॥ Maanasollaasa Gujarati Lyrics ॥
॥ માનસોલ્લાસ ॥
॥ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રમ્ ॥
વિશ્વં દર્પણદૃશ્યમાનનગરીતુલ્યં નિજાન્તર્ગતં
પશ્યન્નાત્મનિ માયયા બહિરિવોદ્ભૂતં યથા નિદ્રયા ।
યઃ સાક્ષાત્કુરુતે પ્રબોધસમયે સ્વાત્માનમેવાદ્વયં
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૧ ॥
બીજસ્યાન્તરિવાઙ્કુરો જગદિદં પ્રાઙ્નિર્વિકલ્પં પુનઃ
માયાકલ્પિતદેશકાલકલનાવૈચિત્ર્યચિત્રીકૃતમ્ ।
માયાવીવ વિજૃમ્ભયત્યપિ મહાયોગીવ યઃસ્વેચ્છયા
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૨ ॥
યસ્યૈવ સ્ફુરણં સદાત્મકમસત્કલ્પાર્થગં ભાસતે
સાક્ષાત્તત્ત્વમસીતિ વેદવચસા યો બોધયત્યાશ્રિતાન્ ।
યત્સાક્ષાત્કરણાદ્ભવેન્નપુનરાવૃત્તિર્ભવામ્ભોનિધૌ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૩ ॥
નાનાચ્છિદ્રઘટોદરસ્થિતમહાદીપપ્રભાભાસ્વરં
જ્ઞાનં યસ્ય તુ ચક્ષુરાદિકરણદ્વારા બહિઃસ્પન્દતે ।
જાનામીતિ તમેવ ભાન્તમનુભાત્યેતત્સમસ્તં જગત્
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૪ ॥
દેહં પ્રાણમપીન્દ્રિયાણ્યપિ ચલાં બુદ્ધિં ચ શૂન્યં વિદુઃ
સ્ત્રીબાલાન્ધજડોપમાસ્ત્વહમિતિ ભ્રાન્તા ભૃશં વાદિનઃ ।
માયાશક્તિવિલાસકલ્પિતમહાવ્યામોહસંહારિણે
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૫ ॥
રાહુગ્રસ્તદિવાકરેન્દુસદૃશો માયાસમાચ્છાદનાત્
સન્માત્રઃ કરણોપસંહરણતો યોઽભૂત્સુષુપ્તઃ પુમાન્ ।
પ્રાગસ્વાપ્સમિતિ પ્રબોધસમયે યઃ પ્રત્યભિજ્ઞાયતે
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૬ ॥
બાલ્યાદિષ્વપિ જાગ્રદાદિષુ તથા સર્વાસ્વવસ્થાસ્વપિ
વ્યાવૃત્તાસ્વનુવર્તમાનમહમિત્યન્તઃ સ્ફુરન્તં સદા ।
સ્વાત્માનં પ્રકટીકરોતિ ભજતાં યો મુદ્રયા ભદ્રયા
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૭ ॥
વિશ્વં પશ્યતિ કાર્યકારણતયા સ્વસ્વામિસંબન્ધતઃ
શિષ્યાચાર્યતયા તથૈવ પિતૃપુત્રાદ્યાત્મના ભેદતઃ ।
સ્વપ્ને જાગ્રતિ વા એષ પુરુષો માયાપરિભ્રામિતઃ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૮ ॥
ભૂરમ્ભાંસ્યનલોઽનિલોઽમ્બરમહર્નાથો હિમાંશુઃ પુમાન્
ઇત્યાભાતિ ચરાચરાત્મકમિદં યસ્યૈવ મૂર્ત્યષ્ટકમ્ ।
નાન્યત્કિઞ્ચન વિદ્યતે વિમૃશતાં યસ્માત્પરસ્માદ્વિભોઃ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૯ ॥
સર્વાત્મત્વમિતિ સ્ફુટીકૃતમિદં યસ્માદમુષ્મિંસ્તવે
તેનાસ્ય શ્રવણાત્તદર્થમનનાદ્ધ્યાનાચ્ચ સંકીર્તનાત્ ।
સર્વાત્મત્વમહાવિભૂતિસહિતં સ્યાદીશ્વરત્વં સ્વતઃ
સિદ્ધ્યેત્તત્પુનરષ્ટધા પરિણતં ચૈશ્વર્યમવ્યાહતમ્ ॥ ૧૦ ॥
॥ માનસોલ્લાસ ॥
વિશ્વં દર્પણદૃશ્યમાનનગરીતુલ્યં નિજાન્તર્ગતં
પશ્યન્નાત્મનિ માયયા બહિરિવોદ્ભૂતં યથા નિદ્રયા ।
યઃ સાક્ષાત્કુરુતે પ્રબોધસમયે સ્વાત્માનમેવાદ્વયં
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૧ ॥
મઙ્ગળં દિશતુ મે વિનાયકો
મઙ્ગળં દિશતુ મે સરસ્વતી ।
મઙ્ગળં દિશતુ મે મહેશ્વરો
મઙ્ગળં દિશતુ મે સદાશિવઃ ॥ ૧ ॥
આત્મલાભાત્પરો લાભો નાસ્તીતિ મુનયો વિદુઃ ।
તલ્લાભાર્થં કવિઃ સ્તૌતિ સ્વાત્માનં પરમેશ્વરમ્ ॥ ૨ ॥
સ્વેચ્છયા સૃષ્ટમાવિશ્ય વિશ્વં યો મનસિ સ્થિતઃ ।
સ્તોત્રેણ સ્તૂયતેઽનેન સ એવ પરમેશ્વરઃ ॥ ૩ ॥
અસ્તિ પ્રકાશત ઇતિ વ્યવહારઃ પ્રવર્તતે ।
તચ્ચાસ્તિત્વં પ્રકાશત્વં કસ્મિન્નર્થે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ॥ ૪ ॥
કિં તેષુ તેષુ વાઽર્થેષુ કિં વા સર્વાત્મનીશ્વરે ।
ઈશ્વરત્વં ચ જીવત્વં સર્વાત્મત્વં ચ કીદૃશમ્ ॥ ૫ ॥
જાનીયાત્કથં જીવઃ કિં તજ્જ્ઞાનસ્ય સાધનમ્ ।
જ્ઞાનાત્તસ્ય ફલં કિં સ્યાદેકત્વં ચ કથં ભવેત્ ॥ ૬ ॥
સર્વજ્ઞઃ સર્વકર્તા ચ કથમાત્મા ભવિષ્યતિ ।
શિષ્યં પ્રતીત્થં પૃચ્છન્તં વક્તુમારભતે ગુરુઃ ॥ ૭ ॥
અન્તરસ્મિન્નિમે લોકા અન્તર્વિશ્વમિદં જગત્ ।
બહિર્વન્માયયાઽઽભાતિ દર્પણે સ્વશરીરવત્ ॥ ૮ ॥
સ્વપ્ને સ્વાન્તર્ગતં વિશ્વં યથા પૃથગિવેક્ષ્યતે ।
તથૈવ જાગ્રત્કાલેઽપિ પ્રપઞ્ચોઽયં વિવિચ્યતામ્ ॥ ૯ ॥
સ્વપ્ને સ્વસત્તૈવાર્થાનાં સત્તા નાન્યેતિ નિશ્ચિતા ।
કો જાગ્રતિ વિશેષોઽસ્તિ જડાનામાશુ નાશિનામ્ ॥ ૧૦ ॥
સ્વપ્ને પ્રકાશો ભાવાનાં સ્વપ્રકાશાન્ન હીતરઃ ।
જાગ્રત્યપિ તથૈવેતિ નિશ્ચિન્વન્તિ વિપશ્ચિતઃ ॥ ૧૧ ॥
નિદ્રયા દર્શિતાનર્થાન્ન પશ્યતિ યથોત્થિતઃ ।
સમ્યગ્જ્ઞાનોદયાદૂર્ધ્વં તથા વિશ્વં ન પશ્યતિ ॥ ૧૨ ॥
અનાદિમાયયા સુપ્તો યદા જીવઃ પ્રબુધ્યતે ।
અજન્મનિદ્રમસ્વપ્નમદ્વૈતં બુધ્યતે તદા ॥ ૧૩ ॥
શ્રુત્યાઽઽચાર્યપ્રસાદેન યોગાભ્યાસવશેન ચ ।
ઈશ્વરાનુગ્રહેણાપિ સ્વાત્મબોધો યદા ભવેત્ ॥ ૧૪ ॥
ભુક્તં યથાઽન્નં કુક્ષિસ્થં સ્વાત્મત્વેનૈવ પશ્યતિ ।
પૂર્ણાહન્તાકબળિતં વિશ્વં યોગીશ્વરસ્તથા ॥ ૧૫ ॥
યથા સ્વપ્ને નૃપો ભૂત્વા ભુક્ત્વા ભોગાન્યથેપ્સિતાન્ ।
ચતુરઙ્ગબલોપેતઃ શત્રું જિત્વા રણાઙ્ગણે ॥ ૧૬ ॥
પરાત્પરાજિતો ભૂત્વા વનં પ્રાપ્ય તપશ્ચરન્ ।
મુહૂર્તમાત્રમાત્માનં મન્યતે કલ્પજીવિનમ્ ॥ ૧૭ ॥
તથૈવ જાગ્રત્કાલેઽપિ મનોરાજ્યં કરોત્યસૌ ।
કાલનદ્યોઘયોગેન ક્ષીણમાયુર્ન પશ્યતિ ॥ ૧૮ ॥
મેઘચ્છન્નોંઽશુમાલીવ માયયા મોહિતોઽધિકમ્ ।
કિઞ્ચિત્કર્તા ચ કિઞ્ચિજ્જ્ઞો લક્ષ્યતે પરમેશ્વરઃ ॥ ૧૯ ॥
યદ્યત્કરોતિ જાનાતિ તસ્મિન્તસ્મિન્પરેશ્વરઃ ।
રાજા વિદ્વાન્ સ્વસામર્થ્યાદીશ્વરોઽયમિતીર્યતે ॥ ૨૦ ॥
જ્ઞાનક્રિયે શિવેનૈક્યાત્સઙ્ક્રાન્તે સર્વજનુષુ ।
ઈશ્વરત્વં ચ જીવાનાં સિદ્ધં તચ્છક્તિસઙ્ગમાત્ ॥ ૨૧ ॥
અયં ઘટોઽયં પટ ઇત્યેવં નાનાપ્રતીતિષુ ।
અર્કપ્રભેવ સ્વજ્ઞાનં સ્વયમેવ પ્રકાશતે ॥ ૨૨ ॥
જ્ઞાનં ન ચેત્સ્વયં સિદ્ધં જગદન્ધં તમો ભવેત્ ।
ન ચેદસ્ય ક્રિયા કાચિત્ વ્યવહારઃ કથં ભવેત્ ॥ ૨૩ ॥
ક્રિયા નામ પરિસ્પન્દપરિણામસ્વરૂપિણી ।
સ્પન્દમાને બહિર્જ્ઞાને તદઙ્કુરવદુદ્ભવેત્ ॥ ૨૪ ॥
ઉત્પાદ્યપ્રાપ્યસંસ્કાર્યવિકાર્યોપાશ્રયા ક્રિયા ।
કરોતિ ગચ્છત્યુન્માર્ષ્ટિ છિનત્તીતિ પ્રતીયતે ॥ ૨૫ ॥
શિવો બ્રહ્માદિદેહેષુ સર્વજ્ઞ ઇતિ ભાસતે ।
દેવતિર્યઙ્મનુષ્યેષુ કિઞ્ચિજ્જ્ઞસ્તારતમ્યતઃ ॥ ૨૬ ॥
જરાયુજોઽણ્ડજશ્ચૈવ સ્વેદજઃ પુનરુદ્ભિદઃ ।
એતે ચતુર્વિધાઃ દેહાઃ ક્રમશો ન્યૂનવૃત્તયઃ ॥ ૨૭ ॥
બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તા સ્વપ્નકલ્પૈવ કલ્પના ।
સાક્ષાત્કૃતેઽનવચ્છિન્નપ્રકાશે પરમાત્મનિ ॥ ૨૮ ॥
અણોરણીયાન્મહતો મહીયાનિતિ વેદવાક્ ।
રુદ્રોપનિષદપ્યેતં સ્તૌતિ સર્વાત્મકં શિવમ્ ॥ ૨૯ ॥
ઈશ્વરો ગુરુરાત્મેતિ મૂર્તિભેદવિભાગિને ।
વ્યોમવદ્વ્યાપ્તદેહાય દક્ષિણામૂર્તયે નમઃ ॥ ૩૦ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે પ્રથમોલ્લાસસંગ્રહઃ ॥ ૩૧ ॥
બીજસ્યાન્તરિવાઙ્કુરો જગદિદં પ્રાઙ્નિર્વિકલ્પં પુનઃ
માયાકલ્પિતદેશકાલકલનાવૈચિત્ર્યચિત્રીકૃતમ્ ।
માયાવીવ વિજૃમ્ભયત્યપિ મહાયોગીવ યઃસ્વેચ્છયા
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૨ ॥
ઉપાદાનં પ્રપઞ્ચસ્ય સંયુક્તાઃ પરમાણવઃ ।
મૃદન્વિતો ઘટસ્તસ્માદ્ભાસતે નેશ્વરાન્વિતઃ ॥ ૧ ॥
પરમાણુગતા એવ ગુણા રૂપરસાદયઃ ।
કાર્યે સમાનજાતીયમારભન્તે ગુણાન્તરમ્ ॥ ૨ ॥
કાર્યં યત્ર સમન્વેતિ કારણં સમવાયિ તત્ ।
ચક્રાદ્યં સાધનં યત્તુ ઘટસ્યાસમવાયિ તત્ ॥ ૩ ॥
સમવાયિનિ તિષ્ઠેદ્યત્ સમવાય્યાશ્રયે તથા ।
કાર્યેઽવધૃતસામર્થ્યં કલ્પ્યતેઽસમવાયિ તત્ ॥ ૪ ॥
નિમિત્તં કારણં તેષામીશ્વરશ્ચ કુલાલવત્ ।
યત્કાર્યં જાયતે યસ્માત્તસ્મિન્ તત્પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ ૫ ॥
મૃત્તિકાયાં ઘટસ્તન્તૌ પટઃ સ્વર્ણેઽઙ્ગુલીયકમ્ ।
ઇતિ વૈશેષિકાઃ પ્રાહુસ્તથા નૈયાયિકા અપિ ॥ ૬ ॥
રજઃ સત્ત્વં તમશ્ચેતિ પ્રધાનસ્ય ગુણાસ્ત્રયઃ ।
રજો રક્તં ચલં તેષુ સત્ત્વં શુક્લં પ્રકાશકમ્ ॥ ૭ ॥
તમઃ કૃષ્ણં ચાવરકં સૃષ્ટિસ્થિત્યન્તહેતવઃ ।
ઇતિ સાંખ્યાશ્ચ ભાષન્તે તેષાં દૂષણ ઉચ્યતે ॥ ૮ ॥
અઙ્કુરાદિફલાન્તેષુ કાર્યેષ્વસ્તિત્વમિષ્યતે ।
કુત આગત્ય સમ્બદ્ધા વટબીજેષુ તે કણાઃ ॥ ૯ ॥
કારણાનુગતં કાર્યમિતિ સર્વૈશ્ચ સમ્મતમ્ ।
તસ્માત્સત્તા સ્ફુરત્તા ચ સર્વત્રાપ્યનુવર્તતે ॥ ૧૦ ॥
પુષ્પે ફલત્વમાપન્ને ક્ષીરે ચ દધિતાં ગતે ।
વિજાતીયાઃ પ્રતીયન્તે ગુણા રૂપરસાદયઃ ॥ ૧૧ ॥
કારણં કાર્યમંશોંઽશી જાતિવ્યક્તી ગુણી ગુણઃ ।
ક્રિયા ક્રિયાવાનિત્યાદ્યાઃ પ્રકાશસ્યૈવ કલ્પનાઃ ॥ ૧૨ ॥
ચૈતન્યં પરમાણૂનાં પ્રધાનસ્યાપિ નેષ્યતે ।
જ્ઞાનક્રિયે જગત્ક્લૃપ્તૌ દૃશ્યેતે ચેતનાશ્રયે ॥ ૧૩ ॥
કાલરૂપક્રિયાશક્ત્યા ક્ષીરાત્પરિણમેદ્દધિ ।
જ્ઞાતૃજ્ઞાનજ્ઞેયરૂપં જ્ઞાનશક્ત્યા ભવેજ્જગત્ ॥ ૧૪ ॥
જ્ઞાનં દ્વિધા વસ્તુમાત્રદ્યોતકં નિર્વિકલ્પકમ્ ।
સવિકલ્પન્તુ સંજ્ઞાદિદ્યોતકત્વાદનેકધા ॥ ૧૫ ॥
સઙ્કલ્પસંશયભ્રાન્તિસ્મૃતિસાદૃશ્યનિશ્ચયાઃ ।
ઊહોઽનધ્યવસાયશ્ચ તથાઽન્યેનુભવા અપિ ॥ ૧૬ ॥
પ્રત્યક્ષમેકં ચાર્વાકાઃ કણાદસુગતૌ પુનઃ ।
અનુમાનઞ્ ચ તચ્ચાપિ સાંખ્યાઃ શબ્દં ચ તે અપિ ॥ ૧૭ ॥
ન્યાયૈકદર્શિનોપ્યવેમુપમાનં ચ કે ચન ।
અર્થાપત્ત્યા સહૈતાનિ ચત્વાર્યાહ પ્રભાકરઃ ॥ ૧૮ ॥
અભાવષષ્ઠાન્યેતાનિ ભાટ્ટા વેદાન્તિનસ્તથા ।
સમ્ભવૈતિહ્યયુક્તાનિ તાનિ પૌરાણિકા જગુઃ ॥ ૧૯ ॥
દ્રવ્યં ગુણસ્તથા કર્મ સામન્યં ચ વિશેષકમ્ ।
સમવાયં ચ કાણાદાઃ પદાર્થાન્ષટ્પ્રચક્ષતે ॥ ૨૦ ॥
નવ દ્રવ્યાણિ ભૂતાનિ દિક્કાલાત્મમનાંસિ ચ ।
ચતુર્વિંશતિરેવ સ્યુર્ગુણાઃ શબ્દાદિપઞ્ચકમ્ ॥ ૨૧ ॥
પરિમાણં ચ સઙ્ખ્યા ચ દ્વૌ સંયોગવિભાગકૌ ।
સ્વભાવતઃ પૃથક્ત્વં ચ ગુરુત્વં દ્રવતા પુનઃ ॥ ૨૨ ॥
પરત્વં ચાપરત્વં ચ સ્નેહઃ સંસ્કાર ઇત્યપિ ।
ધીર્દ્વેષસુખદુઃખેચ્છાધર્માધર્મપ્રયત્નકાઃ ॥ ૨૩ ॥
સંસ્કારસ્ત્રિવિધો વેગ ઇષ્વાદેર્ગતિકારણમ્ ।
દૃષ્ટશ્રુતાનુભૂતાર્થસ્મૃતિહેતુશ્ચ ભાવના ॥ ૨૪ ॥
સ્થિતસ્થાપકતા નામ પૂર્વવત્સ્થિતિકારણમ્ ।
આકૃષ્ટશાખાભૂર્જાદૌ સ્પષ્ટમેવોપલક્ષ્યતે ॥ ૨૫ ॥
ઉત્ક્ષેપણમવક્ષેપો ગમનં ચ પ્રસારણમ્ ।
આકુઞ્ચનમિતિ પ્રાહુઃ કર્મ પઞ્ચવિધં બુધાઃ ॥ ૨૬ ॥
સામાન્યં દ્વિવિધં પ્રોક્તં પરં ચાપરમેવ ચ ।
પરં સત્તૈવ સર્વત્ર તદનુસ્યૂતવર્તનમ્ ॥ ૨૭ ॥
દ્રવ્યત્વં ચ ગુણત્વાદ્યં સામાન્યમપરં તથા ।
વિશેષાઃ સ્યુરનન્તાસ્તે વ્યાવૃત્તિજ્ઞાનહેતવઃ ॥ ૨૮ ॥
રૂપસ્યેવ ઘટે નિત્યઃ સમ્બન્ધઃ સમવાયકઃ ।
કાલાકાશદિગાત્માનો નિત્યાશ્ચ વિભવશ્ચ તે ॥ ૨૯ ॥
ચતુર્વિધાઃ પરિચ્છિન્ના નિત્યાશ્ચ પરમાણવઃ ।
ઇતિ વૈશેષિકમતે પદાર્થાઃ ષટ્ પ્રકીર્તિતાઃ ॥ ૩૦ ॥
માયા પ્રધાનમવ્યક્તમવિદ્યાઽજ્ઞાનમક્ષરમ્ ।
અવ્યાકૃતં ચ પ્રકૃતિઃ તમ ઇત્યભિધીયતે ॥ ૩૧ ॥
માયાયાં બ્રહ્મચૈતન્યપ્રતિબિમ્બાનુષઙ્ગતઃ ।
મહત્કાલપુમાંસઃ સ્યુઃ મહત્તત્ત્વાદહંકૃતિઃ ॥ ૩૨ ॥
તામસાત્સ્યુરહઙ્કારાત્ખાનિલાગ્ન્યમ્બુભૂમયઃ ।
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધોપ્યનુક્રમાત્ ॥ ૩૩ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં ચ વિષયા ભૂતાનામપિ તે ગુણાઃ ।
દેવાઃ સદાશિવશ્ચેશો રુદ્રો વિષ્ણુશ્ચતુર્મુખઃ ॥ ૩૪ ॥
સાત્ત્વિકાત્સ્યાદહઙ્કારાદન્તઃકરણધીન્દ્રિયમ્ ।
મનો બુદ્ધિરહઙ્કારશ્ચિત્તં કરણમાન્તરમ્ ॥ ૩૫ ॥
સંશયો નિશ્ચયો ગર્વઃ સ્મરણં વિષયા અમી ।
ચન્દ્રઃ પ્રજાપતી રુદ્રઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ દેવતાઃ ॥ ૩૬ ॥
શ્રોત્રં ત્વક્ચક્ષુ જિહ્વા ઘ્રાણં જ્ઞાનેન્દ્રિયં વિદુઃ ।
દિગ્વાતસૂર્યવરુણા નાસત્યૌ દેવતાઃ સ્મૃતાઃ ॥ ૩૭ ॥
રાજસાત્સ્યુરહઙ્કારાત્કર્મેન્દ્રિયસમીરણાઃ ।
કર્મેન્દ્રિયાણિ વાક્પાણિઃ પાદઃ પાયુરુપસ્થકમ્ ॥ ૩૮ ॥
વચનાદાનગમનવિસર્ગાનન્દસંજ્ઞકાઃ ।
વિષયા દેવતાસ્તેષાં વહ્નીન્દ્રોપેન્દ્રમૃત્યુકાઃ ॥ ૩૯ ॥
પ્રાણોપાનઃ સમાનશ્ચોદાનવ્યાનૌ ચ વાયવઃ ।
ભૂતૈસ્તુ પઞ્ચભિઃ પ્રાણૈઃ ચતુર્દશભિરિન્દ્રિયૈઃ ॥ ૪૦ ॥
ચતુર્વિંશતિતત્ત્વાનિ સાઙ્ખ્યશાસ્ત્રવિદો વિદુઃ ।
મહાન્કાલઃ પ્રધાનં ચ માયાવિદ્યે ચ પૂરુષઃ ॥ ૪૧ ॥
ઇતિ પૌરાણિકાઃ પ્રાહુસ્ત્રિંશત્તત્ત્વાનિ તૈઃ સહ ।
બિન્દુનાદૌ શક્તિશિવૌ શાન્તાતીતૌ તતઃ પરમ્ ॥ ૪૨ ॥
ષટ્ત્રિંશત્તત્વમિત્યુક્તં શૈવાગમવિશારદૈઃ ।
સર્વે વિકલ્પાઃ પ્રાગાસન્ બીજેઽઙ્કુર ઇવાત્મનિ ॥ ૪૩ ॥
ઇચ્છાજ્ઞાનક્રિયારૂપમાયયા તે વિજૃમ્ભિતાઃ ।
ઇચ્છાજ્ઞાનક્રિયાપૂર્વા યસ્માત્સર્વાઃ પ્રવૃત્તયઃ ॥ ૪૪ ॥
સર્વેઽપિ જન્તવસ્તસ્માદીશ્વરા ઇતિ નિશ્ચિતાઃ ।
બીજાદ્વૃક્ષસ્તરોબીજં પારમ્પર્યેણ જાયતે ॥ ૪૫ ॥
ઇતિશઙ્કાનિવૃત્ત્યર્થં યોગિદૃષ્ટાન્તકીર્તનમ્ ।
વિશ્વામિત્રાદયઃ પૂર્વે પરિપક્વસમાધયઃ ॥ ૪૬ ॥
ઉપાદાનોપકરણપ્રયોજનવિવાર્જિતાઃ ।
સ્વેચ્છયા સસૃજુઃ સર્ગં સર્વભોગોપબૃંહિતમ્ ॥ ૪૭ ॥
ઈશ્વરોઽનન્તશક્તિત્વાત્સ્વતન્ત્રોઽન્યાનપેક્ષકઃ ।
સ્વેચ્છામાત્રેણ સકલં સૃજત્યવતિ હન્તિ ચ ॥ ૪૮ ॥
ન કારકાણાં વ્યાપારાત્કર્તા સ્યાન્નિત્ય ઈશ્વરઃ ।
નાપિ પ્રમાણવ્યાપરાત્ જ્ઞાતાઽસૌ સ્વપ્રકાશકઃ ॥ ૪૯ ॥
જ્ઞાતૃત્વમપિ કર્તૃત્વં સ્વાતન્ત્ર્યાત્તસ્ય કેવલમ્ ।
યા ચેચ્છાશક્તિવૈચિત્રી સાઽસ્ય સ્વચ્છન્દકારિતા ॥ ૫૦ ॥
યયા કર્તું ન વા કર્તુમન્યથા કર્તુમર્હતિ ।
સ્વતન્ત્રામીશ્વરેચ્છાં કે પરિચ્છેતુમિહેશતે ॥ ૫૧ ॥
શ્રુતિશ્ચ સોઽકામયતેતીચ્છયા સૃષ્ટિમીશિતુઃ ।
તસ્માદાત્મન આકાશઃ સમ્ભૂત ઇતિ ચાબ્રવીત્ ॥ ૫૨ ॥
નિમિત્તમાત્રં ચેદસ્ય જગતઃ પરમેશ્વરઃ ।
વિકારિત્વં વિનાશિત્વં ભવેદસ્ય કુલાલવત્ ॥ ૫૩ ॥
બુદ્ધ્યાદયો નવ ગુણાઃ નિત્યા એવેશ્વરસ્ય ચેત્ ।
નિત્યેચ્છાવાન્ં જગત્સૃષ્ટૌ પ્રવતેતૈવ સર્વદા ॥ ૫૪ ॥
પ્રવૃત્ત્યુપરમાભાવાત્સંસારો નૈવ નશ્યતિ ।
મોક્ષોપદેશો વ્યર્થઃ સ્યાદાગમોઽપિ નિરર્થકઃ ॥ ૫૫ ॥
તસ્માન્માયાવિલાસોઽયં જગત્કર્તૃત્વમીશિતુઃ ।
બન્ધમોક્ષોપદેશાદિવ્યવહારોઽપિ માયયા ॥ ૫૬ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે દ્વિતીયોલ્લાસસંગ્રહઃ ॥ ૫૭ ॥
યસ્યૈવ સ્ફુરણં સદાત્મકમસત્કલ્પાર્થગં ભાસતે
સાક્ષાત્તત્ત્વમસીતિ વેદવચસા યો બોધયત્યાશ્રિતાન્ ।
યત્સાક્ષાત્કરણાદ્ભવેન્નપુનરાવૃત્તિર્ભવામ્ભોનિધૌ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૩ ॥
સત્તાસ્ફુરત્તે ભાવેષુ કુત આગત્ય સઙ્ગતે ।
બિમ્બાદિદર્પણન્યાયાદિત્થં પૃચ્છન્ પ્રબોધ્યતે ॥ ૧ ॥
અસત્કલ્પેષુ ભાવેષુ જડેષુ ક્ષણનાશિષુ ।
અસ્તિત્વં ચ પ્રકાશત્વં નિત્યાત્સંક્રામતીશ્વરાત્ ॥ ૨ ॥
આત્મસત્તૈવ સત્તૈષાં ભાવાનાં ન તતોઽધિકા ।
તથૈવ સ્ફુરણં ચૈષાં નાત્મસ્ફુરણતોઽધિકમ્ ॥ ૩ ॥
જ્ઞાનાનિ બહુરૂપાણિ તેષં ચ વિષયા અપિ ।
અહઙ્કારેઽનુષજ્યન્તે સૂત્રે મણિગણા ઇવ ॥ ૪ ॥
પ્રકાશાભિન્નમેવૈતદ્વિશ્વં સર્વસ્ય ભાસતે ।
લહરીબુદ્બુદાદીનાં સલિલાન્ન પૃથક્સ્થિતિઃ ॥ ૫ ॥
જાનામિત્યેવ યજ્જ્ઞાનં ભાવાનાવિશ્ય વર્તતે ।
જ્ઞાતં મયેતિ તત્પશ્ચાદ્વિશ્રામ્યત્યન્તરાત્મનિ ॥ ૬ ॥
ઘટાદિકાનિ કાર્યાણિ વિશ્રામ્યન્તિ મૃદાદિષુ ।
વિશ્વં પ્રકાશાભિન્નત્વાદ્વિશ્રામ્યેત્પરમેશ્વરે ॥ ૭ ॥
સ્વગતેનૈવ કાળિમ્ના દર્પણં મલિનં યથા ॥
અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥ ૮ ॥
ઘટાકાશો મહાકાશો ઘટોપાધિકૃતો યથા ।
દેહોપાધિકૃતો ભેદો જીવાત્પરમાત્મનોઃ ॥ ૯ ॥
તત્ત્વમસ્યાદિવાક્યૈસ્તુ તયોરૈક્યં પ્રદર્શ્યતે ।
સોયં પુરુષ ઇત્યુક્તે પુમાનેકો હિ દૃશ્યતે ॥ ૧૦ ॥
યજ્જગત્કારણં તત્ત્વં તત્પદાર્થઃ સ ઉચ્યતે ।
દેહાદિભિઃ પરિચ્છિન્નો જીવસ્તુ ત્વંપદાભિધઃ ॥ ૧૧ ॥
તદ્દેશકાલાવસ્થાદૌ દૃષ્ટઃ સ ઇતિ કથ્યતે ।
તથૈતદ્દેશકાલાદૌ દૃષ્ટોઽયમિતિ કીર્ત્યતે ॥ ૧૨ ॥
મુખ્યં તદેતદ્વૈશિષ્ટ્યં વિસૃજ્ય પદયોર્દ્વયોઃ ।
પુમ્માત્રં લક્ષયત્યેકં યથા સોયં પુમાન્વચઃ ॥ ૧૩ ॥
પ્રત્યક્ત્વં ચ પરાક્ત્વં ચ ત્યક્ત્વા તત્ત્વમસીતિ વાક્ ।
તથૈવ લક્ષયત્યૈકં જીવાત્મપરમાત્મનોઃ ॥ ૧૪ ॥
સામાનાધિકરણાખ્યઃ સમ્બન્ધઃ પદયોરિહ ।
વિશેષણવિશેષ્યત્વં સમ્બન્ધઃ સ્યાત્પદાર્થયોઃ ॥ ૧૫ ॥
લક્ષ્યલક્ષણસંયોગાદ્વાક્યમૈક્યં ચ બોધયેત્ ।
ગઙ્ગાયાં ઘોષ ઇતિવન્ન જહલ્લક્ષણા ભવેત્ ॥ ૧૬ ॥
નાજહલ્લક્ષણાઽપિ સ્યાચ્છ્વેતોધાવતિવાક્યવત્ ।
તત્ત્વમસ્યાદિવાક્યાનાં લક્ષણા ભાગલક્ષણા ॥ ૧૭ ॥
સોઽયં પુરુષ ઇત્યાદિવાક્યાનામિવ કીર્તિતા ।
ભિન્નવૃત્તિનિમિત્તાનાં શબ્દાનામેકવસ્તુનિ ॥ ૧૮ ॥
પ્રવૃત્તિસ્તુ સમાનાધિકરણત્વમિહોચ્યતે ।
પરસ્યાંશો વિકારો વા જીવો વાક્યેન નોચ્યતે ॥ ૧૯ ॥
જીવાત્મના પ્રવિષ્ઠત્વાત્સ્વમાયાસૃષ્ટમૂર્તિષુ ।
નિરંશો નિર્વિકારોઽસૌ શ્રુત્યા યુક્ત્યા ચ ગમ્યતે ॥ ૨૦ ॥
ઘટાકાશો વિકરો વા નાંશો વા વિયતો યથા ।
ત્વમિન્દ્રોસીતિવદ્વાક્યં ન ખલુ સ્તુતિતત્પરમ્ ॥ ૨૧ ॥
ન સાદૃશ્યપરં વાક્યમગ્નિર્માણવકાદિવત્ ।
ન કાર્યકારણત્વસ્ય સાધનં મૃદ્ઘટાદિવત્ ॥ ૨૨ ॥
ન જાતિ વ્યક્તિગમકં ગૌઃ ખણ્ડ ઇતિવદ્વચઃ ।
ગુણગુણ્યાત્મકં વાક્યં નૈતન્નીલોત્પલાદિવત્ ॥ ૨૩ ॥
નોપાસનાપરં વાક્યં પ્રતિમાસ્વીશબુદ્ધિવત્ ।
ન વૌપચારિકં વાક્યં રાજવદ્રાજપૂરુષે ॥ ૨૪ ॥
જીવાત્મના પ્રવિષ્ટોઽસાવીશ્વરઃ શ્રૂયતે યતઃ ।
દેહેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિપ્રાણાહઙ્કારસંહતૌ ॥ ૨૫ ॥
આત્મસઙ્કલનાદજ્ઞૈરાત્મત્વં પ્રતિપાદ્યતે ।
વહ્નિધીઃ કાષ્ઠલોહાદૌ વહ્નિસઙ્કલનાદિવ ॥ ૨૬ ॥
દેહમન્નમયં કોશમાવિશ્યાત્મા પ્રકાશતે ।
સ્થૂલો બાલઃ કૃશઃ કૃષ્ણો વર્ણાશ્રમવિકલ્પવાન્ ॥ ૨૭ ॥
પ્રાણકોશેઽપિ જીવામિ ક્ષુધિતોઽસ્મિ પિપાસિતઃ ।
સંશિતો નિશ્ચિતો મન્યે ઇતિ કોશે મનોમયે ॥ ૨૮ ॥
વિજ્ઞાનમયકોશસ્થો વિજાનામીતિ તિષ્ઠતિ ।
આનન્દમયકોશાખ્યે ત્વહઙ્કારે પુરાકૃતૈઃ ॥ ૨૯ ॥
પુણ્યૈરુપાસનાભિશ્ચ સુખિતોઽસ્મીતિ મોદતે ।
એવં કંચુકિતઃ કોશૈઃ કંચુકૈરિવ પઞ્ચભિઃ ॥ ૩૦ ॥
પરિચ્છિન્ન ઇવાભાતિ વ્યાપ્તોઽપિ પરમેશ્વરઃ ।
યથા સલિલમાવિશ્ય બહુધા ભાતિ ભસ્કરઃ ॥ ૩૧ ॥
તથા શરીરાણ્યાવિશ્ય બહુધા સ્ફુરતીશ્વરઃ ।
કારણત્વં ચ કાર્યત્વં તટસ્થં લક્ષણં તયોઃ ॥ ૩૨ ॥
શાખાયાં ચન્દ્ર ઇતિવન્નૈવ મુખ્યમિદં મતમ્ ।
મહાપ્રકાશ ઇત્યુક્તં સ્વરૂપં ચન્દ્રલક્ષણમ્ ॥ ૩૩ ॥
સચ્ચિદાનન્દરૂપત્વં સ્વરૂપં લક્ષણં તયોઃ ।
એકલક્ષણયોરૈક્યં વાક્યેન પ્રતિપાદ્યતે ॥ ૩૪ ॥
તસ્માદેકપ્રકાશત્વં સર્વાત્મત્વમિતિ સ્થિતમ્ ।
દેવતિર્યઙ્મનુષ્યાણાં પ્રકાશાન્ન પૃથક્સ્થિતિઃ ॥ ૩૫ ॥
જીવઃ પ્રકાશાભિન્નત્વાત્સર્વાત્મેત્યભિધીયતે ।
એવં પ્રકાશરૂપત્વપરિજ્ઞાને દૃઢીકૃતે ॥ ૩૬ ॥
પુનરાવૃત્તિરહિતં કૈવલ્યં પદમશ્નુતે ।
સકૃત્પ્રસક્તમાત્રોઽપિ સર્વાત્મત્વ યદૃચ્છયા ॥ ૩૭ ॥
સર્વપાપવિનિર્મુક્તઃ શિવલોકે મહીયતે ।
સર્વાત્મભાવના યસ્ય પરિપક્વા મહાત્મનઃ ।
સંસારતારકઃ સાક્ષાત્સ એવ પરમેશ્વરઃ ॥ ૩૮ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે તૃતીયોલ્લાસસંગ્રહઃ ॥ ૩૯ ॥
નાનાચ્છિદ્રઘટોદરસ્થિતમહાદીપપ્રભાભાસ્વરં
જ્ઞાનં યસ્ય તુ ચક્ષુરાદિકરણદ્વારા બહિઃસ્પન્દતે ।
જાનામીતિ તમેવ ભાન્તમનુભાત્યેતત્સમસ્તં જગત્
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૪ ॥
સ્વતઃ સન્તઃ પ્રકાશન્તે ભાવા ઘટપટાદયઃ ।
નેશ્વરસ્ય સમાવેશાદિત્યસ્યોત્તરમુચ્યતે ॥ ૧ ॥
અહમિત્યનુસન્ધાતા જાનામીતિ ન ચેત્સ્ફુરેત્ ।
કસ્ય કો વા પ્રકાશેત જગચ્ચ સ્યાત્સુષુપ્તવત્ ॥ ૨ ॥
પ્રાગૂર્ધ્વં ચાસતાં સત્ત્વં વર્તમાનેઽપિ ન સ્વતઃ ।
તસ્માદીશે સ્થિતં સત્ત્વં પ્રાગૂર્ધ્વત્વવિવર્જિતે ॥ ૩ ॥
સ્વયમેવ પ્રકાશેરન્ જડા યદિ વિનેશ્વરમ્ ।
સર્વં સર્વસ્ય ભાસેત ન વા ભાસેત કિઞ્ચન ॥ ૪ ॥
તસ્માત્સર્વજ્ઞમજ્ઞં વા જગત્સ્યાદેકરૂપકમ્ ।
તુલ્યે સ્વયંપ્રકાશત્વે જડચેતનયોર્મિથઃ ॥ ૫ ॥
તુલ્યમેવ પ્રસજ્યેરન્ ગ્રાહ્યગ્રાહકતાદયઃ ।
ઇન્દ્રિયાણામનિયમાચ્ચાક્ષુષા સ્યૂ રસાદયઃ ॥ ૬ ॥
મલિનામલિનાદર્શપશ્ચાત્પ્રાગ્ભાગતુલ્યયોઃ ।
ક્રિયાશક્તિજ્ઞાનશક્ત્યેરન્તઃકરણભાગયોઃ ॥ ૭ ॥
પ્રતિબિમ્બે સ્ફુરન્નીશઃ કર્તા જ્ઞાતેતિ કથ્યતે ।
બુદ્ધિઃ સત્ત્વગુણોત્કર્ષાન્નિર્મલો દર્પણો યથા ॥ ૮ ॥
ગૃહ્ણાતિ વિષયચ્છાયામાત્મચ્છાયાનુભાવતઃ ।
અન્તઃકરણસમ્બન્ધાન્નિખિલાનીન્દ્રિયાણ્યપિ ॥ ૯ ॥
રથાઙ્ગનેમિવલયે કીલિતા ઇવ કીલકાઃ ।
નાડ્યોઽન્તઃકરણે સ્યૂતા જલસંસ્યૂતસૂત્રવત્ ॥ ૧૦ ॥
તાભિસ્તુ ગોળકાન્તાભિઃ પ્રસર્પન્તિ સ્ફુલિઙ્ગવત્ ।
કરણાનિ સમસ્તાનિ યથાસ્વં વિષયં પ્રતિ ॥ ૧૧ ॥
દેહસ્ય મધ્યમં સ્થાનં મૂલાધાર ઇતીર્યતે ।
ગુદાત્તુ દ્વ્યઙ્ગુલાદૂર્ધ્વં મેઢ્રાત્તુ દ્વ્યઙ્ગુલાદધઃ ॥ ૧૨ ॥
ત્રિકોણોઽધોમુખાગ્રશ્ચ કન્યકાયોનિસન્નિભઃ ।
યત્ર કુણ્ડલિની નામ પરાશક્તિઃ પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૧૩ ॥
પ્રાણાગ્નિબિન્દુનાદાનાં સવિત્રી સા સરસ્વતી ।
મૂલાધારાગ્રકોણસ્થા સુષુમ્ના બ્રહ્મરન્ધ્રગા ॥ ૧૪ ॥
મૂલેઽર્ધચ્છિન્નવંશાભા ષડાધારસમન્વિતા ।
તત્પાર્શ્વકોણયોર્જાતે દ્વે ઇડાપિઙ્ગલે સ્થિતે ॥ ૧૫ ॥
નાડીચક્રમિતિ પ્રાહુઃ તસ્માન્નાડ્યઃ સમુદ્ગતાઃ ।
ગાન્ધારી હસ્તિજિહ્વા ચ નયનાન્તં પ્રધાવતઃ ॥ ૧૬ ॥
નાડીચક્રેણ સંસ્યૂતે નાસિકાન્તમુભે ગતે ।
નાભિમણ્ડલમાશ્રિત્ય કુક્કુટાણ્ડમિવ સ્થિતમ્ ॥ ૧૭ ॥
નાડીચક્રમિતિ પ્રાહુસ્તસ્માન્નાડ્યઃ સમુદ્ગતાઃ ।
પૂષા ચાલામ્બુષા નાડી કર્ણદ્વયમુપાશ્રિતે ।
નાડી શુક્લાહ્વયા તસ્માદ્ ભ્રૂમધ્યમુપસર્પતિ ॥ ૧૮ ॥
સરસ્વત્યાહ્વયા નાડી જિહ્વાન્તા વાક્પ્રસારિણી ।
નાડી વિશ્વોદરી નામ ભુઙ્ક્તેઽન્નં સા ચતુર્વિધમ્ ॥ ૧૯ ॥
પીત્વા પયસ્વિની તોયં કણ્ઠસ્થા કુરુતે ક્ષુતમ્ ।
નાડીચક્રાત્સમુદ્ભૂતા નાડ્યસ્તિસ્રસ્ત્વધોમુખાઃ ॥ ૨૦ ॥
રાકા શુક્લં સિનીવાલી મૂત્રં મુઞ્ચેત્કુહુર્મલમ્ ।
ભુક્તાન્નરસમાદાય શઙ્ખિની ધમની પુનઃ ॥ ૨૧ ॥
કપાલકુહરં ગત્વા મૂર્ધ્નિ સઞ્ચિનુતે સુધામ્ ।
શતં ચૈકા ચ નાડ્યઃ સ્યુસ્તાસામેકા શિરોગતા ॥ ૨૨ ॥
તયોર્ધ્વમાયન્મુક્તઃ સ્યાદિતિ વેદાન્તશાસનમ્ ।
યદા બુદ્ધિગતૈઃ પુણ્યૈઃ પ્રેરિતેન્દ્રિયમાર્ગતઃ ॥ ૨૩ ॥
શબ્દાદીન્ વિષયાન્ ભુઙ્ક્તે તદા જાગરિતં ભવેત્ ।
સંહૃતેષ્વિન્દ્રિયેષ્વેષુ જાગ્રત્સંસ્કારજાન્પુમાન્ ॥ ૨૪ ॥
માનસાન્વિષયાન્ભુઙ્ક્તે સ્વપ્નાવસ્થા તદા ભવેત્ ।
મનસોપ્યુપસંહારઃ સુષુપ્તિરિતિ કથ્યતે ॥ ૨૫ ॥
તત્ર માયાસમાચ્છન્નઃ સન્માત્રો વર્તતે પુમાન્ ।
મૂઢો જડોઽજ્ઞ ઇત્યેવં માયાવેશાત્પ્રકાશતે ॥ ૨૬ ॥
સુખમસ્વાપ્સમિત્યેવં પ્રબોધસમયે પુમાન્ ।
સચ્ચિદાનન્દરૂપઃ સન્ સમ્યગેવ પ્રકાશતે ॥ ૨૭ ॥
ઇત્થં જગત્સમાવિશ્ય ભાસમાને મહેશ્વરે ।
સૂર્યાદયોઽપિ ભાસન્તે કિમુતાન્યે ઘટાદયઃ ॥ ૨૮ ॥
તસ્માત્સત્તા સ્ફુરત્તા ચ ભાવાનામીશ્વરાશ્રયાત્ ।
સત્યં જ્ઞાનમનન્તં ચ શ્રુત્યા બ્રહ્મોપદિશ્યતે ॥ ૨૯ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નોદ્ભવં સર્વમસત્યં જડમન્ધવત્ ।
ઈશ્વરશ્ચાહમિત્યેવં ભાસતે સર્વજન્તુષુ ॥ ૩૦ ॥
નિર્વિકલ્પશ્ચ શુદ્ધશ્ચ મલિનશ્ચેત્યહં ત્રિધા ।
નિર્વિકલ્પં પરં બ્રહ્મ નિર્ધૂતાખિલકલ્પનમ્ ॥ ૩૧ ॥
ધૂલ્યન્ધકારધૂમાભ્રનિર્મુક્તગગનોપમમ્ ।
વિવેકસમયે શુદ્ધં દેહાદીનાં વ્યપોહનાત્ ॥ ૩૨ ॥
યથાઽન્તરિક્ષં સંક્ષિપ્તં નક્ષત્રૈઃ કિઞ્ચિદીક્ષ્યતે ।
દેહેન્દ્રિયાદિસંસર્ગાન્મલિનં કલુષીકૃતમ્ ॥ ૩૩ ॥
યથાઽઽકાશં તમોરૂઢં સ્ફુરત્યનવકાશવત્ ।
અહમિત્યૈશ્વરં ભાવં યદા જીવઃ પ્રબુધ્યતે ॥ ૩૪ ॥
સર્વજ્ઞઃ સર્વકર્તા ચ તદા જીવો ભવિષ્યતિ ।
માયયાધિકસમ્મૂઢો વિદ્યયેશઃ પ્રકાશતે ॥ ૩૫ ॥
નિર્વિકલ્પાનુસન્ધાને સમ્યગાત્મા પ્રકાશતે ।
અવિદ્યાખ્યતિરોધાનવ્યપાયે પરમેશ્વરઃ ।
દક્ષિણામૂર્તિરૂપોસૌ સ્વયમેવ પ્રકાશતે ॥ ૩૬ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે ચતુર્થોલ્લાસસંગ્રહઃ ॥ ૩૭ ॥
દેહં પ્રાણમપીન્દ્રિયાણ્યપિ ચલાં બુદ્ધિં ચ શૂન્યં વિદુઃ
સ્ત્રીબાલાન્ધજડોપમાસ્ત્વહમિતિ ભ્રાન્તા ભૃશં વાદિનઃ ।
માયાશક્તિવિલાસકલ્પિતમહાવ્યામોહસંહારિણે
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૫ ॥
પ્રમાણમેકં પ્રત્યક્ષં તત્ત્વં ભૂતચતુષ્ટયમ્ ।
મોક્ષશ્ચ મરણાન્નાન્યઃ કામાર્થૌ પુરુષાર્થકૌ ॥ ૧ ॥
ન હિ ખલ્વીશ્વરઃ કર્તા પરલોકકથા વૃથા ।
દેહં વિનાઽસ્તિ ચેદાત્મા કુમ્ભવદ્દૃશ્યતાં પુરઃ ॥ ૨ ॥
હ્રસ્વો દીર્ઘો યુવા બાલ ઇતિ દેહો હિ દૃશ્યતે ।
અસ્તિ જાતઃ પરિણતો વૃદ્ધઃ ક્ષીણો જરન્મૃતઃ ॥ ૩ ॥
ઇત્યેવમુક્તાઃ ષડ્ભાવવિકારા દેહસંશ્રયાઃ ।
વર્ણાશ્રમવિભાગશ્ચ દેહેષ્વેવ પ્રતિષ્ઠિતઃ ॥ ૪ ॥
જાતકર્માદિસંસ્કારો દેહસ્યૈવ વિધીયતે ।
શતં જીવેતિ દેહસ્ય પ્રયુઞ્જન્ત્યાશિષં શુભામ્ ॥ ૫ ॥
ઇતિ પ્રપઞ્ચં ચાર્વાકો વંચયત્યલ્પચેતનઃ ।
કેચિચ્છ્વસિમિ જીવામિ ક્ષુધિતોસ્મિ પિપાસિતઃ ॥ ૬ ॥
ઇત્યાદિપ્રત્યયબલાત્પ્તાણમાત્મેતિ મન્વતે ।
કેચિચ્છૃણોમિ પશ્યામિ જિઘ્રામ્યા સ્વાદયામ્યહમ્ ॥ ૭ ॥
ઇતીન્દ્રિયાણામાત્મત્વં પ્રતિયન્તિ તતોધિકમ્ ।
જાનામિપ્રત્યયબલાદ્બુદ્ધિરિત્યપરે જગુઃ ॥ ૮ ॥
માયાવ્યામૂઢચિત્તાનાં તેષાં દૂષણમુચ્યતે ।
દેહાદીનાં જડાર્થાનાં પાષાણવદનાત્મનામ્ ॥ ૯ ॥
કથં ભવેદહમ્ભાવઃ સમાવેશં વિનેશિતુઃ ।
દેહસ્તાવદયં નાત્મા દૃશ્યત્વાચ્ચ જડત્વતઃ ॥ ૧૦ ॥
રૂપાદિમત્ત્વાત્સાંશત્વાદ્ભૌતિકત્વાચ્ચ કુમ્ભવત્ ॥
મૂર્ચ્છાસુષુપ્તિમરણેશ્વપિ દેહઃ પ્રતીયતે ॥ ૧૧ ॥
દેહાદિવ્યતિરિક્તત્વાત્તદાઽઽત્મા ન પ્રકાશતે ।
યથા જગત્પ્રવૃત્તીનામાદિકારણમંશુમાન્ ॥ ૧૨ ॥
પુમાંસ્તથૈવ દેહાદિપ્રવૃત્તૌ કારણં પરમ્ ।
મમ દેહોયમિત્યેવં સ્ત્રીબાલાન્ધાશ્ચ મન્વતે ॥ ૧૩ ॥
દેહોહમિતિ નાવૈતિ કદાચિદપિ કશ્ચન ।
ઇન્દ્રિયાણ્યપિ નાત્માનઃ કરણત્વાત્પ્રદીપવત્ ॥ ૧૪ ॥
વીણાદિવાદ્યવચ્છ્રોત્રં શબ્દગ્રહણસાધનમ્ ।
ચક્ષુસ્તેજસ્ત્રિતયવદ્રૂપગ્રહણસાધનમ્ ॥ ૧૫ ॥
ગન્ધસ્ય ગ્રાહકં ઘ્રાણં પુષ્પસમ્પુટકાદિવત્ ।
રસસ્ય ગ્રાહિકા જિહ્વા દધિક્ષૌદ્રઘૃતાદિવત્ ॥ ૧૬ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ ન મે સન્તિ મૂકોન્ધો બધિરોસ્મ્યહમ્ ।
ઇત્યાહુરિન્દ્રિયૈર્હીના જનાઃ કિં તે નિરાત્મકાઃ ॥ ૧૭ ॥
પ્રાણોપ્યાત્મા ન ભવતિ જ્ઞાનાભાવાત્સુષુપ્તિષુ ।
જાગ્રત્સ્વપ્નોપભોગોત્થશ્રમવિચ્છિત્તિહેતવે ॥ ૧૮ ॥
સુષુપ્તિં પુરુષે પ્રાપ્તે શરીરમભિરક્ષિતુમ્ ।
શેષકર્મોભોગાર્થં પ્રાણશ્ચરતિ કેવલમ્ ॥ ૧૯ ॥
પ્રાણસ્ય તત્રાચૈતન્યં કરણોપરમે યદિ ।
પ્રાણે વ્યાપ્રિયમાણે તુ કરણોપરમઃ કથમ્ ॥ ૨૦ ॥
સમ્રાજિ હિ રણોદ્યુક્તે વિરમન્તિ ન સૈનિકાઃ ।
તસ્માન્ન કરણસ્વામી પ્રાણો ભવિતુમર્હતિ ॥ ૨૧ ॥
મનસઃ પ્રેરકે પુંસિ વિરતે વિરમન્ત્યતઃ ।
કરણાનિ સમસ્તાનિ તેષાં સ્વામી તતઃ પુમાન્ ॥ ૨૨ ॥
બુદ્ધિસ્તુ ક્ષણિકા વેદ્યા ગમાગમસમન્વિતા ।
આત્મનઃ પ્રતિબિમ્બેન ભાસિતા ભાસયેજ્જગત્ ॥ ૨૩ ॥
આત્મન્યુત્પદ્યતે બુદ્ધિરાત્મન્યેવ પ્રલીયતે ।
પ્રાગૂર્ધ્વં ચાસતી બુદ્ધિઃ સ્વયમેવ ન સિધ્યતિ ॥ ૨૪ ॥
જ્ઞાનાચ્ચેત્પૂર્વપૂર્વસ્માદુત્તરોત્તરસમ્ભવઃ ।
યુગપદ્બહુબુદ્ધિત્વં પ્રસજ્યેત ક્ષણે ક્ષણે ॥ ૨૫ ॥
બુદ્ધ્યન્તરં ન જનયેન્નાશોત્ત્રમસત્ત્વતઃ ।
એષાં સઙ્ઘાત આત્મા ચેદેકદેશે પૃથક્કૃતે ॥ ૨૬ ॥
ન ચૈતન્યં પ્રસજ્યેત સઙ્ઘાતાભાવતસ્તદા ।
ભિન્નદૃગ્ગત્યભિપ્રાયે બહુચેતનપુઞ્જિતમ્ ॥ ૨૭ ॥
સદ્યો ભિન્નં ભવેદેતન્નિષ્ક્રિયં વા ભવિષ્યતિ ।
દેહસ્યાન્તર્ગતોપ્યાત્મા વ્યાપ્ત એવેતિ બુધ્યતે ॥ ૨૮ ॥
અણુપ્રમાણશ્ચેદેષ વ્યાપ્નુયાન્નાખિલં વપુઃ ।
દેહપ્રમાણશ્ચેન્ન સ્યાદ્બાલસ્ય સ્થવિરાદિતા ॥ ૨૯ ॥
દેહવત્પરિણામી ચેત્તદ્વદેવ વિનઙ્ક્ષ્યતિ ।
કર્મણાં પરિણામેન ક્રિમિહસ્ત્યાદિમૂર્તિષુ ॥ ૩૦ ॥
વ્યાપ્તત્વાત્પ્રવિશત્યાત્મા ઘટાદિષ્વન્તરિક્ષવત્ ।
પરમાણુપ્રમાણેઽપિ મનસિ પ્રતિભાસતે ॥ ૩૧ ॥
સ્વપ્ને ચરાચરં વિશ્વમાત્મન્યેવ પ્રતિષ્ઠિતમ્ ।
દેહાદિષ્વહમિત્યેવં ભ્રમઃ સંસારહેતુકઃ ॥ ૩૨ ॥
અન્તઃ પ્રવિષ્ટઃ શાસ્તેતિ મોક્ષાયોપાદિશચ્છ્રુતિઃ ।
એવમેષા મહામાયા વાદિનામપિ મોહિની ॥ ૩૩ ॥
યસ્માત્સાક્ષાત્કૃતે સદ્યો લીયતે ચ સદાશિવે ।
દેહેન્દ્રિયાસુહીનાય માનદૂરસ્વરૂપિણે ।
જ્ઞાનાનન્દસ્વરૂપાય દક્ષિણામૂર્તયે નમઃ ॥ ૩૪ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થ પ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે પઞ્ચમોલ્લાસસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૩૫ ॥
રાહુગ્રસ્તદિવાકરેન્દુસદૃશો માયાસમાચ્છાદનાત્
સન્માત્રઃ કરણોપસંહરણતો યોઽભૂત્સુષુપ્તઃ પુમાન્ ।
પ્રાગસ્વાપ્સમિતિ પ્રબોધસમયે યઃ પ્રત્યભિજ્ઞાયતે
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૬ ॥
સ્વપ્ને વિશ્વં યથાઽન્તસ્થં જાગ્રત્યપિ તથેતિ ચેત્ ।
સુષુપ્તૌ કસ્ય કિં ભાતિ કઃ સ્થાયી તત્ર ચેતનઃ ॥ ૧ ॥
સર્વં ચ ક્ષણિકં શૂન્યં સર્વમેવ સ્વલક્ષણમ્ ।
સઙ્ઘાતઃ પરમાણૂનાં મહ્યમ્બ્વગ્નિસમીરણાઃ ॥ ૨ ॥
મનુષ્યાદિશરીરાણિ સ્કન્ધપંચકસંહતિઃ ।
સ્કન્ધાશ્ચ રૂપવિજ્ઞાનસંજ્ઞાસંકારવેદનાઃ ॥ ૩ ॥
રૂપ્યન્ત ઇતિ રૂપાણિ વિષયાશ્ચેન્દ્રિયાણ્યપિ ।
વિષયેન્દ્રિયયોર્જ્ઞાનં વિજ્ઞાનસ્કન્ધ ઉચ્યતે ॥ ૪ ॥
સંજ્ઞાગુણક્રિયાજાતિવિશિષ્ટપ્રત્યયાત્મિકા ।
પઞ્ચધા કલ્પના પ્રોક્તા સંજ્ઞાસ્કન્ધસ્ય સૌગતૈઃ ॥ ૫ ॥
ગવાં ગૌરિતિ સંજ્ઞોક્તા જાતિર્ગોત્વં તુ ગોગતમ્ ।
ગુણાઃ શુક્લાદયસ્તસ્ય ગચ્છત્યાદ્યાસ્તથા ॥ ૬ ॥
શૃઙ્ગી ચતુષ્પાલ્લાઙ્ગૂલી વિશિષ્ટપ્રત્યયો હ્યસૌ ।
એવં પઞ્ચવિધા ક્લૃપ્તઃ સંજ્ઞાસ્કન્ધ ઇતીર્યતે ॥ ૭ ॥
રાગાદ્યાઃ પુણ્યપાપે ચ સંસ્કારસ્કન્ધ ઉચ્યતે ।
સુખં દુઃખં ચ મોક્ષશ્ચ સ્કન્ધઃ સ્યાદ્વેદનાહ્વયઃ ॥ ૮ ॥
પઞ્ચભ્ય એવ સ્કન્ધેભ્યો નાન્ય આત્માસ્તિ કશ્ચન ।
ન કશ્ચદીશ્વરઃ કર્તા સ્વગતાતિશયં જગત્ ॥ ૯ ॥
સ્કન્ધેભ્યઃ પરમાણુભ્યઃ ક્ષણિકેભ્યોઽભિજાયતે ।
પૂર્વપૂર્વક્ષણાદેવ ક્ષણઃ સ્યાદુત્તરોત્તરઃ ॥ ૧૦ ॥
પૂર્વસ્માદેવ હિ જ્ઞાનાજ્જાયતે જ્ઞાનમુત્તરમ્ ।
સ એવાયમિતિ જ્ઞાનં સેયં જ્વાલેવ વિભ્રમઃ ॥ ૧૧ ॥
અસ્તિ ભાતીતિધીભ્રાન્તૈરાત્માનાત્મસુ કલ્પ્યતે ।
હાનોપાદાનરાહિત્યાદાકાશઃ કિં પ્રકાશતે ॥ ૧૨ ॥
ઇત્યેવં બૌદ્ધસિદ્ધાન્તી ભાષમાણો નિષિદ્ધ્યતે ।
શૂન્યં ચેજ્જગતો હેતુઃ જગદેવ ન સિદ્ધ્યતિ ॥ ૧૩ ॥
ઘટઃ શૂન્યઃ પટઃ શૂન્યઃ ઇતિ કૈઃ પ્રતિપાદ્યતે ।
નૈવ ભાસેત શૂન્યં ચેજ્જગન્નરવિષાણવત્ ॥ ૧૪ ॥
વસ્ત્વર્થી કિમુપાદદ્યાદ્ભારાર્થઃ કિં પરિત્યજેત્ ।
કો વિદધ્યાન્નિષિદ્ધ્યેદ્વા શૂન્યત્વાત્સ્વસ્ય ચાત્મનઃ ॥ ૧૫ ॥
અવસીદેન્નીરાકૂતં તસ્માત્સર્વમિદં જગત્ ।
સ્કન્ધાનાં પરમાણૂનાં ન સઙ્ઘાતયિતાસ્તિ ચેત્ ॥ ૧૬ ॥
સઙ્ઘાતો ન વિના હેતું જડા ઘટપટાદયઃ ।
મહાનુભાવો ભૂયાસમિતિ ભ્રાન્તશ્ચ મન્યતે ॥ ૧૭ ॥
આત્માપલાપકો બૌદ્ધઃ કિમર્થં ચરતિ વ્રતમ્ ।
પ્રત્યભિજ્ઞા યદિ ભ્રાન્તિઃ ભોજનાદિ કથં ભવેત્ ॥ ૧૮ ॥
ઇષ્ટસાધનમેવૈતદન્નં ગતદિનાન્નવત્ ।
ઇતિ નિશ્ચિત્ય બાલોઽપિ ભોજનાદૌ પ્રવર્તતે ॥ ૧૯ ॥
અવકાશપ્રદાતૃત્વમાકાશાર્થક્રિયા યથા ।
તથૈવાર્થક્રિયા પુંસઃ કર્તૃત્વજ્ઞાતૃતાદિકા ॥ ૨૦ ॥
સુષુપ્તિસમયેપ્યાત્મા સત્યજ્ઞાનસુખાત્મકઃ ।
સુખમસ્વાપ્સમિત્યેવં પ્રત્યભિજ્ઞાયતે યતઃ ॥ ૨૧ ॥
પ્રત્યભિજ્ઞાયત ઇતિ પ્રયોગઃ કર્મકર્તરિ ।
આત્મા સ્વયંપ્રકાશાત્વાજ્જાનાત્યાત્માનમાત્મના ॥ ૨૨ ॥
સુષુપ્તૌ માયયા મૂઢઃ જડોન્ધ ઇતિ લક્ષ્યતે ।
અપ્રકાશતયા ભાતિ સ્વપ્રકાશતયાપિ ચ ॥ ૨૩ ॥
જડાત્મનિ ચ દેહાદૌ સાક્ષાદીશો વિવિચ્યતે ।
એષૈવ મોહિની નામ માયાશક્તિર્મહેશિતુઃ ॥ ૨૪ ॥
મોહાપોહઃ પ્રમાતૄણાં મોક્ષ ઇત્યભિધીયતે ।
અવસ્થાત્રયનિર્મુક્તો દોષદિભિરનાવિલઃ ॥ ૨૫ ॥
ઇષીક ઇવ સન્માત્રો ન્યગ્રોધકણિકોપમઃ ।
બાહ્યાબાહ્યદળોન્મુક્તકદળીકન્દસન્નિભઃ ॥ ૨૬ ॥
નિરંશો નિર્વિકારશ્ચ નિરાભાસો નિરઞ્જનઃ ।
પુરુષઃ કેવલઃ પૂર્ણઃ પ્રોચ્યતે પરમેશ્વરઃ ॥ ૨૭ ॥
વાચો યત્ર નિવર્તન્તે મનો યત્ર વિલીયતે ।
એકીભવન્તિ યત્રૈવ ભૂતાનિ ભુવનાનિ ચ ॥ ૨૮ ॥
સમસ્તાનિ ચ તત્ત્વાનિ સમુદ્રે સિન્ધવો યથા ।
કઃ શોકસ્તત્ર કો મોહ એકત્વમનુપશ્યતઃ ॥ ૨૯ ॥
વાચ્યવાચકરૂપત્વાત્સવિકલ્પોપિ સન્નયમ્ ।
દેહાદીનાં વ્યપોહેન સમ્ભવેન્નિર્વિકલ્પકમ્ ॥ ૩૦ ॥
અસન્નેવ ભવેદ્વિદ્વાનસદ્બ્રહ્મેતિ વેદ ચેત્ ।
અસ્તિ બ્રહ્મેતિ ચેદ્વેદ સન્તેમેનં તતો વિદુઃ ॥ ૩૧ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે ષષ્ઠોલ્લાસસ્ય સઙ્ગ્રહઃ ॥ ૩૨ ॥
બાલ્યાદિષ્વપિ જાગ્રદાદિષુ તથા સર્વાસ્વવસ્થાસ્વપિ
વ્યાવૃત્તાસ્વનુવર્તમાનમહમિત્યન્તઃ સ્ફુરન્તં સદા ।
સ્વાત્માનં પ્રકટીકરોતિ ભજતાં યો મુદ્રયા ભદ્રયા
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૭ ॥
પ્રત્યભિજ્ઞાબલાદાત્મા સ્થાયી નિર્ધાર્યતે યદિ ।
કા નામ પ્રત્યભિજ્ઞૈષા કિં વા તસ્યાઃ પ્રયોજનમ્ ॥ ૧ ॥
પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણેષુ પ્રત્યભિજ્ઞા ન પઠ્યતે ।
કથં તસ્યાઃ પ્રમાણત્વમિતિ પૃચ્છન્ પ્રબોધ્યતે ॥ ૨ ॥
ભાતસ્ય કસ્ય ચિત્પૂર્વં ભાસમાનસ્ય સામ્પ્રતમ્ ।
સોઽયમિત્યનુસન્ધાનં પ્રત્યભિજ્ઞાનમુચ્યતે ॥ ૩ ॥
તદ્દેશકાલાકારાદીનવધૂયાનુષ્ઙ્ગિકાન્ ।
યથૈકં વસ્ત્વનુસ્યૂતં સોઽયમિત્યભિધીયતે ॥ ૪ ॥
માયાનુષ્ઙ્ગસઞ્જાતકિઞ્ચિજ્જ્ઞત્વાદ્યપોહનાત્ ।
સર્વજ્ઞત્વાદિવિજ્ઞાનં પ્રત્યભિજ્ઞાનમાત્મનઃ ॥ ૫ ॥
પૂર્વજન્માનુભૂતાર્થસ્મરણાન્મૃગશાબકઃ ।
જનનીસ્તન્યપાનાય સ્વયમેવ પ્રવર્તતે ॥ ૬ ॥
તસ્માન્નિશ્ચીયતે સ્થાયીત્યાત્મા દેહાન્તરેષ્વપિ ।
સ્મૃતિં વિના ન ઘટતે સ્તન્યપાનં શિશોર્યતઃ ॥ ૭ ॥
પૂર્વત્રાનુભવે કાલે સ્મૃતિકાલે પરત્ર સન્ ।
આત્મા સંસ્કારરૂપેણ સ્મરત્યર્થં સ્વનિષ્ઠિતમ્ ॥ ૮ ॥
પ્રત્યભિજ્ઞેતિ ભાવાનાં સ્મૃતિશ્ચેદભિધીયતે ।
આત્મસ્થૈર્યે પ્રમાણત્વં સ્મૃતિશ્ચ પ્રાપ્નુયાત્કથમ્ ॥ ૯ ॥
સ્મૃતૌ પ્રકાશો નાર્થસ્ય ન ચાપ્યર્થસ્ય નિશ્ચયઃ ।
ન ચાપ્યર્થાનુભવયોરઙ્ગુલ્યોરિવ સમ્ભવેત્ ॥ ૧૦ ॥
નાનુભૂતિવિશિષ્ટસ્ય પદાર્થસ્ય ચ દણ્ડિવત્ ।
સર્વત્રાપ્યેવમિત્યેવં પ્રસઙ્ગાદિતિ ચેચ્છૃણુ ॥ ૧૧ ॥
પ્રાક્તનાનુભવે નષ્ટે તદવષ્ટમ્ભસમ્ભવાત્ ।
સંસ્કારસંજ્ઞાત્સામગ્ર્યાત્ પૌરુષાજ્જાયતે સ્મૃતિઃ ॥ ૧૨ ॥
આવેદ્યાનુભવે નષ્ટે તદીયં વિષયં પ્રતિ ।
અનુભાવકમાત્માનં બોધયત્યનપાયિનમ્ ॥ ૧૩ ॥
વિષયે ચ પ્રમુષિતે નષ્ટે વાઽનુભવે સતિ ।
સ્વવિશ્રાન્તં સ્મરત્યર્થં દેવોઽપ્રમુષિતઃ સદા ॥ ૧૪ ॥
પ્રમોષણં પ્રમાતૄણાં માયયા તમસા કૃતમ્ ।
માયાવિદ્યે પ્રભોઃ શક્તી ભાનોશ્છાયાપ્રભોપમે ॥ ૧૫ ॥
અર્થાનાચ્છદયેન્માયા વિદ્યા વ્યાક્ષિપ્ય દર્શયેત્ ।
પ્રત્યભિજ્ઞૈવ સર્વેષાં પ્રમાણાનાં ચ સાધનમ્ ॥ ૧૬ ॥
ઈશ્વરોન્યોહમપ્યન્ય ઇતિ વિચ્છેદકારિણીમ્ ।
વ્યાક્ષિપ્ય વિદ્યયા માયામીશ્વરોહમિતિ સ્મૃતિઃ ॥ ૧૭ ॥
ઈષત્પ્રકાશોભૂદીશો માયાયવનિકાવૃતઃ ।
સમ્યગાવરણાપાયે સહસ્રાંશુરિવ સ્ફુરેત્ ॥ ૧૮ ॥
ન કારણાનાં વ્યાપારઃ પ્રમાણાનાં ન વા પુનઃ ।
પ્રત્યભિજ્ઞાપનં નામ મોહાપસરણં પરમ્ ॥ ૧૯ ॥
યાવન્તિ સન્તિ માનાનિ વ્યવહારપ્રવૃત્તયે ।
તેષાં મોહાપસરણાદ્વ્યપારોન્યો ન વિદ્યતે ॥ ૨૦ ॥
જડાનૃતપરિચ્છિન્નદેહધર્માશ્ચિદાત્મનિ ।
સત્યજ્ઞાનસુખાત્મત્વં મોહાદ્દેહેઽપિ કલ્પ્યતે ॥ ૨૧ ॥
શુક્તૌ રજતમિત્યેવં યથા વ્યામુહ્યતેઽન્યથા ।
સએવ ર્રૂપ્યં ચેદ્ભાતિ વિલયસ્તે ન સિધ્યતિ ॥ ૨૨
નાત્યન્તાસત્પ્રકાશેત નરશૃઙ્ગાદિવત્ક્વચિત્ ।
કાન્તાકરાદૌ રજતમિતિ સ્યાત્સ્મરણં ભ્રમે ॥ ૨૩ ॥
તેનેદં તુલ્યમિત્યેવં સ્યાત્સાદૃશ્યાદ્યદિ ભ્રમઃ ।
પીતઃ શઙ્ખો ગુડસ્તિક્ત ઇત્યાદૌ નાસ્તિ તુલ્યતા ॥ ૨૪ ॥
તાદાત્મ્યેન સ્ફુરતિ ચેદ્રજતત્વેન શુક્તિકા ।
વિભ્રમો નિરધિષ્ઠાનો બાધો નિરવધિર્ભવેત્ ॥ ૨૫ ॥
બુદ્ધિસ્થિતં ચેદ્રજતં બાહ્યત્વેન પ્રતીયતે ।
ગુઞ્જાદૌ જ્વલનારોપે દેહદાહઃ પ્રસજ્યતે ॥ ૨૬ ॥
યુક્તિહીનપ્રકાશત્વાદ્ ભ્રાન્તેર્ન હ્યસ્તિ લક્ષણમ્ ।
યદિ સ્યાલ્લક્ષણં કિંચિદ્ ભ્રાન્તિરેવ ન સિધ્યતિ ॥ ૨૭ ॥
જલચન્દ્રવદેકસ્મિન્નિર્ભયે રજ્જુસર્પવત્ ।
પ્રતીયતે યથા સ્વર્ણે કારણે કટકાદિવત્ ॥ ૨૮ ॥
ઉપાત્તે રૂપ્યવચ્છુક્તૌ વ્યાપ્તે યક્ષપુરીવ ખે ।
રશ્મ્યમ્બુવત્સ્ફુરદ્રૂપે સ્થાણૌ ચોરવદક્રિયે ॥ ૨૯ ॥
અસત્કલ્પમિદં વિશ્વમાત્મન્યારોપ્યતે ભ્રમાત્ ।
સ્વયંપ્રકાશં સદ્રૂપં ભ્રાન્તિબાધવિવર્જિતમ્ ॥ ૩૦ ॥
પ્રત્યભિજ્ઞાયતે વસ્તુ પ્રાગ્વન્મોહે વ્યપોહિતે ।
દેહાદ્યુપાધૌ નિર્ધૂતે સ્યાદાત્મૈવ મહેશ્વરઃ ॥ ૩૧ ॥
સ્મૃતિઃ પ્રત્યક્ષમૈતિહ્યમિત્યાદીન્યપરાણ્યપિ ।
પ્રમાણાન્યાપ્તવાગાહ પ્રત્યભિજ્ઞાપ્રસિદ્ધયે ॥ ૩૨ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે સપ્તમોલ્લાસસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૩૩ ॥
વિશ્વં પશ્યતિ કાર્યકારણતયા સ્વસ્વામિસંબન્ધતઃ
શિષ્યાચાર્યતયા તથૈવ પિતૃપુત્રાદ્યાત્મના ભેદતઃ ।
સ્વપ્ને જાગ્રતિ વા એષ પુરુષો માયાપરિભ્રામિતઃ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૮ ॥
પ્રકાશવ્યતિરેકેણ પદાર્થઃ કોઽપિ નાસ્તિ ચેત્ ।
પરમાર્થોપદેશાન્તો વ્યવહારઃ કથં ભવેત્ ॥ ૧ ॥
કસ્ય બન્ધશ્ચ મોક્ષશ્ચ બધ્યતે કેન હેતુના ।
માયયા લક્ષણં કિં સ્યાદિત્યેવં પરિપૃચ્છતઃ ॥ ૨ ॥
પ્રશનઃ સ્યાદુત્તરં વક્તું પ્રતિપત્તું સુખેન ચ ।
ઉક્તોર્થઃ સપ્તભિઃ શ્લોકૈઃ પુનઃ સંક્ષિપ્ય કથ્યતે ॥ ૩ ॥
પૌનરુક્ત્યં ન દોષોઽત્ર શબ્દેનાર્થેન વા ભવેત્ ।
અભ્યાસેન ગરીયસ્ત્વમર્થસ્ય પ્રતિપાદ્યતે ॥ ૪ ॥
સ્વયંપ્રકાશે સદ્રૂપેઽપ્યેકસ્મિન્પરમેશ્વરે ।
કાર્યકારણસમ્બન્ધાદ્યનેકવિધકલ્પના ॥ ૫ ॥
રાહોઃ શિરઃ સુષિઃ ખસ્ય મમાત્મા પ્રતિમાવપુઃ ।
ઇત્યાદિકલ્પના તુલ્યા ન પૃથગ્વસ્તુગોચરા ॥ ૬ ॥
ઉપાસ્યોપાસકત્વેન ગુરુશિષ્યક્રમેણ ચ ।
સ્વામિભૃતાદિરૂપેણ ક્રીડતિ સ્વેચ્છયેશ્વરઃ ॥ ૭ ॥
પિતરં પ્રતિ પુત્રો યઃ પુત્રં પ્રતિ પિતૈવ સઃ ।
એક એવ હિ નાનેવ કલ્પ્યતે શબ્દમાત્રતઃ ॥ ૮ ॥
તસ્માત્પ્રકાશ એવાસ્તિ પરમાર્થનિરૂપણે ।
ભેદપ્રતીતિર્મિથ્યૈવ માયયાઽઽત્મનિ કલ્પિતા ॥ ૯ ॥
મિથ્યાત્વં નામ બાધ્યત્વં સમ્યગ્જ્ઞાનોદયે સતિ ।
શિષ્યાચાર્યોપદેશાદિ સ્વપ્નવત્પ્રતિભાસતે ॥ ૧૦ ॥
મિથ્યાભૂતોઽપિ વેદાન્તઃ સત્યમર્થં પ્રબોધયેત્ ।
દેવતાપ્રતિમાવચ્ચ ચિત્રવત્પ્રતિબિમ્બવત્ ॥ ૧૧ ॥
સર્વોઽપિ વ્યવહારોઽયં માયયા પરિજૃમ્ભણમ્ ।
સુષુપ્તિસદૃશી માયા સ્વપ્રબોધેન બાધ્યતે ॥ ૧૨ ॥
યુક્તિહીનપ્રકાશસ્ય સંજ્ઞા માયેતિ કથ્યતે ।
નાસતી દૃશ્યમાના સા બાધ્યમાના ન વા સતી ॥ ૧૩ ॥
ન પ્રકાશાદિયં ભિન્ના છાયેવાર્કસ્ય તામસી ।
ન ચાભિન્ના જડત્વેન વિરોધાન્નોભયાત્મિકા ॥ ૧૪ ॥
સ્વહેત્વવયવાભાવાન્નેયં સાવયવોચ્યતે ।
ન ચાવયવહીના સા કાર્યેષ્વવયવાન્વિતા ॥ ૧૫ ॥
અવિચારિતસિદ્ધેયં માયાવેશ્યાવિલાસિની ।
પુરુષં વઞ્ચયત્યેવ મિથ્યાભૂતૈઃ સ્વવિભ્રમૈઃ ॥ ૧૬ ॥
ન તસ્યા મૂલવિચ્છેદમભિવાઞ્છતિ કેચન ।
તેષાં પક્ષે કથં મોક્ષો મનસઃ સમ્ભવિષ્યતિ ॥ ૧૭ ॥
તિસ્રોપ્યવસ્થા મનસો જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તયઃ ।
ચક્રવત્પરિવર્તન્તે ભેદભ્રાન્ત્યેકહેતવઃ ॥ ૧૮ ॥
તાભિઃ કરોતિ કર્માણિ પુનસ્તૈર્બધ્યતે મનઃ ।
મનસઃ કેવલઃ સાક્ષી ભાનુવત્પુરુષઃ પરઃ ॥ ૧૯ ॥
યથા પ્રાણિકૃતૈરર્કઃ કર્મભિર્નૈવ બધ્યતે ।
તથા મનઃકૃતૈરાત્મા સાક્ષિત્વાન્નૈવ બધ્યતે ॥ ૨૦ ॥
આત્મા કરોતિ કર્માણિ બધ્યતે મુચ્યતે ચ તૈઃ ।
ઇત્યૌપચારિકી ક્લૃપ્તિર્ભ્રમમાત્રૈવ કેવલમ્ ॥ ૨૧ ॥
ધૂમાભ્રધૂલીનીહારૈરસ્પૃષ્ટોઽપિ દિવાકરઃ ।
યથા છન્ન ઇવાભાતિ તથૈવાત્માઽપિ માયયા ॥ ૨૨ ॥
યથા લીલાવશાત્કશ્ચિદ્ભ્રામ્યમાણઃ કુમારકઃ ।
ભ્રમત્તત્પશ્યતિ જગત્ શતચન્દ્રં નભઃસ્થલમ્ ॥ ૨૩ ॥
તથૈવ માયયા જીવો ભ્રામિતો વાસનાવશાત્ ।
નાનાકારમિદં વિશ્વં ભ્રમમાણં ચ પશ્યતિ ॥ ૨૪ ॥
સંસૃજ્ય મનસા દેવઃ સંસરન્નિવ લક્ષ્યતે ।
યથાઽર્કો જલસંસર્ગાચ્ચલન્નાનેવ લક્ષ્યતે ॥ ૨૫ ॥
યોગાભ્યાસવશાદ્યેન મનો નિર્વિષયં કૃતમ્ ।
નિવૃત્તઃ સ પુમાંસદ્યો જીવન્મુક્તો ભવિષ્યતિ ॥ ૨૬ ॥
દ્વા સુપર્ણૌ ચ સયુજાભવન્માયયા શિવઃ ।
અજામેકાં જુષન્નેકો નાનેવાસીદિતિ શ્રુતિઃ ॥ ૨૭ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે અષ્ટમોલ્લાસસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૨૮ ॥
ભૂરમ્ભાંસ્યનલોઽનિલોઽમ્બરમહર્નાથો હિમાંશુઃ પુમાન્
ઇત્યાભાતિ ચરાચરાત્મકમિદં યસ્યૈવ મૂર્ત્યષ્ટકમ્ ।
નાન્યત્કિઞ્ચન વિદ્યતે વિમૃશતાં યસ્માત્પરસ્માદ્વિભોઃ
તસ્મૈ શ્રી ગુરુમૂર્તયે નમ ઇદં શ્રીદક્ષિણામૂર્તયે ॥ ૯ ॥
કથમેવંવિધા માયા નિવર્તેતેતિ પૃચ્છતઃ ।
ઈશ્વરોપાસનારૂપસ્તદુપાયઃ પ્રકીર્ત્યતે ॥ ૧ ॥
ષટ્ત્રિંશત્તત્ત્વરૂપાસુ પરમેશ્વરમૂર્તિષુ ।
પ્રત્યક્ષેણોપલભ્યન્તે સર્વૈરપ્યષ્ટમૂર્તયઃ ॥ ૨ ॥
અમેયાસુ મનઃ ક્ષિપ્રમારોઢું નાર્હતીત્યતઃ ।
મૂર્ત્યષ્ટકમયીં બ્રૂત ગુરુઃ સર્વાત્મભાવનામ્ ॥ ૩ ॥
વિરાટ્છરીરે બ્રહ્માણ્ડે પ્રાણિનામપિ વિગ્રહે ।
ષટ્ત્રિંશત્તત્ત્વસઙ્ઘાતઃ સર્વત્રાપ્યનુવર્તતે ॥ ૪ ॥
વ્યાપ્તિર્વ્યષ્ટિશરીરેઽસ્મિન્મનસો વ્યષ્ટિરૂપિણઃ ।
તસ્માત્સર્વાત્મકમિદં સ્વશરીરં વિચિન્તયેત્ ॥ ૫ ॥
વ્યષ્ટ્યુપાસનયા પુંસઃ સમષ્ટિવ્યાપ્તિમાપ્નુયાત્ ।
ઉપસંક્રામતીત્યેવં દશકૃત્વ ઉપાદિશત્ ॥ ૬ ॥
બ્રહ્માણ્ડસ્યોદરે લોકાઃ સપ્તભૂરાદયઃ સ્મૃતાઃ ।
મૂલાદિબ્રહ્મરન્ધ્રાન્તેષ્વાધારેષુ વસન્તિ તે ॥ ૭ ॥
વીણાદણ્ડો મહામેરુસ્થીનિ કુલપર્વતાઃ ।
ગઙ્ગા તુ પિઙ્ગળા નાડી યમુનેડા પ્રકીર્તિતા ॥ ૮ ॥
સરસ્વતી સુષુમ્નોક્તા નાડ્યોન્યાઃ પુણ્યનિમ્નગાઃ ।
દ્વીપાઃ સ્યુર્ધાતવઃ સપ્ત સ્વેદબાષ્પાદયોબ્ધયઃ ॥ ૯ ॥
મૂલે તિષ્ઠતિ કાલાગ્નિરસ્થિમધ્યે ચ બાડબઃ ।
વૈદ્યુતોગ્નિઃ સુષુમ્નાયાં પાર્થિવો નાભિમણ્ડલે ॥ ૧૦ ॥
હૃદિ તિષ્ઠતિ સૂર્યાગ્નિઃ કપાલે ચન્દ્રમણ્ડલમ્ ।
નક્ષત્રાણ્યપરાણ્યાહુર્નેત્રાદીનીન્દ્રિયાણ્યપિ ॥ ૧૧ ॥
ધાર્યન્તે વાયુભિર્લોકાઃ યથા પ્રવહણાદિભિઃ ।
પ્રાણાદિભિર્દશવિધૈર્ધાર્યતે વાયુભિર્વપુઃ ॥ ૧૨ ॥
પ્રાપ્યેડાપિઙ્ગળે પ્રાણો મૂલાત્સૂર્યસ્વરૂપતઃ ।
નાસિકાભ્યાં બહિર્ગત્વા લીયતે દ્વિષડઙ્ગુલે ॥ ૧૩ ॥
અષ્ટાઙ્ગુળેન સોમાત્મા નાડીભ્યામન્તરાવિશત્ ।
મલમૂત્રમરુચ્છુક્રાણ્યપાનો વિસૃજેદ્બહિઃ ॥ ૧૪ ॥
અગ્નીષોમમયો ભૂત્વા સુષુમ્નારન્ધ્રમાશ્રિતઃ ।
આબ્રહ્મરન્ધ્રમુદ્ગચ્છન્નુદાનો વર્ધતે સ્વયમ્ ॥ ૧૫ ॥
વ્યાપયેદ્વપુષિ વ્યાનો ભુક્તાન્નરસમન્વહમ્ ।
સન્ધુક્ષણં સમાનસ્તુ કાયાગ્નેઃ કુરુતે સદા ॥ ૧૬ ॥
નાગો હિક્કાકરઃ કૂર્મો નિમેષોન્મેષકારકઃ ।
ક્ષુતં કરોતિ કૃકરો દેવદત્તો વિજૃમ્ભણમ્ ॥ ૧૭ ॥
સ્થૌલ્યં ધનઞ્જયઃ કુર્યાન્મૃતં ચાપિ ન મુઞ્ચતિ ।
આકાશો બહિરપ્યન્તરવકાશં પ્રયચ્છતિ ॥ ૧૮ ॥
ચન્દ્રાર્કૌ કાલનેતારૌ પ્રાણાપાનૌ શરીરિણામ્ ।
સાક્ષી પુરુષ ઇત્યેવં મૂર્ત્યષ્ટકમિદં વપુઃ ॥ ૧૯ ॥
સમનસ્કમિદં યોગી સેવમાન ઉપાસનમ્ ।
અષ્ટાઙ્ગયોગયુક્તઃ સન્નમનસ્કં સ ગચ્છતિ । ૨૦ ॥
મનઃ પ્રસાદઃ સન્તોષો મૌનમિન્દ્રિયનિગ્રહઃ ।
દયા દાક્ષિણ્યમાસ્તિક્યમાર્જવં માર્દવં ક્ષમા ॥ ૨૧ ॥
ભાવશુદ્ધિરહિંસા ચ બ્રહ્મચર્યં સ્મૃતિર્ધૃતિઃ ।
ઇત્યેવમાદયોન્યે ચ મનઃ સાધ્યા યમાઃ સ્મૃતાઃ ॥ ૨૨ ॥
સ્નાનં શૌચં ક્રતુઃ સત્યં જપો હોમશ્ચ તર્પણમ્ ।
તપો દાનં તિતિક્ષા ચ નમસ્કારઃ પ્રદક્ષિણમ્ ॥ ૨૩ ॥
વ્રતોપવાસાદ્યાશ્ચાન્યે કાયિકા નિયમાઃ સ્મૃતાઃ ।
સ્વસ્તિકં ગોમુખં પદ્યં હંસાખ્યં બ્રાહ્મમાસનમ્ ॥ ૨૪ ॥
નૃસિંહં ગરુડં કૂર્મં નાગાખ્યં વૈષ્ણવાસનમ્ ।
વીરં મયૂરં વજ્રાખ્યં સિદ્ધાખ્યં રૌદ્રમાસનમ્ ॥ ૨૫ ॥
યોન્યાસનં વિદુઃ શાક્તં શૈવં પશ્ચિમતાનકમ્ ।
નિરાલમ્બનયોગસ્ય નિરાલમ્બનમાસનમ્ ॥ ૨૬ ॥
નિરાલમ્બતયા ધ્યાનં નિરાલમ્બઃ સદાશિવઃ ।
રેચકઃ પૂરકશ્ચૈવ કુમ્ભકઃ પ્રાણસંયમઃ ॥ ૨૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં સમસ્તાનાં વિષયેભ્યો નિવારણમ્ ।
પ્રત્યાહાર ઇતિ પ્રોક્તં પ્રત્યાહારાર્થવેદિભિઃ ॥ ૨૮ ॥
આધારે ક્વાપિ મનસઃ સ્થાપનં ધારણોચ્યતે ।
બ્રહ્મવિષ્ણુશિવાદીનાં ચિન્તા ધ્યાનં પ્રચક્ષતે ॥ ૨૯ ॥
ધ્યાનાદસ્પન્દનં બુદ્ધેઃ સમાધિરભિધીયતે ।
અમનસ્કસમાધિસ્તુ સર્વચિન્તાવિવર્જિતમ્ ॥ ૩૦ ॥
ચિત્તે નિશ્ચલતાં યાતે પ્રાણો ભવતિ નિશ્ચલઃ ।
ચિત્તસ્ય નિશ્ચલત્વાય યોગં સધ્યાનમભ્યસેત્ ॥ ૩૧ ॥
આકુઞ્ચનમપાનસ્ય પ્રાણસ્ય ચ નિરોધનમ્ ।
લમ્બિકોપરિ જિહ્વાયાઃ સ્થાપનં યોગસાધનમ્ ॥ ૩૨ ॥
ચિત્તે નિશ્ચલતાં યાતે પ્રાણે મધ્યપથં ગતે ।
ચિહ્નાન્યેતાનિ જાયન્તે પઞ્ચભૂતજયાત્પૃથક્ ॥ ૩૩ ॥
મલમૂત્રકફાલ્પત્વમારોગ્યં લઘુતા તનોઃ ।
સુગન્ધઃ સ્વર્ણ[સ્વર] વર્ણત્વં પ્રથમં યોગલક્ષણમ્ ॥ ૩૪ ॥
કણ્ટકાગ્રેષ્વસઙ્ગત્વં જલપઙ્કેષ્વમજ્જનમ્ ।
ક્ષુત્તૃડાદિસહિષ્ણુત્વં દ્વિતીયં યોગલક્ષણમ્ ॥ ૩૫ ॥
બહ્વન્નપાનભોક્તૃત્વમાતપાગ્નિસહિષ્ણુતા ।
દર્શનં શ્રવણં દૂરાત્તૃતીયં યોગલક્ષણમ્ ॥ ૩૬ ॥
મણ્ડૂકપ્લવનં ભૂમૌ મર્કટપ્લવનં દ્રુમે ।
આકાશગમનં ચેતિ ચતુર્થં યોગલક્ષણમ્ ॥ ૩૭ ॥
જ્ઞાનં ત્રિકાલવિષયમૈશ્વર્યમણિમાદિકમ્ ।
અનન્તશક્તિમત્વં ચ પઞ્ચમં યોગલક્ષણમ્ ॥ ૩૮ ॥
પ્રાણે સુષુમ્નાં સમ્પ્રાપ્તે નાદોન્તઃ શ્રૂયતેષ્ટધા ।
ઘણ્ટાદુન્દુભિશઙ્ખાબ્ધિવીણાવેણ્વાદિતાલવત્ ॥ ૩૯ ॥
તનૂનપાત્તટિત્તારાતારેશતપનોપમમ્ ।
બ્રહ્મનાડીં ગતે પ્રાણે બિમ્બરૂપં પ્રકાશતે ॥ ૪૦ ॥
શ્વાસાશ્ચરન્તિ યાવન્તો મનુષ્યસ્ય દિનં પ્રતિ ।
તાવન્તિ યોજનાન્યર્કઃ શ્વાસેશ્વાસે પ્રધાવતિ ॥ ૪૧ ॥
એકવિંશતિસાહસ્રં ષટ્છતં શ્વાસસઙ્ખ્યયા ।
સોઽહમિત્યુચ્ચરત્યાત્મા મન્ત્રં પ્રત્યહમાયુષે ॥ ૪૨ ॥
સકારં ચ હકારં ચ લોપયિત્વા પ્રયોજયેત્ ।
સન્ધિં વૈ પૂર્વરૂપાખ્યં તતોઽસૌ પ્રણવો ભવેત્ ॥ ૪૩ ॥
અકારશ્ચાપ્યુકારશ્ચ મકારો બિન્દુનાદકૌ ।
પઞ્ચાક્ષરાણ્યમૂન્યાહુઃ પ્રણવસ્થાનિ પણ્ડિતાઃ ॥
બ્રહ્મા વિષ્ણુશ્ચ રુદ્રશ્ચાપીશ્વરશ્ચ સદાશિવઃ ।
તેષ્વક્ષરેષુ તિષ્ઠન્તિ ષટ્ત્રિંશત્તત્ત્વસંયુતાઃ ॥ ૪૫ ॥
ગુરુપ્રસાદાલ્લભતે યોગમષ્ટાઙ્ગલક્ષણમ્ ।
શિવપ્રસાદાલ્લભતે યોગસિદ્ધિં ચ શાશ્વતીમ્ ॥ ૪૬ ॥
સચ્ચિદાનન્દરૂપાય બિન્દુનાદાન્તરાત્મને ।
આદિમધ્યાન્તશૂન્યાય ગુરૂણાં ગુરવે નમઃ ॥ ૪૭ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે નવમોલ્લાસસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૪૮ ॥
સર્વાત્મત્વમિતિ સ્ફુટીકૃતમિદં યસ્માદમુષ્મિંસ્તવે
તેનાસ્ય શ્રવણાત્તદર્થમનનાદ્ધ્યાનાચ્ચ સંકીર્તનાત્ ।
સર્વાત્મત્વમહાવિભૂતિસહિતં સ્યાદીશ્વરત્વં સ્વતઃ
સિદ્ધ્યેત્તત્પુનરષ્ટધા પરિણતં ચૈશ્વર્યમવ્યાહતમ્ ॥ ૧૦ ॥
પરિચ્છિન્નમહમ્ભાવં પરિત્યજ્યાનુષઙ્ગિકમ્ ।
પૂર્ણાહમ્ભાવલાભોસ્ય સ્તોત્રસ્ય ફલમુચ્યતે ॥ ૧ ॥
પુત્રપૌત્રગૃહક્ષેત્રધનધાન્યસમૃદ્ધયઃ ।
અર્વાચીનાશ્ચ સિધ્યન્તિ સ્વર્ગપાતાળભૂમિષુ ॥ ૨ ॥
પાકે પ્રવર્તમાનસ્ય શીતાદિપરિહારવત્ ।
પ્રાસઙ્ગિકાશ્ચ સિધ્યન્તિ સ્તોત્રેણાનેન સર્વદા ॥ ૩ ॥
ઐશ્વર્યમીશ્વરત્વં હિ તસ્ય નાસ્તિ પૃથક્સ્થિતિઃ ।
પુરુષે ધાવમાનેઽપિ છાયા તમનુધાવતિ ॥ ૪ ॥
અનન્તશક્તિરૈશ્વર્યં નિષ્યન્દાશ્ચાણિમાદયઃ ।
સ્વસ્યેશ્વરત્વે સંસિદ્ધે સિધ્યન્તિ સ્વયમેવ હિ ॥ ૫ ॥
યદીયૈશ્વર્યવિપ્રુડ્ભિર્બ્રહ્મવિષ્ણુશિવાદયઃ ।
ઐશ્વર્યવન્તો શાસન્તે સ એવાત્મા સદાશિવઃ ॥ ૬ ॥
પુષ્પમાનયતા ગન્ધો વિનેચ્છામનુભૂયતે ।
પૂર્ણાહમ્ભાવયુક્તેન પરિચ્છિન્ના વિભૂતયઃ ॥ ૭ ॥
અણિમા મહિમા ચૈવ ગરિમા લઘિમા તથા ।
પ્રાપ્તિઃ પ્રાકામ્યમીશિત્વં વશિત્વં ચાષ્ટસિદ્ધયઃ ॥ ૮ ॥
અત્યન્તમણુષુ પ્રાણિષ્વાત્મત્વેન પ્રવેશનમ્ ।
અણિમાસંજ્ઞમૈશ્વર્યં વ્યાપ્તસ્ય પરમાત્મનઃ ॥ ૯ ॥
બ્રહ્માણ્ડાદિશિવાન્તાયાઃ ષટ્ત્રિંશત્તત્ત્વસંહતેઃ ।
બહિશ્ચ વ્યાપ્યવૃત્તિત્વમૈશ્વર્યં મહિમાહ્વયમ્ ॥ ૧૦ ॥
મહામેરુસમાઙ્ગસ્ય સમુદ્ધરણકર્મણિ ।
લાઘવે તૂલતુલ્યત્વં લઘિમાનં વિદુર્બુધાઃ ॥ ૧૧ ॥
પરમાણુસમાઙ્ગસ્ય સમુદ્ધરણકર્મણિ ।
ગુરવે મેરુતુલ્યત્વં ગરિમાણં વિદુર્બુધાઃ ॥ ૧૨ ॥
પાતાલવાસિનઃ પુંસો બ્રહ્મલોકાવલોકનમ્ ।
પ્રાપ્તિર્નામ મહૈશ્વર્યં સુદુષ્પ્રાપમયોગિનામ્ ॥ ૧૩ ॥
આકાશગમનાદીનામન્યાસં સિદ્ધિસમ્પદામ્ ।
સ્વેચ્છામાત્રેણ સંસિદ્ધિઃ પ્રાકામ્યમભિધીયતે ॥ ૧૪ ॥
સ્વશરીરપ્રકાશેન સર્વાર્થાનાં પ્રકાશનમ્ ।
પ્રાકાશ્યમિદમૈશ્વર્યમિતિ કેચિત્પ્રચક્ષતે ॥ ૧૫ ॥
સ્વેચ્છામાત્રેણ લોકાનાં સૃષ્ટિસ્થિત્યન્તકર્તૃતા ।
સૂર્યાદિનાં નિયોક્તૃત્વમીશિત્વમભિધીયતે ॥ ૧૬ ॥
સલોકપાલાઃ સર્વેઽપિ લોકાઃ સ્વવશવર્તિનઃ ।
તદૈશ્વર્યં વશિત્વાખ્યં સુલભં શિવયોગિનામ્ ॥ ૧૭ ॥
યસ્ત્વેવં બ્રાહ્મણો વેત્તિ તસ્ય દેવા વશે સ્થિતાઃ ।
કિં પુનઃ ક્ષ્માપતિવ્યાઘ્રવ્યાળસ્ત્રીપુરુષાદયઃ ॥ ૧૮ ॥
સર્વાત્મભાવસામ્રાજ્યનિરન્તરિતચેતસામ્ ।
પરિપક્વસમાધીનાં કિં કિં નામ ન સિધ્યતિ ॥ ૧૯ ॥
સ્તોત્રમેતત્પઠેદ્ધીમાન્સર્વાત્મત્વં ચ ભાવયેત્ ।
અર્વાચીને સ્પૃહાં મુક્ત્વા ફલે સ્વર્ગાદિસમ્ભવે ॥ ૨૦ ॥
સ્વર્ગાદિરાજ્યં સામ્રાજ્યં મનુતે ન હિ પણ્ડિતઃ ।
તદેવ તસ્ય સામ્રાજ્યં યત્તુ સ્વારાજ્યમાત્મનિ ॥ ૨૧ ॥
સર્વાત્મભાવનાવન્તં સેવન્તે સર્વસિદ્ધયઃ ।
તસ્માદાત્મનિ સામ્રાજ્યં કુર્યાન્નિયતમાનસઃ ॥ ૨૨ ॥
યસ્ય દેવે પરા ભક્તિર્યથા દેવે તથા ગુરૌ ।
તસ્યૈતે કથિતા હ્યર્થાઃ પ્રકાશન્તે મહાત્મનઃ ॥ ૨૩ ॥
પ્રકાશાત્મિકયા શક્ત્યા પ્રકાશાનાં પ્રભાકરઃ ।
પ્રકાશયતિ યો વિશ્વં પ્રકાશોઽયં પ્રકાશતામ્ ॥ ૨૪ ॥
ઇતિ શ્રીદક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રાર્થપ્રતિપાદકે ।
પ્રબન્ધે માનસોલ્લાસે દશમ્મોલ્લાસસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૨૫ ॥
ઇતિ શ્રીમચ્છઙ્કરભગવત્પાદાચાર્યકૃત
દક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રભાવાર્થવાર્તિકં
સુરેશ્વરાચાર્યકૃતં સમાપ્તમ્ ॥
ૐ તત્ સત્ ॥
– Chant Stotra in Other Languages –
Manasollasa in Sanskrit – English – Marathi । Bengali – Gujarati – Kannada – Malayalam – Odia – Telugu – Tamil