્જયા ।
ગેહાદઙ્ગણમાર્જનેઽપિ ગૃહિણો યસ્યેતિ દુર્જીવિતં
યદ્યપ્યસ્તિ તથાપિ તસ્ય વિરતિર્નોદેતિ ચિત્રં ગૃહે ॥ ૫૯-૯૫ ॥
સન્ત્યર્થા મમ સઞ્ચિતા બહુધાઃ પિત્રાદિભિઃ સામ્પ્રતં
વાણિજ્યૈઃ કૃષિભિઃ કલાભિરપિ તાન્વિસ્તારયિષ્યામિ વઃ ।
હે પુત્રા ઇતિ ભાવન્નનુદિનં સંસારપાશાવલીં
છેત્તાયં તુ કથં મનોરથમયીં જીવો નિરાલમ્બનઃ ॥ ૬૦-૭૬ ॥
માતા મૃતા જનયિતાપિ જગામ શીઘ્રં
લોકાન્તરં તવ કલત્રસુતાદયોઽપિ ।
ભ્રાતસ્તથાપિ ન જહાસિ મૃષાભિમાનં
દુઃખાત્મકે વપુષિ મૂત્રકુદર્પકૂપે ॥ ૬૧-૩ ॥
કામવ્યાઘ્રે કુમતિફણિનિ સ્વાન્તદુર્વારનીડે
માયાસિંહીવિહરણમહીલોભભલ્લૂકભીમે ।
જન્મારણ્યે ન ભવતિ રતિઃ સજ્જનાનાં કદાચિ-
ત્તત્ત્વજ્ઞાનાં વિષયતુષિતાકણ્ટકાકીર્ણપાર્શ્વે ॥ ૬૨-૩૭ ॥
સ્વાધીને નિકટસ્થિતેઽપિ વિમલજ્ઞાનામૃતે માનસે
વિખ્યાતે મુનિસેવિતેઽપિ કુધિયો ન સ્નાન્તિ તીર્થે દ્વિજાઃ ।
યત્તત્કષ્ટમહો વિવેકરહિતાસ્તીર્થાર્થિનો દુઃખિતા
યત્ર ક્વાપ્યટવીમટન્તિ જલધૌ મજ્જન્તિ દુઃખાકરે ॥ ૬૩-૪૬ ॥
ત્વત્સાક્ષિકં સકલમેતદવોચમિત્થં
ભ્રાતર્વિચાર્ય ભવતા કરણીયમિષ્ટમ્ ।
યેનેદૃશં ન ભવિતા ભવતોઽપિ કષ્ટં
શોકાકુલસ્ય ભવસાગરમગ્નમૂર્તેઃ ॥ ૬૪-૭ ॥
યત્પ્રીત્યર્થમનેકધામનિ મયા કષ્ટેન વસ્તુ પ્રિયં
સ્વસ્યાશાકવલીકૃતેન વિકલીભાવં દધાનેન મે ।
તત્સર્વં વિલયં નિનાય ભગવાન્ યો લીલયા નિર્જરો
માં હિત્વા જરયાકુલીકૃતતનું કાલાય તસ્મૈ નમઃ ॥ ૬૫-૯૮ ॥
આયુર્વેદવિદાં રસાશનવતાં પથ્યાશિનાં યત્નતો
વૈદ્યાનામપિ રોગજન્મ વપુષો હ્યન્તર્યતો દૃશ્યતે ।
દુશ્ચક્ષોત્કવલીકૃતત્રિભુવનો લીલાવિહારસ્થિતઃ
સર્વોપાયવિનાશનૈકચતુરઃ કાલાય તસ્મૈ નમઃ ॥ ૬૬-૯૯ ॥
દૃષ્ટપ્રાયં વિકલમખિલં કાલસર્પેણ વિશ્વં
ક્રૂરેણેદં શિવ શિવ મુને બ્રૂહિ રક્ષાપ્રકારમ્ ।
અસ્યાસ્તેકઃ શૃણુ મુરરિપોર્ધ્યાનપીયૂષપાનં
ત્યક્ત્વા નાન્યત્કિમપિ ભુવને દૃશ્યતે શાસ્ત્રદૃષ્ટ્યા ॥ ૬૭-૩૫ ॥
કશ્ચિત્ક્રન્દતિ કાલકર્કશકરાકૃષ્ટં વિનષ્ટં હઠા-
દુત્કૃષ્ટં તનયં વિલોક્ય પુરતઃ પુત્રેતિ હા હા ક્વચિત્ ।
કશ્ચિન્નર્તકનર્તકીપરિવૃતો નૃત્યત્યહો કુત્રચિ-
ચ્ચિત્રં સંસૃતિપદ્ધતિઃ પ્રથયતિ પ્રીતિઞ્ચ કષ્ટઞ્ચ નઃ ॥ ૬૮-૯૩ ॥
સા રોગિણી યદિ ભવેદથવા વિવર્ણા
બાલાપ્રિયાશશિમુખી રસિકસ્ય પુંસઃ ।
શલ્યાયતે હૃદિ તથા મરણં કૃશાઙ્ગ્યા-
યત્તસ્ય સા વિગતનિદ્રસરોરુહાક્ષી ॥ ૬૯-૬ ॥
નિષ્કણ્ટકેઽપિ ન સુખં વસુધાધિપત્યે
કસ્યાપિ રાજતિલકસ્ય યદેષ દેવઃ ।
વિશ્વેશ્વરો ભુજગરાજવિભૂતિભૂષો
હિત્વા તપસ્યતિ ચિરં સકલા વિભૂતીઃ ॥ ૭૦-૮ ॥
કદાચિત્કષ્ટેન દ્રવિણમધમારાધનવશા-
ન્મયા લબ્ધં સ્તોકં નિહિતમવનૌ તસ્કરભયાત્ ।
તતો નિત્યે કશ્ચિત્ક્વચિદપિ તદાખુર્બિલગૃહેઽ-
નયલ્લબ્ધોઽપ્યર્થો ન ભવતિ યદા કર્મ વિષમમ્ ॥ ૭૧-૨૦ ॥
સ્વયં ભોક્તા દાતા વસુ સુબહુ સમ્પાદ્ય ભવિતા
કુટુમ્બાનાં પોષ્ટા ગુણનિધિરશેષેપ્સિતનરઃ ।
ઇતિ પ્રત્યાશસ્ય પ્રબલદુરિતાનીતવિધુરં
શિરસ્યસ્યાકસ્માત્પતતિ નિધનં યેન ભવતિ ॥ ૭૨-૧૧ ॥
ભાનુર્ભૂવલયપ્રદક્ષિણગતિઃ ક્રીડારતિઃ સર્વદા
ચન્દ્રોપ્યેષકલાનિધિઃ કવલિતઃ સ્વર્ભાનુના દુઃખિતઃ ।
ર્હાસં ગચ્છતિ વર્ધતે ચ સતતં ગીર્વાણવિશ્રામભૂ-
સ્તત્સ્થાનં ખલુ યત્ર નાસ્ત્યપહતિઃ ક્લેશસ્ય સંસારિણામ્ ॥ ૭૩-૨૯ ॥
ભૂમણ્ડલં લયમુપૈતિ ભવત્યબાધં
લબ્ધાત્મકં પુનરપિ પ્રલયં પ્રયાતિ ।
આવર્તતે સકલમેતદનન્તવારં
બ્રહ્માદિભિઃ સમમહો ન સુખં જનાનામ્ ॥ ૭૪-૯ ॥
અહોઽત્યર્થેઽપ્યર્થે શ્રુતિશતગુરુભ્યામવગતે
નિષિદ્ધત્વેનાપિ પ્રતિદિવસમાધાવતિ મનઃ ।
પિશાચસ્તત્રૈવ સ્થિરરતિરસારેઽપિ ચપલં
ન જાને કેનાસ્ય પ્રતિકૃતિરનાર્યસ્ય ભવિતા ॥ ૭૫-૨૬ ॥
અરે ચેતશ્ચિત્રં ભ્રમસિ યદપાસ્ય પ્રિયતમં
મુકુન્દં પાર્શ્વસ્થં પિતરમપિ માન્યં સુમનસામ્ ।
બહિઃ શબ્દાદ્યર્થે પ્રકૃતિચપલે ક્લેશબહુલે
ન તે સંસારેઽસ્મિન્ભવતિ સુખદાદ્યાપિ વિરતિઃ ॥ ૭૬-૧૩ ॥
અહં શ્રાન્તોઽધ્વાનં બહુવિષમતિક્રમ્ય વિષમં
ધનાકાઙ્ક્ષાક્ષિપ્તઃ કુનૃપતિમુખાલોકનપરઃ ।
ઇદાનીં કેનાપિ સ્થિતિમુદરકૂપસ્ય ભરણે
કદન્નેનારણ્યે ક્વચિદપિ સમીહે સ્થિરમતિઃ ॥ ૭૭-૧૮ ॥
સા ગોષ્ઠી સુહૃદાં નિવારિતસુધાસ્વાદાધુના ક્વાગમ-
ત્તેધીરા ધરણીધરોપકરણીભૂતા યયુઃ ક્વાપરે ।
તે ભૂપા ભવભીરવો ભવરતાઃ ક્વાગુર્નિરસ્તારયો
હા કષ્ટં ક્વ ચ ગમ્યતે નહિ સુખં ક્વાપ્યસ્તિ લોકત્રયે ॥ ૭૮-૨૮ ॥
ઉદાસીનો દેવો મદનમથનઃ સજ્જનકુલે
કલિક્રીડાસક્તઃકૃતપરિજનઃ પ્રાકૃતજનઃ ।
ઇયં મ્લેચ્છાક્રાન્તા ત્રિદશતટિની ચોભયતટે
કથં ભ્રાન્તસ્થાતા કથય સુકૃતી કુત્ર વિભયઃ ॥ ૭૯-૬૫ ॥
નિસ્સારાવસુધાધુના સમજનિ પ્રૌઢપ્રતાપનલ-
જ્વાલાજ્વાલસમાકુલા દ્વિપઘટાસઙ્ઘટ્ટવિક્ષોભિતા ।
મ્લેચ્છાનાં રથવાજિપત્તિનિવહૈરુન્મીલિતા કીદૃશી-
યં વિદ્યા ભવિતેતિ હન્ત ન સખે જાનીમહે મોહિતાઃ ॥ ૮૦-૬૬ ॥
વેદો નિર્વેદમાગાદિહ નમનભિયા બ્રાહ્મણાનાં વિયોગા-
દ્વૈયાસિક્યો ગિરોઽપિ ક્વચિદપિ વિરલાઃ સમ્મતં સન્તિ દેશે ।
ઇત્થં ધર્મે વિલીને યવનકુલપતૌ શાસતિ ક્ષોણિબિમ્બં
નિત્યં ગઙ્ગાવગાહાદ્ભવતિ ગતિરિતઃ સંસૃતેરર્થસિદ્ધૌ ॥ ૮૧-૬૭ ॥
ગઙ્ગા ગઙ્ગેતિ યસ્યાઃ શ્રુતમપિ પઠિતં કેનચિન્નામમાત્રં
દુરસ્થસ્યાપિ પુંસો દલયતિ દુરિતં પ્રૌઢમિત્યાહુરેકે ।
સ ગઙ્ગા કસ્ય સેવ્યા ન ભવતિ ભુવને સજ્જનસ્યાતિભવ્યા
બ્રહ્માણ્ડં પ્લાવયન્તી ત્રિપુરહરજટામણ્ડલં મણ્ડયન્તીમ્ ॥ ૮૨-૬૮ ॥
કલૌ ગઙ્ગા કાશ્યાં ત્રિપુરહરપુર્યાં ભગવતી
પ્રશસ્તાદેવાનામપિ ભવતિ સેવ્યાનુદિવસમ્ ।
ઇતિ વ્યાસો બ્રૂતે મુનિજનધુરીણો હરિકથા-
સુધાપાનસ્વસ્થો ગલિતભવબન્ધોઽતુલમતિઃ ॥ ૮૩-૭૪ ॥
યસ્યાઃ સઙ્ગતિરુન્નતિં વિતનુતે વારામમીષાં જનૈ-
રુદ્ગીતા કવિભિર્મહેશ્વરમનોભીષ્ટા મહીમણ્ડલે ।
સા સન્તઃ શરદિન્દુસોદરપયઃ પૂરાભિરામા નદ-
ત્કોકશ્રેણિમનોજપુણ્યપુલિના ભાગીરથી સેવ્યતામ્ ॥ ૮૪-૭૨ ॥
કદા ભાગીરથ્યા ભવજલધિસન્તારતરણેઃ
સ્ખલદ્વીચીમાલાચપલતલવિસ્તારિતમુદઃ ।
તમસ્સ્થાને કુઞ્જે ક્વચિદપિ નિવિશ્યાહૃતમના
ભવિષ્યામ્યેકાકી નરકમથને ધ્યાનરસિકઃ ॥ ૮૫-૨૨ ॥
કદા ગોવિન્દેતિ પ્રતિદિવસમુલ્લાસમિલિતાઃ
સુધાધારાપ્રાયાસ્ત્રિદશતટિનીવીચિમુખરે ।
ભવિષ્યન્ત્યેકાન્તે ક્વચિદપિ નિકુઞ્જે મમ ગિરો
મરાલીચક્રાણાં સ્થિતિસુખરવાક્રાન્તપુલિને ॥ ૮૬-૨૩ ॥
ભજત વિબુધસિન્ધું સાધવો લોકબન્ધું
હરહસિતતરઙ્ગં શઙ્કરાશીર્ષસઙ્ગમ્ ।
દલિતભવભુજઙ્ગં ખ્યાતમાયાવિભઙ્ગં
નિખિલભુવનવન્દ્યં સર્વતીર્થાનવદ્યમ્ ॥ ૮૭-૪૪ ॥
યદમૃતમમૃતાનાં ભઙ્ગરઙ્ગપ્રસઙ્ગ-
પ્રકટિતરસવત્તાવૈભવં પીતમુચ્ચૈઃ ।
દલયતિ કલિદન્તાંસ્તાં સુપર્વસ્રવન્તીં
કિમિતિ ન ભજતાર્તા બ્રહ્મલોકાવતીર્ણામ્ ॥ ૮૮-૪૫ ॥
યત્તીરે વસતાં સતામપિ જલૈર્મૂલૈઃ ફલૈર્જીવતાં
મુક્તાહંમમભાવશુદ્ધમનસામાચારવિદ્યાવતામ્ ।
કૈવલ્યં કરબિલ્વતુલ્યમમલં સમ્પદ્યતે હેલયા ।
સ ગઙ્ગા હ્યતુલામલોર્મિમપટલા સદ્ભિઃ કુતો નેક્ષ્યતે ॥ ૮૯-૬૯ ॥
તીર્થાનામવલોકને સુમનસામુત્કણ્ઠતે માનસં
તાવદ્ભૂવલયે સતાં પુરરિપુધ્યાનામૃતાસ્વાદિનામ્।
પાવત્તે ન વિલોકયન્તિ સરિતાં રોચિષ્ણુમુક્તાવલીમ્ ।
શ્રીમન્નાકતરઙ્ગિણીં હરજટાજૂટાટવીવિભ્રમામ્ ॥ ૯૦-૭૦ ॥
સંસારો વિવિધાધિબાધબધિરઃ સારાયતે માનસે
નિઃસારોઽપિ વપુષ્મતાં કલિવૃકગ્રાસીકૃતાનાં ચિરમ્ ।
દૃષ્ટાયાં ઘનસારપાથસિ મહાપુણ્યેન યસ્યાં સતાં
સા સેવ્યા ન કુતો ભવેત્સુરધુનીસ્વર્ગાપવર્ગોદયા ॥ ૯૧-૭૧ ॥
ક્વચિદ્ધંસશ્રેણી સુખયતિ રિરંસુઃ શ્રુતિસુખં
નદન્તી ચેતો નો વિપુલપુલિને મન્થરગતિઃ ।
તદેતસ્યા યોઽર્થી સુરતરુલતા નાકતટિનીઈ
સદા સદ્ભિઃ સેવ્યા સકલપુરુષાર્થાય કૃતિભિઃ ॥ ૯૨-૭૩ ॥
યામાસાદ્ય ત્રિલોકીજનમહિતશિવાવલ્લભારામભૂમિં
બ્રહ્માદીનાં સુરાણાં સુખવસતિભુવો મણ્ડલં મણ્ડયન્તીમ્ ।
નો ગર્ભે વ્યાલુઠન્તિ ક્વચિદપિ મનુજા માતુરુત્ક્રાન્તિભાજ-
સ્તાં કાશીં નો ભજન્તે કિમિતિ સુમતયો દુઃખભારં વહન્તે ॥ ૯૩-૩૮ ॥
વિદ્યન્તે દ્વારકાદ્યા જગતિ કતિ ન તા દેવતારાજધાન્યો
યદ્યપ્યન્યાસ્તથાપિ સ્ખલદમલજલાવર્તગઙ્ગાતરઙ્ગા ।
કાશ્યેવારામકૂજત્પિકશુકચટકાક્રાન્તદિક્કામિનીનાં
ક્રીડાકાસારશાલા જયતિ મુનિજનાનન્દકન્દૈકભૂમિઃ ॥ ૯૪-૪૧ ॥
કાશીયં સમલઙ્કૃતા નિરુપમસ્વર્ગાપગાવ્યોમગા-
સ્થૂલોત્તારતરઙ્ગબિન્દુવિલસન્મુક્તાફલશ્રેણિભિઃ ।
ચઞ્ચચ્ચઞ્ચલચઞ્ચરીકનિકરારાગામ્બરા રાજતે
કાસારસ્થવિનિદ્રપદ્મનયના વિશ્વેશ્વરપ્રેયસી ॥ ૯૫-૪૨ ॥
વન્હિપ્રાકારબુદ્ધિં જનયતિ વલભીવાસિનાં નાગરાણાં
ગન્ધારણ્યપ્રસૂતસ્ફુટકુસુમચયઃ કિંશુકાનાં શુકાનામ્ ।
ચઞ્ચ્વાકારો વસન્તે પરમપદપદં રાજધાની પુરારેઃ
સા કાશ્યારામરમ્યા જયતિ મુનિજનાનન્દકન્દૈકભૂમિઃ ॥ ૯૬-૪૩ ॥
કિં કુર્મઃ કિં ભજામઃ કિમિહ સમુદ્રિતં સાધનં કિં વયસ્યાઃ
સંસારોન્મૂલનાય પ્રતિદિવસમિહાનર્થશઙ્કાવતારઃ ।
ભ્રાતર્જ્ઞાતં નિદાનં ભવભયદલને સઙ્ગતં સજ્જ્નાં
તાં કાશીમાશ્રયામો નિરુપમયશસઃ સ્વઃસ્રવન્ત્યા વયસ્યામ્ ॥ ૯૭-૩૯ ॥
ભુક્તિઃ ક્વાપિ ન મુક્તિરસ્ત્યભિમતા ક્વાણ્યસ્તિ મુક્તિર્ન સા
કાશ્યામસ્તિ વિશેષ એવ સુતરાં શ્લાઘ્યં યદેતદ્રૂપમ્ ।
સર્વૈરુત્તમમધ્યમાધમજનૈરાસાદ્યતેઽનુગ્રહા-
દ્દેવસ્ય ત્રિપુરદ્વિષઃ સુરધુનીસ્નાનાવદાતવ્યયૈઃ ॥ ૯૮-૪૦ ॥
સન્તન્યે ત્રિદશાપગાદિપતનાદેવ પ્રયાગાદયઃ
પ્રાલેયાચલસમ્ભવા બહુફલાઃ સિદ્ધાશ્રમાઃ સિદ્ધયઃ ।
યત્રાઘૌઘસહા ભવન્તિ સુધિયાં ધ્યાનેશ્વરણાં ચિરં
મુક્તાશેષભિયાં વિનિદ્રમનસાં કન્દામ્બુપર્ણાશિનામ્ ॥ ૯૯-૫૧ ॥
કેદારસ્થાનમેકં રુચિરતરમુમાનાટ્યલીલાવનીકં
પ્રાલેયાદ્રિપ્રદેશે પ્રથિતમતિતરામસ્તિ ગઙ્ગાનિવેશે ।
ખ્યાતં નારાયણસ્ય ત્રિજગતિ બદરીનામ સિદ્ધાશ્રમસ્ય
તત્રૈવાનાદિમૂર્તેર્મુનિજનમનસામન્યદાનન્દમૂર્તેઃ ॥ ૧૦૦-૫૦ ॥
બુધાનાં વૈરાગ્યં સુઘટયતુ વૈરાગ્યશતકં
ગૃહસ્થાનામેકં હરિપદસરોજપ્રણયિનામ્ ।
જનાનામાનન્દં વિતરતુ નિતાન્તં સુવિશદ-
ત્રયં શેષવ્યાખ્યાગલિતતમસાં શુદ્ધમનસામ્ ॥ ૧૦૧-૧૦૩ ॥
ઇતિ શ્રીભર્તૃહરિવિરચિતં વિજ્ઞાનશતકં ચતુર્થમ્ ।
This verse sequence is based on two books, one by Pathak with Gujarati
translation and -number is based on that of Ghule with Sanskrit
commentary, 101 in number. While Ghule’s book has 103 verses,
Pathak’s book has selected resequenced 101 and 38 more as
parishiShTa given below and appears to be expanded.
॥ વિજ્ઞાનશતક પરિશિષ્ટ ॥
અકિઞ્ચનસ્ય દાન્તસ્ય શાન્તસ્ય સમચેતસઃ ।
સદા સન્તુષ્ટમનસઃ સર્વાઃ સુખમયા દિશઃ ॥ ૧ ॥
અભિમતમહામાનગ્રન્થિપ્રભેદપટીયસી
ગુરુતરગુરુગ્રામામ્ભોજસ્ફુટોજ્જ્વલચન્દ્રિકા ।
વિપુલવિલસલ્લજ્જાવલ્લીવિદારકુઠારિકા
જઠરપિઠરી દુઃપૂરેયં કરોતિ વિડમ્બનમ્ ॥ ૨ ॥
ઉત્તિષ્ઠ ક્ષણમેકમુદ્વહ ગુરું દારિદ્ર્યભારં સખે
શ્રાન્તસ્તાવદહં ચિરં મરણજં સેવે ત્વદીયં સુખમ્ ।
ઇત્યુક્તો ધનવર્જિતેન સહસા ગત્વા સ્મશાને શવો
દારિદ્ર્યાન્મરણં વરં વરમિતિ જ્ઞાત્વૈવ તૂષ્ણીં સ્થિતઃ ॥ ૩ ॥
ઉદન્વચ્છન્ના ભૂઃ સ ચ નિધિરપાં યોજનશતમ્
સદા પાન્થઃ પૂષા ગગનપરિમાણં કલયતિ ।
ઇતિ પ્રાયો ભાવાઃ સ્ફુરદવધિમુદ્રામુકુલિતાઃ
સતાં પ્રજ્ઞોન્મેષઃ પુનરયમસીમા વિજયતે ॥ ૪ ॥
એતા હસન્તિ ચ રુદન્તિ ચ કાર્યહેતો-
ર્વિશ્વાસયન્તિ ચ પરં ન ચ વિશ્વસન્તિ ।
તસ્માન્નરેણ તુ સુશીલસમન્વિતેન
નાર્યઃ સ્મશાનઘટિકા ઇવ વર્જનીયાઃ ॥ ૫ ॥
કાર્કશ્યં સ્તનયોર્દૃશોસ્તરલતાલીકં મુખે શ્લાઘ્યતે
કૌટિલ્યં કચસઞ્ચયે ચ વદને માન્દ્યં ત્રિકે સ્થૂલતા ।
ભીરુત્વં હૃદયે સદૈવ કથિતં માયાપ્રયોગઃ પ્રિયે
યાસાં દોષગણઃ સદા મૃગદૃશાં તાઃ સ્યુઃ પશૂનાં પ્રિયાઃ ॥ ૬ ॥
કદા વારાણસ્યામમરતટિનીરોધસિ વસન્
વસાનઃ કૌપીનં શિરસિ નિદધાનોઽઞ્જલિપુટમ્ ।
અયે ગૌરીનાથ ત્રિપુરહર શમ્ભો ત્રિનયન
પ્રસીદેત્યાક્રોશન્નિમિષમિવ નેષ્યામિ દિવસાન્ ॥ ૭ ॥
ગાત્રૈર્ગિરા ચ વિકલશ્ચટુરીશ્વરાણાં
કુર્વન્નયં પ્રહસનસ્ય નટઃ કૃતોઽસિ ।
તં ત્વાં પુનઃ પલિતકર્ણકભાજમેનં
નાટ્યેન કેન નટયિષ્યતિ દીર્ઘમાયુઅઃ ॥ ૮ ॥
ચલા લક્ષ્મીશ્ચલાઃ પ્રાણાશ્ચલે જીવિતયૌવને ।
ચલાચલો ચ સંસારે ધર્મ એકો હિ નિશ્ચલઃ ॥ ૯ ॥
ચેતશ્ચિન્તય મા રમાં સકૃદિમામસ્થાયિનીમાસ્થયા
ભૂપાલભ્રુકુટીરવિહરવ્યાપારપણ્યાઙ્ગનામ્ ।
કન્યાકઞ્ચુકિતાઃ પ્રવિશ્ય ભવનદ્વારાણિ વારાણસી-
રથ્યાપઙ્ક્તિષુ પાણિપાત્રપતિતાં ભિક્ષામપેક્ષામહે ॥ ૧૦ ॥
તુઙ્ગં વેશ્મ સુતાઃ સતામભિમતાઃ સઙ્ખ્યાતિગાઃ સમ્પદઃ
કલ્યાણી દયિતા વયશ્ચ નવમિત્યજ્ઞાનમૂઢો જનઃ ।
મત્વા વિશ્વમનશ્વરં નિવિશતે સંસારકારાગૃહે
સન્દૃશ્યં ક્ષણભઙ્ગુરં તદખિલં ધન્યસ્તુ સંન્યસ્યતિ ॥ ૧૧ ॥
ન ભિક્ષા દુષ્પ્રાપા પથિ મમ મહારામરચિતે
ફલૈઃ સમ્પૂર્ણા ભૂર્દ્વિપમૃગસુચર્માપિ વસનમ્ ।
સુખૈર્વા દુઃખૈર્વા સદૃશપરિપાકઃ ખલુ તદા
ત્રિનેત્રં કસ્ત્યક્ત્વા ધનલયમદાન્ધં પ્રણમતિ ॥ ૧૨ ॥
નો ખડ્ગપ્રવિદારિતઃ કરટિનો નોદ્વેજિતા વૈરિણ-
સ્તન્વઙ્ગ્યા વિપુલે નિબદ્ધફલકે ન ક્રીડિતં લીલયા ।
નો જુષ્ટં ગિરિરાજનિર્ઝરઝણજ્ઝાઙ્કારકારં વયઃ
કાલોઽયં પરપિણ્ડલોલુપતયા કાકૈરિવ પ્રેરિતઃ ॥ ૧૩ ॥
પરિભ્રમસિ કિં વૃથાક્વચન ચિત્ત વિશ્રામ્યતાં
સ્વયં ભવતિ યદ્યથા ભવતિ તત્તથા નાન્યથા ।
અતીતમપિ ન સ્મરન્નપિ ચ ભાવ્યસઙ્કલ્પય-
ન્નતર્કિતગમાગમાનનુભવસ્વ ભોગાનિહ ॥ ૧૪ ॥
પાણિં પાત્રયતાં નિસર્ગશુચિના ભૈક્ષેણ સન્તુષ્યતાં
યત્ર ક્વાપિ નિષીદતાં બહુતૃણં વિશ્વં મુહુઃ પશ્યતામ્ ।
અત્યાગેઽપિ તનોરખણ્ડપરમાનન્દાવબોધસ્પૃહાં
મત્યઃ કોઽપિ શિવપ્રસાદસુલભાં સમ્પત્સ્યતે યોગિનામ્ ॥ ૧૫ ॥
પાતાલાન્ન વિમોચિતો બત બલી નીતો ન મૃત્યુઃ ક્ષયં
નો મૃષ્ટં શશિલાઞ્છનં ચ મલિનં નોન્મૂલિતા વ્યાધયઃ ।
શેષસ્યાપિ ધરાં વિધૃત્ય ન કૃતો ભારાવતારઃ ક્ષણં
ચેતઃ સત્પુરુષાભિમાનગણનાં મિથ્યા વહન્ લજ્જસે ॥ ૧૬ ॥
ફલં સ્વેચ્છાલભ્યં પ્રતિવનમખેદં ક્ષિતિરુહાં
પયઃ સ્થાને સ્થાને શિશિરમધુરં પુણ્યસરિતામ્ ।
મૃદુસ્પર્શા શય્યા સુલલિતલતાપલ્લવમયી
સહન્તે સન્તાપં તદપિ ધનિનાં દ્વારિ કૃપણાઃ ॥ ૧૭ ॥
ભિક્ષા કામ્દુધા ધેનુઃ કન્થા શીતનિવારિણી ।
અચલા તુ શિવ ભક્તિર્વિભવૈઃ કિં પ્રયોજનમ્ ॥ ૧૮ ॥
યદ્વક્ત્રં મુહરીક્ષસે ન ધનિનાં બ્રૂષે ન ચાટું મૃષા
નૈષાં ગર્વગિરઃ શૃણોષિ ન પુનઃ પ્રત્યાશયા ધાવસિ ।
કાલો બાલતૃણાનિ ખાદસિ સુખં નિદ્રાસિ નિદ્રાગમે
તન્મે બ્રૂહિ કુરઙ્ગ કુત્ર ભવતા કિં નામ તપ્તં તપઃ ॥ ૧૯ ॥
યે સન્તોષસુખપ્રમોદમુદિતાસ્તેષાં ન ભિન્ના મુદો
યે ત્વન્યે ધનલોભસઙ્કુલધિયસ્તેષાં ન તૃષ્ણા હતા ।
ઇત્થં કસ્ય કૃતે કૃતઃ સ વિધિના તાદૃક્પદં સમ્પદાં
સ્વાત્મન્યેવ સમાપ્તહેમમહિમા મેરુર્ન મે રોચતે ॥ ૨૦ ॥
વર્ણે સિતં શિરસિ વીક્ષ્ય શિરોરુહાણાં
સ્થાનં જરાપરિભવસ્ય તદેવ પુંસામ્ ।
આરોપિતાસ્થિશકલં પરિહૃત્ય યાન્તિ
ચાણ્ડાલકૂપમિવ દૂરતરં તરુણ્યઃ ॥ ૨૧ ॥
સમારમ્ભા ભગ્નાઃ કતિ ન કતિવારાઁસ્તવ પશો
પિપાસોસ્તુચ્છેઽસ્મિન્દ્રવિણમૃગતૃષ્ણાર્ણવજલે ।
તથાપિ પ્રત્યાશા વિરમતિ ન તેઽદ્યાપિ શતધા
ન દીર્ણં યચ્ચેતો નિયતમશનિગ્રાવઘટિતમ્ ॥ ૨૨ ॥
સિંહો બલી દ્વિરદશૂકરમાંસભોજી
સંવત્સરેણ રતિમેતિ કિલૈકવારમ્ ।
પારાવતઃ ખરશિલાકણમાત્રભોજી
કામી ભવત્યનુદિનં વદ કોઽત્ર હેતુઃ ॥ ૨૩ ॥
ચૂડોત્તંસિતચારુચન્દ્રકલિકાચઞ્ચચ્છિખાભાસ્વરો
લીલાદગ્ધવિલોલકામશલભા શ્રેયોદશાગ્રે સ્ફુરન્ ।
અન્તઃસ્ફૂર્જદપારમોહતિમિરપ્રાગ્ભારમુચ્ચાટયં-
શ્ચેતઃ સદ્મનિ યોગિનાં વિજયતે જ્ઞાનપ્રદીપો હરઃ ॥ ૨૪ ॥
ભિક્ષાહારમદૈન્યમપ્રતિસુખં ભીતિચ્છિદં સર્વદા
દુર્માત્સર્યમદાભિમાનમથનં દુઃખૌઘવિધ્વંસનમ્ ।
સર્વત્રાન્વહમપ્રયત્નસુલભં સાધુપ્રિયં પાવનં
શમ્ભોઃ સત્રમવાર્યમક્ષયનિધિં શંસન્તિ યોગીશ્વરાઃ ॥ ૨૫ ॥
ભોગાસ્તુઙ્ગતરઙ્ગભઙ્ગચપલાઃ પ્રાણાઃ ક્ષણધ્વંસિન-
સ્તોકાન્યેવદિનાનિ યૌવનસુખં પ્રીતિઃ પ્રિયેષ્વસ્થિરા ।
તત્સંસારમસારમેવ નિખિલં બુદ્ધ્વા બુધા બોધકા
લોકાનુગ્રહપેશલેન મનસા યત્નઃ સમાધીયતામ્ ॥ ૨૬ ॥
બ્રહ્મેન્દ્રાદિમરુદ્ગણાંસ્તૃણકણાન્યત્ર સ્થિતો મન્યતે
યત્સ્વાદાદ્વિરસા ભવન્તિ વિભવાસ્ત્રૈલોક્યરાજ્યાદયઃ ।
ભોગઃ કોઽપિ સ એક એવ પરમો નિત્યોદિતો જૃમ્ભતે
ભો સાધો ક્ષણભઙ્ગુરે તદિતરે ભોગે રતિં મા કૃથાઃ ॥ ૨૭ ॥
સા રમ્યા નગરી મહાન્સ નૃપતિઃ સામન્તચક્રં ચ તત્
પાર્શ્વે તસ્ય ચ સા વિદગ્ધપરિષત્તશ્ચન્દ્રબિમ્બાનનાઃ ।
ઉત્સિક્તઃ સ ચ રાજપુત્રનિવહસ્તે બન્દિનસ્તાઃ કથાઃ
સર્વં યસ્ય વશાદગાત્સ્મૃતિપથં કાલાય તસ્મૈ નમઃ ॥ ૨૮ ॥
ફલમલમશનાય સ્વાદુ પાનાય તોયમ્
શયનમવનિપૃષ્ઠં વલ્કલે વાસસી ચ ।
નવધનમધુપાનભ્રાન્તસર્વેન્દ્રિયાણા-
મવિનયમનુમન્તં નોત્સહે દુર્જનાનામ્ ॥ ૨૯ ॥
અશીમહિ વયં ભિક્ષામાશાવાસો વસીમહિ ।
શયીમહિ મહીપૃષ્ઠે કુર્વીમહિ કિમીશ્વરૈઃ ॥ ૩૦ ॥
અહૌ વા હારે વા બલવતિ રિપૌ વા સુહૃદિ વા
મણૌ વા લોષ્ઠે વા કુસુમશયને વા દૃશદિ વા ।
તૃણે વા સ્ત્રૈણે વા મમ સમદૃશો યાન્તુ દિવસાઃ
ક્વચિત્પુણ્યારણ્યે શિવ શિવ શિવેતિ પ્રલપતઃ ॥ ૩૧ ॥
અનાવર્તી કાલો વ્રજતિ સ વૃથા તન્ન ગણિતં
દશાસ્તાસ્તા સોઢા વ્યસનશતસમ્પાતવિધુરાઃ ।
કિયદ્વા વક્ષ્યામઃ કિમિવ બત નાત્મન્યપકૃતં
ત્વયા યાવત્તાવત્પુનરપિ તદેવ વ્યવસિતમ્ ॥ ૩૨ ॥
દદતુ દદતુ ગાલીર્ગાલીમન્તો ભવન્તો
વયમપિ તદભાવાદ્ગાલિદાનેઽસમર્થાઃ ।
જગતિ વિદિતમેતદ્દીયતે વિદ્યમાનં
નહિ શશકવિષાણં કોઽપિ કસ્મૈ દદાતિ ॥ ૩૩ ॥
ભવ્યં ભુક્તં તતઃ કિં કદશનમથવા વાસરાન્તે તતઃ કિં
કૌપીનં વા તતઃ કિં કિમથ સિતમહચ્ચામ્બરં વા તતઃ કિમ્ ।
એકા ભાર્યા તતઃ કિં શતગુણગુણિતા કોટિરેકા તતઃ કિં
ત્વેકો ભ્રાન્તસ્તતઃ કિં કરિતુરગશતૈર્વેષ્ટિતો વા તતઃ કિમ્ ॥ ૩૪ ॥
ભૂઃ પર્યઙ્કો નિજભુજલતા કન્દુકં ખં વિતાનં
દીપશ્ચાન્દ્રો વિરતિવનિતાલબ્ધસઙ્ગપ્રમોદઃ ।
દિક્કાન્તાભિઃ પવનચમરૈર્વીજ્યમાનઃ સમન્તા-
દ્ભિક્ષુઃ શેતે નૃપ ઇવ ભુવિ ત્યક્તસર્વસ્પૃહોઽપિ ॥ ૩૫ ॥
સંમોહયન્તિ મદયન્તિ વિડમ્બયન્તિ
નિર્ભર્ત્સયન્તિ રમયન્તિ વિષાદયન્તિ ।
એતાઃ પ્રવિશ્ય સદયં હૃદયં નરાણાં
કિં નામ વામનયના ન સમાચરન્તિ ॥ ૩૬ ॥
સ્થિતિઃ પુણ્યેઽરણ્યે સહ પરિચયો હન્ત હરિણૈઃ
ફલૈર્મેધ્યા વૃત્તિઃ પ્રતિનદિ ચ તલ્પાનિ દૃષદઃ ।
ઇતીયં સામગ્રી ભવતિ હરભક્તિં સ્પૃહયતાં
વનં વા ગેહં વા સદૃશમુપશાન્ત્યેકમનસામ્ ॥ ૩૭ ॥
સ્વાદિષ્ઠં મધુનો ઘૃતાચ્ચ રસવદ્યત્પ્રસ્રવત્યક્ષરે
દૈવી વાગમૃતાત્મનો રસવતસ્તેનૈવ તૃપ્તા વયમ્ ।
કુક્ષૌ યાવદિમે ભવન્તિ ધૃતયે ભિક્ષાહૃતાઃ સક્તવ-
સ્તાવદ્દાસ્યકૃતાર્જનૈર્ન હિ ધનૈર્વૃત્તિં સમીહામહે ॥ ૩૮ ॥