॥ Yajnvalkya Gita From Mahabharat Shanti Parva Ch 310-318 Telugu Lyrics ॥
॥ యాజ్ఞవల్క్యగీతా మహాభారతే శాంతిపర్వే అధ్యాయ 310-318 ॥
310/298
యుధిష్ఠిర ఉవాచ
ధర్మాధర్మవిముక్తం యద్విముక్తం సర్వసంశ్రయాత్ ।
జన్మమృత్యువిముక్తం చ విముక్తం పుణ్యపాపయోః ॥ 1 ॥
యచ్ఛివం నిత్యమభయం నిత్యం చాక్షరమవ్యయం ।
శుచి నిత్యమనాయాసం తద్భవాన్వక్తుమర్హతి ॥ 2 ॥
భీష్మ ఉవాచ
అత్ర తే వర్తయిష్యేఽహమితిహాసం పురాతనం ।
యాజ్ఞవల్క్యస్య సంవాదం జనకస్య చ భారత ॥ 3 ॥
యాజ్ఞవల్క్యమృషిశ్రేష్ఠం దైవరాతిర్మయా యశః ।
పప్రచ్ఛ జనకో రాజా ప్రశ్నం ప్రశ్నవిదాం వరః ॥ 4 ॥
కతీంద్రియాణి విప్రర్షే కతి ప్రకృతయః స్మృతాః ।
కిమవ్యక్తం పరం బ్రహ్మ తస్మాచ్చ పరతస్తు కిం ॥ 5 ॥
ప్రభవం చాప్యయం చైవ కాలసంఖ్యాం తథైవ చ ।
వక్తుమర్హసి విప్రేంద్ర త్వదనుగ్రహ కాంక్షిణః ॥ 6 ॥
అజ్ఞానాత్పరిపృచ్ఛామి త్వం హి జ్ఞానమయో నిధిః ।
తదహం శ్రోతుమిచ్ఛామి సర్వమేతదసంశయం ॥ 7 ॥
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
శ్రూయతామవనీ పాల యదేతదనుపృచ్ఛసి ।
యోగానాం పరమం జ్ఞానం సాంఖ్యానాం చ విశేషతః ॥ 8 ॥
న తవావిదితం కిం చిన్మాం తు జిజ్ఞాసతే భవాన్ ।
పృష్టేన చాపి వక్తవ్యమేష ధర్మః సనాతనః ॥ 9 ॥
అస్తౌ ప్రకృతయః ప్రోక్తా వికారాశ్చాపి సోదశ ।
అథ సప్త తు వ్యక్తాని ప్రాహురధ్యాత్మచింతకాః ॥ 10 ॥
అవ్యక్తం చ మహాంశ్చైవ తథాహంకార ఏవ చ ।
పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం ॥ 11 ॥
ఏతాః ప్రకృతయస్త్వస్తౌ వికారానపి మే శృణు ।
శ్రోత్రం త్వక్చైవ చక్షుశ్చ జిహ్వా ఘ్రాణం చ పంచమం ॥ 12 ॥
శబ్దస్పర్శౌ చ రూపం చ రసో గంధస్తథైవ చ ।
వాక్చ హస్తౌ చ పాదౌ చ పాయుర్మేధ్రం తథైవ చ ॥ 13 ॥
ఏతే విశేషా రాజేంద్ర మహాభూతేషు పంచసు ।
బుద్ధీంద్రియాణ్యథైతాని సవిశేషాణి మైథిల ॥ 14 ॥
మనః సోదశకం ప్రాహురధ్యాత్మగతిచింతకాః ।
త్వం చైవాన్యే చ విద్వాంసస్తత్త్వబుద్ధివిశారదాః ॥ 15 ॥
అవ్యక్తాచ్చ మహానాత్మా సముత్పద్యతి పార్తివ ।
ప్రథమం సర్గమిత్యేతదాహుః ప్రాధానికం బుధాః ॥ 16 ॥
మహతశ్చాప్యహంకార ఉత్పద్యతి నరాధిప ।
ద్వితీయం సర్గమిత్యాహురేతద్బుద్ధ్యాత్మకం స్మృతం ॥ 17 ॥
అహంకారాచ్చ సంభూతం మనో భూతగుణాత్మకం ।
తృతీయః సర్గ ఇత్యేష ఆహంకారిక ఉచ్యతే ॥ 18 ॥
మనసస్తు సముద్భూతా మహాభూతా నరాధిప ।
చతుర్థం సర్గమిత్యేతన్మానసం పరిచక్షతే ॥ 19 ॥
శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసో గంధస్తథైవ చ ।
పంచమం సర్గమిత్యాహుర్భౌతికం భూతచింతకాః ॥ 20 ॥
శ్రోత్రం త్వక్చైవ చక్షుశ్చ జిహ్వా ఘ్రాణం చ పంచమం ।
సర్గం తు సస్థమిత్యాహుర్బహు చింతాత్మకం స్మృతం ॥ 21 ॥
అధః శ్రోత్రేంద్రియ గ్రామ ఉత్పద్యతి నరాధిప ।
సప్తమం సర్గమిత్యాహురేతదైంద్రియకం స్మృతం ॥ 22 ॥
ఊర్ధ్వస్రోతస్తథా తిర్యగుత్పద్యతి నరాధిప ।
అస్తమం సర్గమిత్యాహురేతదార్జవకం బుధాః ॥ 23 ॥
తిర్యక్స్రోతస్త్వధః స్రోత ఉత్పద్యతి నరాధిప ।
నవమం సర్గమిత్యాహురేతదార్జవకం బుధాః ॥ 24 ॥
ఏతాని నవ సర్గాణి తత్త్వాని చ నరాధిప ।
చతుర్వింశతిరుక్తాని యథా శ్రుతినిదర్శనాత్ ॥ 25 ॥
అత ఊర్ధ్వం మహారాజ గుణస్యైతస్య తత్త్వతః ।
మహాత్మభిరనుప్రోక్తాం కాలసంఖ్యాం నిబోధ మే ॥ 26 ॥
311/299
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
అవ్యక్తస్య నరశ్రేష్ఠ కాలసంఖ్యాం నిబోధ మే ।
పంచ కల్పసహస్రాణి ద్విగుణాన్యహరుచ్యతే ॥ 1 ॥
రాత్రిరేతావతీ చాస్య ప్రతిబుద్ధో నరాధిప ।
సృజత్యోషధిమేవాగ్రే జీవనం సర్వదేహినాం ॥ 2 ॥
తతో బ్రహ్మాణమసృజద్ధైరణ్యాంద సముద్భవం ।
సా మూర్తిః సర్వభూతానామిత్యేవమనుశుశ్రుమ ॥ 3 ॥
సంవత్సరముషిత్వాందే నిష్క్రమ్య చ మహామునిః ।
సందధేఽర్ధం మహీం కృత్స్నాం దివమర్ధం ప్రజాపతిః ॥ 4 ॥
ద్యావాపృథివ్యోరిత్యేష రాజన్వేదేషు పథ్యతే ।
తయోః శకలయోర్మధ్యమాకాశమకరోత్ప్రభుః ॥ 5 ॥
ఏతస్యాపి చ సంఖ్యానం వేదవేదాంగపారగైః ।
దశ కల్పసహస్రాణి పాదోనాన్యహరుచ్యతే ।
రాత్రిమేతావతీం చాస్య ప్రాహురధ్యాత్మచింతకాః ॥ 6 ॥
సృజత్యహంకారమృషిర్భూతం దివ్యాత్మకం తథా ।
చతురశ్చాపరాన్పుత్రాందేహాత్పూర్వం మహానృషిః ।
తే వై పితృభ్యః పితరః శ్రూయంతే రాజసత్తమ ॥ 7 ॥
దేవాః పితౄణాం చ సుతా దేవైర్లోకాః సమావృతాః ।
చరాచరా నరశ్రేష్ఠ ఇత్యేవమనుశుశ్రుమ ॥ 8 ॥
పరమేష్ఠీ త్వహంకారోఽసృజద్భూతాని పంచధా ।
పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం ॥ 9 ॥
ఏతస్యాపి నిశామాహుస్తృతీయమిహ కుర్వతః ।
పంచ కల్పసహస్రాణి తావదేవాహరుచ్యతే ॥ 10 ॥
శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసో గంధశ్చ పంచమః ।
ఏతే విశేషా రాజేంద్ర మహాభూతేషు పంచసు ।
యైరావిష్టాని భూతాని అహన్యహని పార్థివ ॥ 11 ॥
అన్యోన్యం స్పృహయంత్యేతే అన్యోన్యస్య హితే రతాః ।
అన్యోన్యమభిమన్యంతే అన్యోన్యస్పర్ధినస్తథా ॥ 12 ॥
తే వధ్యమానా అన్యోన్యం గుణైర్హారిభిరవ్యయాః ।
ఇహైవ పరివర్తంతే తిర్యగ్యోనిప్రవేశినః ॥ 13 ॥
త్రీణి కల్పసహస్రాణి ఏతేషాం అహరుచ్యతే ।
రత్రిరేతావతీ చైవ మనసశ్చ నరాధిప ॥ 14 ॥
మనశ్చరతి రాజేంద్ర చరితం సర్వమింద్రియైః ।
న చేంద్రియాణి పశ్యంతి మన ఏవాత్ర పశ్యతి ॥ 15 ॥
చక్షుః పశ్యతి రూపాణి మనసా తు న చక్షుషా ।
మనసి వ్యాకులే చక్షుః పశ్యన్నపి న పశ్యతి ।
తథేంద్రియాణి సర్వాణి పశ్యంతీత్యభిచక్షతే ॥ 16 ॥
మనస్యుపరతే రాజన్నింద్రియోపరమో భవేత్ ।
న చేంద్రియవ్యుపరమే మనస్యుపరమో భవేత్ ।
ఏవం మనః ప్రధానాని ఇంద్రియాణి విభావయేత్ ॥ 17 ॥
ఇంద్రియాణాం హి సర్వేషామీశ్వరం మన ఉచ్యతే ।
ఏతద్విశంతి భూతాని సర్వాణీహ మహాయశః ॥ 18 ॥
312/300
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
తత్త్వానాం సర్గ సంఖ్యా చ కాలసంఖ్యా తథైవ చ ।
మయా ప్రోక్తానుపూర్వ్యేణ సంహారమపి మే శృణు ॥ 1 ॥
యథా సంహరతే జంతూన్ససర్జ చ పునః పునః ।
అనాదినిధనో బ్రహ్మా నిత్యశ్చాక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥
అహః క్షయమథో బుద్ధ్వా నిశి స్వప్నమనాస్తథా ।
చోదయామాస భవగానవ్యక్తోఽహం కృతం నరం ॥ 3 ॥
తతః శతసహస్రాంశురవ్యక్తేనాభిచోదితః ।
కృత్వా ద్వాదశధాత్మానమాదిత్యో జ్వలదగ్నివత్ ॥ 4 ॥
చతుర్విధం ప్రజా జాలం నిర్దహత్యాశు తేజసా ।
జరాయ్వంద స్వేదజాతముద్భిజ్జం చ నరాధిప ॥ 5 ॥
ఏతదున్మేష మాత్రేణ వినిష్టం స్థాను జంగమం ।
కూర్మపృష్ఠసమా భూమిర్భవత్యథ సమంతతః ॥ 6 ॥
జగద్దగ్ధ్వామిత బలః కేవలం జగతీం తతః ।
అంభసా బలినా క్షిప్రమాపూర్యత సమంతతః ॥ 7 ॥
తతః కాలాగ్నిమాసాద్య తదంభో యాతి సంక్షయం ।
వినస్తేఽమ్భసి రాజేంద్ర జాజ్వలీత్యనలో మహా ॥ 8 ॥
తమప్రమేయోఽతిబలం జ్వలమానం విభావసుం ।
ఊష్మానం సర్వభూతానాం సప్తార్చిషమథాంజసా ॥ 9 ॥
భక్షయామాస బలవాన్వాయురస్తాత్మకో బలీ ।
విచరన్నమితప్రాణస్తిర్యగూర్ధ్వమధస్తథా ॥ 10 ॥
తమప్రతిబలం భీమమాకాశం గ్రసతేఽఽత్మనా ।
ఆకాశమప్యతినదన్మనో గ్రసతి చారికం ॥ 11 ॥
మనో గ్రసతి సర్వాత్మా సోఽహంకారః ప్రజాపతిః ।
అహంకారం మహానాత్మా భూతభవ్య భవిష్యవిత్ ॥ 12 ॥
తమప్యనుపమాత్మానం విశ్వం శంభః ప్రజాపతిః ।
అనిమా లఘిమా ప్రాప్తిరీశానో జ్యోతిరవ్యయః ॥ 13 ॥
సర్వతః పాని పాదాంతః సర్వతోఽక్షిశిరోముఖః ।
సర్వతః శ్రుతిమాఀల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ 14 ॥
హృదయం సర్వభూతానాం పర్వణోఽఙ్గుష్ఠ మాత్రకః ।
అనుగ్రసత్యనంతం హి మహాత్మా విశ్వమీశ్వరః ॥ 15 ॥
తతః సమభవత్సర్వమక్షయావ్యయమవ్రణం ।
భూతభవ్య మనుష్యాణాం స్రష్టారమనఘం తథా ॥ 16 ॥
ఏషోఽప్యయస్తే రాజేంద్ర యథావత్పరిభాసితః ।
అధ్యాత్మమధిభూతం చ అధిదైవం చ శ్రూయతాం ॥ 17 ॥
313/301
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
పాదావధ్యాత్మమిత్యాహుర్బ్రాహ్మణాస్తత్త్వదర్శినః ।
గంతవ్యమధిభూతం చ విష్ణుస్తత్రాధిదైవతం ॥ 1 ॥
పాయురధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథాతత్త్వార్థ దర్శినః ।
విసర్గమధిభూతం చ మిత్రస్తత్రాధిదైవతం ॥ 2 ॥
ఉపస్థోఽధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథాయోగనిదర్శనం ।
అధిభూతం తథానందో దైవతం చ ప్రజాపతిః ॥ 3 ॥
హస్తావధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథా సాంఖ్యనిదర్శనం ।
కర్తవ్యమధిభూతం తు ఇంద్రస్తత్రాధిదైవతం ॥ 4 ॥
వాగధ్యాత్మమితి ప్రాహుర్యథా శ్రుతినిదర్శనం ।
వక్తవ్యమధిభూతం తు వహ్నిస్తత్రాధిదైవతం ॥ 5 ॥
చక్షురధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథా శ్రుతినిదర్శనం ।
రూపమత్రాధిభూతం తు సూర్యస్తత్రాధిదైవతం ॥ 6 ॥
శ్రోత్రమధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథా శ్రుతినిదర్శనం ।
శబ్దస్తత్రాధిభూతం తు దిశస్తత్రాధిదైవతం ॥ 7 ॥
జిహ్వామధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథాతత్త్వనిదర్శనం ।
రస ఏవాధిభూతం తు ఆపస్తత్రాధిదైవతం ॥ 8 ॥
ఘ్రాణమధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథా శ్రుతినిదర్శనం ।
గంధ ఏవాధిభూతం తు పృథివీ చాధిదైవతం ॥ 9 ॥
త్వగధ్యాత్మమితి ప్రాహుస్తత్త్వబుద్ధివిశారదాః ।
స్పర్శ ఏవాధిభూతం తు పవనశ్చాధిదైవతం ॥ 10 ॥
మనోఽధ్యాత్మమితి ప్రాహుర్యథా శ్రుతినిదర్శనం ।
మంతవ్యమధిభూతం తు చంద్రమాశ్చాధిదైవతం ॥ 11 ॥
అహంకారికమధ్యాత్మమాహుస్తత్త్వనిదర్శనం ।
అభిమానోఽధిబూతం తు భవస్తత్రాధిదైవతం ॥ 12 ॥
బుద్ధిరధ్యాత్మమిత్యాహుర్యథా వేద నిదర్శనం ।
బోద్ధవ్యమధిభూతం తు క్షేత్రజ్ఞోఽత్రాధిదైవతం ॥ 13 ॥
ఏషా తే వ్యక్తతో రాజన్విభూతిరనువర్ణితా ।
ఆదౌ మధ్యే తథా చాంతే యథాతత్త్వేన తత్త్వవిత్ ॥ 14 ॥
ప్రకృతిర్గుణాన్వికురుతే స్వచ్ఛందేనాత్మ కామ్యయా ।
క్రీదార్థం తు మహారాజ శతశోఽథ సహస్రశః ॥ 15 ॥
యథా దీపసహస్రాణి దీపాన్మర్థాయ్ప్రకుర్వతే ।
ప్రకృతిస్తథా వికురుతే పురుషస్య గుణాన్బహూన్ ॥ 16 ॥
సత్త్వమానంద ఉద్రేకః ప్రీతిః ప్రాకాశ్యమేవ చ ।
సుఖం శుద్ధిత్వమారోగ్యం సంతోషః శ్రద్దధానతా ॥ 17 ॥
అకార్పణ్యమసంరంభః క్షమా ధృతిరహింసతా ।
సమతా సత్యమానృణ్యం మార్దవం హ్రీరచాపలం ॥ 18 ॥
శౌచమార్జవమాచారమలౌల్యం హృద్య సంభ్రమః ।
ఇష్టానిష్ట వియోగానాం కృతానామవికత్థనం ॥ 19 ॥
దానేన చానుగ్రహణమస్పృహార్థే పరార్థతా ।
సర్వభూతదయా చైవ సత్త్వస్యైతే గుణాః స్మృతాః ॥ 20 ॥
రజోగుణానాం సంఘాతో రూపమైశ్వర్యవిగ్రహే ।
అత్యాశిత్వమకారుణ్యం సుఖదుఃఖోపసేవనం ॥ 21 ॥
పరాపవాదేషు రతిర్వివాదానాం చ సేవనం ।
అహంకారస్త్వసత్కారశ్చైంతా వైరోపసేవనం ॥ 22 ॥
పరితాపోఽపహరణం హ్రీనాశోఽనార్జవం తథా ।
భేదః పరుషతా చైవ కామక్రోధౌ మదస్తథా ।
దర్పో ద్వేషోఽతివాదశ్చ ఏతే ప్రోక్తా రజోగుణాః ॥ 23 ॥
తామసానాం తు సంఘాతం ప్రవక్ష్యామ్యుపధార్యతాం ।
మోహోఽప్రకాశస్తామిస్రమంధతామిస్ర సంజ్ఞితం ॥ 24 ॥
మరణం చాంధతామిస్రం తామిస్రం క్రోధ ఉచ్యతే ।
తమసో లక్షణానీహ భక్షాణామభిరోచనం ॥ 25 ॥
భోజనానానపర్యాప్తిస్తథా పేయేష్వతృప్తతా ।
గంధవాసో విహారేషు శయనేష్వాసనేషు చ ॥ 26 ॥
దివా స్వప్నే వివాదే చ ప్రమాదేషు చ వై రతిః ।
నృత్యవాదిత్రగీతానామజ్ఞానాచ్ఛ్రద్దధానతా ।
ద్వేషో ధర్మవిశేషాణామేతే వై తామసా గుణాః ॥ 27 ॥
314/302
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
ఏతే ప్రధానస్య గుణాస్త్రయః పురుషసత్తమ ।
కృత్స్నస్య చైవ జగతస్తిష్ఠంత్యనపగాః సదా ॥ 1 ॥
శతధా సహస్రధా చైవ తథా శతసహస్రధా ।
కోతిశశ్చ కరోత్యేష ప్రత్యగాత్మానమాత్మనా ॥ 2 ॥
సాత్త్వికస్యోత్తమం స్థానం రాజసస్యేహ మధ్యమం ।
తామసస్యాధమం స్థానం ప్రాహురధ్యాత్మచింతకాః ॥ 3 ॥
కేలవేనేహ పుణ్యేన గతిమూర్ధ్వామవాప్నుయాత్ ।
పుణ్యపాపేనమానుష్యమధర్మేణాప్యధో గతిం ॥ 4 ॥
ద్వంద్వమేషాం త్రయాణాం తు సంనిపాతం చ తత్త్వతః ।
సత్త్వస్య రజసశ్చైవ తమసశ్చ శృణుష్వ మే ॥ 5 ॥
సత్త్వస్య తు రజో దృష్టం రజసశ్చ తమస్తథా ।
తమసశ్చ తథా సత్త్వం సత్త్వస్యావ్యక్తమేవ చ ॥ 6 ॥
అవ్యక్తసత్త్వసంయుక్తో దేవలోకమవాప్నుయాత్ ।
రజః సత్త్వసమాయుక్తో మనుష్యేషూపపద్యతే ॥ 7 ॥
రజస్తమో భ్యాం సంయుక్తస్తిర్యగ్యోనిషు జాయతే ।
రజస్తామససత్త్వైశ్చ యుక్తో మానుష్యమాప్నుయాత్ ॥ 8 ॥
పుణ్యపాపవియుక్తానాం స్థానమాహుర్మనీసినాం ।
శాస్వతం చావ్యయం చైవ అక్షరం చాభయం చ యత్ ॥ 9 ॥
జ్ఞానినాం సంభవం శ్రేష్ఠం స్థానమవ్రణమచ్యుతం ।
అతీంద్రియమబీలం చ జన్మమృత్యుతమో నుదం ॥ 10 ॥
అవ్యక్తస్థం పరం యత్తత్పృష్ఠస్తేఽహం నరాధిప ।
స ఏష ప్రకృతిష్ఠో హి తస్థురిత్యభిధీయతే ॥ 11 ॥
అచేతనశ్చైష మతః ప్రకృతిష్ఠశ్చ పార్థివ ।
ఏతేనాధిష్ఠితశ్చైవ సృజతే సంహరత్యపి ॥ 12 ॥
జనక ఉవాచ
అనాదినిధనావేతావుభావేవ మహామునే ।
అమూర్తిమంతావచలావప్రకంప్యౌ చ నిర్వ్రనౌ ॥ 13 ॥
అగ్రాహ్యావృషిశార్దూల కథమేకో హ్యచేతనః ।
చేతనావాంస్తథా చైకః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి భాసితః ॥ 14 ॥
త్వం హి విప్రేంద్ర కార్త్స్న్యేన మోక్షధర్మముపాససే ।
సాకల్యం మోక్షధర్మస్య శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్త్వతః ॥ 15 ॥
అస్తిత్వం కేవలత్వం చ వినా భావం తథైవ చ ।
తథైవోత్క్రమణ స్థానం దేహినోఽపి వియుజ్యతః ॥ 16 ॥
కాలేన యద్ధి ప్రాప్నోతి స్థానం తద్బ్రూహి మే ద్విజ ।
సాంఖ్యజ్ఞానం చ తత్త్వేన పృథ యోగం తథైవ చ ॥ 17 ॥
అరిష్టాని చ తత్త్వేన వక్తుమర్హసి సత్తమ ।
విదితం సర్వమేతత్తే పానావామలకం యథా ॥ 18 ॥
315/303
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
న శక్యో నిర్గుణస్తాత గుణీ కర్తుం విశాం పతే ।
గుణవాంశ్చాప్యగుణవాన్యథాతత్త్వం నిబోధ మే ॥ 1 ॥
గుణైర్హి గుణవానేవ నిర్గుణశ్చాగుణస్తథా ।
ప్రాహురేవం మహాత్మానో మునయస్తత్త్వదర్శినః ॥ 2 ॥
గుణస్వభావస్త్వవ్యక్తో గుణానేవాభివర్తతే ।
ఉపయుంక్తే చ తానేవ స చైవాజ్ఞః స్వభావతః ॥ 3 ॥
అవ్యక్తస్తు న జానీతే పురుషో జ్ఞః స్వభావతః ।
న మత్తః పరమస్తీతి నిత్యమేవాభిమన్యతే ॥ 4 ॥
అనేన కారణేనైతదవ్యక్తం స్యాదచేతనం ।
నిత్యత్వాదక్షరత్వాచ్చ క్షరాణాం తత్త్వతోఽన్యథా ॥ 5 ॥
యదాజ్ఞానేన కుర్వీత గుణసర్గం పునః పునః ।
యదాత్మానం న జానీతే తదావ్యక్తమిహోచ్యతే ॥ 6 ॥
కర్తృత్వాచ్చాపి తత్త్వానాం తత్త్వధర్మీ తథోచ్యతే ।
కర్తృత్వాచ్చైవ యోనీనాం యోనిధర్మా తథోచ్యతే ॥ 7 ॥
కర్తృత్వాత్ప్రకృతీనాం తు తథా ప్రకృతిధర్మితా ।
కర్తృత్వాచ్చాపి బీజానాం బీజధర్మీ తథోచ్యతే ॥ 8 ॥
గుణానాం ప్రసవత్వాచ్చ తథా ప్రసవ ధర్మవాన్ ।
కర్తృత్వాత్ప్రలయానాం చ తథా ప్రలయ ధర్మితా ॥ 9 ॥
బీలత్వాత్ప్రకృతిత్వాచ్చ ప్రలయత్వాత్తథైవ చ ।
ఉపేక్షకత్వాదన్యత్వాదభిమానాచ్చ కేవలం ॥ 10 ॥
మన్యంతే యతయః శుద్ధా అధ్యాత్మవిగతజ్వరాః ।
అనిత్యం నిత్యమవ్యక్తమేవమేతద్ధి శుశ్రుమ ॥ 11 ॥
అవ్యక్తైకత్వమిత్యాహుర్నానాత్వం పురుషస్తథా ।
సర్వభూతదయావంతః కేవలం జ్ఞానమాస్థితాః ॥ 12 ॥
అన్యః స పురుషోఽవ్యక్తస్త్వధ్రువో ధ్రువసంజ్ఞికః ।
యథా ముంజ ఇషీకాయాస్తథైవైతద్ధి జాయతే ॥ 13 ॥
అన్యం చ మశకం విద్యాదన్యచ్చోదుంబరం తథా ।
న చోదుంబర సంయోగైర్మశకస్తత్ర లిప్యతే ॥ 14 ॥
అన్య ఏవ తథా మత్స్యస్తథాన్యదుదకం స్మృతం ।
న చోదకస్య స్పర్శేన మత్స్యో లిప్యతి సర్వశః ॥ 15 ॥
అన్యో హ్యగ్నిరుఖాప్యన్యా నిత్యమేవమవైహి భోః ।
న చోపలిప్యతే సోఽగ్నిరుఖా సంస్పర్శనేన వై ॥ 16 ॥
పుష్కరం త్వన్యదేవాత్ర తథాన్యదుదకం స్మృతం ।
న చోదకస్య స్పర్శేన లిప్యతే తత్ర పుష్కరం ॥ 17 ॥
ఏతేషాం సహ సంవాసం వివాసం చైవ నిత్యశః ।
యథాతథైనం పశ్యంతి న నిత్యం ప్రాకృతా జనాః ॥ 18 ॥
యే త్వన్యథైవ పశ్యంతి న సమ్యక్తేషు దర్శనం ।
తే వ్యక్తం నిరయం ఘోరం ప్రవిశంతి పునః పునః ॥ 19 ॥
సాంఖ్యదర్శనమేతత్తే పరిసంఖ్యాతముత్తమం ।
ఏవం హి పరిసంఖ్యాయ సాంఖ్యాః కేవలతాం గతాః ॥ 20 ॥
యే త్వన్యే తత్త్వకుశలాస్తేషామేతన్నిదర్శనం ।
అతః పరం ప్రవక్ష్యామి యోగానామపి దర్శనం ॥ 21 ॥
316/304
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
సాంఖ్యజ్ఞానం మయా ప్రోక్తం యోగజ్ఞానం నిబోధ మే ।
యథా శ్రుతం యథాదృష్టం తత్త్వేన నృపసత్తమ ॥ 1 ॥
నాస్తి సాంక్య సమం జ్ఞానం నాస్తి యోగసమం బలం ।
తావుభావేకచర్యౌ తు ఉభావనిధనౌ స్మృతౌ ॥ 2 ॥
పృథక్పృథక్తు పశ్యంతి యేఽల్పబుద్ధిరతా నరాః ।
వయం తు రాజన్పశ్యామ ఏకమేవ తు నిశ్చయాత్ ॥ 3 ॥
యదేవ యోగాః పశ్యంతి తత్సాంఖ్యైరపి దృశ్యతే ।
ఏకం సాంక్యం చ యోగం చ యః పశ్యతి స తత్త్వవిత్ ॥ 4 ॥
రుద్ర ప్రధానానపరాన్విద్ధి యోగాన్పరంతప ।
తేనైవ చాథ దేహేన విచరంతి దిశో దశ ॥ 5 ॥
యావద్ధి ప్రలయస్తాత సూక్ష్మేణాస్త గుణేన వై ।
యోగేన లోకాన్విచరన్సుఖం సంన్యస్య చానఘ ॥ 6 ॥
వేదేషు చాస్త గుణితం యోగమాహుర్మనీషిణః ।
సూక్ష్మమస్తగుణం ప్రాహుర్నేతరం నృపసత్తమ ॥ 7 ॥
ద్విగుణం యోగకృత్యం తు యోగానాం ప్రాహురుత్తమం ।
సగుణం నిర్గుణం చైవ యథాశాస్త్రనిదర్శనం ॥ 8 ॥
ధారణా చైవ మనసః ప్రాణాయామశ్చ పార్థివ ।
ప్రాణాయామో హి సగుణో నిర్గుణం ధారణం మనః ॥ 9 ॥
యత్ర దృశ్యేత ముంచన్వై ప్రాణాన్మైథిల సత్తమ ।
వాతాధిక్యం భవత్యేవ తస్మాద్ధి న సమాచరేత్ ॥ 10 ॥
నిశాయాః ప్రథమే యామే చోదనా ద్వాదశ స్మృతాః ।
మధ్యే సుప్త్వా పరే యామే ద్వాదశైవ తు చోదనాః ॥ 11 ॥
తదేవముపశాంతేన దాంతేనైకాంత శీలనా ।
ఆత్మారామేణ బుద్ధేన యోక్తవ్యోఽఽత్మా న సంశయః ॥ 12 ॥
పంచానామింద్రియాణాం తు దోషానాక్షిప్య పంచధా ।
శబ్దం స్పర్శం తథారూపం రసం గంధం తథైవ చ ॥ 13 ॥
ప్రతిభామపవర్గం చ ప్రతిసంహృత్య మైథిల ।
ఇంద్రియగ్రామమఖిలం మనస్యభినివేశ్య హ ॥ 14 ॥
మనస్తథైవాహంకారే ప్రతిష్ఠాప్య నరాధిప ।
అహంకారం తథా బుద్ధౌ బుద్ధిం చ ప్రకృతావపి ॥ 15 ॥
ఏవం హి పరిసంఖ్యాయ తతో ధ్యాయేత కేవలం ।
విరజస్క మలం నిత్యమనంతం శుద్ధమవ్రణం ॥ 16 ॥
తస్థుషం పురుషం సత్త్వమభేద్యమజరామరం ।
శాశ్వతం చావ్యయం చైవ ఈశానం బ్రహ్మ చావ్యయం ॥ 17 ॥
యుక్తస్య తు మహారాజ లక్షణాన్యుపధారయేత్ ।
లక్షణం తు ప్రసాదస్య యథా తృప్తః సుఖం స్వపేత్ ॥ 18 ॥
నివాతే తు యథా దీపో జ్వలేత్స్నేహసమన్వితః ।
నిశ్చలోర్ధ్వ శిఖస్తద్వద్యుక్తమాహుర్మనీషిణః ॥ 19 ॥
పాషాణ ఇవ మేఘోత్థైర్యథా బిందుభిరాహతః ।
నాలం చాలయితుం శక్యస్తథాయుక్తస్య లక్షణం ॥ 20 ॥
శంఖదుందుభినిర్ఘోషైర్వివిధైర్గీతవాదితైః ।
క్రియమాణైర్న కంపేత యుక్తస్యైతన్నిదర్శనం ॥ 21 ॥
తైలపాత్రం యథా పూర్ణం కరాభ్యాం గృహ్య పూరుషః ।
సోపానమారుహేద్భీతస్తర్జ్యమానోఽసి పానిభిః ॥ 22 ॥
సంయతాత్మా భయాత్తేషాం న పాత్రాద్బిందుముత్సృజేత్ ।
తథైవోత్తరమాణస్య ఏకాగ్రమనసస్తథా ॥ 23 ॥
స్థిరత్వాదింద్రియాణాం తు నిశ్చలత్వాత్తథైవ చ ।
ఏవం యుక్తస్య తు మునేర్లక్షణాన్యుపధారయేత్ ॥ 24 ॥
స యుక్తః పశ్యతి బ్రహ్మ యత్తత్పరమమవ్యయం ।
మహతస్తమసో మధ్యే స్థితం జ్వలనసంనిభం ॥ 25 ॥
ఏతేన కేవలం యాతి త్యక్త్వా దేహమసాక్షికం ।
కాలేన మహతా రాజఞ్శ్రుతిరేషా సనాతనీ ॥ 26 ॥
ఏతద్ధి యోగం యోగానాం కిమన్యద్యోగలక్షణం ।
విజ్ఞాయ తద్ధి మన్యంతే కృతకృత్యా మనీషిణః ॥ 27 ॥
317/305
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
తథైవోత్క్రమమాణం తు శృణుష్వావహితో నృప ।
పద్భ్యాముత్క్రమమాణస్య వైష్నవం స్థానముచ్యతే ॥ 1 ॥
జంఘాభ్యాం తు వసూందేవానాప్నుయాదితి నః శ్రుతం ।
జానుభ్యాం చ మహాభాగాందేవాన్సాధ్యానవాప్నుయాత్ ॥ 2 ॥
పాయునోత్క్రమమాణస్తు మైత్రం స్థానమవాప్నుయాత్ ।
పృథివీం జఘనేనాథ ఊరుభ్యాం తు ప్రజాపతిం ॥ 3 ॥
పార్శ్వాభ్యాం మరుతో దేవాన్నాసాభ్యామిందుమేవ చ ।
బాహుభ్యామింద్రమిత్యాహురురసా రుద్రమేవ చ ॥ 4 ॥
గ్రీవాయాస్తమృషిశ్రేష్ఠం నరమాప్నోత్యనుత్తమం ।
విశ్వే దేవాన్ముఖేనాథ దిశః శ్రోత్రేణ చాప్నుయాత్ ॥ 5 ॥
ఘ్రాణేన గంధవహనం నేత్రాభ్యాం సూర్యమేవ చ ।
భ్రూభ్యాం చైవాశ్వినౌ దేవౌ లలాతేన పితౄనథ ॥ 6 ॥
బ్రహ్మాణమాప్నోతి విభుం మూర్ధ్నా దేవాగ్రజం తథా ।
ఏతాన్యుత్క్రమణ స్థానాన్యుక్తాని మిథిలేశ్వర ॥ 7 ॥
అరిష్టాని తు వక్ష్యామి విహితాని మనీసిభిః ।
సంవత్సరవియోగస్య సంభవేయుః శరీరిణః ॥ 8 ॥
యోఽరుంధతీం న పశ్యేత దృష్టపూర్వాం కదా చన ।
తథైవ ధ్రువమిత్యాహుః పూర్ణేందుం దీపమేవ చ ।
ఖండాభాసం దక్షిణతస్తేఽపి సంవత్సరాయుషః ॥ 9 ॥
పరచక్షుషి చాత్మానం యే న పశ్యంతి పార్థివ ।
ఆత్మఛాయా కృతీ భూతం తేఽపి సంవత్సరాయుషః ॥ 10 ॥
అతిద్యుతిరతిప్రజ్ఞా అప్రజ్ఞా చాద్యుతిస్తథా ।
ప్రకృతేర్విక్రియాపత్తిః సో మాసాన్మృత్యులక్షణం ॥ 11 ॥
దైవతాన్యవజానాతి బ్రాహ్మణైశ్ చ విరుధ్యతే ।
కృష్ణ శ్యావ ఛవి ఛాయః సో మాసాన్మృత్యులక్షణం ॥ 12 ॥
శీర్ణనాభి యథా చక్రం ఛిద్రం సోమం ప్రపశ్యతి ।
తథైవ చ సహస్రాంశుం సప్తరాత్రేణ మృత్యుభాజ్ ॥ 13 ॥
శవగంధముపాఘ్రాతి సురభిం ప్రాప్య యో నరః ।
దేవతాయతనస్థస్తు సో రాత్రేణ స మృత్యుభాజ్ ॥ 14 ॥
కర్ణనాసావనమనం దంతదృష్టివిరాగితా ।
సంజ్ఞా లోపో నిరూస్మత్వం సద్యో మృత్యునిదర్శనం ॥ 15 ॥
అకస్మాచ్చ స్రవేద్యస్య వామమక్షినరాధిప ।
మూర్ధతశ్చోత్పతేద్ధూమః సద్యో మృత్యునిదర్శనం ॥ 16 ॥
ఏతావంతి త్వరిష్టాని విదిత్వా మానవోఽఽత్మవాన్ ।
నిశి చాహని చాత్మానం యోజయేత్పరమాత్మని ॥ 17 ॥
ప్రతీక్షమాణస్తత్కాలం యత్కాలం ప్రతి తద్భవేత్ ।
అథాస్య నేష్టం మరణం స్థాతుమిచ్ఛేదిమాం క్రియాం ॥ 18 ॥
సర్వగంధాన్రసాంశ్చైవ ధారయేత సమాహితః ।
తథా హి మృత్యుం జయతి తత్పరేణాంతరాత్మనా ॥ 19 ॥
ససాంఖ్య ధారణం చైవ విదిత్వా మనుజర్షభ ।
జయేచ్చ మృత్యుం యోగేన తత్పరేణాంతరాత్మనా ॥ 20 ॥
గచ్ఛేత్ప్రాప్యాక్షయం కృత్స్నమజన్మ శివమవ్యయం ।
శాశ్వతం స్థానమచలం దుష్ప్రాపమకృతాత్మభిః ॥ 21 ॥
318/306
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
అవ్యక్తస్థం పరం యత్తత్పృష్టస్తేఽహం నరాధిప ।
పరం గుహ్యమిమం ప్రశ్నం శృణుష్వావహితో నృప ॥ 1 ॥
యథార్షేణేహ విధినా చరతావమతేన హ ।
మయాదిత్యాదవాప్తాని యజూంసి మిథిలాధిప ॥ 2 ॥
మహతా తపసా దేవస్తపిష్ఠః సేవితో మయా ।
ప్రీతేన చాహం విభునా సూర్యేణోక్తస్తదానఘ ॥ 3 ॥
వరం వృణీష్వ విప్రర్షే యదిష్టం తే సుదుర్లభం ।
తత్తే దాస్యామి ప్రీతాత్మా మత్ప్రసాదో హి దుర్లభః ॥ 4 ॥
తతః ప్రనమ్య శిరసా మయోక్తస్తపతాం వరః ।
యజూంసి నోపయుక్తాని క్షిప్రమిచ్ఛామి వేదితుం ॥ 5 ॥
తతో మాం భగవానాహ వితరిష్యామి తే ద్విజ ।
సరస్వతీహ వాగ్భూతా శరీరం తే ప్రవేక్ష్యతి ॥ 6 ॥
తతో మామాహ భగవానాస్యం స్వం వివృతం కురు ।
వివృతం చ తతో మేఽఽస్యం ప్రవిష్టా చ సరస్వతీ ॥ 7 ॥
తతో విదహ్యమానోఽహం ప్రవిష్టోఽమ్భస్తదానఘ ।
అవిజ్ఞానాదమర్షాచ్చ భాస్కరస్య మహాత్మనః ॥ 8 ॥
తతో విదహ్యమానం మామువాచ భగవాన్రవిః ।
ముహూర్తం సహ్యతాం దాహస్తతః శీతీ భవిష్యతి ॥ 9 ॥
శీతీ భూతం చ మాం దృష్ట్వా భగవానాహ భాస్కరః ।
ప్రతిష్ఠాస్యతి తే వేదః సోత్తరః సఖిలో ద్విజ ॥ 10 ॥
కృత్స్నం శతపథం చైవ ప్రణేష్యసి ద్విజర్షభ ।
తస్యాంతే చాపునర్భావే బుద్ధిస్తవ భవిష్యతి ॥ 11 ॥
ప్రాప్స్యసే చ యదిష్టం తత్సాంక్య యోగేప్సితం పదం ।
ఏతావదుక్త్వా భగవానస్తమేవాభ్యవర్తత ॥ 12 ॥
తతోఽనువ్యాహృతం శ్రుత్వా గతే దేవే విభావసౌ ।
గృహమాగత్య సంహృష్టోఽచింతయం వై సరస్వతీం ॥ 13 ॥
తతః ప్రవృత్తాతిశుభా స్వరవ్యంజన భూషితా ।
ఓంకారమాదితః కృత్వా మమ దేవీ సరస్వతీ ॥ 14 ॥
తతోఽహమర్ఘ్యం విధివత్సరస్వత్యై న్యవేదయం ।
తపతాం చ వరిష్ఠాయ నిషణ్ణస్తత్పరాయనః ॥ 15 ॥
తతః శతపథం కృత్స్నం సహరస్య ససంగ్రహం ।
చక్రే సపరిశేషం చ హర్షేణ పరమేణ హ ॥ 16 ॥
కృత్వా చాధ్యయనం తేషాం శిష్యాణాం శతముత్తమం ।
విప్రియార్థం సశిష్యస్య మాతులల్స్య మహాత్మనః ॥ 17 ॥
తతః సశిష్యేణ మయా సూర్యేణేవ గభస్తిభిః ।
వ్యాప్తో యజ్ఞో మహారాజ పితుస్తవ మహాత్మనః ॥ 18 ॥
మిషతో దేవలస్యాపి తతోఽర్ధం హృతవానహం ।
స్వవేద దక్షిణాయాథ విమర్దే మాతులేన హ ॥ 19 ॥
సుమంతు నాథ పైలేన తథ జైమినినా చ వై ।
పిత్రా తే మునిభిశ్చైవ తతోఽహమనుమానితః ॥ 20 ॥
దశ పంచ చ ప్రాప్తాని యజూంస్యర్కాన్మయానఘ ।
తథైవ లోమహర్షాచ్చ పురాణమవధారితం ॥ 21 ॥
బీజమేతత్పురస్కృత్య దేవీం చైవ సరస్వతీం ।
సూర్యస్య చానుభావేన ప్రవృత్తోఽహం నరాధిప ॥ 22 ॥
కర్తుం శతపథం వేదమపూర్వం కారితం చ మే ।
యథాభిలసితం మార్థం తథా తచ్చోపపాదితం ॥ 23 ॥
శిష్యాణామఖిలం కృత్స్నమనుజ్ఞాతం ససంగ్రహం ।
సర్వే చ శిష్యాః శుచయో గతాః పరమహర్షితాః ॥ 24 ॥
శాఖాః పంచదశేమాస్తు విద్యా భాస్కరదర్శితాః ।
ప్రతిష్ఠాప్య యథాకామం వేద్యం తదనుచింతయం ॥ 25 ॥
కిమత్ర బ్రహ్మణ్యమృతం కిం చ వేద్యమనుత్తమం ।
చింతయే తత్ర చాగత్య గంధర్వో మామపృచ్ఛత ॥ 26 ॥
విశ్వావసుస్తతో రాజన్వేదాంతజ్ఞానకోవిదః ।
చతుర్వింశతికాన్ప్రశ్నాన్పృష్ట్వా వేదస్య పార్థివ ।
పంచవింశతిమం ప్రశ్నం పప్రచ్ఛాన్విక్షికీం తథా ॥ 27 ॥
విశ్వా విశ్వం తథాశ్వాశ్వం మిత్రం వరుణమేవ చ ।
జ్ఞానం జ్ఞేయం తథాజ్ఞోఽజ్ఞః కస్తపా అపతా తథా ।
సూర్యాదః సూర్య ఇతి చ విద్యావిద్యే తథైవ చ ॥ 28 ॥
వేద్యావేద్యం తథా రాజన్నచలం చలమేవ చ ।
అపూర్వమక్షయం క్షయ్యమేతత్ప్రశ్నమనుత్తమం ॥ 29 ॥
అథోక్తశ్చ మయా రాజన్రాజా గంధర్వసత్తమః ।
పృష్టవాననుపూర్వేణ ప్రశ్నముత్తమమర్థవత్ ॥ 30 ॥
ముహూర్తం మృష్యతాం తావద్యావదేనం విచింతయే ।
బాధమిత్యేవ కృత్వా స తూస్నీం గంధర్వ ఆస్థితః ॥ 31 ॥
తతోఽన్వచింతయమహం భూయో దేవీం సరస్వతీం ।
మనసా స చ మే ప్రశ్నో దధ్నో ఘృతమివోద్ధృతం ॥ 32 ॥
తత్రోపనిషదం చైవ పరిశేషం చ పార్థివ ।
మఘ్నామి మనసా తాత దృష్ట్వా చాన్వీక్షికీం పరాం ॥ 33 ॥
చతుర్థీ రాజశార్దూల విద్యైషా సాంపరాయికీ ।
ఉదీరితా మయా తుభ్యం పంచవింశేఽధి ధిష్ఠితా ॥ 34 ॥
అథోతస్తు మయా రాజన్రాజా విశ్వావసుస్తదా ।
శ్రూయతాం యద్భవానస్మాన్ప్రశ్నం సంపృష్టవానిహ ॥ 35 ॥
విశ్వా విశ్వేతి యదిదం గంధర్వేంద్రానుపృచ్ఛసి ।
విశ్వావ్యక్తం పరం విద్యాద్భూతభవ్య భయంకరం ॥ 36 ॥
త్రిగుణం గుణకర్తృత్వాదశిశ్వో నిష్కలస్తథా ।
అశ్వస్తథైవ మిథునమేవమేవానుదృశ్యతే ॥ 37 ॥
అవ్యక్తం ప్రకృతిం ప్రాహుః పురుషేతి చ నిర్గుణం ।
తథైవ మిత్రం పురుషం వరుణం ప్రకృతిం తథా ॥ 38 ॥
జ్ఞానం తు ప్రకృతిం ప్రాహుర్జ్ఞేయం నిష్కలమేవ చ ।
అజ్ఞశ్చ జ్ఞశ్చ పురుషస్తస్మాన్నిష్కల ఉచ్యతే ॥ 39 ॥
కస్తపా అతపాః ప్రోక్తాః కోఽసౌ పురుష ఉచ్యతే ।
తపాః ప్రకృతిరిత్యాహురతపా నిష్కలః స్మృతః ॥ 40 ॥
తథైవావేద్యమవ్యక్తం వేధః పురుష ఉచ్యతే ।
చలాచలమితి ప్రోక్తం త్వయా తదపి మే శృణు ॥ 41 ॥
చలాం తు ప్రకృతిం ప్రాహుః కారణం క్షేప సర్గయోః ।
అక్షేప సర్గయోః కర్తా నిశ్చలః పురుషః స్మృతః ॥ 42 ॥
అజావుభావప్రజనుచాక్షయౌ చాప్యుభావపి ।
అజౌనిత్యావుభౌ ప్రాహురధ్యాత్మగతినిశ్చయాః ॥ 43 ॥
అక్షయత్వాత్ప్రజననే అజమత్రాహురవ్యయం ।
అక్షయం పురుషం ప్రాహుః క్షయో హ్యస్య న విద్యతే ॥ 44 ॥
గుణక్షయత్వాత్ప్రకృతిః కర్తృత్వాదక్షయం బుధాః ।
ఏషా తేఽఽన్వీక్షికీ విద్యా చతుర్థీ సాంపరాయికీ ॥ 45 ॥
విద్యోపేతం ధనం కృత్వా కర్మణా నిత్యకర్మణి ।
ఏకాంతదర్శనా వేదాః సర్వే విశ్వావసో స్మృతాః ॥ 46 ॥
జాయంతే చ మ్రియంతే చ యస్మిన్నేతే యతశ్చ్యుతాః ।
వేదార్థం యే న జానంతి వేద్యం గంధర్వసత్తమ ॥ 47 ॥
సాంగోపాంగానపి యది పంచ వేదానధీయతే ।
వేద వేద్యం న జానీతే వేద భారవహో హి సః ॥ 48 ॥
యో ఘృతార్థీ ఖరీ క్షీరం మథేద్గంధర్వసత్తమ ।
విష్ఠాం తత్రానుపశ్యేత న మందం నాపి వా ఘృతం ॥ 49 ॥
తథా వేద్యమవేద్యం చ వేద విద్యో న విందతి ।
స కేవలం మూఢ మతిర్జ్ఞానభార వహః స్మృతః ॥ 50 ॥
ద్రష్టవ్యౌ నిత్యమేవైతౌ తత్పరేణాంతరాత్మనా ।
యథాస్య జన్మ నిధనే న భవేతాం పునః పునః ॥ 51 ॥
అజస్రం జన్మ నిధనం చింతయిత్వా త్రయీమిమాం ।
పరిత్యజ్య క్షయమిహ అక్షయం ధర్మమాస్థితః ॥ 52 ॥
యదా తు పశ్యతేఽత్యంతమహన్యహని కాశ్యప ।
తదా స కేవలీ భూతః సద్వింసమనుపశ్యతి ॥ 53 ॥
అన్యశ్చ శశ్వదవ్యక్తస్తథాన్యః పంచవింశకః ।
తస్య ద్వావనుపశ్యేత తమేకమితి సాధవః ॥ 54 ॥
తేనైతన్నాభిజానంతి పంచవింశకమచ్యుతం ।
జన్మమృత్యుభయాద్యోగాః సాంఖ్యాశ్చ పరమైషిణః ॥ 55 ॥
విశ్వావసురువాచ
పంచవింశం యదేతత్తే ప్రోక్తం బ్రాహ్మణసత్తమ ।
తథా తన్న తథా వేతి తద్భవాన్వక్తుమర్హతి ॥ 56 ॥
జైగీసవ్యస్యాసితస్య దేవలస్య చ మే శ్రుతం ।
పరాశరస్య విప్రర్షేర్వార్షగణ్యస్య ధీమతః ॥ 57 ॥
భిక్షోః పంచశిఖస్యాథ కపిలస్య శుకస్య చ ।
గౌతమస్యార్ష్టిషేణస్య గర్గస్య చ మహాత్మనః ॥ 58 ॥
నారదస్యాసురేశ్చైవ పులస్త్యస్య చ ధీమతః ।
సనత్కుమారస్య తతః శుక్రస్య చ మహాత్మనః ॥ 59 ॥
కశ్యపస్య పితుశ్చైవ పూర్వమేవ మయా శ్రుతం ।
తదనంతరం చ రుద్రస్య విశ్వరూపస్య ధీమతః ॥ 60 ॥
దైవతేభ్యః పితృభ్యశ్చ దైత్యేభ్యశ్చ తతస్తతః ।
ప్రాప్తమేతన్మయా కృత్స్నం వేద్యం నిత్యం వదంత్యుత ॥ 61 ॥
తస్మాత్తద్వై భవద్బుద్ధ్యా శ్రోతుమిచ్ఛామి బ్రాహ్మణ ।
భవాన్ప్రవర్హః శాస్త్రాణాం ప్రగల్భశ్చాతిబుద్ధిమాన్ ॥ 62 ॥
న తవావిదితం కిం చిద్భవాఞ్శ్రుతినిధిః స్మృతః ।
కథ్యతే దేవలోకే చ పితృలోకే చ బ్రాహ్మణ ॥ 63 ॥
బ్రహ్మలోకగతాశ్చైవ కథయంతి మహర్షయః ।
పతిశ్చ తపతాం శశ్వదాదిత్యస్తవ భాసతే ॥ 64 ॥
సాంఖ్యజ్ఞానం త్వయా బ్రహ్మన్నవాప్తం కృత్స్నమేవ చ ।
తథైవ యోగజ్ఞానం చ యాజ్ఞవల్క్య విశేషతః ॥ 65 ॥
నిఃసందిగ్ధం ప్రబుద్ధస్త్వం బుధ్యమానశ్చరాచరం ।
శ్రోతుమిచ్ఛామి తజ్జ్ఞానం ఘృతం మందమయం యథా ॥ 66 ॥
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
కృత్స్నధారిణమేవ త్వాం మన్యే గంధర్వసత్తమ ।
జిజ్ఞాససి చ మాం రాజంస్తన్నిబోధ యథా శ్రుతం ॥ 67 ॥
అబుధ్యమానాం ప్రకృతిం బుధ్యతే పంచవింశకః ।
న తు బుధ్యతి గంధర్వ ప్రకృతిః పంచవింశకం ॥ 68 ॥
అనేనాప్రతిబోధేన ప్రధానం ప్రవదంతి తం ।
సాంఖ్యయోగాశ్చ తత్త్వజ్ఞా యథా శ్రుతినిదర్శనాత్ ॥ 69 ॥
పశ్యంస్తథైవాపశ్యంశ్చ పశ్యత్యన్యస్తథానఘ ।
సద్వింశః పంచవింశం చ చతుర్వింశం చ పశ్యతి ।
న తు పశ్యతి పశ్యంస్తు యశ్చైనమనుపశ్యతి ॥ 70 ॥
పంచవింశోఽభిమన్యేత నాన్యోఽస్తి పరమో మమ ।
న చతుర్వింశకోఽగ్రాహ్యో మనుజైర్జ్ఞానదర్శిభిః ॥ 71 ॥
మత్స్యేవోదకమన్వేతి ప్రవర్తతి ప్రవర్తనాత్ ।
యథైవ బుధ్యతే మత్స్యస్తథైషోఽప్యనుబుధ్యతే ।
సస్నేహః సహ వాసాచ్చ సాభిమానశ్చనిత్యశః ॥ 72 ॥
స నిమజ్జతి కాలస్య యదైకత్వం న బుధ్యతే ।
ఉన్మజ్జతి హి కాలస్య మమత్వేనాభిసంవృతః ॥ 73 ॥
యదా తు మన్యతేఽన్యోఽహమన్య ఏష ఇతి ద్విజః ।
తదా స కేవలీ భూతః సద్వింశమనుపశ్యతి ॥ 74 ॥
అన్యశ్చ రాజన్నవరస్తథాన్యః పంచవింశకః ।
తత్స్థత్వాదనుపశ్యంతి ఏక ఏవేతి సాధవః ॥ 75 ॥
తేనైతన్నాభినందంతి పంచవింశకమచ్యుతం ।
జన్మమృత్యుభయాద్భీతా యోగాః సాంఖ్యాశ్చ కాశ్యప ।
సద్వింసమనుపశ్యంతి శుచయస్తత్పరాయనాః ॥ 76 ॥
యదా స కేవలీ భూతః సద్వింశమనుపశ్యతి ।
తదా స సర్వవిద్విద్వాన్న పునర్జన్మ విందతి ॥ 77 ॥
ఏవమప్రతిబుద్ధశ్చ బుధ్యమానశ్ చ తేఽనఘ ।
బుద్ధశ్చోక్తో యథాతత్త్వం మయా శ్రుతినిదర్శనాత్ ॥ 78 ॥
పశ్యాపశ్యం యోఽనుపశ్యేత్క్షేమం తత్త్వం చ కాశ్యప ।
కేవలాకేవలం చాద్యం పంచవింశాత్పరం చ యత్ ॥ 79 ॥
విశ్వావసురువాచ
తథ్యం శుభం చైతదుక్తం త్వయా భోః
సమ్యక్క్షేమ్యం దేవతాద్యం యథావత్ ।
స్వస్త్య క్షయం భవతశ్చాస్తు నిత్యం
బుద్ధ్యా సదా బుధి యుక్తం నమస్తే ॥ 80 ॥
యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ
ఏవముక్త్వా సంప్రయాతో దివం స
విభ్రాజన్వై శ్రీమత దర్శనేన ।
తుష్టశ్చ తుష్ట్యా పరయాభినంద్య
ప్రదక్షిణం మమ కృత్వా మహాత్మా ॥ 81 ॥
బ్రహ్మాదీనాం ఖేచరాణాం క్షితౌ చ
యే చాధస్తాత్సంవసంతే నరేంద్ర ।
తత్రైవ తద్దర్శనం దర్శయన్వై
సమ్యక్క్షేమ్యం యే పథం సంశ్రితా వై ॥ 82 ॥
సాంఖ్యాః సర్వే సాంఖ్యధర్మే రతాశ్ చ
తద్వద్యోగా యోగధర్మే రతాశ్ చ ।
యే చాప్యన్యే మోక్షకామా మనుష్యాస్
తేషామేతద్దర్శనంజ్ఞాన దృష్టం ॥ 83 ॥
జ్ఞానాన్మోక్షో జాయతే పూరుషానాం
నాస్త్యజ్ఞానాదేవమాహుర్నరేంద్ర ।
తస్మాజ్జ్ఞానం తత్త్వతోఽన్వేషితవ్యం
యేనాత్మానం మోక్షయేజ్జన్మమృత్యోః ॥ 84 ॥
ప్రాప్య జ్ఞానం బ్రాహ్మణాత్క్షత్రియాద్వా
వైశ్యాచ్ఛూద్రాదపి నీచాదభీక్ష్ణం ।
శ్రద్ధాతవ్యం శ్రద్దధానేన నిత్యం
న శ్రద్ధినం జన్మమృత్యూ విశేతాం ॥ 85 ॥
సర్వే వర్ణా బ్రాహ్మణా బ్రహ్మజాశ్ చ
సర్వే నిత్యం వ్యాహరంతే చ బ్రహ్మ ।
తత్త్వం శాస్త్రం బ్రహ్మ బుద్ధ్యా బ్రవీమి
సర్వం విశ్వం బ్రహ్మ చైతత్సమస్తం ॥ 86 ॥
బ్రహ్మాస్యతో బ్రాహ్మణాః సంప్రసూతా
బాహుభ్యాం వై క్షత్రియాః సంప్రసూతాః ।
నాభ్యాం వైశ్యాః పాదతశ్చాపి శూద్రాః
సర్వే వర్ణా నాన్యథా వేదితవ్యాః ॥ 87 ॥
అజ్ఞానతః కర్మ యోనిం భజంతే
తాం తాం రాజంస్తే యథా యాంత్యభావం ।
తథా వర్ణా జ్ఞానహీనాః పతంతే
ఘోరాదజ్ఞానాత్ప్రాకృతం యోనిజాలం ॥ 88 ॥
తస్మాజ్జ్ఞానం సర్వతో మార్గితవ్యం
సర్వత్రస్థ చైతదుక్తం మయా తే ।
తస్థౌ బ్రహ్మా తస్థివాంశ్చాపరో యస్
తస్మై నిత్యం మోక్షమాహుర్ద్విజేంద్రాః ॥ 89 ॥
యత్తే పృష్ఠం తన్మయా చోపదిష్టం
యాథాతథ్యం తద్విశోకో భవస్వ ।
రాజన్గచ్ఛస్వైతదర్థస్య పారం
సమ్యక్ప్రోక్తం స్వస్తి తేఽస్త్వత్ర నిత్యం ॥ 90 ॥
భీష్మ ఉవాచ
స ఏవమనుశాస్తస్తు యాజ్ఞవల్క్యేన ధీమతా ।
ప్రీతిమానభవద్రాజా మిథిలాధిపతిస్తదా ॥ 91 ॥
గతే మునివరే తస్మిన్కృతే చాపి ప్రదక్షిణే ।
దైవరాతిర్నరపతిరాసీనస్తత్ర మోక్షవిత్ ॥ 92 ॥
గోకోతిం స్పర్శయామాస హిరణ్యస్య తథైవ చ ।
రత్నాంజలిమథైకం చ బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ తదా ॥ 93 ॥
విదేహరాజ్యం చ తథా ప్రతిష్ఠాప్య సుతస్య వై ।
యతి ధర్మముపాసంశ్చాప్యవసన్మిథిలాధిపః ॥ 94 ॥
సాంఖ్యజ్ఞానమధీయానో యోగశాస్త్రం చ కృత్స్నశః ।
ధర్మాధర్మౌ చ రాజేంద్ర ప్రాకృతం పరిగర్హయన్ ॥ 95 ॥
అనంతమితి కృత్వా స నిత్యం కేవలమేవ చ ।
ధర్మాధర్మౌ పుణ్యపాపే సత్యాసత్యే తథైవ చ ॥ 96 ॥
జన్మమృత్యూ చ రాజేంద్ర ప్రాకృతం తదచింతయత్ ।
బ్రహ్మావ్యక్తస్య కర్మేదమితి నిత్యం నరాధిప ॥ 97 ॥
పశ్యంతి యోగాః సాంఖ్యాశ్చ స్వశాస్త్రకృతలక్షణాః ।
ఇష్టానిష్ట వియుక్తం హి తస్థౌ బ్రహ్మ పరాత్పరం ।
నిత్యం తమాహుర్విద్వాంసః శుచిస్తస్మాచ్ఛుచిర్భవ ॥ 98 ॥
దీయతే యచ్చ లభతే దత్తం యచ్చానుమన్యతే ।
దదాతి చ నరశ్రేష్ఠ ప్రతిగృహ్ణాతి యచ్చ హ ।
దదాత్యవ్యక్తమేవైతత్ప్రతిగృహ్ణాతి తచ్చ వై ॥ 99 ॥
ఆత్మా హ్యేవాత్మనో హ్యేకః కోఽన్యస్త్వత్తోఽధికో భవేత్ ।
ఏవం మన్యస్వ సతతమన్యథా మా విచింతయ ॥ 100 ॥
యస్యావ్యక్తం న విదితం సగుణం నిర్గుణం పునః ।
తేన తీర్థాని యజ్ఞాశ్చ సేవితవ్యావిపశ్చితా ॥ 101 ॥
న స్వాధ్యాయైస్తపోభిర్వా యజ్ఞైర్వా కురునందన ।
లభతేఽవ్యక్తసంస్థానం జ్ఞాత్వావ్యక్తం మహీపతే ॥ 102 ॥
తథైవ మహతః స్థానమాహంకారికమేవ చ ।
అహంకారాత్పరం చాపి స్థానాని సమవాప్నుయాత్ ॥ 103 ॥
యే త్వవ్యక్తాత్పరం నిత్యం జానతే శాస్త్రతత్పరాః ।
జన్మమృత్యువియుక్తం చ వియుక్తం సదసచ్చ యత్ ॥ 104 ॥
ఏతన్మయాప్తం జనకాత్పురస్తాత్
తేనాపి చాప్తం నృప యాజ్ఞవల్క్యాత్ ।
జ్ఞానం విశిష్టం న తథా హి యజ్ఞా
జ్ఞానేన దుర్గం తరతే న యజ్ఞైః ॥ 105 ॥
దుర్గం జన్మ నిధనం చాపి రాజన్
న భూతికం జ్ఞానవిదో వదంతి ।
యజ్ఞైస్తపోభిర్నియమైర్వ్రతైశ్ చ
దివం సమాసాద్య పతంతి భూమౌ ॥ 106 ॥
తస్మాదుపాసస్వ పరం మహచ్ఛుచి
శివం విమోక్షం విమలం పవిత్రం ।
క్షేత్రజ్ఞవిత్పార్థివ జ్ఞానయజ్ఞం
ఉపాస్య వై తత్త్వమృషిర్భవిష్యసి ॥ 107 ॥
ఉపనిషదముపాకరోత్తదా వై జనక నృపస్య పురా హి యాజ్ఞవల్క్యః ।
యదుపగణితశాశ్వతావ్యయం తచ్-
ఛుభమమృతత్వమశోకమృచ్ఛతీతి ॥ 108 ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Sri Yama Gita-s from Vishnu, Nrisimha, and Agni Purana in Sanskrit – English – Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil